Anadolu Selçuklu Devleti [PDF]

Citation preview

GORDLEVSKt



ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ



KONYA PAZAR KAPISINDA MELEK PöLY EFÎ (13, YY)



ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ V. GORDLEVSKÎ



B İR İN C İ B A SK I A N K A R A — 1988



ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ V. GORDLEVSKt ÇEVİREN



AZER YARAN



V G o rd lev sk l’n in G o su d a rstv o S e lç u k id o v M aloy A z il (M osk ova-L en in grad , 1941) a d h y a p ıtın ı, Aaer Y a ra n R u sça a s lın d a n T U rkçeye çevird i, ve k lte p , A n a d o lu S e lç u iılu D e v le ti a d ıy la , O nu r Y a y ın la r ı ta r a fın d a n A n k ara’d a Ş a ­ h in M a tb a a sı’n d a d iz d ir ilip 'bastırıld ı.



ÎÇ Î 7 11



Ö n söz G ir iş — K ü ç ü k A raçlar



A sy a



S e lç u k lu la r ı



T a r ih i



Ü z er in e



K a y n a k la r



ve



B İR İN C İ BÖLÜM 3T— G1 K ü ç ü k A sy a ’d a T ü rk ler - S e lç u k lu Y a y ılm a sı - B iz a n s - H a ç lıla r - D a n iş m enciler - G ü r c ista n - D e n iz e D o ğ ru H arek et - G ü c ü n D o r u ğ u İK İN C İ BÖLÜM 62— 76 MogoilP-r _ K ö sed a g S a v a şı - M oğol A k ım ın d a n S o n ra D e v le tin P a r ç a la n ­ m a sı - T ü r k m e n le r A r a sın d a K a y n a şm a - K a ra m a n - B eyb ars S e fe r i - S u lta n Y ö n e tim in in D ü ş ü ş ü - V e zir in Y ü k s e liş i - B a ğ ım sız B e y lik le r in K u r u lm a ­ s ı - M oğol E tk is i - V ergi S is te m i Ü Ç Ü N C Ü BÖLÜM 77— 110 O ğu zlar - K ü ç ü k A sy a ’d a S o y D iz isi K a lın tıla r ı - O ğ u z la r ın K ü ç ü k A sy a ’da Y e r le şm e sin in T a rih i İ ç in T o p o n o m in in Ö n e m i - S ın ır B eyleri, ‘‘G a ziler” ve “A lp lar” - O ğ u z B o y la r ın ın A sk eri Ö r g ü tlen m e si - Ş ö le n d e ve Z iy a fe tte S o ­ y u n Ö n c e lliğ i - A v - O ğ u zla rd a İslâ m - S o y A dları ve L a k ap lar - O ğu zların T öreleri; D ü ğ ü n , Y a rg ıla m a , K a n D a v a sı, K a d ın la r ın D u r u m u - K u r u lta y ve S u lta n Seçlm l'eri D Ö R D Ü N C Ü BÖLÜM 111— 120 S e lç u k lu la r D ev rin d e O ğ u z la r ın D u r u m u n u n B ir G ö r ü n ü m ü O larak Y ü z y ılla r d a K ü ç ü k A sy a G öçeb e B o y la r ın ın Ö r g ü tlen m e si



15-18.



B E ŞİN C İ BÖLÜM 121— 150 K ü ç ü k A sya'd a F e o d a lizm - S e lç u k lu la r D ev rin i K av ra m a d a M alzem e O la­ rak D o ğ u İlle r in d e F eod al K a lın tü a r ın G ü n ü m ü z d e k i T a b lo su - S e lç u k lu la r ­ d a S oy K ü t ü ğ ü n ü n B o z u lm a s ı - A sk erî T ım a r la r S is te m i - B u n u n M oğol K ök leri, S e lç u k lu la r Ö n c e sin d e K ü ç ü k A sy a ’d a T oprak D ü z e n le r i - T ım arlar, B u n la r ın T ü rleri - F e o d a lla rm Z e n g in liğ i - “ G u ia m ia r ” - “D e reb ey i” T ip in in D o ğ u şu - F e o d a lla r m A sk erî Y ü k ü m lü lü k le r i - “ S ip a h ile r ” - B a ğ lı B eyler ve M erkezi H ü k ü m d a r (V a sa lla r v e S ü ze r en le r) - İ ta a t İfa d e si - B a ğ lı B e y lik ­ le r in (V a sa llığ m ) D o ğ u lu ve B a tılı Ö ğeleri - S u lta n v e H a life A L TIN C I BÖLÜM 151— 164 S u lta n ın O to r itesi - F e o d a lla rm B a şı O larak S u lta n - F e o d a lla rm A r a sın ­ d a K a tm a n la ş m a - S u lta n ın D a y a n a ğ ı O larak Y en i İ n sa n la r ( “O rta B e y ­ ler'’) - S u lta n ın M u tla k ç ılığ a E ğ ilim i - S u lta n ın H a r a ç la r ı' - E k on om id e S ö m ü r ü S is te m i



Y E D İN C İ BÖLÜM 165— 183 P e o d a lla rın " ta b l”leri - K ö leler v e B u n la r ın Y a şa m d a B o lü - M ü lk S a h ib i K ö y lü ler ( “d eh lcan lar” ) ve Irg a tla r (" e k iciler ” ) - B a b a İ sh a k - B a b a İ sh a k ’m Y ö n e ttiğ i K ö y lü A y a k la n m a sı SE K İZİN C İ BÖLÜM 184— 192 Z a n a a tç ıla r , B ile şim le r i ve B ir lik le r i - Z a n a a tç ıla r ın E k o n o m ik v e H u k u k sa l D u r u m u - K o r u y u c u A ra y ışla rı İ ç in d e Z a n a a tçıla r D O K U ZU NC U BÖLÜM 195—200 K ü ç ü k A sya'da, A h ile r in O rtaya Ç ık m a sı - A h i T o p lu lu ğ u n a K a b u l T ö re ­ n i - A h ile r in Y ü k s e liş i - M ev lev iler ve A h ile r A ra sın d a A y n lık - Z a n a a t­ ç ıla r v e A h ile r A ra sın d a Y a k ın la şm a - F e o d a lla rla A h iler A r asın d a S a v a ­ ş ım - O sm anlI D ö n e m in d e A h ile r in İzleri ONU N C U BÖLÜM 207— 225 T ic a re t - T ü c ca r la r ın T a rih se l T ip i - İ ta ly a n T ü c c a r la n - T ic a re t Y o lla ­ rı - K erv a n sa ra y la r - T ic a re t M a lla n , D ış a lım ve D ış sa tım . S ik k e



K en t - K en t D üzeni



O N B İR İN C İ BÖLÜM 22S—236 - H a lk - S e lç u k lu la r ın B a şk e n ti - K o n y a ’d a Y a şa m



O N İK İN C İ BÖLÜM 237— 248 S e lç u k lu la r D ö n e m i S a n a t A n ıtla r ı - S e lç u k lu S a n a tın ın K ö k e n i - S e lç u k lu S a n a tın ın Ö zg ü n Ç izg ileri - Y erli E tk i ONÜ Ç Ü N CÜ BÖLÜM 248— 269 Y ö n e tim - M erkezi O rganlar (D iv a n la r) - T a şra - Y erel Y ö n e tim - M alik an e v e D e n e tim - M oğol D ö n e m in d e M ey d a n a G e le n D e ğ işik lik le r O N D Ö R D Ü N CU BÖLÜM 270— 286 O rdu, O rd u n u n B ile ş im i - B o y B ir lik le r i - F eo d a lla ı-m B irlik le r i - S a v a şın K a ra k teri - Ü lk e İç in d e k i A sk erî B ir lik le r - Ü c r e tli B ir lik le r O N B EŞİN C İ BÖLÜM 287— 304 S e lç u k lu Sarayı - B iz a n s - Sa ra y T ö rsn K u r a lla r ı v e Saray S a n la rı Ü zerind e İra n E tk is i - O ğ u z G e le n e k le r in in K a lın tıla r ı . H arem ONALTINCI BÖLÜM 305— 338 S e lç u k lu la r D ö n e m in d e D in se l İn a n ışla r - M ü s lü m a n lık Ö n c e sin in ve H ır is­ tiy a n lığ ın Y a n sım a la r ı - R e sm i D in O larak İslâ m - K ü ç ü k A sya'da D e r v iş­ lik - M ev lev iler v e C elâ led d in R u m i’n in R u m Çevredi 33.) 343



S o n sö z - O ğ u zla rca G e ç ile n Y o lu n A şam aları E k - R u m S e lç u k lu la r ın ın K r o n o lo jik T a b lo su



ÖNSÖZ



KÜÇÜK ASYA’DA, Selçuklu hanedanı egemenliği dö­ nem ini kapsayan, o dönem de, T ürkler’in yaşam ı üzerine b ir kısa deneme, vaktiyle, tarafım dan hazırlanm ıştı. O çalışm ada, T. H outsm a’m n yayınlarından, Prof. Sinirnov'un “OsmanlI Yazınından Örnek Y apıtlar” başlığıy­ la, yeniden bastığı Ibni B ib in in T ürk Vakayinam elerin­ den yararlanm ıştım (Sen - Petersburg 1903, s. 2-16). Toplum sal - ekonom ik ve siyasal yaşamı, k urum lan, toplum sal gruplaşm aları vb. içeren b ir Küçük Asya ta ri­ hiyle yeniden ilgilenirken, Rum Selçukluları zam anına ilişkin tarih m etinlerini, b ir kez daha okudum ve daha önce yüzeysel olarak üzerinde durduğum konuları geliş­



tiren malzemeyi ayırdım . Örneğin, kütüphane malzeme­ si yokluğu gibi dış, ve yöntem bilim sel deneyimsizlik gibi iç güçlüklere karşın, Rum Selçuklularının devlet ve top­ lum yapısının sınıfsal tem ellerini ortaya çıkarm aya gi­ riştim . Bunu, ne denli başardım , ya da başarabildim mi? Yargısı, kuşkusuz, bana düşmez. Belki de, çağdaş istem lere aykırı olarak, ben, iç tah­ lilden önce, devletin dış tarihinin b ir taslağım çizdim ve önce, topraklarının genişlemesini, siyasal yükselişini ve Moğol istilasının yol açtığı düşüşünü ele aldım. Yalnız­ ca, Rus dilinde değil, genel olarak, Selçuklular üzerine yazının kıtlığından yola çıkarak böyle davrandım . Ne var ki, ortaçağ Doğusunun b u karanlık köşesi, bende, düzensiz olarak aydınlatılm ıştır. B ir yandan T ürkler arasında, öte yandan yerli Rum ve Erm eni halk­ ları arasında, karşılıklı ilişkiler; Eyyûbiler, Rum Selçuk­ luları ve H arzem şahlar arasında Suriye için savaşım; m üslüm anların ne kad ar hoşgörülü ya da hıristiyanlarm ne kadar fanatik oldukları sorusuna yol açan Haçlı­ lar, daha doğrusu sorunun dinsel alandan ekonom ik ala­ na geçmesi; M ısır M emlûkler’i; Moğolların saldırısından sonra. Küçük Asya'da oluşan ortam , ve h er şeyden ön­ ce, daha, O rta Asya'da Selçukluların devlet, toplum ve k ü ltü r norm larının oluşm asına kesin etkilerde bulunan Moğol devlet düzeni; en sonu kültür, tüm bunlara, ben­ de, yüzeysel ve rastlantısal olarak değinilm iştir. Bazan, gerekli malzeme el altında bulunm adığına göre, Selçuklular dönemi üzerine bilgi yetersizliğini, ben, daha geç dönem lerin bilgileriyle tam am ladım , ve b ir an­ lam da buna hakkım vardı. Doğuda, Feodalizm, 19. yüzyıla, h atta b ir ölçüde, 20. yüzyıla k adar ayakta kaldı. Doğuda, yaşam , katı b i­ çimlere bürünüyor, ve toplum sal yaşam ın bazan k aran ­ lık ya da belirgin olm ayan eski öğeleri, çağdaş kalıntı8



1ar içinde açıklığa kavuşuyor, ve Doğu ülkeleri tarihini anlam ada, örneksem e yasal b ir anlam kazanıyor; daha­ sı, incelenmesi gereken devri, doğrudan izleyen dönem ­ de, b ir açıklam a bulunuyorsa, örneksem e doğal oluyor. Örnekseme, kuşkusuz, olguların kavranm asını ko­ laylaştırm akta, açıklayıcı olm aktadır; ancak, ikna edici olm adığı gibi, örneksem ede netlik de yitm ektedir. Bu durum da 12. -13. yüzyılların kavranm ası, bende m odern­ leştirm e, h a tta belki de şem alaştırm a belirtileriyle ö r­ tülm ektedir. Çalışmanın genel çerçevesi, daha 1935 E kim ’inde N. N. Nerim anov Doğu A raştırm aları E n stitü sü n d e çi­ zilmişti. Bitirildiğinden bu yana beş yıl geçince, bugün, yetersizliği benim de gözüme çarpıyor; bu konuya yeni­ den sarılabilseydim , başka tü rlü gözlemler ve ilk kay­ nakları çözümlerdim. Bu süre boyunca, bazan, çalışmayı yeniden gözden geçirdim; m etinler tam am lanm ış, kimi yerlerde düzel­ tilmiş, am a belki ayrıntılarla yüklenm iştir; tüm bunlar, sanki kuruluşun bütünlüğünü bozan, h a tta yargılarla, ay­ rılıklar getiren eski giysi üzerinde yam alar gibidir. K ronolojide yönel tim sağlam ak için, sözkonusu Do­ ğu hanedanının yaşam ının nasıl b ir telaş içinde aktığı­ nı, çok genel dile getiren b ir Rum Selçukluları tablosu, ek olarak verilm iştir. Geriye şöyle b ir göz atarken, bana, şu ya da bu şe­ kilde yardım da bulunm aya çalışan iyi niyetli kişileri anım sıyorum . Eski dinleyicilerim olan, elde edemediğim kitapları sağlayan ve h atta, baştan sona, m akaleler kop­ ya eden V.D. A rakin’le, N.N. Nerimanov, Doğu A raştırm a­ ları E n stitü sü n d e, daha yayını usum dan geçirdiğim sıra­ da, denem elerim in yayımı için çırpınan Y.F. Ludşaveyt, bunlar arasındadır. Aynı şekilde, bilimsel başlangıçlara, değişmeyen dost-



ça onayından dolayı, akadem isyen I.Y. K raçkovski’ye te­ şekkür etm e olanağım bulm aktan m utluyum . M osk ova A ğ u sto s 1940



10



G î R I Ş Küçük Asya Selçukluları Tarihi Üzerine Kaynaklar ve Araçlar



İ b n l - B ib i v e Y a z ıc io g lu A li — A ksaray! — İb n i B a tû t a — H ır is tiy a n T a rih ç iler — E p ig ra fi — A r k e o lo jik M alzısm e — M addi K ü ltü r — T o p o n o m l — M . F u a d K ö p . r ü lü ’n ü n Ç a lışm a la r ı — M ü k rem in H a lil — SSC B 'nde S e lç u k lu la r A r a ştırm a sı.



Rum Selçuklularının tarih i için, H ollandah bilim adam ı. T. H outsm a'nın yayımladığı Fars ve T ürk vakayi­ nam eleri, birinci derecede önem taşım aktadır.’ Fars dilinde düzenlenen vakayinam elerin yazarı, yük­ sek b ir konum da bulunuyordu, o b ir em irdi; am a adı (Em ir N asıreddin Yahya), belki, kocasından fazla yaşa­ yan annesinin lakabıyla yer değiştirm iş, îb n i - Bibi (hala'nın, sayın bayanın, hatu n u n oğlu) şeklindeki tu h af deyim, yazısında yerleşmiştir.^ 1 T h. H o u tsm a R eo u ell de t e x te s r e la tifs â l'h isto r ie d e s S e ld jo u c id e s, v ol. III, H isto ir e d es S e ld jo u c id e s d ’A sle M inSu re d 'a p r is I b n -B ib i, L eyde, 1902 (T ü rk çe m e tin ): vol. IV. H isto ir e d es S e ld jo u c id e s d ’A sle M in eu re d ’aprâs l'A brâgâ d u S e ld jo u k n a m e h d 'Ib n -B lb i, L eyd e, 1902 (F arsça m e tin ; d a h a so n r a Itan-B ib l a k ta rılıy o r, IV ). 2 “B ib i’' S ö z c ü s ü A h a lts ıh ’da, (A h a lçin , A k ısk a ) “k o c a n ın y a d a k a r ın ın k ız k a r d e şl” a n la m ın a g eliyor.



11



îb n i - Bibi, Moğol devlet adam ı Alaaddin Ata - Mâlik Cuveyni tarafından kendisine verilen tarihçilik görevini yerine getiriyordu. “Selçuklular yanlısı”^ îb n i-B ib i vakayinamesi'' 1188 yılında devleti paylaştıran II. Kılıç A rslan’ın oğullan ara­ sındaki iç çatışm a olaylarından Sultan II. Gıyaseddin M esud’un yönetim ine (1282 yılından itibaren) kadarki olayları içerm ekte, yani, yaklaşık yüzyıllık b ir zam an aralığını kapsam aktadır. îb n i - B ib in in ailesi, Celaleddin H arzem şah’ın ölüm tarihi olan 1231 yılından® sonra, Küçük Asya'ya yerleşti; Vakayiname, 1282 ve 1285 yılları arasında yazılmıştır; ilk yazmaya başladığında, kaç yaşında olduğu, belli de­ ğildir. Şurası kesindir ki, ailesi, Saray çevrelerinde yaşa­ dığı için, —baba M ecdettin Mehmed Tercüman, sultan yazmanı ve diplom at, ve anne Bibi, M ünecimedir (astro­ log)— yazar, birçok şeyi görebilmiş ve öğrenebilm iştir. Vakayinamede, örneğin, antifeodal Baba İshak ayaklan­ m asını (1241) “güvenilir ağızlardan” dinlediğini bildiri­ yor, görgü tanıklarına, seferlere katılanlara ya da Sul3 Cl. H u a rt, E p lg r a p h le arabe d e l'A sie M ineure, P aris, 1895, s. 19, n o t 1. (a lın tı “R e v u e S 6 m itlq u e ’'d e n ). ■«Ayasofya c a m iin d e (b u g ü n m ü ze d ir ) H a lil E d h em ta r a fın d a n fa r sça v a k a y in a m e n in ta m m e tn i o rta y a ç ık a r ılm ış tır (n o : 2985); A li E m lrl'd e de (O sm an lI V lla y a t-ı Ş a r k ly e sl İ sta n b u l 1918, s. 56—) ta m m e tin vardı; k u ş ­ k u s u z o ra d a d a S e lç u k lu la r d e v rin e a it d e ta y la r b u lu n a b ile c e k tir . B u e ly a z m a s ım n y a y ım ın ı İ s ta n b u l’d a A lm a n A rk eo lo jisi E n s titü s ü h a z ır la m ış tır (b kz: P. W lttek . D er İsla m , B d . X X , s, 202, n o t 1): y a y ım ik i c ilt t e n o lu ş a c a k tı; F a r sça m e tn in v b ta m m e tin d e n e k le r in ç ev irisi v e y o r u m la r (bkjs; H. W. D uda, Z ur G e sc h ic h tsfo r s c h u n g ü b er d le B u m -S e ld s c h u k e n . Z e itsc h r lft der D e u ts c h e n M o rg e n la n d isc h e n a e s e lls c h a f t (Z. D - M. G .). N . P., X IV (1935), (s. 12 - 20) " U lu s” g a z e te s in d e b e lir tild iğ in e g ö re (1936, N o. 5481) A n k ara'd ak i ‘‘T ü rk T a rih K u r u m u ” İ b n l-B lb i e ly a z m a sın ın t ıp k ı b a s ım ın ı y a p m a k ta d ır. D a h a ö n c e P a rsça v a k a y in a m e n in y a z a n , R A vendi (13. y y .) olarak k a y ­ d ed iliy o rd u . b k z: T h . H o u tsm a , R e c u e ll..., v(M. III. — V. B artold . T u r k e sta n VI e p o h u m o n g o lsk o v o n a ş e stv ly a , ç. II, 1900. — A y n ı yazar. O çerk Istarii tu r k m e n sk o v o na rod a . B b o r n ik " T u rk m en iy a ” , t . I, L., 1929, s. 32. S H o u ts m a ’n ın ç a lışm a sın d a ' İ b n l-B ib l ü z e rin e (F arsça m e tin d e n çeviri) b ir b iy o g r a fik n o t a k ta r ılm ış tır (R e c u e ll, v o l. IV ., s. V I I - I X ) , ayrıca bkz: “E ncyclopĞ die d e l'İ slâ m ” , II, 392.



12



ta n ’ın yakınlarına dayanıyor. Ama, Moğol devrine göz a t­ tığı ölçüde, sarayın yaşadığı korku ve dehşeti yeniden ya­ şıyor, ortam ın heyecanı yazara yansıyor. İbni B ibi’de, olayların tarihlendirilm esi bazan kuşkuludur (Küçük E r­ m enistan'da, I. H etum hüküm sürerken, o, II. Levon’dan sözediyor, sultanların ölüm tarihlerinde yanlışlık yapı­ yor vb.). Hem kökeni bakım ından, hem de kişisel ilişkilerine göre, o, b ir vakanüvis için, elverişli koşullarda bulunu­ yordu. Kuşkusuz, Vakayiname, feodal züm renin çıkarlarını yansıtm aktadır. îb n i - Bibi, feodal gru p lar arasındaki sa­ vaşım ın içine sürüklenm iş durum dadır;* örneğin. Sultan II. Gıyaseddin Key - H üsrev’in çocukları olan üç karde­ şin tarihini aktarırk en dengeyi yitirm ekte, birbirinden, iktidarı, savaş yoluyla alan üç feodal grup karşısında, tarafsızlığını sürdürm esi, güç olm aktadır. Y azarda b ir si­ yasal ufuk genişliği yoktur, İb n i-B ib i, Vakayinamesini, Selçuklular’ı uydu bey­ likler durum una düşüren, Küçük Asya’ya Moğol saldırı­ sından sonra yazm ıştır. O sıra, feodallar arasında iki yö­ nelim belirginleşm işti; b ir kesim (bunların başında ön­ celeri vezir M uineddin Pervane de bulunm uştu^ Moğollara eğilim gösteriyordu; am a henüz, belki de, Oğuz efsa­ nelerini korum akta olan eski feodaller, düşünce olarak, bakışlarını, Sultan I. Alaaddin Keykubad zam anına çevi­ riyor ve h er bakım dan, onu, idealize ediyorlardı. îb n i Bibi, belli ki, Moğollara düşm an olan ulusal çevrelerin etkisi altındaydı. Feodal - teokratik düşünceler üzerine eğitilmiş zama­ nın insanı ib n i - Bibi, su ltan lar için, babalarının eski hiz­ m etlilerinin öğütlerini ya da kadıların yargısını uygula­ m am anın felaketler (başarısız sefer, üç yıllık açlık) geti« H a lil E d h em , K a y ser iy e Ş eh ri, İ s ta n b u l, 1334, s. 93.



13



recegini vurguluyordu. Yazar, M uineddin P ervaneyi övüyor ve Sultan IV. R ükneddin Kılıç Aslan’ın öldürülm esiyle ilgili suçlam a­ yı onun üzerinden kaldırm aya çalışıyor.^ îb n i - Bibi, toplum sal düzen konusundan az sözetmekle birlikte, gene de vakayinamede, Küçük Asya Sel­ çukluları devletinin feodal yapısı, ortaya serilm ektedir. Ib n i-B ib i V akayinam esi'nin Farsça orijinali, 15. yüzyılda, yani Osmanlı devrinde, yeni b ir işlem den geç­ m iştir: Saray methiyecisi Yazıcıoğlu Ali,® Sultan II. Mula d için, Türkçe olarak b ir Küçük Asya Selçukluları ta­ rihi düzenlemiştir. W ittek tarafından saptandığına göre, Yazıcıoğlu Ali, 15. yüzyılın ünlü yazar üçlüsünden biriydi; K ardeşi Mehm ed Bican, basit Türkçe şiirlerle, “M uhamm ed peygam­ berin yaşam ım ", "M uham m ediye’ yi yazmış; kitap, Müs­ lüm an Türk dünyasına m al olm uştu; diğer kardeşi Ahm ed Bican şeyhti, "Tanrıyı Sevenlerin Meşalesi” (Enverüil Âşıkın) adlı yapıtında, sufi öğretisinin özet açıkla­ m asını yapm ıştı. Tarihçi Yazıcıoğlu Ali, çalışm asına, “Selçuknam e” ya da daha sık adıyla "Oğuzname" başlığını koymuş, böylece, Osmanlı sultanlarının bağlarını, Selçuklular’dan ge­ çerek efsanevî Oğuz soyuna uzatm ıştır. 15. yüzyılda, Türkiye’de, milliyetçi [budunsal, —ç.] 7 İ b n l-B lb !, IV. 320. 8 y a z ıc ıo ğ lu A li'n in adı, g a lib a , İ s ta n b u l’d a T o p k a p ı S arayı k ita p lığ ın d a o r ta y a ç ık a r ıla n e ly a z m a sın d a g e çm ek te d ir . Y a z ıc ıo ğ lu elyasam aları [Fr. B a b ln g er. D le G e sc h lc h tsc h r e lb e r der O sm a n e n u n d İhre W erke (6. O. W .)D er İsla m , X X . p. 202, d e ğ e rlen d ir m e sin d e ] W itte k ta r a fın d a n n a k le d ilm iş tir . Dr. K u e n e n ta r a fın d a n t a n ıtıla n Y a z ıc ıo ğ lu A li e ly a z m a sı d a h a ö n c e T. N ö ld ek e ta r a fın d a n k a y d e d ilm iş ti. K ısa sü re so n ra , e sk i O sm a n lı y a p ıtla r ıy la İlg ile n e n V. B ern a u er de b u n a d ik k a t e tm iş ti. B u e ly a z m a sın ın b ir k o p y a sı n a s ıls a M osk ova'd ak i h a lk ta r ih k ita p lığ ın a g ir m iştir . G ö r ü ld ü ğ ü g ib i b u b itm e m iş ta s la k la r ı B ern a u er " o n u a y r ın tıy la ta n ım la m a y ı v e ta r ih s e l a ç ık ­ la m a la r la ta m a m la m a y ı” u m u y o r d u . B u n u n iç in o, b ü y ü k b ir h a z ır lık ç a lış ­ m a sı y ü r ü tm ü ş, 1869 y ılın d a İ s ta n b u l’d a b u lu n d u ğ u sırad a M ü n e c c im b a ş ı’dan . H a c ı H a lfa ’da jı vb. a k ta rm a la r y a p m ıştır.



14



eğilim ler güçlüydü. Yabancı (Batı Avrupalı) gözlemciler tarafından anlatıldığına göre, Osmanlı sultanlarının sa­ ray yaşamı, henüz eski göçmen yatkınlıklarını koruyor­ du. T ürk düşüncesinin taşıyıcısı Osmanlı Sultanları, Selçuklular’a yakınlık duyuyor ve bunu, h er tü rlü çabayla gösterm eye çalışıyorlardı. Örneğin, Sultan I. Mehmed, kızının adını Selçuk H atün koym uştu:’ Selçuk, sevilen b ir kadın adıydı. Ama, 16. yüzyılda, Ahmed Feridun, “Sultanların Bel­ gelerini” (M ünaşaatü's Selâtin) toplarken, çahşm asına, Selçuklu III. Alaaddin K eykubad'ın Sultan O sm an'a ikti­ d ar belirtisi olarak, yani onun Selçukluların yasal ardılı ve sürdürücüsü olduğunun kabulü anlam ında belge yol­ ladığı konusunda, sahte b ir kararnam eyi de’° katm ıştı. Demek, Osmanlı Sultanlarıyla Selçukluların devletle­ ri arasındaki iç bağ düşüncesinin bilincine, çok eskiden beri, varılıyordu. Yazıcıoğlu Ali’nin çalışması, daha önce düşünüldüğü gibi, İbni - B ibi’den b ir çeviri değil, îb n i - Bibi ve Ravend i’nin Farsça vakayinam elerinin belki başka birtakım kaynaklar kullanan red ak tö rü n eklemeleriyle, yeniden düzenlenerek yazım ıdır (onda bazan İbni - B ib in in bil­ mediği olgular söz konusudur). Yazıcıoğlu Ali, Sultan II. M urad'ın methiyeci ozanı­ dır, ve Selçukluları anlatırken, bazan, çağdışı olan saray yaşam ından renkler ak tarm aktadır. Daha sonra (1600 yılı), Seyid Lokman, Yazıcıoğlu tarihinden yeni b ir m etin oluşturm uş, bu çalışmadan, 19. yüzyılda, FinlandiyalI bilim adam ı Lagus yararlanm ış­ tır." 9 Pr. T a esc h n e r . B eitr a g e z u r fr ü h o sm a n lsc h e n E p lgrap h te u n d A rchBo logie, D er İsla m , B d. xx> s. 149. lOBkz: A h m ed F e r id û n ’u n y ö n te m i ü z e r in e M ü k r e m in H a lil'in m a k a lesi “ T a rih i O sm a n ! E n c ü m e n i M e c m u a sı”, N o . 67 - 77 ve dv.. 11 S e ld L o cm a n i ex L lbro T u r cico q u l O ghusnaim e in s o r lb ltu r ex cerp ta



15



Türk dilbilimcisi Necip Asım Yazıksız (öl. 1935), Topkapı Sarayı kitaplığında korunan elyazm alarına göre, Yazıcıoğlu Ali tarihinin yazımına. Birinci Dünya Savaşı’ndan önce girişm iş, am a Bahriye N ezareti basım evindeki basım işi kısa sürede durm uştur.'^ Bugüne değin yayım lanm am ış olan Aksarayi de, Mo­ ğol istilası sonrası Selçuklular tarihinden birçok şeyi açıklayabilecektir. K erim eddin Aksarayi’nin çalışması, 723 yılında (1323) yazılmıştır.'^ Aksarayi’den ilk esaslı ak tarm aları (tarih­ çinin adını henüz bilm iyor olsa da), V. V. B artold yap­ m ıştır.” Dördüncü bölüm de, yazar, em irlerden, vezirlerden, resm î kişilerden, ayrıca Türklerin, yani Oğuz kabileleri­ nin başkaldırılarından, "d iv an 'la rd ak i hizm eti sırasında gözleyebildiği ölçüde söz etm ektedir. F. K öprülü'nün be­ lirttiği gibi, onda, îb n i - B ib in in sözetmediği ayrıntılar yer alm aktadır. Öğrenim görm üş b ir kişi olarak (Farsça yazm akta­ dır), yani varlıklı kişiler sınıfından Aksarayi de, kuşku­ suz ,taraflı açıklam alarda bulunm aktadır. İsyana rastlan ­ tısal mı, bilinçle mi kendini kaptırdığı açık değildir; ama daha sonra, isyana, h er bakım dan uzak durm aya çalış­ m ıştır, vakayinam esinde ise, “hiçbir yerde, varlığa tam ah etm ediğini” vurgulam aktadır. Gençlik günlerinde, alevlenen isyana katılan yazar, p r lm u s e d id it, la tlıie v e rslt, e x p llc a v lt J a c . J o h . W U h. L agu s. H e lsin g fo r sla e, 1854. lîY a z ıc io g lu A li'n in T ü rk çe iş le m e sin d e n , d a h a 1891 ta r ih li Ş . S e fer y a y ım ın a göre P. M. M elio ra n sk i, ‘‘S e lç u k n a m e , k a k I sto ç n ik d ly a Isto r ll V iz a n tii VI X II; X II I vv" (V lz a n tiy sk ly v r e m e n n ik ) (T . I . 1892, s . 613 - 640). m a k a lesin d e ö z e t a lın tıla r y a p m ıştır, a m a m e tn in y o r u m u z a y ıftır , 13 E ly a z m a la r ı k o n u su n d a h k z: F. T a u er. L es m a n u sc r its p ersan » h ls to r iq u e s d es blt>U othSques de S ta n b o u l. A r ch iv O r ie n ta ln l, t. IV, 1932, s, 93. 14 M akale: O n e k o t o n h v o s to ç n ıh r u k o p isa h v ı b ib llo te k a h K o n s ta n tln o p o ly a 1 K aira. Z a p lsk i V o sto çn o v a o td e le n iy a (ZV O ), t. X V III, 1908, str. 0124 - 0137 {d a h a so n r a A lcsarayl a k ta r ılm a k ta d ır ).



16



kenar bölgelerdeki Oğuz kabilelerinden, sınır beylerinin feodal düzene karşı p rotestoları konusunda, olayların toplum sal anlam ının bilincine varm aksızın bilgiler ak­ tarm aktadır. V. V. B artold, haklı olarak, “Sanm am ki, (sultanların, vezirlerin, onların m em urlarının) karakterle­ ri tam b ir tarafsızlıkla derlenm iş olsun!” diye yazıyor.’® Mevlevi Aflaki’nin C. H u art tarafından çevrilen anı notları “Menakib-ül arifin ”, yani 13. -15. yüzyıllarda Mev­ levi T arikatı şeyhlerinin biyografileri, önem li ek b ü tün­ lük sağlam aktadır.’* M ezartaşı yazısından anlaşıldığına göre,’^ Şemseddin Ahmed Aflâkî, 1360 yılında ölm üştür. Aflâkî, iyi öğrenim görm üştür, yani yazına eğilim leri olan varlıklı b ir aile­ den gelmiştir. Babası, herhangi b ir biçim de A ltm ordu’ya girmiş ve sarayda büyük b ir ağırlık elde etm iştir; öldü­ ğü zam an b ir kitaplık bırakm ış. Volga boylarında, eski b ir akının yolu üzerindeki elyazma yönergelerden biri, burada bulunm uştur. îra n doğumlu (Tebrizli), belki de T ürk olm ayan (ya­ zın dili Farsçadır) Aflâkî, Mevlevi tekkesi şeyhi Âmir Ârif tarafından, kendisine verilen yüksek b ir görevi yerine ge­ tiriyordu. 14. yüzyılın birinci yarısında, yüzyıl önceki olay­ ları da —tarik atın kurucusu Celâleddin R um i'nin öykü­ sünü— yazm akta, fantastik b ir sisle bü rü lü olarak, açık­ ça, doğaya aykırı saçm alıklar bildirm ektedir: Celâleddin, onun için, sıradan öjüm lülere benzemeyen, onlar için ula­ nılmaz b ir erm iştir. îra n kökenli oluşu, b ir ölçüde, din­ sel aydınlar sınıfı "Mevlevilik’e aidiyeti, ona, Türklere, 15 A k sa ra y l’n ln ç a lış m a sın ın T ü r k ç e çev irisi, 1937 y ılın d a K o n y a ’da, “K o n ­ ya M 'ecm uası” n d a y a y ım la n m ış tır . 16 A flâ k î. M a n â k ıb B1 A rifin . Cl. H u a rt. L es s a ln ts d es d e r v lc h e s to u r n e u rs. R eo lts, tr a d u lts d u p ersa n e t a n n o tfe , t. I - II. P aris, 1918 - 1922 (d ah a son ra, A flâ k î a k ta rılm a k ta d ır ). 17 P. W lttek . D as P ü r s te n tu m M e n te sc h e . İ sta n b u l, 1934, s. 37, n o t. 3 (b ilg i, M. Y u s u f “K o n y a asarı a tik a m ü z e s i reh beri". İ s ta n b u l 1934, s. 91’d e n a lın m ış tır ).



17



T ürk alttab ak alan n a karşı, hem en hemen, b ir h o r görme duygusu verm ektedir; onun çevresinin insanı için, Türk, b ir zam anlar, Tebriz'de b ir arkadaşının dile getirdiği gi­ bi, bönlüğün eşanlamı, "Anadolu K afası”dır.'® Aflâkî’nin anlatım ı, 14. yüzyıla yakınlaştığı noktalarda, daha ölçü­ lüdür: Betim lem edeki canlılık yitm ekte, yalnızca, b ir not defterinden aktarılan özetler ya da parçalar olarak, kuru n o tlar haline dönüşm ektedir. Ama, Mevlevî T arikatı yöneticilerinin yaşam öyküle­ ri, 13 ve 14. yüzyıllar K onya'sının günlük yaşam ından il­ ginç, genellikle renkli çizgiler içerm ektedir; kuşkusuz, ya­ zar, 14. yüzyılda, otuz beş yıl boyunca (1318 ve 1353 yıl­ ları) yazdığına göre, belleğinde bazı şeyler vardı; b ir ih­ tiyar olarak, çok eskiden m eydana gelmiş olayları, canlı anım sıyor, gözleri önünde olup bitenleri unutarak, 14. yüzyıl olaylarını, bulanık ve renksiz biçimde yeniden ü re­ tiyordu. Ayrıca, bazan, perspektifi de bozulm uştur. 14. yüzyılda, Konya şehri, kargaşalardan zarara uğram ış, kentte ticaret düşm üştür. Yerini b ir ıssızlığa bırak an 13. yüzyıl canlılığı, yine de, onun gözünde önem sizleşmiştir. H er nasıl olursa olsun, Aflâki’nin yüzeysel olarak çır­ pıştırılm ış notlarının'’ değeri artm akta, çalışm asının ta ­ rihsel önemi yükselm ektedir. 14. yüzyılın birinci yarısının tarih i için, derin düşü­ nebilen b ir Arap gezgini tb n i - B atûta'nın anlattıkları da, günümüze kalm ıştır.^ O, Akdenizden Ege Denizine, KaISA flâkî, II, 379. 19 B u n u n la b ir lik te , a ra ştırm a k g ü ç tü r , ve b e lk i de b en , A flâ k î’de b lr şey le r g ö reb ild im ; H u a r t iç in , b u (s u flle r in d ü n y a g ö r ü ş ü n ü n k a v r a n m a sm d a ö n e m li) b ir a g io g r a fi m a lz e m e si o ld u ğ u n a g ö re, o, k ısa k o n u d iz in in d e , A flâ k î’n in ç a lışm a la r ın d a b o lc a b u lu n a n b a z ı y a şa m sa l (ve bir b ö lü m ü y le ta r ih s e l) a y r ın tıla r ı a tla m ıştır . B u n u n y a n ısır a , o, d a h a so n r a (ik in c i c ild e ö n s ö z ü n d e ), A flâ k î’n in ta r ih s e l ö n e m in i d e ğ erlen d iriyor, B k z: “J o u r n a l A sia tiq u e ” (t. 2ÎIX, 1922) de, H u a rt'm m a k a lesi. 20 V oyages d ’Ib n B a to u ta lı, te x te arabe, a cco m p a g n â d ’u n e tr a d u c tio n par C. D efrâm ery e t B. R . S a n g u n in e tti, P a ris (S o n u n d a , tb n i B a tû t a a k t a ­ r ılm a k ta d ır ) .



18



radenize kadar, Küçük Asya’yı dolaşm ıştır ve önyargısız yaptığı gözlemleri, büyük önem taşım aktadır. Tarafsız insan, genellikle, Küçük Asya’da yaşayanların sustuğu şeyleri görüyor. Îb n i-B ib i ve Aflâkî, h er günkü yaşam biçim ine bakm ışlar, Îb n i- B atû ta ise. Küçük Asya'da se­ yahat ederken, b ir yabancıyı şaşırtan n o k taları ön plana çıkarm ıştır. Aflâkî ve İbni - B atûta çağdaştırlar; ikisi de aynı dev­ ri, çalışm alarına alm ışlardır. îkisi, bazan aynı anı (örne­ ğin Ladik’te înanç Bey hanedanı egemenliğini) yansıt­ m aktadırlar, ve onların bildirdiklerinin karşılaştırılm ası, sınıfsal yakınlığı olan bu kişilerin anlayışı için ilginç ol­ m aktadır. Hem Aflâkî, hem de îb n i - B atûta, 14. yüzyılda, yani Küçük Asya’da Selçuklular devletinin dağılm asından son­ ra ve îb n i - B îbî’den yaklaşık elli yıl daha geç yazmış ol­ salar da, b ir önceki devri anlam aya, bu ikisi yardım cı oluyor. Kuşkusuz, yapıtı, 14. yüzyılın ikinci yarısında. Küçük Asya'daki ortam ı açıklayan A. A strobadi’yi^' (Menakıb) de dikkate alm ak yararlı olacaktır. Ve kuşkusuz, "Celâleddin Rum i'nin M ektupları” (1937 yılında Türkiye’­ de yayım lanm ıştır) ve S ipehsalar’m “Övgüye Değer îşler”i (Tersilat) (1901’de H indistan’da yayım lanm ıştır) ay­ nı şekilde araştırm aya değer. Rum Selçukluları tarihi için, kaynaklar, henüz tü ­ müyle elde edilem em iştir, ve belki de, Türkiye’deki kitap­ lıklarda, h atta özel kişiler elinde korunan yeni elyazmaları, b ir gün, araştırm acının önüne çıkabilecektir. Ama, tüm bunlar, kaynakların yalnızca küçük b ir bölüm üdür. Benim için erişilmez olan kaynaklarsa, yararlanabildiklerim e göre nicelik olarak ağır basm aktadır.^ 21 B ezm u R ezm (1928 y ılın d a İ s ta n b u l’d a K ilis li R ıfa t ta r a fın d a n y a y ım ­ la n m ış t ır ) ; bk z: ş im d i H. G ie se c k e 'n in ç a lışm a sı. 22 E ly a z m a sı ve b ir b ö lü m ü y le b a s ılı, M ısır v e B a tı A v ru p a ç a lış m a la r ı.



19



Ne var ki, Küçük Asya'da doğmuş ve ülkenin o rta­ mıyla sm ırlanm ış İbni - Bibi, Aksarayi, ya da uzakta bu­ lunsa da iyi enform e olm uş îb n i - al Asir gibi m üslüm an tarihçiler, pek fazla kapsam lı olm am akla birlikte gene de tabloyu tam am lam akta, bazan kom şu gözlemci hıristiyanlar tarafın d an düzeltilm ektedir. Bunlar, ülkenin halk dili olan Türkçeyi ya da yazın dili olan Farsçayı bir kural olarak her zam an bilm iyorlardı, am a özel çıkarları, onları. Küçük Asya’yı böylesine hızla ele geçiren Türklere dikkatle bakm aya zorlam aktadır. H ıristiyan tarihçiler, T ürk boyları arasındaki iç sa­ vaşımı, haçlı yürüyüşleri sırasında. Küçük Asya’da, halk­ lar arasında oluşan karşılıklı ilişkiler ortam ını vb., ay­ rıntıyla anlatm aktadırlar. Erken dönem i — 1. Haçlı yürüyüşü zam anını—, E r­ meni V akanüvist Urfalı Matfey iyi yansıtmıştır.^^ O, ola­ sıdır ki, eski hıristiyanhğm anılarıyla dolu “k u tsal” kent­ te yaşamış, b urad a doğmuş ve ölm üştür (1144), Uzak gö­ rüşlü p atrik G rigori’nin (Öl. 1105) hayranı b ir keşiş ola­ rak, o, olayları, inanm ış b ir hıristiyan - m onofistin bakış açısından inceliyordu. Urfalı Matfey, H açlıların başarısız­ lıklarını, işlenen günahlar ve adaletsiz işler yüzünden. T anrı tarafından gönderilen b ir cezalandırm a olarak açıklam aktadır; Tanrı, ölüm saçanları bozguna uğratır. Eğer, T arent Prensi Boemund, Danişmend tarafından tu t­ sak edilmişse, bu. T anrı’nm hıristiyanları b ir cezalandır­ m ası dem ektir. Ama yaşam kendi bildiği yolda yürümekn ın lis te s i, P. K ö p r ü lü ta r a fın d a n v e r ilm iş tir : " A n a d o lu ’d a İsla m iy e t" , Edeıb ly a t F a k ü lte s i M ecm u a sı, c. 2, 1922, s. 32. T ü rk E d e b iy a tın d a İlk M u ta sa v ­ v ıfla r, İ sta n b u l 1918, s. 213 - 218. B kz: a y n ı y a z a rın , Les o r ig ln e s de L ’E m pire O tto m a n , P a ris, 1935, s. 23 (N lğ d eli K ad ı A h m ed ). K u lla n ılm ış ^ a n (ve. H acı H a lfa ’d a n g ö r ü ld ü ğ ü g ib i b ir b ö lü m ü y ite n ) y a z m a la r ın lis te s i H a m m er ta r a fın d a n v e r ilm iş tir [.Tos. H am m er. G e sc h ic h te d e s O sm a n isc h e n E e ic lıe s (G, O, R .) V II, pp. 545 - 50]. G ene b k z: W ltte k 'in y u k a rd a g ö s te r ile n d eğ e rlen d ir m e si. 23 B S c it de la p rem lere croisade, tr a d u it par E. D u la u rier. P a ris, 1850.



20



tedir, ve yerli halk A vrupa'dan gelen zorbalar tarafın ­ dan zarara uğratıldığı zaman, —T ürklerin can düşm anı olarak— o, din düşm anlarına çağrıda bulunm a düşünce­ sini olabilir saym aktadır. Ama, onun aktardığı rakam lar, genellikle abartılm ış­ tır; örneğin. Sultan K ılıçarslan Davud, îzn ik ’in H açlılara karşı savunulm ası için, güya, 600 bin asker getirm iştir; ve giderek sayılar çok daha düşseldir. H orasan’dan An­ takya’ya doğru 800 bin atlı ve 300 bin yaya hareket et­ m ektedir. Antakya’dan Suriye’li Mihail (Yakubi patriği), Sel­ çuklular tarihinin 12. yüzyıla değin geniş b ir dönem ini va­ kayinam esine almaktadır.^"* O, Selçukluların K üçük As­ ya'daki ilk adım larını, M alazgirt çarpışm asını da betim ­ lem ektedir, ve hem en burada, kişiliği ortaya çıkm akta­ dır: Savaşkan H ıristiyan, H alkedon Konseyinin düşm anı olan Vakanüvist, u sta sapm acılar olarak, R um lara karşı kötülük isteyen b ir ru h yapısındadır. Erm enilerin adre­ sine de, o, hoş olm ayan sıfatlar kullanm aya hazırdır. Haç­ lılar da hainlik içindedirler; o, Türklerden çok daha önemle sözetm ektedir. Antakyalı M uhail'in sözlerine gö­ re, Alparslan yengi kazanm ıştır, çünkü Tanrı, iyilik yap­ m ak isteyenlere kulak verm ektedir. Bu çerçevede, Ermenileri kendisinden uzaklaştıran Bizans İm p arato ru Ro­ men Diyojen, A lparslan’ı ateşte yakm a tehdidi taşırken, Selçuklu, tersine m erham et gösterm ek istiyordu. Suriyeli Mihail’in vakayinamesi, büyük önem taşı­ m aktadır; o, belli ki, Küçük Asya’da ne olup bittiğini iyi İnlivordu. H. K ılıçarslan'ın yaşam ının son günlerinde, kardeşler arasındaki iç savaşlardan, genellikle, çağdaşla­ rının gözünden kaçan ilginç ayrıntılar ortaya koyarak Selçuklularla Bizans arasındaki savaşlardan vb. sözet24 C h ro n iq u e de M lch el le S y r ie n ... M itS c ... e t tr a d u lte p ar J . — b o t. P aris, 1899.



21



Cha -



m ektedir. Kuşkusuz, onda da yanlışlarla karşılaşılıyor (Örneğin, K utılm ış’ın oğlu Süleym an’ı Küçük Asya’ya, güya, Alparslan göndermiş, Süleyman, Konya’da beylik etm iş vb.). Genellikle, H ıristiyan ve M üslüm an yazarlar, aynı us­ sal ve tinsel düzeyde bulunm aktadırlar; ancak Ermeni1er ve Suriyeliler, belki, Türklere karşı BizanslIların ol­ duğundan daha hoşgörülüydüler. Onlar, BizanslIlardan daha içtendirler. Y apılarının incelmişliğiyle böbürlenen Bizanshlar, Sultan II. K ılıçarslan’ı bahsettikleri deyimle, "elm acıklı çirkini” olarak algılarken, kendilerini zorla­ m aktadırlar. H ıristiyanların ve M üslüm anların, kendilerine özgü d ar hayranlıklarından ileri gelen görüşlerindeki ortaklık, M oğolların K üçük Asya baskını sırasında, yeniden dışa vurm aktadır. Hem Erm eni tarihçiler (Keşiş Magahi, Kirokos), hem Arap îbn-al-Asir, Moğol zorbalıklarının deh­ şetine uğram ış olarak, Moğolların kişiliğinde, kutsal ki­ tapların sözünü ettiği zalimleri görm ektedirler. Gürcü vakayinameleri^® teknik bakım dan, Ermenilerin ve Suriyelilerin safdil vakayinam elerinden daha ol­ gundur, am a bunlardaki söyleyiş biçimi, övünçlü ve tum ­ turaklıdır ve sözler kuşku uyandırm aktadır. B ununla b ir­ likte, Selçuklularla Kraliçe Tam ara ve onun ardılları ara­ sında, daha çok düşmanca, hazan da dostça ilişkilerin doğduğu dönem ler, yani 13. yüzyılın ilk yarısı için, bu kaynaklarda yararlı malzeme bulunabilir. B unları Fransızcaya çeviren Brosset, hazan yanlış yapıyor: Örneğin, “R um ” terim i, onda "Y unan” olarak veriliyor, "O rthoul” derken o, "O rtoki” anlıyor, am a b u "Toğrul” sözcüğünün bozulm uşu değil m idir? Küçük Asya yazıtbilimi (epigrafi) henüz gençtir, am a 25 M. B ro sset H isto ir e de la G âorgien . Prem i'ere p a rtle, S t. 1849.



22



P etersb u rg ,



Rum Selçukluları tarihçisi, artık bundan da yararlana­ bilir. Iran kültürünü n hayranı Rum Selçukluları, toplum ­ sal binalar üzerindeki yazıtları, Arap dilinde yazm ışlar­ dır. Konya’daki yazıtlara, galiba, ilk kez, Ş. Teksye ilgi gösterm işti, am a bunların yorum lanm ası için, kentte, bil­ gili kişi bulm aya çalışm ak ,onun deyimiyle boşunaydı. Durum, ancak, 19. yüzyıl sonunda değişm iştir. îyi eğitim görm üş b ir diplom at olan ve boş zam an­ larını bilim e veren, yaşam ını “Ecole des langues orientales vivantes” de bitiren Cl. H uart, daha, dem iryolu ula­ şımı başlam adan önce, Küçük Asya yolculuğu sırasında, K onya’ya giderken, Rum Selçukluları tarihini aydınlatan yazıtlar toplam ıştır. Onun eski denemesi (1895),^^ Selçuk­ lu devleti toprağındaki yazıtbilim kalıtına, ilk genel b a­ kış olarak, önem ini sürdürm ektedir. Eski arkadaşının örneğine öykünen Fransız konso­ losu F. G renar, Sivas için bazı çalışm alar yapm ıştır. On yıl sonra, Konya’daki Alman Konsolosu Löytved (1914 -1918 yıllarındaki em peryalist savaş sırasında Suri­ ye’de ölm üştür), bölgede, konuyu bilen b iri olan Abdulkadir Hamidzade eşliğinde, kentin göm ütlüklerini dolaş­ m ış ve yazıtlar toplam ıştır, am a onun yazıtbilim dene­ m e s i,n e d e n s e iyi bilinm em ektedir. Gene de b u n lar kü­ çük rastlantısal çalışm alardı. K üçük Asya yazıtlarının planlı toplanm asını ve in­ celenmesini, İsviçreli bilim adam ı Max von Berchem (1863 - 1921) üzerine alm ıştır. Bilim adam lığı kariyerini, ilk halifeler zam anında toprak m ülkiyeti ve to p rak vergisi üzerine araştırm ayla 26 K ısa s ü r e sonra, E. B lo şe 'n in to p la d ığ ı y a z ıtla r ın d a yer a ld ığ ı “R evu e S â m ltlq u e" d e . 27 J . H. L ö y tv ed . K o n ia . I n s e lır if te n der s e ld sc h u k ls c h e n B a u te n . B erlin , 1907.



23



başlatan M. Fuad K öprülü’nün deyimiyle, "M üslüm an yazıtbilim in kurucusu” Max von Berchem, 1910 yılmda, ka­ rarlı olarak, Küçük Asya’ya yöneldi. Max von Berchem, Josef Strizygowski ile birlikte yazdığı D iyarbakır üzerine yazıtbilim plastik sanat m onografisinde, fotoğraflanm ış yazıtları yayım ladı ve çözümledi.^® Daha önce, Küçük As­ ya yazıtlarının incelenmesi, 1899 yılında Oppenheim ve 1907’de K. Lemann - H aupt tarafından akla getirilip esin­ lenirken, Arapça yazıtlar için, anıt malzem elerin üçüncü bölüm ü, artık, özel olarak, Küçük Asya’ya ayrılm ıştır.” Burada, o, İstanbul Müzeler M üdürü Halil E them ’in (EIdem, öl. 1938) etkin yardım ını gördü. Sivas’tan ve Divriği’den yazıtlar içeren ilk yayının de­ vamı gelmek durum undaydı (ii inci yayında yalnızca dü­ zeltm eler ve dizinler vardır): Max von Berchem de Kon­ ya’dan, Niğde, Tokat ve galiba daha başka kentlerden de yazıtlar toplam ış ve yayma hazırlam ıştı. Birinci em­ peryalist savaş sırasında, yayın, onun yazdığı biçimiyle "daha güzel zam anlara değin” ertelenm iş; daha sonra ise, ölümü, yılların emeğini, tüm üyle kesintiye uğratm ıştır. Küçük Asya Selçukluları tarihini ortaya koyan me­ tinlerin yayıncısı T. H autsm a, ilk yayının değerlendirm e­ sini yaparken, hem kronolojik, hem etnografik, hem de tarihsel - kültürel sorunlara değinen çalışm anın çok yön­ lü önemine işaret etm iştir. Max von Berchem ’in izinden, T ürk bilim adam ları da yürüdüler. Jö n tü rk devrim inden kısa süre sonra, 1910'da kurulan “T ürk Tarih Cemiveti” dergisinin sayfaların­ da, yazıtbilim malzemesi (Halil E them ’in, Ahmed Tev2BMax v o n B erch em — J o s e f S try g o v sk l. A m ld a, H eldelberg, 1910, s. 99, n o t. 1, 3. 29M ax v o n B erch em . M atSrlaux p o u r u n C orpus in s c r lp tlo n u m a rab iearnm . T r o lslim e p a r tle . A sie M in eu re par M ax v o n B erch em e t H aiti E dhem . M Sm olres p u b liS s p a r le s m em h res de l ’I n s t it u t fr a n ç ls d ’arcâologl© o r le n ta le d u Calre, t . X X IX , L e Caire, 1 9 1 0 -1 9 1 7 .



24



hid'in vb. makaleleri) yayım lanm ıştır. Max von Berchem 'in çalışma, arkadaşı Halil Ethem , yapıları ve yazıtları yerinde inceleyerek, 1918 yılında, Kayseri üzerine, Selçukluların tarihine yetkin bakış içe­ ren b ir m onografi yayınlam ıştır.^ Türkiye'de Kem alist rejim in yerleşm esinden sonra, M übarek - Galib var olan Küçük Asya yazıtlarını yayım­ lam aya niyetlenm iştir; belirtelim ki, (Ankara üzerine Mü­ barek - Galib'in, Sivas üzerine Rıdvan - Nafiz ve İsm ail H akkı’nm, K astam onu üzerine M. Becet'in hazırladığı, Si­ nop'taki yazıtları Hüseyin H ilm i'nin topladığı) bu m o­ nografiler değişik düzenlemeler özelliğindedir. Belirli, ke­ sin b ir plan yoktur; am a yayım lanan yazıtbilim malze­ mesi, büyük değer taşım aktadır. Prof. İsm ail H akkı'nın (Uzunçarşılı) çalışm aları, Kü­ tahya, A fyonkarahisar m onografileri, iki cilt oluşturan yazıtlar vb., kuşkusuz b aşta gelmektedir. B ir bölüm üyle ben, Selçuklular devleti toprağında bulunan Küçük Asya kentleri üzerine m onografileri de kullandım . Kemalizmin yerleştiği sıralardan başlayarak, büyük gelişme gösteren yurtbilim i yazını (Küçük Asya kentle­ rinin tanıtım ı) da, herhalde, Selçuklular dönem inde Kü­ çük Asya üzerine düşünceleri tüm leştirebilecektir. Ayrıca arkeografi malzemesi vardır, am a bunu bul­ m ak için büyük yetenek ve uzun çaba gerekiyor. F. Babinger'in de yerinde olarak belirttiği gibi Sel­ çuklu belgelerinden, yani "m eşhur"lardan N ikita Akropolit ve N ikita Akominat gibi Bizans yazarları da sözetm ektedirler. Sultan H. A bdülham it'in hoşnutsuzluğunu üzerine çekm ekten galiba ko rk arak susan "O sm anh Mü30 K a y seriy e Ş eh r i m eb a n i-1 İ slâ m iy e v e k ita b e le ri, S e lç u k l ta r ih in d e n b ir k ıta , o n a lt ı a d e t le v h a y ı h a v id ir. İ s ta n b u l, 1334. " K o n y a ” d e r g isin in M os­ kova'ya g ö n d e r ile n bir sa y ısın d a n y a rg ıy a v a r a b ild iğ im k ad arıyla, bu rad a, b ir in c i d erec e d e n , d eğ erli m a lz e m e y er a lm ıştır .



25



zeleri” M üdürü Halil Edhem vakfiyenin önem ini iyi kav­ rıyordu. Max von Berchem şöyle yazıyordu: "K üçük Asya'da korunan vakıf belgeleri (actes de Fundation) bugüne ka­ d ar aranm am ıştır. Bunlar, azar azar, h er yana dağılmış durum dadır ve mütevellilerin, sıradan köylülerin ve h at­ ta kadınların elinde bulunm aktadır. Genellikle, parşöm e­ ne yazılmış ve uzun dürüler halindeki bu özgün belgeler, bunların orijinalleri ya da eski kopyaları, başka yerde çö­ züm aranm ası boşuna olacak b ir dizi sorunun kavranm a­ sını sağlayacaktır. Küçük Asya yazıtlarının ilk bölüm ünü basarken, yayıncıların elinde, Sivas, Divriği (ve Tokat) hayır k u ru m lan için vakfiye fotoğrafları bulunuyordu.^' Küçük Asya’da, Selçuklular egemenliğinin başlangı­ cını ve sonunu birleştiren iki belgenin var olduğunu be­ lirtelim . İran'da, saray arşivinin m uhafızı Abdal Kasım îvoğlu H aydar tarafından, 16. yüzyılda düzenlenen b ir derlem e­ de, Bizans İm p arato ru Romen Diyojen'i bozguna uğrata­ rak, Oğuz boylarına Küçük Asya yolunu açan Büyük Sel­ çuklu Sultanı A lparslan'ın (galiba Küçük Asya'ya yöne­ lik olmayan) b ir tezkeresi vardır.^ Bu belge, ne denli gü­ venilir, bilm iyorum , (galiba, gerçekliği kuşkuludur). En azından, Selçuklu Sultanı III. Alâaddin K eykubad'ın Os­ manlI Sultanı Osman yararına iktidardan "resm en” vaz­ geçmesi b ir tarihsel çarpıtmadır.® Gürcü vakayinam eleri, ayrıca. Sultan R ükneddin'in kraliçe Tam ara'ya tu m tu rak lı b ir m esajını aktarm akta31 M ax v o n B e r c h e m e t H a lil E dhem , A sle M in eu re, s. 91, n o t. 1: s. 37, 38, 107 . 108. 32 V. B a rto ld , H r a n e n iy e dok uım entov v ı g o su d a r stv a h m u su lm a n s k o v o V o sto k a . Isto r iy a a r h iv n o v o d e la k la ssIçesk o y d r e v n o sti, v ı za p a d n o y Y evrop e 1 n a m u sa lm a n sk o m V o sto k e. pgr., 1920, s. 383. 33 R esm î y a z ışm a ö rn e k le r i “ln ş a ” la rd a da, b e lg e le r orta y a ç ık a r ıla b ilir. B kz: ö r n e ğ in . B ü y ü k S e lç u k lu İm p a ra to ru S u lta n S a n ca r 'ın te z k e r e si (M ater ia lı p o is to r ll tu r k m e n 1 T u r k m e n li, t. I, M— L., 1939, s. 315).



26



dır/'* am a, belli ki bu, Islâm a karşı nefret uyandırm ak isteyen dinsel ru h yapısında b iri tarafından düzenlen­ miş sahte b ir belgedir. E skiden beri, hem Doğuda, hem B atıda devlet belge­ leri, uluslararası sözleşme ve anlaşm alar, hazine bölüm ü­ ne yerleştiriliyordu; b u nların güvenliği, böylece sağlanı­ yordu. Arşiv karşılığı olarak, doğallıkla, "hazine” terim i de kullanılıyordu.^ Yazıcıoğlu Ali’nin de bildirdiği gibi, Selçuklularda, sözleşmeler, ant senetleri vb.®^ devlet senetleri, devlet hâ­ zinesinde saklanıyordu, am a karışıklık ve başkaldırı za­ m anlarında, bunlar, kolayca yitiyordu, asiler kendilerine gerekli olm ayan kâğıtları atıyor ve yok ediyorlardı. "D efterler” (nüfus, to p rak sayım defterleri), "m en­ şu r” (bağış belgeleri), “vakfiyeler” (hibe senetleri) ekono­ m i üzerine, tım arlar, b u nların kapsam ı ve bağım lı beyle­ rin yüküm lülükleri üzerine gerçek b ir yargı sağlayabilir­ di; am a "divanların” arşivleri daha M oğolların K üçük As­ ya’ya ilk saldırısı sırasında yok olm uştur ve ekonom i bel­ gesinin kerpiç tabaka üzerinde saptandığı uzak dönemle­ re ilişkin ta sa n la r bile, Selçuklular dönem ine göre önem ­ li ölçüde daha tam ve açıktır. Selçuklularda yönetim sistem ini, genellikle eski dü­ zenlemelerin kopyası olan Osmanlı devri yasaları, belge­ leri, benzeşim yoluyla açıklayabilir. Bu yönden, ta rik at tekkelerinin yöneticilerinden çı­ kan çağdaş k ararlar da, tavsiye m ektupları da ilgiye de­ ğer, çünkü uzun süre — 1914-1918 yılları arasındaki sa­ vaşa değin— büyük to p rak parçalarını üzerlerinde yoğun­ laştıran derviş örgütleri, feodal yapının düzenlemelerini koruyorlardı. 34 M. B ro sset. H lsto lr e d e la G Sorgie, s. 463. 35 V. B a rto ld . H r a n e n ly e d o k u r a en to v , s. 3. 3ö Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 137: ‘‘S u k e n d n a m e ta m a m o lu p haziney® a ld ıla r ” ,



27



Aflâkî, daha 13. yüzyılda, feodallerin yaşantısını sa­ ran ünvanları iyi görm üştü, dervişler için de, bunların saptanm asına kim se hayır demezdi. En azından, anıların­ da yazdığına göre, b ir gün Sadreddin Konyevi’de topla­ nan sufi - dervişler, Celâleddin R um i’nin içrek düşünce­ lerini tartışırken, ev sahibi haykırm ıştır; “Bayazid Bistami ve Cüneyd sağ olsalardı, o erin atının çulunu omuzla­ rında taşırlard ı!” Derviş ayinlerinde (örneğin, Mevlevilerde), genellik­ le sultanlık törenlerinin yansım aları görülm ektedir; bu da doğaldır, çünkü derviş örgütleri, dinsel feodallerden oluşm aktadır. Kısaca, B abıâli’nin arşivlerinde (İstanbul'da), Elyazm aları K ütüphanesi M üdürlüğünde (Ankara’da), Küçük Asya kentleri vakıf yönetim lerinde, bitm ez tükenm ez bel­ ge koleksiyonları bulunm aktadır. O sm anlılar - öncesi dö­ nem, Küçük Asya tarihini kavram anın anahtarı b u ralard a yatm aktadır. 1908 T ürk devrim ine kadar, düzensiz durum da bulu­ nan bu arşivler, araştırm aya kapalıydı; şimdi, belgelerin b ir bölüm ü (bu arada, Küçük Asya göçebe Türkleri üze­ rine olanlar da), yazılı anıtlar uzm anı, tarihçi Ahmed Refik (öl. 1937) tarafından çıkarılm ış ve yayım lanm ıştır, bu onun büyük hizm etidir; belgeler, 12. ve 13. jTİzyıllar Türk boylarının durum unu açıklıvor.®" Amtyazı malzemesi, artık, Türk araştırm acılarının görüş alanı içinde bulunm aktadır; h a tta vakıf yönetmem, özel b ir kılavuz kitap yayınlam aktadır; ama şimdilik, ya­ yınlanmış olanların tüm ü, yalnızca Türkiye tarihini, onun sultanlık dönem ini aydınlatıyor. 37 A h m e t R e fik . A n a d o lu 'd a T ü rk A şiretleri (9 6 6 - 1200), İ s ta n b u l, 1530. G ö r ü n ü şte k i te k d ü z e lillg in e ve ö z n e l se ç im in e k a rşın , b u n lard a, d e v le tin g i­ d erek a r ta n e k o n o m ik k a r m a şa sın ın ü z ü c ü ta b lo su o rta y a ç ık m a k ta d ır ; h ü ­ k ü m e tin d ü şü n c e s in e g öre b u n u n s u ç lu s u , k ö y lü le r in h u z u r lu ç a lış m a sın ı e n g e lle y e n g ö çeb elerd i.



28



Selçuklular devletinin yıkıntıları üzerinde doğan Kü­ çük Asya beyliklerinin iç yaşamıyla ilgilenen Prof. İsm a­ il H akkı Uzunçarşılı, eski belgeleri araştırm ak tad ır; am a o, şimdilik, yalnızca 14. yüzyıl, bunun ötesinde K aram an Beyliği vakfiyelerine ilişkin 15. yüzyıl belgelerini ortaya çıkarabilm iştir. “K onya” (1936, No: 2, s. 127 - 128) dergisinde, Celâleddin K ara tay vakfiyesinin özet Türkçe çevirisi basıl­ m ıştı; ne var ki, belge, özensiz yayım lanm ıştır; ne hibe senedinin düzenleniş tarihi, ne de bulunduğu yer göste­ rilm iştir. Yerel ta rih çalışm ası için, arşivlerde korunan yazıt­ ları ve belgeleri kullanm akta olan Konya Müzesi M üdürü M. Y usuf'un çabasında b ir um ut vardır.^ Küçük Asya ile canlı b ir ticaret yürüten İtalyan kent cum huriyetleri arşivlerinde, kuşkusuz, Selçuklular devri belgeleri (örneğin, ticaret sözleşmeleri) bulunabilirdi; am a bu, yalmzca kuram sal varsayım dır. Gene de, kısa süre önce, arşiv malzem esinden çok iyi anlayan M acar bilim adam ı L. Fekete^'’ tarafından incelenen Venedik a r­ şivlerinde, en erken dönem T ürk belgeleri, yargıya varılabildiği kadarıyla, 15. yüzyılın ikinci yarısına, Sultan II. M ehmed zam anına aittir. Selçuklularda eski soy yapısının kalıntılarına ayırdı­ ğım bölüm de, tarafım dan “yerin dili” toponom i kullanıl­ m ıştır; Prof. M. K öprülü de"*" daha önce, toponom i ince­ lem elerinin önem ine dikkati çekm iştir. "Sözcükler”den (Worte), yani belgelerden, ilgi, nes­ nelere (sachen), yani Selçuklular devrinde kişisel ve top38 K o n y a M ü zesi M ü d ü rü M. Y u su f, ild e b u lu n a n m ü s lü m a n a n ıtla r ı ü z e r in e y erel ta r ih i a y d ın la tm a k d u r u m u n d a bir ç a lış m a h a z ır la m a k ta d ır . B k z: “B e lle te n ” (A n k ara'd ak i T ü rk T a rih K u r u m u o r g a n ı), I, 1937, 56, n o t. H. H ü sa m e d d in (öl. 1938) d ö rt c ilt lik "A m asya T a rih i’'nde v a k ıf m alz'em esi k u lla n m ıştır . 39 B kz: “L ev e lta ri K ö zlem en y ek " , IV, 1926. 40T ü rk İy â t M ecm u a sı, c. 1, s. 194.



29



lum sal yaşam biçim inin som ut göstergesi olarak, m addî kültüre geçm ektedir. Türkiye'de bu ilgi, yalnızca Küçük Asya Selçuklularının eski başkentini değil, taşsarayı da sarm aktadır: Niğde'de nesnel anıtlar, müzeye dönüştürü­ len "Akm edrese"de toplanm aktadır. Sahib - ata (Sahib Ali Fahreddin) tarafından yaptırılan ve 1937 yılında res­ tore edilen K ayseri'deki Sahibiye M edresesi'nde, aynı şe­ kilde, Selçuklular devri nesnel an ıtları (yazıtlar, Frizler vb.) toplanm aktadır. Kuşkusuz, bu, henüz ilk biriktirm e aşam asıdır. Sikke koleksiyonculuğu alanında, daha devrim önce­ sinde, İstanbul m üzelerinde korunan Selçuklu sikke ko­ leksiyonlarını anlatan Galib Edhem , A. Tevhid (öl. 1940), Halil Edhem gibi Türkler, büyük katkıda bulunm uşlar­ dır.'" Eski gezginler, zam andan m ıdır, bilisizlikten m idir, kısa sürede ilk görünüm lerini yitiren ya da tüm üyle kay bolan, Selçuklular devri anıtları ortaya çıkarm ışlardı B unlar arasında, belki, ilk yeri, 19. yüzyılın 30'lu yılların da Küçük Asya’da bulunm uş olan Ş. Teksye tu tm ak tad ır Daha önceleri, gezginler (Fellow, Arundell), silahlı koru m a altında seyahat ettikleri ve dönüşte, yaşadıkları k o r k u la n anlattıkları halde. Yeniçeriliği kaldıran Sultan II M ehmed'in enerjisiyle, halkın yabancılara karşı davranış larm da m eydana gelen olum lu değişiklikler sayesinde, Teksye, birkaç yıl boyunca ülkeyi dolaşabilm işti. B ir zam anlar, bilim için, Fransızlar tarafından o rta­ ya çıkarılan anıtsal yapılar (camiler, m edreseler, kervan­ saraylar vb.), şimdi, İstanbul'daki Fransız Arkeoloji Ens­ titüsü ve buranın m üdürü A. Gabriel tarafından yeniden yoğunlaştırılm ış olarak İncelenmektedir. 41 K u şk u su z , sik k e k o le k siy o n la rı d a b a z a tı k a r ışık lık d oğ u rm a k ta d ır (ö rn eğ in , bk z: H a lil Edh-em, A sie M in eu re, p. 95). M en te şe le r ü z e rin e ö z e n il b ir m o n o g r a fin in y a z a rı P. W itte k ’t e de k o r o n o lo jik a y rılık la r ve y a n lış lık ­ la r g ö r ü lm e k ted ir .



30



Küçük Asya’da Selçuklu devri anıtlarının (Fr. Zarre tarafından kurulan) incelenmesi, ta rih -a rk e o lo ji çalışma­ ları yazarı, plastik sanatlar araştırm acısı A. G abriel’e, Selçuklu m im arisine özgü çizgileri belirlem e olanağı sağ­ lam ıştır; o, İstanbul'daki II. Tarih K ongresinde (1937) bunu dile getiriyordu. Aynı kongrede, antropolog Prof. Şevket Aziz Kansu, Selçukluların ve Küçük Asya’nın Türklerden önceki hal­ kının antropolojik birliğini kanıtlam aya çalışmıştı; soru­ nu ilk kez ortaya koyarken, o, konuyu. Küçük Asya’da, Türk boylarının oldum olası bulunduğu, ülkenin köklü halkı olduğu bakış açısından incelem ektedir. Heykelciliğin, "küçük sanatın” (Kleinkunst) kavran­ m ası için de, şimdi, sağlam b ir tem el atılm ıştır (H. Glück ve Fr. Sarre). H am m er’in ve D’Osson’un eski çalışm aları, büyük de­ ğerini sürekli koruyan gerçek malzeme içerm ektedir. On­ ların kullandıkları elyazma kaynaklarının b ir bölüm ü, bu­ güne değin de, henüz elde edilem em iştir. O sm anhlar öncesi dönem. Küçük Asya tarihinin baş­ langıç belirtilerine çok yanlı değinen, İstanbul Üniversi­ tesi Profesörü (şimdi Ankara Üniversitesi DTCF Profesö­ rü ve Büyük Millet Meclisi milletvekili) M. Fuad Köprülü'nün çalışm aları, Türklerin göründüğü andan başlaya­ rak Küçük Asya’yı araştırm a tarihinde b ir devrim gerçek­ leştirm iştir.'’^ 42 D a h a 1915 y ılın d a (s ü r e li y a y ın ‘‘M illi T eteb u la r" d a ) g e n ç b ilim a d a ­ m ın ın , R u m S e lç u k lu la r ı d e v le t v e to p lu m y a ş a m ın ın tü r lü y a n la r ın ı k a p ­ sa y a n b ir m a k a le s i ç ık m ıştı. Sonra da, Ü n iv e r site o r g a n ı “E d e b iy a t F a k ü l­ te s i M ec m u a sı” (1922'den b a şla y a ra k ) sa y fa la r ın d a , sad e d ille y a z ıla n "T ür­ k iy e T a rih i” k ita b ın d a (1923 y ılın d a , “ T ü rk H a lk la r ın ın T a r ih r 'n i içeren , y a ln ız c a İlk b ö lü m ü ç ık m ış tır ), M ltte ilu n g e n zu r O sm a n isc h e n G e sc h ic h te (M. O. G .), K örösi C som a - A rch lv (K C SA ) g ib i B a tı A v ru p a d ergilerin d e, İ s ta n b u l T ü r k o lo ji E n s titü s ü o rg a n ın d a , F. K ö p rü lü , K ü ç ü k A sy a 'n ın O s­ m anlIlar ö n c e si d ö n e m in e iliş k in in c e le m e le r in i sü rd ü r m ü ştü r. V e e n so n u , b a ş lığ ı is a b e ts iz o la n “B iz a n s K u r u m la r ın ın OsmanlI K u r u m la n n a E tk isi Ü z er in e N o tla r ’’ (T ü rk H u k u k v e İ k tis a t T a rih i M ecm u a sı, I, 1931, ss.



31



H er şeyden önce o, Doğuda olduğu gibi B atıda da bi­ linmeyen taze malzeme devreye sokm aktadır. O, Küçük Asya tarihinin karm aşık sorunlarını (toplum sal - ekono­ mik, siyasal, kültürel, dinsel, yazınsal vb.), ince çözümle­ mesiyle, yalnızca joırttaşı olanları değil, Batı Avrupalı araştırm acıları da aşarak yeni b ir yöntemle aydınlatm ak­ tadır. Ancak, Savları pekiştirm ek durum undaki çalışm a­ lara sık sık yapılan gönderm e ve im alar, varlığı açıkla­ nan, am a on yıl geçtikten sonra, hâlâ küp dibinde yatan çalışm alara yapılan gönderm eler rahatsız etm ektedir. Çoktandır, Küçük Asya tarihiyle uğraşan, İstanbul Üniversitesi Doçenti M ükremin Halil, Küçük Asya Selçuk­ luları devrine giriş niteliğinde “Anadolu’nun F ethi”''^ de­ nem esini yayım lam ıştır. Yalnızca basılı olanlardan değil, elyazma Doğu kaynaklarından da yararlanarak, o, Sel­ çuklular yönetim indeki Türkm en (Oğuz) boylarının 11. yüzyılda Küçük Asya üzerine İsrarlı akm larm ı anlatm ış­ tır. M ükremin Halil, yeni malzeme kattığına göre, Bizans 165 - 313, ö z e ti. "VII. C ongrS I n te r n a tio n a l d es scie n o e s h ls to r lq u e s ”, 1933, I, (ss. 297 - 302’de) ç a lışm a sın d a , d a h a ö n ce, o n u n ta r a fın d a n y a z ıla n la r ın k e n ­ d in e ö z g ü b ir to p la m ra p o ru g e r ç e k le ştir ilm iştir . R apor, k u şk u su z , y ir m i y ıl ö n c e o ld u ğ u n d a n ço k d a h a o lg u n lu k ve d e r in lik o rta y a k o y m a k ta d ır. B i­ z a n s 'ın O sm anlI d e v le tin e e tk is i k o n u su n d a k i y a y g ın k a n ıy ı ç ü r ü te r ek , o, b u n u n y a n ısır a K ü ç ü k A sya S e lç u k lu la r ın ın k u r u m la r ın ın k a r a k ter in i o r­ ta y a k oyu yor. A m a. eğer B iz a n s ’ın O sm a n lIla r ü z e r in e 14. y ü z y ıld a d o ğ ru d a n e tk is i d ü şü n c e s i d ışla n d ıy sa , R u m la rla y a n y a n a y a şa y a n T ü r k le r in 15 -1 6 . y ü z y ılla r d a , ö n c e lle r i R u m S e lç u k lu la r ı ta r a fın d a n ö ğ e le ri b e n im se n m iş y a ­ b a n c ı k ü ltü r ü n e tk is in d e n k e n d ile r in i k o r u y a b ild ik ler in i v a rsaym ak g ü ç ­ tü r. M. P. K ö p rü lü , h e r şey e k a rşın , R u m la r ın so n r a k i e tk is in in k a p sa ­ m ın ı ve ö lç ü le r in i s ın ır la n d ır m a k is te m e k te d ir (ö rn eğ in , bk z: s. 278). G e ­ n e l olarak, ö ğ ü t v e rici — b a z a n g u r u r lu — a n la tım b iç im i e n b ü y ü k ç a ğ ­ d aş T ü rk o lo g - d ilb ilim c in in , y a z ın a r a ştır m a c ısı ve ta r ih ç in in ç a lış m a la ­ r ın ı o k u m a n ın iy i iz le n im in i b o zm a k ta d ır. 1935 y ılı b a h a rın d a , P a r is'te d ü z e n le n e n "T ürk H a fta sı" n d a P rof. K ö p rü lü , 13 -1 5 . y ü z y ılla r d a K ü ç ü k A sya'da T ü r k le r in ta r ih i ü z e rin e ü ç b ild ir i o k u m u ş tu r (İ s ta n b u l’d a k i F r a n ­ sız A rk eo lo ji E n s titü s ü ta r a fın d a n “L es o r ig in e s de l ’E m p ire O tto m a n " . A vec. prâfaoe de J. C h a riety , P aris, 1935, b a ş lığ ıy la y a y ım la n m ış tır . B u rad a o, u z u n y ılla r a la n in c e le m e le r in in s o n u ç la r ın ı ö z e tle sa d e leştir m e k ted ir . B kz: V. V. B a rto ld ta r a fın d a n d ü z e n le n e n "Z aplska ob u ç y o n ıh tr u d a h K ö p r ü l ü - z a d e F u a d - beya" (I z v e s tiy a A k a d em ii N au k , 1925, s. 8 9 5 - 898). -(3 T ü rk iy e T a rih i S e lç u k lu D evri. I, A n a d o lu ’n u n F e th i. İ sta n b u l, 1934.



32



tarihçileri ve Avrupa araştırm acıları tarafından, taze T ürk kalabalıkları ve köhne Bizans arasındaki savaşım ın anlatılm asına düzeltm eler getirm ektedir. M ükrem in H a­ lil’in çalışm asında toplum sal sorunların aydınlatılm ası bana yüzeysel görünüyor. Böyle olm akla birlikte, M ükre­ m in H alil'in direşkenliği ve heyecanı, d ö rt bölüm de dü­ şünülm üş çalışm asının devam ını sabırsızlıkla beklemeye isteklendiriyor. T ürkler için Selçukluların tarihi, yalnızca bilimsel değil, aynı zam anda b ir ulusal ve siyasal sorundur. Tür­ kiye'de n . T arih K ongresi’nde (1937) "Acaba İslâm dün­ yasındaki çözülmenin nedeni Selçuklu fethi m id ir?” so­ rusunu ortaya atan Prof. Şemseddin Günaltay, A vrupa’­ da, E. Renan zam anından beri yerleşm iş olan eski anla­ yışı yıkm ak istiyor. O, Selçukluların, Abbasi halifelerinin sarsılan tah tım desteklediklerini ve devletin to p rak ların ­ da toplum sal düzeni, vicdan özgürlüğünü vb. yerleştirdik­ lerini kanıtlam aya çalışm aktadır. “Türklerin centilm en­ liği, H açlılarda Roma kilisesinin kışkırttığı gaddarlığı yok etm iştir. Uzun b ir dönem boyunca. H açlılar, Doğu kül­ türüyle yan yana bulunm uşlar, ve bu. B atıda, Rönesans için zemin hazırlam ıştır.” Genel olarak, doğu dillerinde, özellikle T ürk dilinde yazılan çağdaş çalışm aların bilinm esi, Küçük Asya ta ri­ hini araştıran herkes için zorunlu koşuldur. Bizde, Sovyetler Birliği'nde, de, Selçuklulara karşı ilgi uyanm aktadır. Ama, "Selçuklu devletinin iç kurulu­ şu ” konusunu ele alan anonim yazar, şematizm e kapıl­ m ıştır^ ve tek tek doğru n o tlara rastlanm akla birlikte. Küçük Asya Selçuklularında oluşan gerçek, som ut o rta­ m ı anlatm ayı başaram am ıştır. "Oçerki po istorii Turkm enii V IH - XV yy" çalışma44 S e lç u k D e v le tin in D a h ili K u r u lu şu n a D a ir. B a k û , D e v le t B ilim s e l A ra ştırm a E n s titü s ü y a y ım ).



33



1930.



(A zerb aycan



sini hazırlayan Prof. A. Y. Yakubovski de, bu m üslüm an hanedanının incelenm esinin önem ine ilgi gösterm iştir. Onun çalışm asının "Selçukidskoye dvijeniye i Turkm em V I XI veke” bölüm ü, Küçük Asya Selçukluları tarihine kendine özgü b ir giriş niteliğindedir ve sonradan Küçük Asya’da yerleşen feodal ilişkilerin başlangıç belirtilerini ortaya koym aktadır. Doğu ile B atı arasındaki yol ağzında yer alan Sel çuklularm tarihi için, daha geç dönem lerden de olsa. Do ğ u -m ü slü m an (îbn-al-Asir, Abul-Fida, Ibn-Haldun, Cena bi, H ondem ir, M ünecimbaşı), Doğü-hıristiyan (Bizans, E r meni, Suriye) kaynaklarının özenle incelenmesi zorunlu­ dur. Ve, örneğin, Suriyeli Mihail ya da Dominikan keşişi m isyoner Sim on’dan duyduklarını kaydeden Vensan de Bove (Vincentius Bellovacensis) vb. bazan Selçukluları şahsen tanıyan —haçlı seferlerine katılm ış— kişilerin yazdığı anılardan oluşan Batı Avrupa kaynaklarının göz önünde bulundurulm ası gereklidir. Cl. Cahen, M oğollardan sonraki dönem de Selçuklula­ rın tarihine ışık tu tan Îbn-Şeddad, Beybars M ansuri vb. daha geç Arap kaynaklarından, şimdiye değin olduğun­ dan daha ayrıntılı b ir seçme yapm ayı önermektedir.'^ Bugün, Rum Selçukluları tarih i yazm ak isteyecek olanın önündeki zorunluluklar artm ıştır. Ve, bizantinistlerin ve türkologların, Küçük Asya’­ nın araştırılm asına yönelik bilim sel işbirliğini düşleyen Prof. F. Babinger de haklıdır. Ancak ben, "türkologlar” sözcüğü yerine "doğubilim ciler” sözcüğünü koyardım , çünkü yalnızca T ürk dilinin bilinm esi yetersizdir, eski Türklerin dediği gibi, “üç dilin” bilinm esi gereklidir. Selçuklu devletinin yıkılm asından sonra. K üçük As­ ya'da kurulan em irliklerden b iri üzerine m onografi yaza45 Cl. C a h en . Q u e lq u e s te x te s n^gll^^s c o n c e r n a n t le s tu r c o m a n s R û m a u m o m e n t de l ’İn v a sio n m o n g o le, B y z a n tio n , t . X IV , 1939, s. 139.



34



de



rı P. W ittek, Bizans ve Türkiye sorunlarını iyi bilen baba ve oğul M ortm ann’ların geleneklerini sürdürm ektedir. Başlangıçta, İstan b u l’daki Alman arkeoloji E n stitü sü gö­ revlilerinden olan W ittek, Belçika'ya yerleşm iş ve B rük­ sel Ü niversitesi’ne bağlı olarak “Türkoloji sem inerleri” düzenlem iştir. Londra doğubilim ciler kongresinde, Bi­ zans - Selçuklu ilişkileri üzerine rap o r sunm uştur. O, Selçuklular devrinde Küçük Asya coğrafyasıyla uğ­ raşmıştır."*^ 12. yüzyılda Küçük Asya’nın içine düştüğü çetin dönem lerin yetkin çözümlemesi, onun, hem müslüman, hem de hıristiyan kaynaklarından y ararlanarak Bi­ zans ve Konya arasındaki karm aşık karşılıklı ilişkileri aydınlatabileceğini, Selçuklu devletinin sınırlarını sapta­ yabileceğini düşünm esine olanak verm ektedir. 1936 yılın­ da Sorbon'da verdiği konferanslar ise, Rum T ürkleri üze­ rine tasarladığı m onografinin başlangıcı olan “iki bölüm ­ den” oluşmaktadır."*^ B urada belirtelim , Rum Selçuklularının tek başına önem ini reddeden P. W ittek, Selçuklular tarihini, Bizans’­ ın ya da Türkiye’nin tarih in i açıklayan geçici, yardım cı bilgi dalı olarak görm ektedir. Selçukluların tarihi, kısa süre önce Prof. H artm an n ’ın'*® dile getirdiği gibi. K üçük Asya tarihinin "düzensiz” dönem lerinden biridir. A. D. M ordtm ann’ın Anadolu’dan m ektuplarım yeni­ den yayımlayan F. Babinger, b ir Selçuklu Siyasal tarihi konusunda hayıflanıyor;"” sikke koleksiyonları ve yazıtbilim, bu amaçla, b ir kronolojik taslak için, artık, sağlam tem el sağlasa da, böyle b ir çalışm a yoktur. 4t) P. W lttek . V on d er b y z a n tln ls c h e n z u r tü r k is c h e n T o p o n y m ie. B y z a n tio n , t . X , 1935, s. 11 - 64. 47 p. W itte k . D e u x c h a p itr e s d e l'h is to lr e d es tu r c e s d e R o u m . B y z a n tlo n , t. X I, 1936, s. 285 - 319. -« P . W itte k 'ln M en teşe B ey liğ i k o n u su n d a k i m o n o g r a fisi ü z e r in e d eğer­ le n d ir m e d e (O r ie n ta listisc h e L ite r a tu r z e itu n g , 1935, s. 320). 49 A. D. M o rd tm a n n . A n a to lle n . H a n n o v er, 1925, V orw ort, s. 4.



35



%



Daha Fr. Wilken, Selçuklu sultanlarının tarihinin de, Dükanj zam anlarında, yani 17. yüzyılda olduğu gibi, ka­ ranlık, boşluklarla dolu ve o denli karm aşık olduğunu gözlemlemişti, ve Rum Selçuklularının sözkonusu olduğu h er durum da, bu hüzünlü gözlem yinelenegelmiştir. Ş. Teksye (1845 yılında), Lagus (1854 yılında), Hau tsm a (çeyrek yüzyıl içinde iki kez, 1883'te Yazıcioglu Ali'nin bulunuşunu duyururken ve 1910'da Max von Berchem, Halil Edhem yazıtlarını değerlendirirken), Le Strenç (1884), ensonu R. H artm ann (1928), tüm ü de kendine gö­ re yakınm aktadır; herşey, W ilken'in yargısının 20. yüzyıl­ da da geçerliğini sürdürdüğünü doğrulam aktadır. Ne var ki, şim di büyük gelişmeler belirm eye başla­ m ıştır; Doğudan ve B atıdan o rtak çabalarla. Küçük As­ ya tarihinin unutulm uş köşesi aydınlanm akta ve b errak ­ laşm aktadır. Tek b ir deyişle. Küçük Asya Selçuklularının araştırıl­ m ası çeşitli bakış açıları altında genişlem ektedir; gide­ rek b ir m onografi için malzeme toplanm aktadır; böyle b ir çalışma, “m üslüm an Doğunun” tarihinde onların ye­ rini saptayacak ve, hıristiyanlığa m ensup halkların kül­ türünü, sanki yalnızca Doğu halklarının —Türklerin, Mo­ ğolların— yıktığı yolunda, bazan ulusal tarihçilerin tarafçıhkla aşıladığı suçlam aları, onların üzerinden kaldıra­ caktır. Gene de, bu Giriş Bölümü, benim bitm em iş, sözün y ansında kesintiye uğrayan, bazan da sorunları ortaya koym aktan açıkça kaçınan solgun denem elerimin, bağım ­ sız bölüm lerinin sağladığından daha fazla şey vaadediyor.



36



BİRİNCİ BÖLÜM



K üçük Asya’da T ürkler ■ Selçuklu Yayılması Bizans - H açlılar - D anişm endler - G ürcistan Denize Doğru H areket - Gücün Doruğu



Küçük Asya’da, T ürk boylan, Selçuklulardan' çok önce, daha 8 -10. yüzyıllar arasında yayıldılar. Buraya, eskiden beri halifelerin gözleri çevrilmişti. Arapları, Bi­ zanslIlardan çoktandır ayıran askerî bölge, A ntakya’dan M araş'a ve M alatya'ya geçmiş bulunuyordu. Halife H arun 1 is im e tim o lo jis i T ü r k iy e 'd e d e d ik k a tle r i çek m e y e d ev a m ediyor: ö r ­ n e ğ in , "T ürk T a rih K u r u m u ” d e r g isi “B e lle te n '’ (III, 1939, s. 377 - 384)'de, D il v e T a rih , C oğ ra fy a F a k ü lte s i p r o fe sö rü M acar b ilim a d a m ı L. R â so n y i'n in b ir m a k a le si y a y m la n m ıy o r . Y azar b a ş la n g ıç ta e sk i k a y n a k la r d a n y o la çık a r a k " S e lç u k ’' s ö z c ü ğ ü n ü n t e la ff u z u n u sa p tıy o r . O, P a m lr ’ln k u z e y b a t ı b ö lü m ü n d e , K a r a te g in ’de d a h a 9. y ü z y ıld a O ğ u zla rın y a ş a d ığ ın ı, b u n la n n (1878'de O şa n i'n in b u ld u ğ u ) S e lta u b u z u lu n u b ild ik le r in i ta h m in ediyor. " S e lç u k ’' a d ı: 1) " S el’' s ö z c ü ğ ü v e T ü r k m e n c e k ü ç ü ltm e e k i “ ç u k ” b ir le ş m e sin d e iı, 2) y a d a d o ğ ru d a n c o ğ ra fy a a d ın ın k iş i a d ın a , v e b o y a d ın a d ö n ü şm e s in d e n d o ğ m u ş o la b ilir; İcrş: ta r ih s e l b ilg i; W. B a rth o ld . 12 V o rles u n g e n ü b er d ie G e sc h ic h te d«r T ü r k e n M ltte la s ie n s . B er lin , 1935, s. 101.



37



a r Reşid zam anında, bu çevrede tah k im at yapılmış, Suri­ ye'de "askerî bölgeler" oluşturulm uştu. H orasan’dan sevkolunan Türkler, Tarsus ve E rzurum ’un Doğusu boyunca geniş alanda, yani Küçük Asya’nın güneydoğu bölüm ün­ de yerleşm işlerdi. Küçük Asya’nın Selçuklular tarafından ele geçirilmesi böyle hazırlanm ıştı. K üçük Asya’nın Türkleşm esi, Oğuzlardan çok önce başladı. Kalaç, K arluk, Kanglı, K ıpçak boyları, çoktandır ülkenin yerli nüfusundan sayılarak benim senm işlerdi. 11. yüzyılın başında, Selçuklu soyundan önderler ko­ m utasında, Oğuzlar, yığınlar halinde. Küçük Asya’ya akın ediyorlar. K entlerini sağlam laştıran Bizans, artan b ir ıs­ rarla saldıran Türklerden, duvarlarla korunm aya çalışı­ yor. Türkler, Bizans’ı doğudan (Malatya), güneyden (Tar­ sus) ve kuzeyden (Erzurum ) "u ç” denilen ileri sınır ka­ rakollarıyla kıskaca alıyordu. BizanslIlar, devletin doğu ve b atı uçlarında T ürkler­ den savaşçı yığınlar toplam ışlardı; sınır bekçileri görevini yaparak yönetim tarafından okşanan b u Türkler, ülkeyi göçebelerin akm m dan koruyordu. Ama tüm b u n lar başarısızdır: Bizanslı kom utanlar, yenilgilere uğrayarak ve bölgeleri teslim ederek batıya, K ızılırm ak kıyısına çekiliyorlar. Cephe gerisinde, İm pa­ rato rların Bizans birliklerinde hizm et eden T ürkler (peçenekler, guzlar vb.) üzerine hesapları da çöküyor.^ Ayrı T ürk boyları, kendi aralarındaki soy bağını desteklem ek­ te, karşılaşm a durum unda, araların d a çağırışıp seslen­ m ektedirler: M alazgirt önündeki savaşta (1071 yılı) Guz— C. B ro c k e lm a ım . T u ra n . 1918, s. 403, n o t. 1. T er im in y e n i b ir y o r u m u N . Y . M arra'da (O lln g v ls tlç e s k o y p o y ezd k e vx v o sto ç n o y e sred lzem n em orye. M. — L. 1934 g„ s. 106). T ü rk ler b u g ü n b u s ö z c ü ğ ü “s e lç u k , S e lç u k lle r b i­ ç im in d e sö y lü y o rla r. B e sim A ta la y (T ürk B ü y ü k le r i v e T ü rk A dları. İ s t a n ­ b u l, 1339 h ., ss. 74 - 75) " K â in a t'’ y a z a rı M eh m ed ’d en ‘'selçlk " fo r m u n u a k tarıy o r; a y n ı Şekilde, U şa k y a k ın ın d a S e lç ik le r k ö y ü vardır. 2 S e lç u k lu la r d a n ö n c e K ü ç ü k A sya'da O ğ u zla r k o n u su n d a bk z: P. K ö p ­ r ü lü , T ü rk E d e b iy a tın d a İ lk M u ta sa v v ıfla r . İ s ta n b u l 1918, ss. 205 - 206, n o t 1.



38



lar, yani Oğuzlar, karşılarında bulunanların aynı soydan olduklarını görünce, Bizans İm p arato ru Roman Diojen'e ihanet ettiler.^ Doğuda gürültülü yankılar bulan M alazgirt - Mancık e rt’teki yengi, Küçük Asya'yı Selçuklulara teslim etti. Oğuzlar, ülkenin derinlerine doğru, kolayca ve hızla yol aldılar. "Akıncı” kolları, zam an zam an çığlar halinde, Kaladeniz Boğazı’na, Bizans’ın başkenti İstan b u l’un kapıla­ rına dayandılar. B ununla birlikte, Bizans, Selçuklular karşısında çok daha önceden geri adım lar atm ak durum unda kalm ıştı: 1050 yılında Bizans İm p arato ru K ostantin Monomah, Bü­ yük Selçuklu Tuğrul Bey’e m innet işareti olarak İstan ­ b u l’da b ir cam i kurdurm uş ve din adam ı kadrosunu sağ­ lamıştı. Rom an Diojen’in bozguna uğram asından sonra Bi­ zans, bozkır Oğuzlarının gücünü kesin olarak duyumsuyordu. Devletin genişletilmesi planı, daha ilk Selçuklu ta­ rafından belirlenm işti. Vezir Nizam-ul-Mülk-ün ark a çık­ masıyla, Büyük Selçuklu M elikşah tarafından korunan Kutılmışoğlu'* Sultan Süleyman, R um ’a gönderilm işti. O, batıda İznik'i, Suriye’de Antakya’yı işgal etti. Sık sık, Türkleri yardım a çağıran Bizansh kom utan­ lar arasındaki anlaşm azlıklar sayesinde, Süleyman, hızlı askerî b aşarılar kazandı. Arap tarihçilerinin verdikleri ünvanla, "Anadolu Fa­ tihi” Süleyman, Anadolu üzerinde egemen oluyor, ve Bi­ zans İm p arato ru Aleksi Komnin, b ir anlaşm a yaparak 3 V. R o zen . A ra b sk iy e s k a z a n iy a o p o r o je n il R o m a n a D lo g e n a A lp -A rsla n o m . ZVO, 1. s. 193. P. K ö p r ü lü , A n a d o lu ’d a İ sla m iy e t, s. 39, n o t. — B kz: C. C ahen, L a c a m p a g n e de M a n tz lk e r t d'aprfes le s so u r ce s m u su lm a n e s. B y za n tfo n , t. IX , s. 613 _ 642. 4 P . W ittek , n e d en se, " K u tlım ış ’' ş e k lin d e o k u m a k ta ısra r ediyor, am a b u ş e k il b e n im İçin a n la ş ılır d eg ll.



39



D rakon ırm ağına (sakarya) k ad ar uzanan to prakları (bu­ günkü Kocaeli - İzm it ili) ona bırakıyor.® K üçük Asya’da Selçukluların yerleşm esi konusunda incelem esinin bilançosunu yaparken bizantinist Laurent, “ 1081 yılında Rum Selçuklu Sultanlıgı’nm var ve başken­ tinin tznik olduğu, ve Süleym an'ın kurucu ve ilk hüküm ­ dar olarak b aşta bulunduğu” sonucuna varıyor.* İznik’te yerleşen Selçuklular bu yolu işgal ederek İstanbul ile Küçük Asya (ve başlangıçtan beri bakışlarım çevirdikleri Suriye) arasındaki bağı koparm ak istiyor­ lardı. 325 yılında 1. Eküm enik Konseyde canlı inanç sim­ gesi ilan edilmiş olan Iznik’in işgali, uzun b ir süre için Hıristiyanların düşlerini yıkm ıştır. Ortaçağın dekoratif egzotikle dolu şövalyelik rom anlarında, çok eskiden beri, İznik Sultanı Solim an betim lenegelm iştir. Artık Selçuklular, Küçük Asya’ya sağlamca yerleş­ m işlerdir. Onlar, artık, b ir yerden diğerine dolaşan ve özel olarak otlak aram akla uğraşan göçebeler değildir. Devletin kurulm asını düşünm ektedirler; Sultan Mesud, daha önce, Süleym an tarafından 1077 yılında ele geçiril­ miş olan Konya’ya yerleşir, kent, Selçuklu devletinin baş­ kentidir. 11. yüzyılın sonuna doğru, Bizans, artık yardım sızdı, ve onu, rakipleri arasına düşm anlık to h u m lan eken us­ taca oyunları kurtarıyordu. Onun bulunduğu yeri, b ir an önce işgal etmeyi düşünmeyen kim vardı? N ikifor Vatan io t’un yetiştirdiği T ürk korsan Çaha, İstan b u l’a karadan ve denizden saldırm ak istem ektedir (1090), güçlü b ir do­ nanm ası da vardır; örneğin, Trabzon’daki Grigoriy Ta5 S u r iy e li M ih a il’in b e lir ttiğ in e g ö r e (E., J . C h a b o t, III, 172) T ü rk ler, ta r o lt’i de, k e n d ile r i ele g eçirm işlerd ir. 6 J . L aupent. B y z a n c e e t l'o r ig in e d u s u lta n a t de R o u m . M âlan ges C harles D ie h l. P rem ier v o lü m e. P a ris, 1930, s. 142.



40



ronit gibi özel valiler, im paratorluğun düşm anlarını Kü­ çük Asya’da toprak ilhakına k ışk ırtarak ihanete niyetleni­ yorlar. T ahtta hızla görünüp yiten hanedanlar ya da tek b ir hanedanın üyeleri arasında boğuşm a yürürlüktedir, ve iddia sahipleri, k arşıtlarını darbelem ek ve yok etm ek için, her yola başvurm aktadırlar; Bizans’ın kendisine yar­ dım a çağırdığı haçlılar, silahı o’na çevirm ektedirler; Kü­ çük Asya’da, T ürk devlet oluşum ları serpilm ektedir. Bü­ yük Selçuklu Alparslan, Küçük Asya’da ilerleyerek Bi­ zans topraklarım kom utanlarına dağıtm ayı başarm ış, böylece, onlar, 11. yüzyıl sonunda, tüm O rta Anadolu’yu E rm enistan’ı, G ürcistan’ı kendilerine bağlam ışlardır, yal­ nızca kıyı kentlerin yönetim i R um ların elindedir. Tüm bunlar da Bizans’ın düşm anlarıdır. Tümü, R um ları uzak­ laştırm ak istem ekte, ve böylece, eninde sonunda, Selçuk­ luların Bizans topraklarında kök salm asına yardım cı ol­ m aktadırlar. Küçük Asya'yı, böyle hızlı ve yengiyle yayılarak ge­ çen Selçuklular, İznik’te niçin takılm ıştır? Yoksa, H ora­ san’dan taze güç akım geçici olarak durm uş m udur? Yok­ sa, onlar burada, İstan b u l’un işgalinin devletin sonu ola­ cağını kavrayan Bizanslı kom utanların direnişiyle mi karşılaşm ışlardır? Küçük Asya, Selçuklulara, b atıd a yal­ nızca b ir set olarak gerekliydi de, baştan beri, gözleri, güneye, Yerussalem 'e mi dikilm işti? Yoksa, daha sonra, 13. yüzyılın ilk y an sın d a oluşan dünya ticareti, dünya egemenliği konusundaki planları tam belirgin değil mij^di? Galiba, burada hepsi birden etkiliydi. Şurası kuşku­ suz ki, “T ürk tehlikesi” gerçekti, k ritik b ir anı yaşıyor­ du, ve im p a ra to r Aleksi’nin P apa’ya hitaben gönderdiği m esaj, Bizanslıların pek m eraklı oldukları gözyaşı dolu leto rik egzersizlerinden b iri değildi, b u m esajda, devlet tarafından bilinçle duyulan tehdit, açık olarak ortaya çık­ 41



m aktadır. Haçlı seferleri, Bizans’ın başkentinden Selçuk­ luların elini çektirdi; Bizans İstan b u l’unun düşüşü, Sel­ çukluların ardılları Osmanlı S ultanlarına hazırlanm ıştır. Başlangıçta, Bizans, kendine yalnızca doğudan, Sel­ çuklular yönünden gelen tehdidi düşünüyordu. Batıya karşı duyduğu nefreti b ir yana bırakan Bizans İm p ara­ to ru I. Aleksi Komnin, Papa II. U rban’a başvurdu (1094) ve Selçuklulara karşı yardım çağrısında bulundu, im p a­ rato ru n ruhsal durum u, R obert F lan d r’a yolladığı yarı içten m esajında açık b ir yansım asını bulm uştur: "Hıristiyajılarm en kutsal im p arato rlu ğ u —diye yazıyordu im ­ p arato r— Peçenekler ve Türkler tarafından (yani Avru­ pa tarafından ve Asya tarafından) ağır şekilde sıkıştırıl­ m aktadır. Biz, putperestlerin boyunduruğunda olm aktan­ sa, siz Latinlerin yönetim i altında bulunm ayı tercih edi­ yoruz.” I. Haçlı yürüyüşünden önce, dinsel b ir ateşle coşan Batı, Bizans’tan gelen um utsuzluk inleyişlerine karşılık verdi; o, keşişleri. Roma kilisesinin sinesine çevirmeyi düşlüyordu. Ne var ki, kutsal yerlere akın ateşi çabucak soğudu. H açlılarda yağm acılık m elekleri ü stü n geldi: H açlıların asıl çekirdeğini, ya yurdunda işsizleşmiş yok­ sul "şans avoir” şövalyeler ya da ülkesinde ağır yoksul­ luğa m ahkûm olunm uş topraksız köylüler oluşturuyordu; onları, Doğu’ya yönelten dürtü, tanrısızların tu tsak etti­ ği kutsal mezarı düşünm ekten çok, Avrupa’da yitirilm iş yeryüzü m utluluğuna ulaşm a um uduydu. Ve Avrupa’dan Doğu’ya haçlı kalabalıkları harekete geçti; bunlar, köy­ leri yağm alayan ve yerle b ir eden çapulculardı. Doğu’ya ulaştıklarında ise, şövalyeler, orada, Suriye’de ve Filis­ tin ’de y u rt tu ttu lar; devletin egemenliğini yıkarak, Bi­ zans Im o arato ru ’na verdikleri bağlılık andını un u ttu lar. Doğallıkla, daha ilk Haçlı dalgalarını belirsiz b ir kuş­ kuyla karşılayan Bizans, kısa sürede düş kırıklığına uğ­ 42



radı. H açlıları, kendi topraklarına salarken, Bizans, Kü­ çük Asya’da yitirdiği kentleri, onların eliyle Selçuklular­ dan geri alm ak istiyordu. Ama, H açlıların önünde, Doğu’da Bizans’ı işgal planları vardı. Dogu’da hıristiy an lan savunm ak için bulunan Haç­ lılar, tutum larıyla —baskıları ve yağm alarıyla— Küçük Asya halkını öyle öfkelendiriyorlardı ki, kilisenin müslüm anlarla hıristiyanlar arasına koyduğu uçurum u unu­ tan yerli prensler, Türklere yöneliyor ve H açlılara birlik­ te karşı çıkıyorlar. Bu şekilde, Doğu’da, b ir süre Haçlı­ lara karşı yönelen birleşik blok oluşuyor: H açlılarla Türk1er arasında b ir seçimle yüzyüze kalınca, hem Erm eniler, hem de Bizanslılar, tercihlerini genellikle Türklere kul­ lanıyorlar. Türkler, Küçük Asya’da yerleşm ek istiyo'-, batıdan ise, çağrısız konuklar geliyor. H açlılarda, onlar, işgalci kimliği görüyorlar ve H açlılardan aynı şekilde nefret edenlerin yardım yalvarışlarına, istekle kulak veriyorlar. Bizans’ın ve H açlıların yo llan ayrıldı. Birbirlerinden soğuyarak taban tabana k arşıt am açlara erişm ek için, Selçuklulardan yararlanıyorlardı. Bizans im p arato rları­ nın sarayında bulundukları sırada, diplomasi becerisi ka­ zanmış olan Selçuklular, I. Haçlı yürüyüşünün kendileri­ ne indirdiği darbenin etkisinden hızla kurtuldular. O sıra, Selçukluların yayılması, birden h er yanda kendilerine set oluşturan H açlılara çarpm ıştı. Süleyman tarafından işgal edilen, Selçuklu devletinin genç başken­ ti îznik, onların yönetim inden kaydı. E skişehir yenilgi­ sinden sonra, doğuya (Eskişehir’in ardına) atıldılar. Sel­ çukluların direnişi parçalanm ış. H açlılar, Küçük Asya’yı engelsiz geçmişlerdi. K entleri işgal ederek T ürk garni­ zonlarını kılıçtan geçirdiler. Bu, H açlıların tutum unun açık örneği oldu. "Aziz P eter’in en eski m inberi” olarak H açlıları çeken 43



Antakya da çabucak düştü: H açlıları, Küçük Asya hıris tiyanligm m kurtarıcıları olarak gören b ir (Ermeni) yö­ neticinin ihaneti, kentin H açlılarca alınm asını kolaylaş­ tırdı. A ntakya’yı kaybeden Rum Selçukluları, Suriye’den ebediyen vazgeçmek zorunda kaldılar. Cephe gerisinde, H orasan’dan Türkm en boylarının akışını engelleyecek b araj olarak U rfa prensliği kuruldu (1098) ve U rfa prensi Balduin, gene kısa süre önce (1078) Roman Diojen’in oğlu tarafından ele geçirilen Yerusalem 'deki "kutsal m ezarın savunucusu” kardeşi Gotfrid Bulon’a el uzattı, böylece, Selçuklular, Filistin’den de uzaklaştırılm ış oldular. Akdeniz kıyısında ise, B atılı ba­ ro n lar belirm ekte ve Selçuklulara deniz yolunu k ap at­ m aktadırlar. Çevresi hıristiyanlarla sarılan Selçuklular, kolayca dağıtılabilirdi, hem Bizans hem de H açlılar için, bu, ya­ şam sal gerçek ve dinsel ideallerine, ket vuran b ir engeldi, I. Haçlı seferi zam anındaki cansızlaşmış Selçuklu devle­ ti, daha da zayıftı. Ama, H açlıların bakışları, Suriye ve Filistin kıyıları­ na dogrulm uştu. Selçukluları kovalam ak için. Küçük As­ ya'ya gelirken. H açlılar, Bizans’ı koruyarak kendilerine zarar vereceklerini görm ektedirler. Selçuklulara kayıt­ sız bakıyorlar. Onların önünde yeni rakipler belirm iştir: M ezopotamya’dan m üslüm an prensler de aynı şekilde ku­ zey Suriye’ye istek duyuyorlardı. H açlılar, Selçuklu teh­ likesini savarken, M ısır’dan da, önce Fatim iler, sonra Ey5mbiler tarafından darbe alm ak durum undaydılar. Sel­ çuklulara huzur sağlanmış, darbelerden k u rtulup to p ar­ lanm ışlardı. Selçukluların siyasal gücü, k ararlı b ir sa'/aşım la el­ de edilmişti. B atıdaki kom şuları Bizanslılann ve H açlı­ ların uzağı göremeyen politikası içinde başarı büyüdü. Onlar, karşılıklı çelişkilere düşüp kendi çıkarlarım izler­ 44



ken, K üçük Asya’da, Selçukluları güçlendirdiler am a bu, kuşkusuz bilinçsizce olm uştur. 1071 yılı yengisinden sonra, Küçük Asya'da doğan feo­ dal Türkm en beylikleri, giderek, Selçuklular taratından yutulm uştur. Ne var ki, Selçuklular, yönetim lerini çem bere saran hıristiyanlar (Rum lar ve. Erm eniler) ve m üslüm an Artuklar^ ve D anişm endler gibi iç düşm anları. Küçük Asya’da saf dışı bırakm caya değin, savaş dolu yıllar gerekm iş, tüm b ir on ikinci yüzyıl bu savaşlarla geçm iştir. , Bizans’ın ve Selçukluların m ülkiyetlerindeki to p rak ­ lar arasından geçen sınırın durum u kö tü saptanm ıştır. Bu noktada, toponom i (coğrafya adları bilgisi) yardım cı oluyor. K üçük Asya’daki coğrafya adlarım , b u adların uğra­ dığı değişiklikleri tahlil eden P. W ittek, 12. yü/yılda, Sel­ çuklu devletinin genişliğini, sınırlarını saptıyor. I. Haçlı yürüyüşü sırasında, İznik’ten atılan Selçuk­ lular, sonra gene de batıya doğru gitmeye çaba harcam ış­ lardır. Selçuklu dönem inin en eskisi olan. Sultan I. Alaaddin K eykubad’a ait yazıt, Afyon K arahisar’da, C. Hua rt tarafından bulunmuştu.® Ancak, K ütahya'da (1180’de işgal edilmişti), Denizli'de raslanan kervansaraylar, han­ lar, ham am lar vb. toplum sal yapılar, b u ralard a da kent k ültürü yerleştirebilm iş olan Selçuklu devletinin sınırla­ rı konusundaki eski varsayım ları altü st etm ektedir. Şu ya da bu noktanın BizanslIlardan ne zam an alındığını söylemek güçtür. Askerî talih h er zam an İyi gitmiyor, Bizans ise, kayıplar konusunda susm ayı yeğliyordu. Devlet sınırının ötesindeki "uçlar"da ise, Türkm en göçebeleri “akm cılar’'ının şeridi uzanıyordu. B uralar, 7 M ü lır e m ln H a lil de “ o rto k la r'’ y e r in e d o ğ ru y a z ıy o r ("A rtu k" sözcüh ğ ü n d e n ), (op. c it, s . 55 - 57). U rfaU M a fle y ’de, örnıegin, S u k m e n , A r tu k ’un. o ğ lu . 8 Cl. H u a rt. E p ig r a p h ie apabe, a. 10.



45



bazan Bizans’a düşen, bazan Selçuklulara bağlanan taraf­ sız bölgelerdi; bu bölgelerde, "akıncılar" ve "ak ritler” birbirini gözetliyordu. Örneğin Eskişehir, güçlü olduğu sırada, sultana bağ­ lı Türkm enlerce işgal edilm işti, am a gücü düştüğü za­ m an, ona itaatsizlik etmeye başladılar. M iriekafali yakı­ nındaki çarpışm adan sonra, im p arato r Manuel, batıya çe­ kilirken, kendisini, gene de epeyce yıpratan Türkm enler­ le karşılaştı, am a artık barış imzalamış olan im paratorun şikâyeti üzerine. Sultanın Em irleri, yalnızca sözlü olarak özür dilediler. Moğol devrinde (1258), yazılı o k ra k gelen Selçuklu hitaplarına da Türkm enler kayıtsızdılar. Selçukluların karışm alarını reddeden Türkm enler, gene de b ir yandan, belki kendilerinden um ulm ayan bi­ çimde, Selçuklular devletinin genişlemesine yardım cı olu­ yorlardı. Bizans, b u n u anlıyordu, am a göçebelerin gem­ lenmesi için, artık zam an geçmişti, ülke perişandı. N ikita H oniat, "Pontus kentlerinin” K ılıçarslan’m oğ­ lu Sultan R ükneddin'e ait olduğundan sözederken, K ara­ deniz kıyı kentlerini değil, R ükneddin’in T okat’tan ko­ layca yönelebildiği ve hızla ele geçirdiği Çankırı ve Kas­ tam onu’yu kastetm ektedir. Latin im p arato rlu ğ u ’nun kurulm asının (1204 yılı) yarattığı düzensizlikten yararlanan Selçuklular, Bizans kalıtını daha da b ir güçle ellerinde topluyorlar. Başlangıçtaki “Türkm en hazırlığından” sonra, kent­ ler işgal edilm işti; otlakları ele geçiren, tarlaları tâlari eden vb. keyfî hareket eden Türkm enlerle komşuluğun olanaksızlığım duyum sam aya başlayan Rum halk, yum u­ şak biçimde, Selçukluları yardım a çağırıyor, Selçuklular da düzeni sağlayarak, Bizans toprağında engelsizce iler­ liyordu. Örneğin, gerisinde, artık, Selçuklular bulunduğu için zayıf olan Sinop, bu şekilde kolayca düştü (1214); Güneyde Adalya işgal edildi, kısaca, bu, Selçukluların ele 46



geçirme siyasetinin yöntemiydi. K arşılıklı kültürel ve akrabalık ilişkilerine bağlı ya da, belki, birtakım uzağı göremeyen ve devlet k arşıtı dü­ şüncelerle, b ir kez, İznik'ten atılan Selçuklular, batıya baskılarım , daha başlangıçta zayıflattılar. Yoksa, kısa sü­ re sonra, Osm anh S ultanlarının kanıtladığı gibi, Bizans­ lIların direnişi önemsizdi. Örneğin, Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, ikinci kez ta h ta çıktığında (1204), İznik’ten geçmek için, Denizli'yi Bizans im p arato ru Fedor Laskaris'e verm işti. Sonra, güç günlerde konukseverliğinden yararlandığı im parato r Aleksi Angel'in çıkarlarını savun­ m ak için, b u bölgeyi, savaşla geri alm aya k arar vermiş, am a başlattığı savaş talihsiz sonuçlanm ış. Sultan, Alaşe­ h ir yakınında, savaş alanında ölm üştü (1210). Ama, sultanın kayınpederi M anuel Maurozo, Selçuk­ luların himayesinde, Ladik (Denizli), H unas v>; Menderes nehri havzasında, küçük b ir prenslik kurabilm iştir. Onların karşısında, batıda, içerden düşm an gruplar ve dinsel k arşıtlarca yıpratılan, dışardan sürekli saldırı­ larla ülkeyi yakıp yıkan Latinlerce gözü korkutulan Bi­ zans, tek düşm an olarak kalıyor. îlk K om nin'ıer (Aleksi ve oğlu Yoann), Küçük Asya'da sık sık seferler düzenli­ yorlar. Ama, tehlike,giderek daha da büyüyor; İstanbul sarayının okşayışlarına, galiba, alışmış olan Selçuklular, Bizans’ı yöntem li olarak parçalıyorlar. Ve "Sezar düşü” hastalığına yakalanan I. M anuel Komnin, ta h ta geçince, Bizans’ı yok eden yanlış gerçekleşiyordu. im p arato r M anuel’in yol açtığı yanlış kaçınılm az so­ nuçlar taşıyordu, am a Bizans, belki de, öyle davranm ak durum undaydı; Avrupa’dan H açlılar geliyorlar, ve Bi­ zans, Küçük Asya’nın sahibi olduğunu gösterm ek isti­ yordu, ve ona yardım a gelen herkes, karayoluyla, güven­ lik içinde Filistin’e ulaşabilirdi. Manuel, H açlılar için, Selçuklu m ülkü topraklardan 47



Filistin’e götürecek yolu temizlemek istiyordu. Ama, Nik ita A kom inat’m belirttiği gibi, R um ların hapsedildikle­ ri ve koyun sürüleri gibi kesildikleri Miriokefali yenilgisi (1176), Selçuklularm K üçük Asya'daki yerlerinden sürül­ m esi konusundaki son um udu da yok etti. Ne var ki. Sultan II. K ılıçarslan, Bizans’a m erham et etti ve barış yaptı, am a Bizans’ın bozgunu gözler önündeydi. Aynı zam anda. Küçük Asya’da, Selçuklularla Danişm endler arasındaki yüzyıllık ölüm kalım savaşı sona er­ di. Danişmendler, gazilerin’ atası Seyid B attal kanını ta­ şıyorlardı. Belki, H orasan’dan gelen gazi kalabalıkları sayesin­ de, 11. yüzyıl ortasında N iksar’da güçlenen Danişmend1er, 12. yüzyıl boyunca, Selçuklular için siyasal tehdit oluşturuyorlardı.’° D anişmendler, başlangıçta, Süleyman K utılm ış'ın buyruğundaydılar, am a hızla güçlendiler. Melik Gazi (1083- 1116), Küçük Asya’da, Rum egemenliğini yok et­ m ek ve b ir Rum - T ürk devleti k u rm ak istiyor. Bizans’ın im dadına gelen H açlıları, düşm an olarak görüyordu, ama T arent Prensi Boem und, da, D anişm endler’in H açlılara engel oluşturduğunu duyum suyordu. Antakya’da güvenle yerleştikten sonra, D anişm endler’e karşı b ir sefer yapm a­ ya niyetlendi (1100), am a M eliten’de (Malatya) yenildi ve tutsak düştü. H açlıların Boem und’u k u rtarm a girişimleri acıklı sonuçlandı, K ılıçarslan’ın. Melik Gazi'nin ve Rid9 A. M o rd tm a n n . D ie D ln a s tle D a n lsc h m e n d , Z. D , M. Q., B d. X X X , s. 468. lO U rfalı M a tfe y (R ^ cit, p. 34), b e lk i D a n işm e n d ter in h ır is tiy a n la r a e ğ i­ lim in e k a p ıla ra k , o n la r ın E rm en i k ö k en li o ld u ğ u n u sö ylü yor. B u ad ı a ç ık ­ la m a y a g ir işe n V . D. S m irn o v ( “M n im ly tu ry e tsk Iy s u lt a n ”, s. 26) D a n lş m e n d ’ln T ü r k m e n le r d e ö ğ r e tm e n o ld u ğ u n u g ö ste riy o r : O sm a n lı d e v rin d e " d an lşm en d " , ü ç ü n c ü k a d em e "taleb e" a n la m ın a g eliy o rd u . K ır ım ’a, S e lç u k lu la r d a n ö n c e g e le n le r o n la r m ıy d ı? P eod osya'd a, (K a fe) d a h a 13. y ü z y ıld a , D a n işm e n d le r a d lı b ir c a m i vardı. K u şk u su z , s o ru n u , a n c a k (v a k ıf) b e lg e le ri ç ö ze b ilec e k tir .



48



Van'ın birleşen birlikleri, onları, Sinop yakınında kırdı­ lar. Melik G azinin siyasal önem i arttı. Melik Gazi (Ahmed), kendisine sikkeler üzerinde (Rumca) “tüm Rum un ve A nadolu”nun fatihi Unvanını veren güçlü b ir hüküm ­ dardı; am a ardılı Melik Gazi M uhammed, Bizans’a yarı-bağımlı olarak "büyük em ir” ünvanıyla yetinm ek zo­ rundaydı.” K uşkusuz, kendi özel çıkarları doğrultusunda "İstan ­ b ul’un surlarına m ızrak saplam ak" istediğini cesaretle tekrarlayan Boemund, hıristiyan prenslerin yardım ını vaadederek. Melik Gazi’yi, Bizans İm paratoruyla bağda­ şıklıktan vazgeçiriyor, Selçuklulardan öç alm aya kışkır­ tıyordu. Selçuklu başkenti Konya, Melik Gazi tarafından ku­ şatılm ış ve işgal edilm iştir (1101 -1102). Güneye, Klikya’ya el atan Melik Gazi’nin savaş kah­ ram anlıkları, doğulu - hıristiyan tarihçiler üzerinde güçlü etki bırakm ıştır. Hem Urfalı Matfey, hem de Suriyeli Mihail, seferlerini ayrıntıyla yansıtm aktadır. Küçük Asya’da üstünlük Melik Gazi'nin elindeydi, ve sanki bu savı ka­ n ıtlar gibi, Suriyeli Mihail (Bağdat’tan) halifenin ve (Ho­ rasan’dan) sultanın, yani Büyük Selçuklu’nun, kendisine Abbasi halifesinin bağımsız hüküm darlık am blem i kara sancak, sultan olarak önünde çalm an b ir davul, darbe­ leri yetki vermeyi simgeleyecek altın b ir asa gönderdik­ lerini anlatm aktadır. Melik Gazi Danişmend, Rum Selçukluları indinde^ böylece onurlandırılm ıştı; ne v ar ki, sonraki kuşaklar, ata m ülkünü parçalayarak. Küçük Asya'daki önem lerini yitirdiler, Selçuklular, bu n d an da başarıyla yararlandılar. İleriye, sınır boylarına doğru can atan, gazilerin ba11 15. y ü z y ıld a İ s ta n b u l f a t ih i S u lta n II. M eh m ed d e k e n d is in e " em ir” v e “ b ey” ü n v a n ım verm ek ted ir.



49



şı, güçlü hüküm dar kentten de uzaklaşm ıştır, Bizans top­ rağında savaşan islam m kahram anı Ahmed G azinin gö­ m ülü olduğu türbe, kentte değil (Kayseri ili yöresinde). Melek Gazi köyünde bulunm aktadır. 12. yüzyılın birinci yarısı boyunca, Danişmendler, Selçukluların ik tid ar iddiasını çürütm eye çalışıyorlar­ dı; Melik Gazi M uhammed, babasının ününü henüz koru­ yordu ama. Sultan İzzeddin K ılıçarslan, D anişm endler'i —Yakub H asan'ı (Amasya'nın ve A nkara'nın hakim i) ve Cun-Nun'u (Kayseri ve Sivas'ın hakim i)— uydular olarak görüyordu. Sultan, Cun-Nun’un elindeki m ülke (belki E r­ zurum beyi S altuk'un kızı olan nişanlısı elinden alınınca duyduğu kızgınlıkla) el koymuş, am a Selçuklunun ikbalperestliğinden “oruna, yüksekliğe düşkünlüğünden” ra ­ hatsız olan Suriye atabeyi N ureddin Danişm end'e yar­ dım etm iştir. Ama, Danişmendler, henüz güçlüydü, onlala şim di Bizans yardım ediyordu. D anişm endler tarafın ­ dan sıkıştırılan Sultan II. K ılıçarslan, İstan b u l’a geldi (1162), M anuel’den destek olm asını istedi. Manuel Sivas'­ ın kendisine verilmesi rızasını alarak anlaşm a yaptı. Sul­ tan, yardım cı birlikler sağlamayı üstlendi. Ama, Bizans, eskiden de olduğu gibi, Rum halkını K aradeniz'e çeken m üttefiklerinin eylemlerinden rahatsızdı. N ureddin'in ölüm ü (1174) Selçukluları coşturdu ve destekten yoksun kalan Danişmendler, onların önünde eğilmek zorunda kaldılar. II. K ılıçarslan, devleti bölgelere ayırıp po.ylaştırdığı zam an (1188), Sivas'ı oğlu II. K utbeddin M elikşah'a ver­ di. Artık, Selçuklular rah at edebilirlerdi. Küçük Asya'da sınırsız olarak egemendiler. Danişmendleri güçsüzleştirmek için, Selçuklular, on­ ları yönetim görevlerine yerleştiriyorlar; kendi ortam ın­ dan koparılan Danişmendler, belki, Eskişehir çevresinde göçebelik eden Türkm en boylarının başına veriliyor. Ama 50



b ir on yıl daha geçiyor, Y ağıbasan’ın oğulları Danişmend1er de, yeğeni III. K ılıçarslan tarafından işgal edilen tah­ ta, Sultan I. Gıyaseddin K eyhüsrev’in geçmesine yardım ediyorlar. Kendisine bağlı beylerin hizm etlerini değerlen­ diren sultan, kardeşleri cöm ertçe ödüllendirdi. "Danişm endler'in bölgelerini”, o, gerçekte, oğlu A laaddin’e ver­ di, am a M uzaffereddin M ahm ud’a da eski b ir bölgeyi, N iksar’ı ve K oyulhisar’ı verdi. M uzaffereddin, Kayseri'ye dönebilm iştir; Sultanın ta h ta çıktığı yıl (h. 602 yılı), or­ da cami yaptırm aktadır. Z ahareddin’e'^ "pervane” görevi bağışlanm ıştır. Artık, kendisini ta h tta sağlam duyum sayan I. Key­ hüsrev’in oğlu Sultan I. tzzeddin Keykavus, K üçük As­ ya’nın fethinin tarihini ısm arladı ve yazm an îb n i - Âlâ’nın kalemiyle, bu tarih, D anişm endler hanedanının övgü­ süne dönüştü.’^ Şimdi artık, Selçuklular, Küçük Asya üzerinde ege­ men olan güçlü b ir devlettir. Onlar, karm aşık b ir siyasal yumağın içine çekilm işlerdir. Hem H açlıların hem de Bi­ zanslIların başlangıçta yok etm ek istedikleri Selçuklular’ın şim di h er iki ta ra f da korum asını, yardım ını, ittifakını aram aktadır, tsaak Angel’in tutum una öfkelenen Alman im p arato ru I. Fridrich B arbarossa, R um lara karşı haçlı seferi ilan edilmesini istiyor. O, K ılıçarslan'la ittifaka gi­ riyor ve onu, M anuel'i Avrupa’dan soyutlam ak için, Bi­ zans'a saldırm aya ikna ediyor. Oğuz boylarının Küçük Asya’da hıristiyanları nasıl dehşete düşürebildiklerini bi12 V ak a y in a m e, ona, Z a h ired d in İ li ş e k lin d e t u h a f b ir ad veriyor. 13 D a n işm e n d le r k o n u su n d a b ir m o n o g r a fi İçin , sa n ır ım ö n e m li m a lz e ­ m e b ir ik m iş d u ru m d a d ır: K a z a n o v a ’n ın n u m iz m a tik d e n e m e si v ard ır (R evu e N u m lz m a tlg u e P ra n ça lse, 3 -m e sârle, t t . X II, X IV , 1894, 1896); M aks v o n B er sch a m y a z ıtla r ı İ n c e le m iştir (Z e lts e h r lft fü r A ssy rlo lo g le, X X V I I ); İde­ o lo jik ta r a f — G azi te m s ilc ile r i o la ra k D a n işm e n d ler — P. W 1ttek ta r a fın d a n İn c e le n m iştir (B y z a n tlo n , t. X I ). R u s d ilin d e P. t. U sp e n sk t'n in m a k a lesi vardır: "M elik G a zi 1 D z u l - N u n D a n lşm e n d l" (Z a p isk i O dessk ovo o b şç estv a Isto r ll 1 d r e v n o ste y t. X I, 1879, s. 2 2 9 - 268).



51



liyor. Bizans im p arato ru ise, ikili 030 ınu yürütüyor; Sel­ çuklulara arm ağanlar ve h araç göndererek onlarla iyi kom şuluk ilişkilerini korum aya çalışıyor, am a gizliden kinli niyetler taşıyor ve III. Haçlı yürüyüşünün hedef al­ dığı Salahaddin'le görüşm eleri sürdürüyor. Bizans İm pa­ ratoru, belli ki, Mısır.ı, Filistin’i ve Suriye'yi birleştiren ve artık M ardin’i işgale yeltenen Eyyûbiler hanedanı ku­ rucusunun Rum Selçuklularını da engelleyebileceğini um ­ m aktadır. Isaak Angel, Salahaddin’in tehlikeli düşm anı Fridrih'ı engelleyecektir, S alahaddin’se, buna karşılık, “kutsal yerleri” Bizans’a geri vermeyi vaadetm ektedir. III. Haçlı yürüyüşünden sonra, Selçuklular’ın Bizans ve H açlılar yönünden hiçbir korkuları kalm am ıştır. Bu­ nunla birlikte, içten b ir tehlike. Sultan II. K ıhçarslan'm yaşlanınca, güçsüz düşerek, devleti çocukları arasında on iki parçaya ayırm asından dolayı, kendi kendini yok etm e tehlikesi belirdi. Devlet bölüşüldü, am a onun en ya­ kın ardılları, oğlu ve torunları yeniden birleştirdiler, da­ ğılmış olan devlet, yeniden büyük b ir doruğa yükseldi. Sultan K ıhçarslan’m oğulları da, kentleri, kardeşle­ rine ve çocuklarına dağıttılar, am a b u artık pay olarak ayrılmış bölgeler değildi; Selçuklu ailesinin üyeleri, feo­ dallerin genel yüküm lülüklerini yerine getiren, m erkez­ deki sultana bağlı feodallerdi. Uzakgörüşlü çocuklar (başlangıçta Kutbeddin, sonra Bukreddin), anlaşılan, babalarının tutum unu kınam ışlar­ dır. Kutbeddin, ihtiyar Sultanı atlam a cesareti göstere­ rek, K ılıçarslan'ı kabile, cem aat ilkelerini dirilten bu ih­ tiyatsızca adım ı atm aya belki de itm iş olan veziri H asan’a hakaret etmişti.'"' O, to p rak lan te k ra r birleştirm eye çalı­ şıyor, K ayseri’ye gitm ek istiyor, babasını M alatya'yı ken­ disine vermeye zorluyor, ve ü rken Muizeddin, Salahad14 tığ ın d a n



S u r iy e li M ih a ll, V ezir H a sa n 'ın K ılıç a r sla n ’ı o ğ lu n u n ü z e r in e k ış k ır t­ sö z ediyor.



52



din'e kaçıyor, onun yeğeni veMelik Adil’in kızıyla evleni­ yor, yeni b ir bölgeyi, U rfa’yı alıyor. K utbeddin ise, ba­ basının iradesini çiğneyerek Konya’ya yerleşti, am a sev­ diği (U luborlu'da yanında yaşadığı) küçük oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından desteklenen K ılıçarslan, isyan­ cının üzerine yürüdü, başkenti işgal etti ve kısa süre son­ ra da orada öldü. K utbeddin yok edilm iştir, K utbeddin’in k a rşıtla n Gıyaseddin’e bağlılık andı içm işlerdir, am a Gıyaseddin he­ nüz gençtir, güçlü kardeşi R ükneddin ise, ik tid ar savaşı­ m ını sürdürüyor, Gıyaseddin’i ülkeyi terketm ek zorunda bırakıyordu. R ükneddin’in devlet zekâsı, y a ra la n çabu­ cak iyileştirm iştir. Onun bölgesi, kuzeyde bulunduğuna göre dikkati de aynı yere çevrilm iştir. Selçuklu tarihinde, eski ilişkilere geri götüren talih­ siz öykü, böylece sona erm iştir. 13. yüzyılın ilk yarısı (Rükneddin Süleyman Şah'dan Alaaddin K eykubad’m oğlu Keyhüsrev'e kadar) askerî başarı belirtileri altında geçer. Yalnızca, R um ların yerleşmediği, ya da R um lardan çok Laz-iber soylarının yerleştiği Trabzon bölgesi, 11. yüz­ yılda, K afkaslara doğru b ir eğilim gösteriyordu. 12. yüz­ yılda, K om ninler (İm parator Manuel), burayı kendisine bağlam ayı başarm ıştır. Ama, Angeller hanedanı zam anın­ daki IV. Haçlı yürüyüşü öncesinde başlayan düzensizlik, G ürcistan Kraliçesi T am ara’nm (1104-1212) savlarının ortaya çıkm asına yol açm ıştı. M aceracı im p arato r (Bi­ zans’ta sık sık raslandığı gibi, sonunda gözlerine mil çe­ kilen) A ndronik’in torunları, ona akraba oluyorlardı. Gür­ cistan’da öğrenim görm üşler, Doğu hıristiyanlarm ın yük­ sek koruyucusu kraliçenin kurduğu düşlere kapılm ışlar ve dedelerinin çiğnenmiş haklarını, savaşla geri alm ak istem işlerdi (Paflagonya, İm p arato r M anuel tarafından Andronik'e verilm işti). Genç Aleksi, kendine verdiği ün53



vanla Büyük Komnin, Trabzon’a yerleşm işti, onun "yolaçıcı ve habercisi” kardeşi David ise, devleti batıya doğ­ ru genişletiyordu; am a Sam sun’un kuzeybatısındaki ti­ caret kenti Amasya yakınında, İznik İm p arato ru Fedor Laskaris, onu durdurdu. Ama, Trabzon İm p arato rların ın "denizaşırı hüküm ­ d a r” ünvam üzerinde iddialı olan Selçuklular da, kuzeye doğru hevesleniyorlardı (Trabzon K om ninlerinin kolu da­ ha sonra, 15. yüzyılda, Mangup prensliğine oturm uştur). Genç Aleksi’nin ihtiyatsızlığı (av sırasında tu tsak (Jüşmüştür), devletin yazgısını belirledi; Selçuklulara b a­ ğımlı b ir derebeyine dönüştü. Kir-Aleksis’e lü tu fta bulu­ narak Trabzon K rallığına geri gönderen Sultan I. îzzeddin Keykavus, K aradeniz’de b ir limanı, Sinop’u elinde tu ta r (1214), orada "Reis H etum ”, Kır-Aleksis üzerine sul­ tanın gözüdür. R um lar üzerindeki gözetim işinde He­ tu m ’a (belli ki, bu b ir Erm enidir), Sultan rahatça güven­ m ektedir. Reis ünvanm m gösterdiği gibi, o b ir filoya ko­ m uta etm ekte ve K ırım ’ın güney kıyısının bağlandığı Trabzon ticaretini gözetiminde bulundurm aktadır. Trabzon’un Selçuklulara bağımlılığı, K om ninler için, kuşkusuz, hoş değildi; Aleksi’nin ardılı Andronîk Gid, ha­ raç vermeyi reddedecek olmuş, am a eninde so ru n d a, Sel­ çuklular önünde eğilmek zorunda kalm ıştır. H etum , Bizans İm p arato ru n u n hâzinesini tasıvan ge­ miye el koyduğu zam an (1223), derebeyi ile m erkezi h ü ­ küm dar arasındaki ilişkiler yeniden bozuldu. SinoD, denize açılm ak için yalnızca b ir basam aktır.’® Sinop, daha sonra yitirilm iştir, ve 13. yüzyılın ikinci ya­ rısında, M oğollar ta;rafından güçsüz düşürülen devlet, bu15 H. 612 y ılın a a lt (tS 1215 y ılı) S in o p 'ta k i y a z ıtla r trnnu d ile g e tir i­ yor, b k z: H ü se y in HHmI. S in o p K ita b e ler i, S in o p , 1923. A b u lfid a (G S ograp hle d'A b ou lfâd a, trad . S t. G uyard. P a ris, 1848, I, 2, s. 140). S a m su n ’u d a Karafd e n lz 'd e “ü n lü lim a n ” o la ra k övm ektedir!.



54



ranın ele geçirilmesi için um utsuz b ir çaba h arcam akta­ dır. Selçuklular, buranın, K ırım yolunu açan b ir daya­ nak noktası olduğunu iyi kavram aktadırlar. Selçuklula­ rın ardılları Osmanlı Sultanları da, Sinop'un stratejik önem ini iyi kavram ışlardır. 17. yüzyılda, burt-sı, filo de­ m irlem e yeriydi. Sultan I. Alaaddin Keykubad, b ir K ırım seferi ger­ çekleştirm eyi başarm ıştı. Moğol saldırıları öncesinde, Çobanbey, K ırım 'a geçti (1221 - 22) ve Sudak’ı işgal etti.’* Ancak, Küçük Asya’da ortaya çıkan düzensizlik, Sel­ çukluların planlarını altü st etm iş, onların K ırım 'daki ye­ rini, T atarlarla, A ltm ordu’yla anlaşarak b u noktanın kâ­ rından yararlanan "denizin köpek balığı" Cenevizliler ele geçirm iştir. Transkafkasya da, Doğu Avrupa’ya karadan yol açı­ yordu; burası, ticari kârlarıyla, kuzey için de çekiciydi. Kafkasya "burada, uzak kuzeyde” iyi bilinm ektedir, ve Viladimiro - Surdalskoye Knazi Andrey Bogolubski’nin çapkın, m aceracı oğlu Grigori, zengin b ir gelinle, Gür­ cistan Kraliçesi T am ara’yla evlenme kurnazlığını göster­ m iştir. Devletin kuzeydoğu köşesinde sarkıp d uran ve sınır bölgelerini siyasal ve ekonom ik etki alanında toplayan G ürcistan, elbette Selçukluların kıskanç kuşkularını üze­ rine çekiyordu. Daha Sultan II. R ükneddin Süleyman Şah, G ürcistan üzerine b ir sefer düzenlemiş, £m a K rali­ çe Tam ara, onu yenilgiye uğratm ış, dağılan ordudan, kendisine büjâik ganim et kalm ıştı. Zafer kutlanırken, 16 B u k o n u d a , tb n l B lb ! v a k a y in a m e sin d e n b ir p a r ç a n ın ç ev irisi t a h lili A. Y a k u b o v sk i’d e v e r ilm iş tir (R a ssk a z t b n al B îb î o p o h o d e m a lo a z la ts k ih tu r o k n a S u d a k , P o lo v tse v i r u s sk ilı v ı n a ç a le X III, v. V lz a n tiy s k ly v r em en n ik , t. X X V , 1927, s. 5 3 - 76). S e fe r in n e d e n i, “S lo v e L azarya T ra p ez u n tsk o v o o ç u d e sa lı sv. Y e v g en li" (Y. K u la k o sk iy . P r ö şlo y e T avridı. K iyev, 1914, s. 9 6 )'d a anlatU m ışt:r(.



55



ve



Gürcüler, S ultan’ın sancağını taşıyorlardı; sancağın ar­ dında ise, daha sonra Kraliçe T am ara’nın dem ir b ir nal karşılığında sattığı " b ir büyük b ir ünlü e r”, Erzincan beyi yürüm ekteydi. Savaştan sonra, E rm enistan da, K ü rt ve Selçuklu em irlerinin yönetim inden kurtuldu. Tam ara, birkaç yıl boyunca kararlı şekilde, güneye doğru, M alazgirt'e ka­ dar yürür, Van gölü çevresindeki toprakları, Ahlat’ı, E r­ ciş’i yakıp yıkar. Atabey “Şah Armen”in başkenti Ahlat, 13. yüzyıl ba­ şında, Eyyûbilerce ele geçirilmiş sonra H arzem şah Celaleddin M uhammed, kısa süre b u rad a bulunm uştu; o. Me­ lik Adil’in oğlu Melik E şref’i bozguna uğratm ış ve Tiflis’i alarak (1226) G ürcüleri kuzeye atm ıştır. Geçici olarak gerileyen Selçuklular, k ararlı olarak saldırıyorlardı. Sultan I. Alaaddin Keykubad, karada, devlet topraklarını bütünleştirm işti. O, kuzeyde, b ir zam anlar II. K ılıçarslan tarafından Tuğrul Sah’a verilmiş olan E rzurum ’u, ve K aradeniz’den İra n ’a giden yol üzerindeki zengin Erzincan kentini, Sel­ çuklulara bağlam ıştır. M eneücüklerin yazgısı tekdüze geçm iştir. Erzincan ve Divriği, daha Alparslan zam anında, gönüllü asker Türkm en M engücük’e bağışlanm ıştı. Erzincan beyi, yu­ m uşak b ir siyasa yürütüyordu, Selçuklularla Mengücük 1er arasındaki ilişkiler, dostça k arak ter taşıyordu; hane danlar, akraba bile olm uşlardı: Fahreddin B ehram sah Sultan İl. K ılıçarslan’ın kızıyla evlenmiş, ve sonra, ken di kı/ım . Sultan I. îzzeddin Kevkavus’a verm işti. Men gücükler hanedanı, 13. yüzyıla deSin bövle vasavasrelmiş S ultan Alaaddin, Davud’un ayrılıkçı yeltenişlerini görmüş onu Erzincan’dan alarak zararsızlastırm ıs, M üneccimba şı’nm yazdığı gibi, "devlet yüküm lülüklerinden” bağım ­ sız olarak yam başındaki K ırşehir’e verm iştir. 56



Ama, Transkafkasya’ya, G ürcistan'a u zan ıra girişimi düşm üş oluyordu; bununla birlikte, G ürcistan Kraliçe­ si, Hıristiyan dininde kalm ası güvencesini alarak, kızı Tam a ra’yı, Sultanın oğluna verm iştir. Doğuda, dünya çapında ün düşleyen H arzem şah Celaleddin M uham m ed’in kısa b ir süre elinde kalan Ahlat ve H açlıların üslenerek saldırı düzenleyebildikleri Urfa ele geçirilm iştir (burası sultanın elinden çabucak çıkm ış­ tır). K ürdistan’ı, kuzeyden ve güneyden kuşatan Selçuk­ lular, D iyarbakır’a saldırı hazırlıyorlardı. Başlangıçta, K ü rt beyleri M ervanilerden Büyük Sel­ çukluların yönetim ine geçen D iyarbakır, sonra elden ele geçmişti. Yerel devlet zayıftı, ve iki devlet, —Rum Sel­ çukluları ve Eyyûbiler— D iyarbakır beyleri A rtuklular üzerinde egemenlik için birbirleriyle sürtüşüyorlardı. Kü­ çük Asya topraklarını b ütünleştiren Sultan I. Alaaddin Keykubad, D iyarbakır'ı işgal etmeyi düşlüyor, am a iki kez başarısızlığa uğruyor. Orada, ancak, oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev tutunabilm iştir (1241). K ent yaşayanlarım ken­ disine bağlam a isteğiyle, belki gene o, kente getirilen m al­ lardan, pazarda satılan ürünlerden vb. dolaylı verginin kaldırıldığına ilişkin (Ulu Cam i’nin duvarına oyularak yazılan) b ir yasa çıkarm ıştır. Moğol akm larm m yolaçtığı panik sırasında kent, Selçukluların düşm anı Melik Kâ­ mil Evvûbi tarafınd an işgal edilmiş, am a H ülagü Han, D iyarbakır'ı Selçuklu kardeşler II. Keykavus'a ve IV. Rükneddin K ılıçarslan'a geri verm iştir, ve 1280 yılında, kentin yönetimi, henüz III. Gıyaseddin K eyhüsrev'in elin­ dedir. Bizans'ın yetersizliği, K ayseri'de yeıleşik Erm enilerde, çok önceden, b ir ulusal krallık kurm a düş/erî uyan­ dırm ıştı. Güneyde, Küçük E rm enistan'da II. Levon, Erm enileri birleştirm ek ve birleşik güçlü b ir devlet y arat­ 5¥



m ak istem ektedir. "B aşkent” K ayseri’ye b ir baskın ve Selçukluları zayıflatm a fırsatım dikkatle gözlemektedir. Sultan, derebeyini b astırd ı ve Klikya geçidini savunan kaleleri işgal etti. Erm eniler, büyük haraç ödüyor, Sel­ çuklular da otoriteye ve gümüş sikkelerin ayarına dikkat ediyorlardı. H. Levon’dan sonra, 1375 yılına değin, Sisa’da tutu n an Rupenidler, artık sessiz durm uşlardır. Selçuklular önündeki dalkavukluklar, açıkça b ir ah­ lâkî düşüklüğü ve hıristiyan inancının savunulm asına iliş­ kin yüksek perdeden tüm celerin sahteliğini gösterm ekte­ dir. Venedik’in bezirgân çıkarlarının temelsiz ideallere ağır bastığı IV. Haçlı Seferi zam anında, Bi/.ans, bunu kendi üzerinde, kendi gözleriyle görm üştür. Selçuklular, Küçük Asya’daki istila politikalarını gene de yenilemişler ve ısrarla denizlere doğru jöirüm üşlerdir. Artık, Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, denize b ir çı­ kış aram aktadır; Akdeniz yolu üzerinde yerleşik olan kü­ çük beylikleri saf dışı bırakarak, H açlılara göz kırpan Antalya’yı işgal etti (1207), ve Venediklilerle ticaret an­ laşm ası yaptı; çoban Oğuz, tüccara dönüşm ekte, deniz ötesinden tüccar davet etm ektedir. Selçukluların deniz silahları bulundurduğu tek de­ niz üssü Antalya’dadır; k ırk k ad ar bey sarayını ele geçi­ ren E m ir M ubarizeddin, Arslan Yürekli R işar tarafından işgal edilmiş olan (1192) K ıbrıs adasını, H açlıların elin­ den almayı düşlem ektedir. Akdeniz’de ve K aradeniz’de lim an kentlerine sahip Selçuklular, dış ticareti genişletebilmişler, ve bu, üretici güçlerin artısını yükseltm iş, ülkenin ekonom ik güvenci­ ne önemli ölçüde yardım cı olm uştur. Selçuklular, b ir zam anlar A ntakya’daydı. B ir zam an­ lar, Küçük Asya’daki yaşam ın emekleme çağm da T ürk akınlar!, belki de Bizans konusunu daha az düşünerek, Y erussalem ’i tehdit ediyordu. 58



Onlar, sonra, Eyyûbilerin yönetim inde bulunan H a­ leb’e de gezdiktiler, am a I. Keykavus, sık sık H açlıların iç çarpışm alarına tanık olan Suriye yakınındaki Tell-Başa r’da (Fırat'ın sağ kıyısında), Melik Aşraf tarafın d an agır yenilgiye uğratıldı. Sultan Alaaddin, k arşıtların ı hoşnut etm ede ustalık gösterdi (bunun için b ir Eyyûbi ile evlen­ di)'^ ve M ısırlı K âm il’in başını çektiği koalisyon etkisiz­ leşti. Selçuklular, hıristiyanlar karşısındaki askerî b aşarı­ ya önem veriyorlardı; hıristiyan topraklarına yapılan se­ ferleri, T a n rın ın isteği olarak yansıtıyorlardı. Sultan I. Alaaddin K eykubad'a m ethiye okuyan Yazıcıoğlu Ali, "islâm ın sancağını böylesine yücelten b ir başka sultan gel­ m ediğini”'® söylemektedir. K om şular böylece bağlı kılınm ış ve ezilm iştir.” Selçuklu devleti, Moğol saldırısından önce, şanın doruğundayken "Yemen’den G ürcistan’a ve Abhazya’ya, Rus­ ya m ülkünden Tarsus sınırına, Antalya sınırından Antak­ ya bölgesine. Sudak ve K ıpçak bozkırlarından Suriye ve Irak çöllerine, Rum (yani Bizans), Frenk ve Erm eni m ülk­ lerinin sonundan M edine’ye ve Yemen’e k ad ar”“ tüm ül­ kelerin "prensleri” (mülk) ve " tira n ları” (cebabreh) onla17 S u lta n II. K e y h ü sr ev d e b ir E y u b -n in (H alep p r e n s in in ) k ız ı G aziye H a tu n ’la e v liy d i. 18 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III. 208. 19 S elçu lciu la r. so n ra , A vrupa'ya d a g ö z le r in i d ik tile r ; 13. y ü z y ılın b a ş­ la r ın d a , g ö ç d a lg a s ı D o b r u c a ’ya u la ş tı (B k z: B u lg a r t. K . D im itr o v a 'n ın in ­ c e le m e s i); 14. y ü z y ıld a , t b n i - B a t û t a (II. 416 v e d e v .), a n la ç ıla n , K a ra d en izin b a t ı k ıy ısın d a b ir yerlerd e y«r a la n b ir "B aba S a lt u k ” a d lı T ü rk k e n tin d e n sö z e tm e k te d ir . K u z e y F essa ly a 'd a ( “S erv iy e” v e "K ozan" y ö r eler in d e) b u g ü n de, v a k tiy le B iz a n s im p a ra to rla rın ca , O sm a n lIla rın B a lk a n y a r ım a d a sın ı İş­ g a lin e kad ar, b u ra d a y e r le ş tir ilm iş, S e lç u k lu k u ş a k la n "kon yar” lar, K on ya in s a n la r ı y a şa m a k ta d ır . B u n u n la b ir lik te , K. tr e ç e k (tsto r iy a bolgar. O dessa, 1878, s. 620), K o n y a r la r ın y e r le şim y e r le r in in 16. y ü z y ıld a , T rak ya’n ın ve M a k ed o n y a 'n ın g ü n e y b ö lg e le r i o ld u ğ u n u ö n e sü r m e k te d ir ; F. B ab in ger S c h e io h B e d r -e d -d in der S o h n d e s B ic h te r s v o n S im a v . B e r lin 1921, s. 10, n o t ), b u n la r ın k iş iliğ in d e B u lg a r a t ç o b a n la r ın ı görüyor. 20 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 209.



59



ra boyun eğmişti; Ön Asya devletleri için süıekli özellik olan istilacı eğilimler, Selçuklularda canlanm ıştır. S ultan I. Alaaddin Keykubad, kendisine örnek olarak seçtiği Büyük Selçuklu’yu, S ultan S ancar’ı anım sayarak m üslüm an devletinin dünyadaki önemi konusundaki es­ ki tasavvurları diriltm ek istiyordu. O, evrensel b ir iktidar düşlüyor, K üçük Asya’daki istilaların, belki de, yal­ nızca m üslüm anlardan ib aret olm ayan b ir dünya ege­ menliğinin yolunu açacağını düşünüyordu. Küçük Asya’da, an ıt yapılar üzerindeki yazıtlar, Rum Selçuklularının şatafatlı ünvanlandırılm asını dile getir­ m ektedir. Selçuklu (Sultan II. Keyhüsrev), kendisini “kâ­ firleri ve m üşrikleri öldüren” (katle’l kefere vel m üşri­ kin) "R um ’un, E rm enistan’ın, D iyarbakır’ın ve Suriye’nin S ultanı”, "kıyıların hü k ü m d arı” (E m iri’s sevahil) ola­ rak gururla yüceltiyordu. ' İtalyan sözleşme belgeleri de, böyle tum turaklı sul­ tan ünvanlarm a uygun biçim de şöyle düzenleniyor: "tkon ia’nm büvük Sultanı ve Doğuda ve Yarıgece ülkesinde bulunan b ü tü n toprakların, ve Büyük K apadokya’nm ha­ kim i Alaaddin ("Alatinus Magnus Soldanus îconii et Potestas om nium terraru m p er Orientem et Septentrionalem Plagam existentium et Magnae Cappadociae”).®’ Selçuklular, dış düşm anlara k arşı u tk u lar kutluyor­ lardı, am a devletin içinde, sınırlarda, genellikle güçsüz­ düler; feodaller, sultanları yerinden ediyor, "uçlarda” du­ ran bevlerse, buyrukları uygulamayı reddediyorlardı. Selçukluların tarihi, hızlı yükselisin ve düşüşün şa­ şırtıcı örneğini oluşturm aktadır. 11. yüzyılın ikinci yarı­ sında, H orasan'dan ortaya çıkıveren Selçuklular, tüm 12. 21 S e lç u k lu la n n la r d ü şü lm ü ş tü r . (“A sle d a " d a ). — B kz: ayrıca, B. 127), b u ra d a s u lt a n m IştIr.



ü n v a n la n d m im a s ı k o n u su n d a , M ax v o n B erşara'da n o t ­ M in e u r e ” , y a z ıtla r ın y o r u m la n no. 16; g e n e "A m lC elâ le d d in K a ra ta y ’ın V a k fiy e si (K on ya, 1936, n o . 2, İç in o ld u ğ u g ib i, n a ib i İçin d e z a r if s ıfa tla r verllr



W



yüzyılı savaş içinde geçirdiler, ve tarihin otoritesinin Kü­ çük Asya’da egemenliği onların elinden koparan Danişm endlerden yana eğilim gösterdiği anlar oldu, am a düş­ m anları arasındaki çelişkilerden y ararlanarak tutım dular, ve Küçük Asya ortasındaki bozkır kenti Konya’dan, ba­ tıya, kuzeye, doğuya ve güneye yayıldılar. B ir zam anlar, Araplarca, ileri saflara sürülen, inanç uğruna sınır savaş­ çılarının eski bölgesi Küçük Asya’da k ü ltü rü büyük bir doruğa yükselten devlete dönüştü. Onlar, b u rad a yarım yüzyıl içinde, yaratıcılarından fazla yaşayan an ıtlar ger­ çekleştirdiler. Ama, toplum sal kuruluş sallantılıydı, ve devlet kısa sürede parçalandı. Merkezcil güçler, m erkezkaç güçler ta ­ rafından savrulm uştur.



61



ÎK ÎNCt BÖLÜM



Moğollar - Kösedağ Savaşı - Moğol Akınmdan Sonra Dev­ letin Parçalanması - Türkmenler Arasında Kaynaşma Karaman - Beybars Seferi - Sultan Yönetiminin Düşüşü Vezirin Yükselişi - Bağımsız Beyliklerin Kurulması - Mo­ ğol Etkisi - Vergi Sistemi



Bizans’ın üzerine doğudan yüklenen göçebe dalga la n , 11. yüzyılda, burada, yavaş yavaş sönmeye başladı Ama Rum Selçukluları devleti de, 13. yüzyılda Batı As ya’yı ve Doğu Avrupa'yı basan korkunç b ir gücün saldı rısı altında çökm üştür. Parçalanm a süreci, hızlı gelişti çünkü devlet organizm ası da henüz sağlam değildi. Küçük Asya’da dipten gelen sarsıntılar çoktan beri duyuluyordu; Moğollar, önce, H arzem Şahı Celâleddin M uham m ed’i yenm işler (1200-1231), arkasından Küçük Asya’yı göçmenler doldurm uştu. T opraklarım ve evlerini yüzüstü bırakm ış perişan feodaller. Küçük Asya halkına, bozgun sırasında yaşadıkları k orkuların b ir uyarısı gi­ 62



biydi; am a yabancı yerlerde, durum dan hoşnut olm ayan bu insanlar, çıkardıkları gürültüyle, toplum sal b ir döne­ m in tem ellerini sarsıyorlardı. O rtam karm aşıklaşıyordu. Küçük Asya’ya saldıran Moğollar, yolları üzerinde rastladıkları kentleri ve otoriteleri yerle b ir ettiler. Önce (1225) Transkafkasya, sonra (1243) Küçük Asya, ensonu (1258) halifeliğin başkenti Bağdad, yabancı akm larm m ağırlığını gördüler. H ıristiyan ve m üslüm an tarihçiler, Moğoı saldırıla­ rının dehşetini, açık olarak yansıtm ışlardır. Sonra, kuş­ kusuz, her şey atlatıldı, am a daim a olduğu gibi, yaşamın barış içinde akışını yıkan o ilk an şaşırtıcı oldu ve ka­ lıcı acılar bıraktı. M usul’da yaşayan ve M oğolların Transkafkasya’da gerçekleştirdiği yıkımı yakından gözlemle­ yen tarihçi îbn-al-Asir, bakın ne diyor: "Islâm ın ve m üslüm anlarm bu yenilgisini, kim, ko­ layca yansıtabilir? Ne çare, anam beni doğurm asaydı da­ ha iyiydi. Keşke, bundan önce ölseydim de, sonsuza de­ ğin unutup kalsaydım. Ben, önce duraksadım , am a sonra, gecelerin ve gündüzlerin b ir benzerini daha doğurm adı­ ğı, ve tüm yaratılm ışları saran ve özellikle müslümanlara dokunan en büyük olayın, büyük m utsuzluğun ta ri­ hini anlatm aya başladım . Tarihin kaydettiği en büyük bela, N avuhodonosor’un İsraillilere karşı hareketi, onla­ rı yok edişi ve Y erussalim ’i yıkışıdır. Ama, lanet olası T atarların kırıp geçirdiği ve h er kentin Y erussalim ’den birkaç kez daha büyük olduğu şu ülkelerle kıyaslandığın­ da, Yerussalim ne ifade eder ki? Ve, onların yok ettikleri yanında, tsrailoğulları nedir ki? Zira, onlar m yok ettiği tek b ir kentin sakinleri, tüm İsraillilerden daha çoktu. Kimseyi bırakm ıyorlardı; k a n la n , kocalan ve çocukları öldürüyorlardı, ham ile kadınların karnını deşiyor ve dö­ lü t halindeki yavruları öldürüyorlardı.”’ 1 N. t



I lm ln s k l’n ln



e sk i ç e v ir is in i b ira z



63



k ıs a lta r a k a lıy o ru m .



B kz;



A.



Daha sonraları, Avrupalı tarihçilerin de korudukları Moğol yağm acılara karşı oluşan olum suz bakış açısı, ilk kez, bu rad a yansım ıştır. Moğollar, K afkasya’yı, geçici olarak bıraktılar; tehli­ ke, geçici olarak uzaklaşm ıştı. Doğudan gelen felaketi sezen Sultan I. Alanddin Keykubad, M oğollarla barışçı ilişkileri desteklemeyi yeğliyor­ du. Moğolların, oğlu Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev'i Kösedağ’da ağır yenilgiye uğrattığı (1243) ve £>rtık devle­ tin zayıflamaya başladığı talihsiz yıla değin durum böyleydi. Moğolların bıraktığı izlenim, akıllara durgunluk ve­ riciydi. Selçuklu ordusunun sayısı çok fazla olm asına karşın (Ibni-Bîbî'ye göre^ Kösedağ çarpışm asında sulta­ nın 70 bin askeri vardı), Moğollar, onları kolayca boz­ guna uğrattılar. Felaketten 10 yıl sonra, Küçük Asya’da dolaşan Vilhelm de Rubruk, sultanın tüm ü atlı 200 bin adam ı varken. T atarlar olsa olsa 10 bin kadardı, dem ek­ tedir.® R ubruk’un aktardığı sayılar, kuşkusuz, kesin sa­ yılar olarak kabul edilemez, am a bunlar, çağdaşlarının genel izlenimini ,genel kanısını dile getirm ektedir; başka tü rlü olsa, Selçukluların çok fazla düşm an sürüsü karşı­ sında gerilediğini söylemek doğal olurdu. Gürcü vakayinam eleri, Sultan'm 400 bin savaşçısı olduğunu söylüyor. Ama, Moğollar, savaş geleneklerini izleyerek sağ kanada Gürcülerden ve Erm enilerden seç­ m e gönüllüler yerleştirm işler ve Sultana yüklenm işler­ dir. Sultanın da, hıristiyanlardan ücretli kom utanları var­ dı (Gürcü D ardan Şarvaşidze ve Erm eni kralının oğlu Van), ne var ki, Gürcü önder öldürülm üş ve Sultanın birK u n lk . I sto r lç e sk ly e m a te r la lı 1 r o zısk a n iy a , II, V ıp ısk a İz tn b -e l-A tır a . U ç e n iy e z a p isk i P erv o v o 1 T rety ev o o td e le n ly A k a d em ll N a u k , t . II, s. 640. 2 tb n l B tb l, IV, 237. 3 V d e H ub ru k. P u te şe s tv ly e vı V o sto c n ıy e str a n ı. V v e d e n iy e p e r ev o d 1 p r lm e ç a n ly a A . M a le ln a . Spb. 1910, s. 175.



64



likleri sarsıntıya uğram ıştır. K ösedağ'da iki sancak karşılaşm ıştı, kırm ızı (Moğol) ve siyah (Abbasi - Selçuklu); Küçük Asya üzerinde k ır­ mızı bayrak yükseliverdi. M antık, Selçukluların düşüşünü açıklayabilir: Onlar için, güçlerin konum u elverişsizdi; devlet düzeni, hem halkın alt kesim lerini hem de feodalleri, aynı şekilde, bas­ kı altına alıyordu. Çok kısa b ir süre önce. Baba Ish ak ’m yönettiği köylüler ve göçebeler, kenti tehdit etm işlerdi; am a feodaller da bağımsızlık düşlüyorlardı. Sultan, do­ ğallıkla, yenilgiye uğram ak durum undaydı; gözü kork­ m uş olarak birliklerini te rk eder ve savaş alanından ka­ çar. O zaman, ordugâha saldıran Moğollar, eısakı, eşya­ yı ve çadırları ele geçirdiler. Keşiş M agaki’nin belirttiği­ ne göre. S ultanın karargâhının dışının ve içinin döşenişi zengindi. Çadırın girişinde, kaplan, aslan, leopar gibi ya­ ban hayvanları bağlıydı. Selçuklu devletinin çıkarları çerçevesine zcrla sokul­ m uş olan Önasya beylikleri, şimdi, Moğol sald;rılarm dan yararlanıyorlardı. Bağım sızlıklarını gözeterek Selçuklu­ larla aralarına m esafe koyuyor ve M oğollar önünde, gö­ rünüşte b ir bağlılığı vurgulam ak istiyorlardı. Örneğin, M oğollarla kız alıp vererek ak rab a olan Prens Haçen, H aşan Cemal, Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev'e karşı Baycu seferine de katılm ışlardı. Moğollar, Küçük Asya’yı ürkütm üşlerdi, M oğollardan Tavar dağlarına gizlenmiş gibi duran Küçük Erm enis­ tan, doğu konukseverliği kuralını bozm uştur: Sultan II. Gıyaseddin K eyhüsrev’in karısı ve kızı, Kösedağ sava­ şından sonra H etum ’a kaçınca, H etum , onları M oğollara teslim etti. Moğol saldırısının sonuçları, yaşam ın tüm alanların­ da derhal yansım ıştır. 65



Tarım altüst oldu; tarlalar bakım sız bırakılm ıştı, ve 1243 yılında, ülkede ağır b ir açlık başladı. Türkler, yı­ ğınlar halinde, Bizans devletinin sınırlarına yöneldiler. N ikifor G rigora’nm (1295 -1359) yazdığı gibi, “Yollar, kadınlar, erkekler ve genç insanlardan oluşan bu halkla dolm uştu. T ürklerin tüm zenginliği —altın, gümüş, doku­ ma, m ücevherler—, h er şey, R um ların eline geçti. Küçük b ir ölçek buğdaya büyük p aralar veriliyordu, herhangi b ir kümes hayvanı, öküz ya da keçi çok yüksek fiyatlara gidiyordu.'"* Küçük Asya'nın, Erzurum , Kayseri gibi k ü ltü r m er­ kezleri boş alanlara dönüşm üştü; sakinleri kırılm ış, zan a a tk â rla n O rta Asya'ya götürülm üş, halka yüksek ver­ giler yüklenm işti. Ülkeyi, üç ay içinde yerle b ir eden Baycu, Azerbaycan’daki kışlık otağına döndü ve ininde, önün­ de serili duran ganim etine bakınm aya başladı. Direnişi kırm ak için, Moğollar, devleti bölm üş ve egem enler ara­ sına düşm anlık tohum ları ekm işlerdi. Selçukluların yıkılması, doğallıkla, Bizans’ın, Kü­ çük Asya topraklarının bu ihtiyar aşırtıcısınm başarı um utlarını yükseltebilirdi, am a onun susm ası, Moğolla­ rın yarattığı kargaşaya kayıtsız gözlerle bakm ası, Miriokefali yenilgisinden sonraki zam anda, çok daha açığa çı­ kan fiziksel ve ahlâksal çöküşün derinliğini gösterm ekte­ dir. Türkm en kalabalıkları, belki gaziler de, çoktandır Karadeniz kıyısına yöneliyorlardı; doğuda, Moğollarca ezilmiş olan bunlar, doğallıkla, batıya, Bizans taşrasına, Paflagonya ve Pam filiya’ya doğru yola çıkm ışlar, bu yüz­ den saldırının tüm ağırlığını üzerlerinde duyumsamışlardı. N ikifor Grigora, bunu, doğru kavram ıştır. Şöyle ya4 V iz a n tiy s k iy e Isto rik i, t. I, R lm sk a y a is to r iy a 1862, str. 41 - 42 (d ev a m ın d a N ik ifo r a r lg o r a k ta r ılıy o r ).



66



n ik ifo r a G rlgorl. S p b ,



zıyor: “Birçok despotluk yapan Türkler, Isk itler (yani Moğollar) tarafından kovalanm ış olarak, kendileri de Rum ları (yani Bizanslıları) kovalıyorlardı, ve İskitlere kıyasla ne denli güçsüzleştilerse. K um lara karşı o denli yiğitleşiyorlardı. H er tü rlü eşkiya, b ir araya gelerek soy­ gunculuğa sarıldı ve Rum ülkesinin sınır köjderini ala­ bildiğine rahatsız ettiler.”^ Sultan II. K eyhüsrev'in uğradığı yenilginin ardından, kendisini, Sultan Alaaddin K eykubad'ın oğlu olarak gös­ teren düzmece b ir Türkm en, (V. de Bobe’nin kaydettiği­ ne göre) "K oterin” ortaya çıktı. O, kardeşinin yeteneksiz ve kadınsı biri olduğunu ve ülkeyi yönetm esinin yakışık almayacağını söylüyordu. Türkm en, çevresine 20 bin yan­ daş toplayarak Konya yöresini yakıp yıktı ve güneye, Kilikya’ya hareket etti. Ne var ki, I. H etum 'un ona incin­ m iş olan ve çoktandır Selçuklulara dayanan kuzeni ta ra ­ fından püskürtüldü. Düzmece Türkm en, Alaiye’ye girm e­ ye hazırlandığı sırada ele geçirildi, ve asıldı. Üç ay süren dalgalanm alar, kısa süre sonra, yeniden başlam ak üzere durdu. Sultan II. K ılıçarslan’ın ussal olm ayan eyleminden sonra, kendini toparlam ış olan Selçuklu devleti içten sar­ sılıyordu. Yönetim aygıtının güçsüzleşmesinden, "uçlar­ da" o tu ran ve merkeze ancak korku duydukları sürece bağlı kalan T ürkm enler yararlanıyordu. Devlet aygıtı bozulm uştu. M oğolların doğrudan sal­ dırılarından kaynaklanan dağınıklık, Oğuz (Türkmen) boyları arasında kaynaşm aya yolaçtı. Başlangıçta (1261), K aram an (Erm enek’le) boyu başkaldırdı, sonra (1275) Cimriler. Bunlar, Konyayı işgal ederek yağm alattılar. Baş­ kaldırı genişleyerek Aksaray’a sıçradı. "U çlarda” göçebelik eden Oğuz boyları, Selçuklulara karşı feodal yüküm lülüklerine son verdiler; b u nların boy S N lii f o r G rigorla, s.



132.



67



önderleri bağım sızlık ilan ettiler. Selçuklu devletinin doğu yarısının huzurunu göze­ ten Moğol ham Hülagu, Türkm enlere, devlet karşıtı, "kuş­ ku verici” b ir u n su r olarak bakıyordu. Tavr Türkmen1er arasına düzenlediği b ir geziye Selçuklu îzzeddin ve Rukneddin kardeşleri de kattı. Başlangıçta, İzzeddin’i destekleyen Türkm en önderi M uhamm ed al-Uci (yani "u çta”, sınırda duran), ondan kopm uştu. Hülagu, Türkmeni yanına çağırdı, am a M uhamm ed Al-Uoi bunu red­ detti. Asinin bastırılm ası görevi, R ukneddin’e verildi. Mu­ ham m ed Al-Uci yakalandı. Devlet, adım adım zayıflıyordu ve Türkm en baskıla­ rını püskürtm ede güçsüzdü. Erm eni vakayinam elerinin yazdığına göre, “îsm ailyen soyundan” olan K aram an da çileden çıkm ıştı. O, kendisini sultan ilan etti ve Akdeniz kentlerini yakıp yıktı. Sultan R ükneddin'in cesareti kı­ rılm ıştı, am a I. H etum ona yardım etti. Başarı geçiciydi, 1277 yılında M uhammed-İbn-Karaman, Konya’yı işgal etti. Yabancı saldırıları ortam ında, Küçük Asya’da, ana­ yurda sevgi duygusu da doğdu. Başlangıçta, y u rt kavram ı yabancıydı ve anlaşılm azdı; Türk, sık sık, devleti terkediyor ve Bizans'ın yolunu tutuyordu; sultanın akrabası, öç alm ak isteğiyle, Moğollara saldırabiliyordu, am a kom şu­ ları, "bilgili B izanshlar” da aynı şekilde davranıyorlardı. Şimdi, K aram an bölgesi temsilcileri, Selçukluların feodalları, çiğnenmiş olan haklarını savunmayı üstleniyor­ lardı. Bunlar, uç beyleriydi: K aram an, Zeynel Hacı, Bun­ suz*, otuz bin atlıyla Konya’ya yürüdüler ve tahta, Izzeddin Keykavus’un oturm asını istediler; bu, onların Türk dilinin üstün kılınm ası savaşımıydı. K aram an beylerinin uslarında, Moğollara karşı koy­ m a konusunda, belki, belirsiz b ir düşünce dolaşıyordu. Merkezin güçsüzlüğünü gören K aram an, ulusal, Küçük 6 K rş. E sk i U y g u r b e lg e le rin d e k i M u n g su z adı.



68



Asya ortak çıkarlarını savunmayı üstlenm ek, Selçuklula­ rın başkentini yabancıların siyasal ve kültürel egemen liginden kurtarm ak istiyordu. D ivanlardan Fars dilini ko­ van ve Türk dilini yerleştiren^ "köylü ik tid arııu ”, vergile­ rin ağır baskısı altındaki köylüler destekliyordu. K aram an beylerinden ve yüksek ünvanlı Selçuklular­ dan, M ısır Sultanı B eybars'ın niyetlendiği (1277) karış­ mayı da onaylayan yandaşları bulunuyordu. Moğolların kendilerine Suriye yollarını açan hızlı devingenliği. Küçük Asya’yı, güney yönünden darbelere açık hale getirm işti. Bazan, Haçlı yürüyüşlerinin sonuncu heveslisi K ral IX. Lüdovik’Ie bazan Suriye hıristiyanlarıyla görüşm eler yürüten "Yüce T atar S ultanı”, Memlûkleri telaşa düşürm üşlerdi. M ısır Sultanı Beybars, Suriye’yi yengilerle geçerek Küçük Asya’ya girdi ve Moğol yandaş­ larım yenilgiye uğrattı. O, K ayseri’ye yöneldi, am a buradaki yüksek ünvanlı Selçuklular kaygılandılar, ve M uineddin Pervane, küçük yaştaki Sultan III. K eyhüsrev’i alarak T okat'a kaçtı. Moğol devrinde, Küçük Asya, bazan, deyim yerindey­ se, b ir açık avlu özelliği gösteriyor, egemenlik için, Sel­ çukluların kalıtı için savaşan düşm an ta ra flar b u avluda geziniyorlar. B ir zam anlar, dış politika iplerini yönlendiren Sel­ çuklular, şim di ilgisizce b u savaşımı seyretm ektedir. On­ lar, tartışm ayı çözmede güçsüzdür, ve biri (örneğin, Mui­ neddin Pervane) etkin davranm a isteğiyle ortaya çıkarsa, bunun sonuçlan acıklı olm aktadır. Gürcü vakayinam esinin söylediğine göre. Sultan II. Gıvaseddin Keyhüsrev, boyun eğerek M oğollardan, Kü­ çük Asya üzerinde b ir "şan ”®, yani "şihne” (şahne) kuru7 K a r a m a n o ğ lu M eh m e d 'in K o n y a 'y ı iş g a lin d e n (1277) so n r a T ü rk d ili­ n in y ü k se liş i k o n u su n d a , bk z: F. K ö p rü lü . E n cyclop fid ie d e l ’Isla m , IV, 989. 8 M. B ro sset, op. c it., p. 520.



69



m u oluşturm alarını dilem iştir. B ununla birlikte "Şignagi” sanı, Selçuklularda çok eskiden, daha O rta Asya’dayken vardı.’ S ultan’ın gücü ise düşüyordu, çünkü hazine de bo­ şalm ıştı. Moğol döneminde, devlet gelirleri şöyle payla­ şılıyordu: S ultana yalnızca üçte b ir gidiyor, üçte birini Mogollar ve diğer üçte birini feodallar alıyordu. Bağdad’ı işgal eden (1258) Hülagu, Selçuklular dev­ letinin ikiye bölünm esini gerçekledi, desentralİ 2asyon (ye­ rinden yönetme), süreci ise, çok daha çabuk işledi. Feo­ dallar arasında düşm anlık güçleniyordu; h er grup, ken­ di adayını ileriye sürüyordu; b ir süre (1249 -1257) Kü­ çük Asya'da üç Selçuklu (II. Gıyaseddin K eyhüsrev’in oğulları) birden egemenlik sü rer olm uştu. Rekabet doğuran ikili yönetim, kuşkusuz M oğollara siyasetlerinde b aşarı sağlıyordu; örneğin, G ürcistan’da on yılı aşkın süre o rtak yönetim de bulunan iki kraliçeyi b ir­ den onaylam ışlardı. Sultan, otorite kullanm ıyordu; o, hanın önünde baş eğmeye gitmek zorundaydı, orada, deyim yerindeyse, "ünvan belgesi” elde ediyordu. Gerçekte, fiili yönetici, Moğol hanının genel vahşiydi. Han, ya da "îlh a n ”, em irleri de atam aktaydı, vezirlerse Sultanın değil. H anın istem ini uyguluyorlardı. K ars’ta b ir yerde oturan Moğol genel valisi Baycu, uzaktan, iktid ar için didişen kardeşlerin ne yaptıklarını gözlemektedir. Ensonu, Sultan II. Keykavus'un, haraç vergisini ya­ tırm ayı geciktirdiği gerekçesiyle, ülkeyi yıkarak, onun üzerine yürür. Sultan direnm eye çalışır, am a Mihail Paleolog’un yardım ına karsın. Sultan, Sultanhan yakınında bozguna uğram ıştır ve ülkeyi hem en terk eder. İktidara, 9 M a te rla lı p o is to r il tu r k m e n u T u r k m e n ll, I, a. 314.



70



tek başına Sultan IV. K ılıçarslan geçer. H anedanın düşmesi öncesinde, II. Keykavus’un to ru ­ nu, M oğolların beğenmediği, onları başarıyla yenilgiye uğratan Sultan III. Alaaddin, gene onlar tarafın d an dev­ rildi, o zam an kul ruhlu yüksek ünvanlılar, sahiplerinin istem ini sezerek, sultanı boğdular. Böylece, sultanları et­ kilemede, eski yöntem ler. K üçük Asya’da devam ediyor, erkân ile Moğollar arasındaki sınır çizgisi silinmiş olu­ yordu. Selçuklular, çoktan, Moğol hanının derebeylerine dö­ nüşm üştü; han. Sultanın Küçük Asya’daki m ülklerine kendi m alı gibi egemen oluyordu. Örneğin, M ısır Sultanı Beybars’ın üzerine hareket eden han Abaka, E rzincan’­ dan geçmişti; kentliler, ona bağlılık gösterdiler, am a si­ lahlı birinin su rlar üzerine çıkm asına öfkelenen han, ken­ ti, yıktı. Sonra, b ir zam anlar, Mengücük Beyliği’ne dahil olan Divriği kenti, Feram erza'nm oğlu Sultan III. Alaad­ din K eykubad'ın disiplinsiz çapulcu birlikleri tarafından yağm alandığında, düzensizliklere canı sıkılan H an Ga­ zan, sultanı azletti. Kısa süre sonra da, Selçuklu haneda­ nı sona erdi. Genellikle, feodallarm çaldığı havayı oynayan Sel­ çuklu hanedanı, 14. yüzyıl başına k ad ar yaşam ıştır, ama 13. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak sultan, artık, Moğol hanlarının isteğine göre göreve gelea vezirlerin ellerinde ta h ttak i b ir kuklaydı. Moğolların egemenliği sırasında, işleri, vezirler iste­ dikleri gibi çekip çeviriyorlardı; bunlar, sultanın vezir­ leri olm aktan çok, Moğolların genel valileriydiler. Yaşam ve ölüm yetkisi vezirdedir; katilleri o yargılam aktadır.’" Aflâkî'nin anlattığına göre," b ir kez 2 ya da 3 bin dinar ödemekle yüküm lü b ir kişiye yardım da bulunm ak iste10 A flâ k î, I. 119 - 120, llA f lâ k î, I, 119.



71



yen Celâleddin Rumi, Vezir M uineddin Pervaneye hoşgö­ rü ricasında bulunm uştur; vezir b u n u reddedince, Celâ­ leddin, vezirin kişisel adım ("Süleym an”) im a ederek ikin­ ci kez yazm ıştır: "Devler, Sultan Süleym an’ın buyruklan n a boyun eğerler; Süleymansa, devlere divan durm az.”'^ B ir seferinde, M uineddin Pervane, Konya halkına kız­ m ıştır, sayısız bela beklem ektedir onları ve ancak Celâ­ leddin R um i’nin ark a çıkmasıyla, öfkeli vezir, 10 bin di­ n a r gibi büyük b ir fidyeye razı olm uştur. Celaleddin’in gönderdiği ve vezirin saygıyla göz gez­ dirdiği basit b ir pusula, halkı b ir felaketten k u rtarn aş­ tır. H er şeye gücü yeten vezir, böyle davranm ıştır çünkü, anlaşılan, o, şeyhin istem ini itirazsız uygulam ak duru­ m undaki b ir "m ü rid ”dir. Ama, bu geçici m em urun yolsuzlukları ve onun iki­ yüzlü politikası —dıştan Mogolları destekliyor, gizlice de Beybars’ı onların üzerine yönlendiriyordu.— Eninde so­ nunda ölçüyü aşmış, ve M uineddin Pervane, 1278 yılında, Abaka H an tarafından idam ettirilm iştir. Moğol döneminde, yalnızca H an karşısında hesap ve­ ren, başına buyruk d ik tatö r vezir tipi böyle oluşm uştur. K om şular, belli ki, Selçukluları artık unutm uşlardır; Gür­ cü vakayinamesi, Pervane’yi "su ltan ” olarak yüceltm ek­ tedir.'® ’ Küçük Asya’da feodallar kazandılar. S ultan’ın m er­ kezi iktidarı güçten düştü ve yerini, Moğol hanının tem ­ silcisinin denetim ine bıraktı. K enar bölgelerde, feodal­ lar, siyasal anlam da bağımsız oldular ve olabildiğince, kişisel ya da dar bölgesel çıkarlar gütmeye başladılar. Bölgelerde, bazan Selçuklu başkentinin yanıbaşında, yeni m ülk sahipleri (sultanlar, beyler) ortaya çıktı. Bun2)



12 B u ra d a ç ev r ilm ez b ir sö z o y u n u var: 1) " D iv a n ”, d e v le t m e c lisid ir , "dev" sö z c ü ğ ü n d e n ç o ğ u l " devler”, "periler". ("D ev” , esk i R u s ç a "dlv"). 13 M. B ro sset, op. c lt., p. 58T.



72



1ar, m ülklerin parçalanm asını reddediyor, tersine, kendi­ lerinin ve soylarının ellerindeki toprağı tutm aya çalışı­ yorlardı. K üçük Asya'da, ik tid ard a blundukları sürede, başlarında, büyük yu rtlu k lar edinen vezirlerin bulundu­ ğu küçük beylikler serpilm işti. “Vezir h anedanları” (sü­ lale al vüzera) hüküm darlıkları oluşm uştu; Atyon Karahisar'da S ahiptaoğullan (Vezir Sahip A tan ın soyu), Ka­ radeniz kıyısında Pervanezadeler (Vezir M uineddin Per­ vane, Sultan IV. Rükneddin K ılıçarslan’dan Sinop’u al­ m ıştı) vardı. K astam onu’yu, 14. yüzyılın 30'lu yıllarında, yaşlı Süleym an Padişah yönetiyor, doğrudan ardılı en kü­ çük oğlu Cevad da b u rad a yaşıyordu, diğer oğlu İb rah im ’i Sinop yöneticisi olarak atam ış, (kısa süre sonra ölen) annesi de buraya taşınm ıştı.’'* Durum, h er yerde böyleydi. K ararlı olarak to p rak birik tiren feodallar arasında, Osman soyu sivrilm işti. Sultan Osman konusunda, tbnî B atûta, onun 100 m alikâneyi ele geçirdiğini s ö y lü y o r ,y a ­ ni 100 küçük feodal onun iktidarını kabul etm iştir. K üçük Asya’nın b atı ucunda, gerginlik, daha az du­ yum sanıyor, ve Sultan Osman, elverişli koşullardan ya­ rarlanabiliyordu. Küçük feodallar ona yaklaşıyor, çağın kaygılı ortam ında, onda huzur buluyorlardı. Bizans üze­ rine yaptıkları baskın tipindeki seferler ise, yitirm iş ol­ duklarını geri getiriyordu. Böylece, doğal olarak, Rum Selçuklularının m ülkle­ ri üzerinde doğan beyliklerin ortasında, gideıek, bazan savaşlarla, bazan gönüllü katılm alarla, Selçukluların ge­ niş topraklarım elinde toplayan Osmanlı sultanlarının devleti yaratılıyordu; Osmanlı sultanları devletin sağlıklı ve hızlı yükselişini Moğol saldırısına borçludurlar. Küçük Asya, bağımsızlığını, henüz b ir ölçüde koru­ yordu, am a artık, b u rad a Moğol nizam ları geçerlidir, ve U t b n l B a tû ta , II, 343. IS İb n l B a tû ta , II, 322.



73



b ir gözetim kurulm uştur. Moğol im paratorluğu, toprak­ ları üzerinde özgürce, güvenlikli yer değiştirm elere, an­ cak payca —Rus vakayinam elerinde "baysa”— izin vere­ bilm ektedir. “ İlhanlılar” (İran Moğolları) zam anm dan beri, başlan­ gıçta iç özgürlüğünü korum uş olan Selçuklu devleti, Mo­ ğol etkisini, üzerinde duyum sam aya başladı.’^ Selçukluların düşüşünün ardından yeni ünvanlar, sanlar duyulur: ağa ve belki de paşa terim lerini Moğol1ar bırakm ıştır, b u iki terim e Aflâkî'de rastlanıyor. Aynı dönemde, "önder bey” anlam ında "noyon” sö/cüğü o rta­ ya çıkıyor. Besim Atalay’m deyimiyle "bu çok güzel a d ”. Sultan Osman Gazi'nin Germiyanoğlu Yakup Eey’e m ek­ tubunda kullanılm ıştır.”' Moğollar, yönetim sistem ini değiştirdiler, vergi top­ lanm asını da düzene soktular. Onlar, topraktan, yani yer­ leşik halktan "k ılan ”, hayvandan, yani göçebelerden "ku p çu r” kentlilerden ve tüccarlardan "b ac” ve "tam g a” alıyorlardı; tek p ara sistem i de yürürlüğe konm uş, kısaca. Küçük Asyada "ekonom ide an arşi” son bulm uştur.’® H am dullah Kazvini (14. yüzyıl tarihçisi), kesenekler (iltizam) belirlenm esinden devlet için y arar sağlandığına işaret ediyor. Bu arada, vergilerin toplanm ası, eskiden ol* duğu gibi kadılara düşüyordu, kadılarsa sıksık azledildikleri için, biran önce, halkı soymaya bakıyorlardı. Vergi­ leri, düzenli şekilde toplam ak için, sayım düzenlemesi ge­ rekliydi, ve "büyük divanda”, halka, hayvanlara ve tarım a 16 Krş; K . S tr a to n its k i, M o n g o lsk o y e u p r a v le n iy e p o k o re n n ım l K ita y era 1 A rm en iy ey . M., 1913, (O ttls k ). 17 B esim A ta la y , agy. s. 107. 18 V. B a rto ld . O n e k o to r ıh v o s to ç n ıh r u k o p lsa h , s. 0128, ayrıca n o t 4; M oğollaroa B u m a y ü k le n e n h a ra ç 20 b in tü m e n , 500 k u p o n İpek, 300 b in p arça d e r i (k o y u n p o s tu ) 500 a t ve 500 k a tırd ı. — " K u pçur" te r im i V. B a r to ld ’d a n a lın m ış tır (P ersld sk a y a n a d p ls n a A n iy k o y m e ç e tl M a n u çe. SP b., 1911, s. 30), d a h a ö n c e E. Q u a trem 6 re (o n a g ö n d er m e .A. Y a k u b o y sk l’n ln , agy. s. 116, primi. 1).



74



ilişkin istatistik bilgiler b ir araya getirilm işti. Kuşkusuz, kesenek sistem i, belki hazine içjn kârlıydı (çünkü devlete b ir elden belirli meblağ sağlıyordu), ama aynı zam anda yolsuzluklara geniş alan açıyordu; m ülte­ zim, tıpkı kadı gibi kişisel çıkarlarının peşindeydi ve hâ­ zineden kesenek (iltizam) aldığı zaman, harcadığım , faz­ lasıyla geri döndürm ek istiyordu. Ekonom ik karşılıklı ilişkilere, M oğollarca getirilen değişiklikler sonucu, feodallar ile köylüler arasındaki bağ çok daha zayıfladı, çünkü köylüler, vergilerini, bü­ yük bölüm üyle, feodali atlayarak hâzineye ödüyorlardı. Çin'den K aradeniz’e dek çok geniş b ir alanda, tek ik­ tidar, Moğolların ik tid arı sağlam laştığına göre, güneyden K aradeniz’e ve K ırım ’a sıçrayan ticaretin kârlı çıktığı göreli b ir güvenlikde yerleşm iş bulunuyordu. Daha önce de zengin olan Sivas kenti, daha da gelişm işti (1336 yı­ lında bütçe bakım ından R um ’un gelirlerinin iıçte b irin ­ den fazlası iki kente, Konya ve Sivas’a düşm ektedir). Si­ vas’ta, 1276 yılında, artık b ir Ceneviz konsolosu bulunu­ yordu, bu da kuşkusuz, Cenevizli tüccarların ticaret iş­ lem lerinin oylum unun büyüklüğünü dile getirm ektedir. Bu durum da, vergilerin toplam tu tarı, önem li ölçü­ de artm ıştır. Bu, gerçekten, Moğollar zam anında güçle­ nen ticari dolanım dan k âr elde eden halkın refahında b ir yükselmeyi mi doğrulam aktadır, yoksa, tersine, yal­ nızca, halkın sırtından ne m üm künse koparan ve onun yoksullaşm asına yol açan ve, kaçınılm az sonuç olarak, merkez ile kenar bölgeler arasında ayrılığa götüren ver­ gi baskısının ağırlığını m ı gösterm ektedir, yani kenar bölgelerin m erkezden siyasal kopm asına yolaçan ekono­ m ik nedenler m idir? Selçuklular devrinin ekonom ik yaşam ı karanlıkla örtülüdür. Küçük Asya’nın Moğol dönem i ekonomisi üze­ rine yargıya varm ak için, bilgilerin sınırlılığı, dolaylı gös­ 75



tergelere başvurm aya zorlam aktadır. H ülagu’nun îlh an ulusuna Azerbeycan da dahil ol­ duğu için, Transkafkasya’da, 19. yüzyıla değin b ir bölü­ m üyle sürm üş olan vergi terim leri, Küçük Asya’daki yö­ netim örgütlenm esi konusunda b ir fikir verebilir. Döne­ m in finans sistem ini ortaya koyan eski belgeler, çok da­ ha önem kazanıyor. 15. yüzyıl sonu "soyurgal” af k arar­ nam esinde, beylerin ödem ek zorunda olduğu, am a hanın bağışladığı feodal vergiler sayılm ıştır. Terim ler karışım ı (Moğolca, Türkçe, Arapça ve Farsça), kuşkusuz, Küçük Asya'da, yabancıların egemenlik zam anlarını gösteren ilişkilerin karm aşıklığını dile getirm ektedir.” Bununla birlikte, merkezi h ü küm dar ve feodal ara­ sındaki ekonom ik karşılıklı ilişkiler, daha O rta Asya’da yerleşm iştir, Moğol öğeleri (terim ler ve vergi türleri). Küçük Asya’ya Oğuzlar tarafından da getirilm iş olabilir. T ürk ve Moğol boyları, Moğol saldırılarının Selçuklu dev­ letinin yaşam ını altü st etm esinden çok önce, O rta Asya’­ da yüz 5TÜze gelebiliyorlardı. Türklerin ve M oğolların k ar­ şılıklı etkileşim i hipotezi sırada bekliyor. T ürk ve Moğol boylarının erken dönem yerleşim haritası. Küçük Asya’­ da feodalizmin biçim lenm esini açıklayan bu hipoteze, b ir som utluk kazandırabilecektir.



19 V. M in o rsk y . A. S o y u rg h â l o f Q a sim b. J a h a n g ir A q -q u y u n lu . B u lle tin o f t h e sc h o o l o f O r le u ta l S tu d ie s . ü n iv e s it y o f L o n d o n , vol. IX , P a r t IV, s. 927 - 960.



76



ÜÇÜNCÜ BÖLÜM



Oğuzlar - Küçük Asya'da Soy Dizisi Kalıntıları - Oğuzla­ rın Küçük Asya’da Yerleşmesinin Tarihi İçin Toponominin Önemi - Sımr Beyleri, “ Gaziler” ve “ Alplar" - Oğuz Boylarının Askerî Örgütlenmesi - Şölende ve Ziyafette Soyun Öncelliği - Av - Oğuzlarda İslâm - Soy Adları ve Lakaplar - Oğuzların Töreleri; Düğün, Yargılama, Kan Davası - Kadınların Durumu - Kurultay ve Sultan Seçimleri



Oğuzlar, eski T ürk boylarından b irid ir;' IS 8. yüzyıl O rhon anıtları, onlardan sözediyor. Oğuzlar, dokuz boya ayrılıyorlardı (Tokuz oğuz); dokuz sayısı, bu soy için bü­ yük b ir iç anlam ı dile getiriyordu. Ama, o zam anlar, Or­ hon T ürklerinde soy dizisi artık ayrışm aya başlam ıştı. O zam anlar, şimdi artık yitm iş olan boy adları var­ dı. Örneğin, yazıra boyu, adım k arataşlı olarak değiştir­ miştir.^ Etnografik terim lerin ardında, genellikle Türklerin siyasal asker-soy birliği gizleniyordu. Güvenlik ya 1 O ğ u z la r ın (g u z la r ın ) ta r ih i "E ncyclopSd le d e r is l a m ” da, V. B artold ta r a fın d a n k ısa c a ö z e te n m iş tir (m a k a le a r tık e s k im iş tir ); krş.. F. K ö p r ü lü 'n ü n n o t la n (A n a d o lu 'd a İ sla m iy e t, b. 37, n o t .). 2 V . B a rto ld , O çerk Isto r ll tu r k ın e n s k o v o naroda, s. 38.



77



da çıkar düşünceleri, güçsüz b ir boyu, soy adım kurban etmeye zorluyordu. Oğuzlar, giderek, M oğolistan’dan batıya, Aral boyla­ rına doğru yer değiştirdiler; 10. yüzyılda, yolu üzerinde onlarla karşılaşan Îbni-Fadlan, Oğuz zenginlerinin 100 b i­ ne kadar koyun sahibi olduklarını belirtiyor,^ bu ise, ar­ tık sürüsü küçük olan yoksulun ezilmesine yol açan top­ lum sal farklılaşm ayı gösterm ektedir. İlk kez, 11. yüzyılda, K aşgarlı M ahmud, Oğuzların 24 boya ayrıldığını bildirm iştir (bununla birlikte o, yal­ nızca 22 boy saymaktadır);"* daha sonra 15. yüzyılda Türk vakanüvisti (Yazıcıoğlu Ali) tarafından alıntı yapılan Raşideddin'in® 13. yüzyıla ait notlarından b ir bölüm üyle ay­ rılan Kaşgarlı M ahm ud'un terim leri, eski dil form larını yansıtm aktadır. “24" sayısı, göçebeler için b ir tü r gele­ neğin ürünüydü. Buna, hem H unlarda (24 görev), hem de Oğuzlarda (örneğin, Meru Türkm enlerinde 24 kıdem) rastlanmaktadır.'^ K aşgarlı M ahm ud’da 22 boyun varol­ ması, sanki 11. yüzyılda. Oğuzlarda, artık soy kütüğünün parçalanm aya başladığını dile getirm ektedir: İslâm döne­ mi öncesinde, artık iki boy kopm uş ve 10. yüzyılda. Gü­ ney Afganistan’da yaşayan “H alac” ("Kalaç”) halkını oluş­ turm uştur; belli ki, onlar, fiziksel k urtuluşları için boy bağımsızlığından vazgeçmeyi yeğlemişlerdir. Selçuklular önderliğindeki Oğuzlar, aileleri ve sürü­ leriyle birlikte, O rta Asya’dan^ Küçük Asya’ya doğru çev­ re sakinlerine korku salarak hareket ederler.® “Dede Kor3 P u te şe s tv iy e tb n -F a d la n a n a V o lg u . M .— L ., 1939, s. 66. 4 K a şg a rlı M a h m u d , D lv a n ü L û g a t- lt T ü rk , 1. 56. 5 T ru d ı V o sto çn o v o o td e le n iy a A r h e o lo g lç esk o v o o b şç estv a . t. V. s. 25 ve dv. (R u sç a ç e v ir i); t, V II. s. 32 v e dev. (F a rsça m e tin ). 6 V. B a rto ld . Isto r iy a tu r y e ts k o — m o n g o lsk ih narodov. T a şk en t, 1928, s. 4. 7 S o n ra la rı O ğ u zla rın b ir b ö lü m ü y le g eri d ö n ü ş h a r e k e ti aneydan a g e ­ liyord u ; T im u r z a m a n ın d a b ö y le o ld u , b k z: F. K öp rü lü , "O ğuz E tn o lo jis in e D a ir T a rih î N o tla r ” , T ü r k iy â t M ecm u a sı, I, s. 203.



78



k u t K itabı”, "destan kahram anları çağı” olarak, Oğuzlala n n Küçük Asya zam anını yansıtıyordu. Oğuz boylarının Küçük Asya'da yayılma alanı, m ad­ dî anıtlarla olduğu gibi, sözlü yapıtlarla da ortaya kona­ bilir. Bunun yanısıra, atların üzerine basılan dam galarla, genel olarak, köylerde henüz korunan m ülkiyet işaretle­ rinin incelenmesi yardım cı olacaktır. Bu kbnuya, yüzey­ sel olarak Rıza N ur ilgi gösterm iştir.’ Öte yanda. Küçük Asya’da günümüz toponom isi de, “yer adları, yerleşim adları, yeradıbilim ”, ülkenin eski halkı Oğuzlar konusunda anılarla doludur.'“ Belki de. Prof. F. K ö p rü lü n ü n direktifine göre ha­ reket eden T ürk bilim adam ları, Oğuz-Türkmen boyları­ nın Küçük Asya’da yerleşimi konusunda yargı olanağı verecek malzemeyi toplam aya başlam ışlardır. 1928 nüfus sayımı öncesinde, istatistik yönetim inin, köy yerleşim noktalarının listesini içeren bin sayfalık ge­ niş b ir kitap yayımlamasıyla, Türkiye’de toponom i ince­ lemeleri kolaylaşm ıştır.” Türkiye'de, Genelkurmay tarafından yayım lanan Kü­ çük Asya haritaların ı gözden geçiren H. Nihal ve A. Naci, köylerin kökenini, eski halk geleneklerini vb. dile getiren sözcükleri çıkarm ışlardır. Onların yorum ları, gene de, bazan kuşku doğuruyor (yazmada özgür yakınlaştırm ala­ rı var), örneğin: (Kargın, karnık);'^ herhangi b ir yerleşim 8 “Y e llz a v e tp o lsk a y a b ö lg e s in in K u tk a ş in N u h in k öyü " y a şa y a n la r ı, to p ­ r a k ta k e m ik le r b u lu n c a , b u n la r ın O ğ u z d e v le r in e a it o ld u ğ u n u d ü şü n ü y o r ­ la r d ı (R a şid - b ek E fe n d iy e v , S b o rn ik m a te r la lo v d ly a o p is a n iy a m e s tn o s te y i p le m e n K avkaza". vıp. IX , s. 140). 9 T a m g a o u ta g , m a r q u e a u fe r c h a u d su r le s c h e v a u s â S in o p e , J o u r n a l A sia tiq u e, 1928, J a n v le r - M ars. 10 B ü y ü k T u r a n 'd a n K ü ç ü k A sy a ’ya g e le n T ü rk b o y la r ın ın e tn o g r a fik d a ğ ılım d e n e m e s in i, m illiy e t ç i a r a ştırm a cı B e sim A ta la y da y a p m ıştır, bkz; 1922 y a d a 1923 y ılın d a A n k a ra 'd a v erd iğ i k o n fe ra n s raporu: V. G ord levsk i. İz j lz n i so v re m y o n n ıy T u r ts ii. V o sto k , kn. 4 , s. 204 - 205. 11 K ö y le r im iz in A dları. İ sta n b u l, 1928. 12 A n a d o lu ’d a T ü rk lere A lt Y er İsim ler i" . T ü r k iy a t M ecm u a sı, II. ss. 243 - 259.



79



yerinde soy terim inin bulunm ayışı, sonuçlar çıkarm ak için yeterli değildir; çünkü, eski etnografik adlandırm a unutulm uş ya da yerini başka ada bırakm ış olabilir. Doğ­ ru sonuçlar, eski Doğu ve Avrupa tarihsel coğrafya yazı­ nının gözönüne alınm ası ve kullanılm asından sonra elde edilm elidir. Hakim iyeti Milliye (şimdi Ulus) gazetesi de, toponomiye büyük ilgi gösterm iştir. Sayfalarında süıekli ola­ rak bu konuda m akaleler çıkm ıştır. Küçük Asya Oğuzla­ rının akrabaları, doğuda yaşam akta olduğuna göre, H ü­ seyin Nam ık Orkun, Bayat (N işabur çevresinde) ve Kayı boylarını anım satm ıştır.'^ B ütün bu n lar biliniyor ve do­ ğaldır; bu, büyük T ürk boylarının ve halklarının batıya göç etm esi olayıdır, ve boyların, bugün, siyasal bakım dan dağılmış olan bölüm leri, tek b ir etnografya bütünlüğü gösterm ektedir; Îb n i-B îb î vakayinamesinde, "Türkmen1er” terim inin kullanılm akta olduğunu da, bu arada be­ lirtelim .’*' H. N ihal’in ve A. N aci’nin yaptığı gibi sistem atik olm asa bile, Avni Ali Candar, b ir dizi ildeki köy adları listesinden, Oğuz boylarının anısını sürdürenleri çıkar­ mıştır.'^ Küçük Asya’da, Oğuzlardan yalnızca köy toponomisinin sözetmesi, kuşkusuz, şaşırtıcı değildir; göçebeler, artık, kültürlü halkın işgal ettiği boğucu kentlere değil, özgür alanlara, engin otlaklara koşarak, bozkır da y urtla­ nıyorlardı. Ankara, Selçuklular devletinin b ir yönetim bölgesi olduğu için, ben, Avni Ali C andar'm malzemesi içinden, 13 Y er a d la r ım ız ın ta r ih e y a rd ım ı (U lu s, 1935, n o: 4852). Y a za rın U lııs g a z e te s in d e b a s ıla n m a k a leler i, " O ğu zlara D a ir'’ (A nk ara, 1935) k ita b ın d a to p la n m ış tır . M lb n B ib i, IV, 282. ıS B k z: " Y u r d u m u z u n e sk i d ili" (H a k im iy e ti m illiy e , 1933, n o . 4185). B ir s ü r e ö n c e F. A k su " İsp a rta İli, y e r a d la r ı’’ (İsp a rta , 1936) k it a p ç ığ ım çık ard ı.



80



günümüz ve Selçuklu dönem i Ankara to p ra k la n b irb iri­ ne denk düşm ese bile, bu ilde bulunan köyleri örnek ola­ rak alıyorum . A nkara ili to p rak larm d a şu soylar yaşı­ yordu: Kayı, Bayat, Alkaevli, Yazır, D udurga, Avşar, Kızık (asıl, K esrelik - Kızığı köyü). Bey dili, Kargın, Bayın­ dır, Peçeneg, Çavundur, îym ir, Oregil, îğdir, Bügdüz (Çandır köyü), Kınık, yani A nkara toprağında 24 Oğuz boyundan, en az 17'si vardı. B urada, 24 (22) boyun birden bulunm uş olm ası da olanaklıdır, am a eski adlandırm alar, ya istatistiklerden kaçm ış ya da yok olm uştur. Soyların b ir bölüm ü ise, ye­ rinden olmuş, bunlar, diğer boylarda erim iş ve kaynaş­ mış olabilirler. Adları ise, örneğin, hiçbir şey ifade et­ meyen Tava ya da Karaevli'* gibi, hızla unutulm uş ya da bozulm uştur. Çapni ve Salor boyları, A nkara dışında yerleşm işti: Çapni, Sinop’ta, Salor da A nkara’nın güneyindedir (bu soyun dallarından biri K aram an beyliğini oluşturm uştur),’^ bununla b irlik te Çapni boyunun (K. Hum ann tarafından Tahtacılarla özdeşleştirilen bir bölüm ü) Güneybatı Anadolu’da göçebe yurtluklarına yerleşmiştir.'® A nkara ilinde, adlarında (sağ kan attan ilk d ö rt boy­ dan birinin totem i olan "doğan”ın”) bozulm adan devam ettiği Akdoğan, Doğanlar, Şahinler gibi köylere sık ra st­ lanır, am a belki de, bu köyler, av için şahin sağlam akla uğraşıyorlardı. Ama, A nkara toponom isi, küçük yerleşm e noktaları l6 K r ş: A b u lg a zI'd e " K araeyll" (V. B a rto ld , O çerk ts to r ll tu rk m e n e k o v o naroda, s. 4 4). K a şg a r ard ılla r ı K a ra ey ll o la ra k a d la n d ır ılıy o r d u ("K airaev111er” ): b u n la r d iğ e r le r in d e n d a h a y o k su ld u . 17 F. K ö p r ü lü , "O ğuz E tn o lo jis in e D a ir T a rih ! N o tla r" , T ü r k iy a t M ec­ m u a sı, I, 193. 18 K ü ç ü k A sy a e tn o lo jis i k o n u su n d a bk z: tz v e s tiy a K a vk azsk ovo o td ela B u s sk o v o k e o g r a fıç e ck o v o o b şç estv a , t . VI, s. 57, (K . H u m a n n 'ın “V e r ia n d lu n g e n d er G e se lls c h a ft fü r E rd k u n d e ’', B d. V II, 1880. ç a lış m a sın d a n m a ­ k a le ç e v ir is i). 19 A n k a ra ilin d e (Zir ilç e sin d e ) S e n c e r k ö y ü de vardır, b u S e lç u k lu s u lta n ı (M e llk şa h 'ın o ğ lu ) S e n c e r'in a n ısıd ır.



81



(köyler) içerdiğine göre, belli ki, Oğuz boylan, batıya doğ ru hareket ederken yol boyunca dağılm ışlardır.^ Boylar­ dan bölüntüler kalıyordu, bu yüzden, İğdır yerleşim nok­ tasına, yalnızca A nkara ilinde değil, K ars’ta, Konya’da ve Zile’nin güneybatısında [Artova’da], B ayındır’da (İz­ m ir ilinde vb.) rastlanm aktadır,^' yani Oğuz boyları her yanda yerleşm işlerdi Kayı boyunun dağılım ını özel olarak incelerken, Avni Ali Candar, Çanakkale’den K ars’a, U rfa’dan M anisa’ya değin çok büyük b ir alanda, bu boyun soyundan ve ku­ şaklarından bölüntülere rastlamıştır.^^ B ütün bunlar, boylar arasındaki zayıf kcynaşmayı, soy kütüğündeki bozulm ayı dile getirm ektedir. Güçlü boy oluşum larını, bilinçli olarak parçalayan Selçuklu siyasal sistem i de, bozulm ayı hızlandırabiliyordu.^'* K entleri ya da bölgeleri ele geçiren Selçuklular, b u ­ ralara, Oğuzları yöneltiyorlardı. B ir cam i yapımı, sanki yerleşme anını gösterm ektedir; örneğin, Sudak’ı işgal eden Çoban Bey, kalede cami yaptırm ıştır. O. belli ki, burada, K ırım ’da yerleşen ardıllar, Anadolu konuşm a Türkçesinin özelliklerini koruyan koloni sakinleri b ırak ­ m ıştır. Oğuzların Küçük Asya’ya aralıksız taze akını, onla­ rın başarıyla gelişmesini kolaylaştırıyor, yerli halk da, 20 B ir y e r le şim n o k ta sın d a da, d e ğ işik b o y (y a d a u lu s) p a r ç a la r ın ın b u lu n m a sı İlg in ç tir , ö r n e ğ in , A h la t k e n t in in g ü n e y k e s im i “K açar”, k u ze y i “T o n o s" a d la rı ta şıy o r d u . 21 B u y e rler in h a lk ı, h er h a ld e , a n tr o p o lo jik b a k ım d a n g ö ç e b e le r in ç iz g i­ le r in i k o r u m u ştu r ; ö r n e ğ in , 19. y ü z y ıld a K u z e y d o ğ u K ü ç ü k A sya’y ı g ezen A, M cr tm a n n (A n a to lle n , H an n over, 1925, p. 266), B a y ın d ır'd a n (B o lu civ a rı) b ir z a p tiy e n in N a g a y t ip in e işa r e t ediyor. 22 K o n y a y ö r esin d e, O ğuz b o y la r ın ın d a ğ ılım ı k o n u su n d a M esu t K o m a n 'ın y a z ısı " K o n y a ” d erg isi, 1936, n o . 2, s . 121 -1 2 3 . 23 A vnl A li C andar, “K a y ı’n ın B ö lü n tü le r i” , H â k im iy e ti M illiy e, 1934, n o. 4473. 24 K ü ç ü k A sya'd a O ğuz b o y la r ın ın g r u p la n m a sı k o n u su n d a bk z: M ükrem ln H a lli, agy., s. 83; k u ze y d e "b ozok ”la r a a lt boylar, g ü n e y d e , te r sin e "üçok" b o y la r ı a ğ ır b asıyord u .



82



giderek asim ilasyona “özüm lenmeye'' uğruyordu. İslâm ­ laşm aya doğru da b ir dönüş vardı; Küçük Asya’da devlet kurulduğu, asim ilasyonun büyük m addi çıkarlar sağladığı Selçuklular zam anında, bu süreç, geniş boyutlara varm ış­ tır. Ama Oğuzlar da ortam ın etkisine uğruyordu. Batıya ne k ad ar yaklaşıyorlarsa, göçebe gelenekleri, o ölçüde zayıflıyor, kent yaşam ının yatkınlıklarım ediniyorlardı. Oğuzların Küçük Asya'daki durum u, çok şekilli ve karm aşıktı. K om şuları hıristiyanlar arasında, "cihad böl­ gesinde”, islâm ın savunucuları az ya da çok ayrı b ir ya­ şam sürüyorlardı. Din, onları diğer halklarla karışm ak­ tan ve asim ilasyondan alıkoyuyordu, am a tüm bunlar, bilinçsizce oluşuyordu, çünkü Oğuzlar —Oğuz kitlesi— gene de kötü m üslüm anlardı ve yurtseverlikleri zayıftı. Dinsel ya da boysal b ir kıyaslam a engelinin bulunm adığı yerde, A nadolu’nun doğusunda, A raplar ve K ü rtler ara­ sında, Oğuzlar, bazan denasyonalize “ulusal niteliklerini bozm ak” oluyorlar, ulusal özelliklerini yitiriyorlardı.^ Sınır boylarında, dağlarda, merkezi ik tidarın otorite­ si, hiç denecek kadar önemsizdi; buralarda. Oğuzlar, ken­ dilerini bağımsız duyum suyorlardı; örneğin. S ultan I. Gıyaseddin K eyhüsrev'in seçilmesi, Bizans’ın eski düşm an­ ları Danişmend Y ağıbasan’ın sınır beyleri olan üç oğlu­ nun onayı ve desteğiyle, önceden kararlaştırılm ıştı. M erkezden uzakta, devletin sınırlarında, Oğuzlar, b ir­ lik ve dayanışm a içinde yaşıyorlardı. B uralarda, sürüle­ rin rahatça otlanabildiği boş to p rak lar vardı; burada, boy başkanları olan “beylerin” ik tidarı güçlüydü. Oğuz­ lar, “İl” denilen boy birliği oluşturuyorlardı (ve boyun 25 B kz: D o g u A n a d o lu ’d a (e n so n ) “d e n a sy o n a liz a sy o n " (u lu s a l n it e lik ­ le r in b o z u lm a sı) ö rn ek leri; C. B ro c k e lm a n n . D a s N a tlo n a lg e fü h l der T ü rk en lan L ic h te d er G e sc h lc h te , H a lle a .s., 1918, p. 13. — 18. y ü z y ıl s o n u n d a M ard in ’de A rapça k o n u şu lu y o r d u .



83



askerî başkanm a "ilbaşı” deniyordu); bu terim , daha sonra, halkın karışık olduğu bölge çapında siyasal birli­ ğe de geçm iştir, örneğin, K am ereddin’in m ülkiyetindeki topraklar, K aram anoglu’na geçince, b u ralar için ‘‘iç-il’’ adı yerleşm iştir.^ Küçük Asya’yı ele geçirmede kendilerine yardım eden Oğuzların hizm etlerini anım sayan Selçuklu sultanları, Oğuz boylarının önderlerine ayrı b ir önem veriyorlar, devletin sınırlarının korunm asını, onlara em anet ediyor­ lardı. Sınır beyleri (uçbeyleri)^, devlet içinde 3İik sek gö­ revlerde bulunuyordu. B abaların şiî düşüncelerine kapılm ış, dem ek ki, de­ rin b ir dinsel kanı ayrılığı duyan Oğuz Türkm enleri, inanç uğruna, çengin beklediği yere istekle gidiyo>'lardı. Günü­ müzdeki Teke bölgesi devletin güney sınırının tutulm ası için, Selçuklular tarafın d an buraya gönderilm iş olan Türkm en Teke boyunu anım satm aktadır. Söz konusu boy, buraya yerleşm işti, am a 16. yüzyılda, Şah İsm ail Sefevid'in (Safavî) seferi, Sufilerde, sünnilere karşı m oral gücü yükseltm iş ve hüküm et, baskı önlem lerine başvurm ak ve onları Avrupa Türkiye’sine göçürm ek zorunda kalm ış­ tır.^ Oğuzlar, sınır boylarına istekle gidiyorlardı. Çayır­ ların oluşturduğu to p rak parçalarına sahiptiler.” Göçebe 2 6 Y a z ıcıo ğ lu A li, III, 369 - 370; ş im d i, “İçel" adı, A k d e n iz k ıy ısın d a k i M ersin İlin e v e rilm iştir . V B a şla n g ıç ta u z u n sü re, (A bu 'l F ld a 'y ı, 941, çev ire n ) S. O tia rt'm y a p tığ ı v e so n r a K . H u a r t ta r a fın d a n b ir k e z d a h a y in e le n e n esk i b ir y a n lış olarak "uç" s ö z c ü ğ ü n ü n T ü rk b o y u a n la m ın a g e ld iğ i d ü şü n ü lü y o r d u . B u n u n la b ir ­ lik te , D o ğ u h ır ls tly a n ta r ih ç ile r i d e (ö r n e ğ in . K ra liçe T a m a r a 'n ın ta r ih ç is i, G ü r c ü B a sili), " u çla r'’ d e r k en , T ü r k le r l a m a ç la m ıştır . B kz; V. D o n n u a . B a sili, Istorik ts a r its ı T a m a rı. P a m y a tn ik i e p o h l B u s ta v e ll, L., 1938, s. 61; a y n ı şek ild e , B ro sset. 28B kz: V. G o rd lev sk l. V n u tr e n n e y e s o sto y a n iy e T u r ts il vo vto ro y p o lo v ln e X V I veka. T ru d ı M o sk o v sk o v o İ n s t ltu t a v a sto k o v e d e n iy a . S b o rn ik n o . 2, M„ 1940, a. 92. 29 ö r n e ğ in , İ b n l B a tû t a (II, s. 314), b ir T ü r k m e n b o y u n u n (y a n i O ğ u z-



84



için kent, b ir tü r hapishanedir, ve 13. jöizyılda, İstan b u l’­ da bulunduğu sırada sıkılan şehzade Izzeddin, b u ru h durum unu çok güzel dile getirm iş, Bizans Im p ara to ru ’na şöyle dem işti: "Biz Türkler, sürekli olarak kentte de yaşayamayız. Bizi, şöyle kıyıda köşede b ir yere yerleş­ tir.” Izzeddin'in ağzından, bu sözleri nakleden tarihçi Seyid Lokman, günümüz T ürklerinin de iyi bildiği b ir halk sözünü yinelem ektedir: “T ürk için kent hapishanedir’’®’ S ultan da sıkılır; onun içinde de b ir göçebe yaşam ak­ tadır, yerinde duram az; sık sık K onya’dan K ayseri'ye ge­ çer, kış gelince Akdenize, Antalya’ya gidecektir. Daha 19. yüzyılın sonunda, Akdeniz kıyisi boyunca uzanan köyler ve kentler, yazın ıssızlaşır, sakinleri, sü­ rülerini alırlar ve yaylalara çıkarlar, boğucu sıcaktan kaçıp bu ralard a serinlik ararlard ı. Sınır boylarında Oğuzlara ait sürüler otlar; b u rala r­ da, Oğuzlar, kom şuları üzerine "ak ın lar” (akın) gerçekleştirirlerdi. Yaşam, m erkezi ik tidarın koyduğtı düzenden bağımsız, tok ve rah at olarak ak ar giderdi. Sonrasız b ir savaşım, —savaş değil— b ir tü r spor, güreş devam ederdi. Çatışm anın sonucunu, genellikle, te­ ke tek vuruşm ayla belirleyen kahram an b ah ad ırlar ("Alplar”) bu ralard a doğuyoi'du. 9. yüzyılda, H orasan’da ortaya çıkan savaşçı tipi, da­ ha "K utadgu - B ilik”te betim lenm ektedir;^' bu O rta Asya yapıtı, "b ir orduya bedel", "d ö rt bin savaşçıya eşit”“ al­ pa yüksek değer veriyor. la r ın ) M a n is a y a k ın ın d a k e n d ile r in e a lt m e r a la r d a (f i m e r ’a -i le h ü m ) g ö ­ ç e b e lik e t t iğ in i sö y lem ek te d ir . 30 V. G o rd lev sk l. İz Isto r ii o s m a n s k o y p o s lo v lts ı 1 p ogovork i. J lv a y a e ta r in a , 1909. v ıp . I I - I II, s. 111. 31 D as K u d a tk u E llik (V. V. B a d lo v y a y ın ı), p . 207. 32 A lp la r ın k a h r a m a n lığ ı — b ir a lp a g e re k li d o k u z n it e lik — A şık p aşa'd a (14. y ü z y ıl) '■ aarib n am e" d e a n la tılm ıç tır . B kz; P. K öp rü lü . T ü rk E d eb iy a ­ tın d a tik M u ta sa v v ıfla r , s. 273, n o t. 2.



85



Yapay şekilde dinsel ateş tu tuşturuldugu zam an ise savaşımı, genellikle topraksız, evsiz insanlar^^ "gaziler’ benim sem iştir, ve Tarihçi Âşıkpaşazade’nin dediği gibi bunlar, ayrı birim ler değil, çoktandır “Futuvva" yasası nm birleştirdiği "Rum Gazileri’ nden (Gaziyân-ı Rum) büyük m üfrezelerdi. Bu yoksul çulsuzlar takım ına to p rak Vaadeden önü ne geçilmez b ir atılganlık, onları batıya çekiyordu; fetih 1er, bunların içinde kaynayan güce verim sağlıyordu, ve Danişm endler’i saf dışı bırak an Selçuklular, fetih dü­ şündükleri zaman, bu öncü kollardan yararlanıyorlardı. Selçuklular için tehlikeli "b ab a” düşüncelerine ka pilm iş çevrelerden çıkan Danişm endler, b u gazilere da yanıyorlardı; 12. yüzyılın birinci yarısında, b ir dönem bunlar. Küçük Asya’nın o rta bölüm ünde (Niksar, Kayse ri, Ankara ve diğer kentler) egemenlik sürm üşlerdir. Ama alplar ya da gaziler olsun, bunların aynı olan düşünceleri savaşa, yağmaya yönelikti, ve gâvurlara k ar­ şı savaş, "gazavat” (akınlar, seferler, savaşlar) ilan eden sultan, "adam larının” iyi doymasını istiyordu. Vakayina­ me, inançsızlardan ele geçirilen ganimeti, ayrıntıyla an­ latm akta, am a İslâm laştırm a konusunda susm aktadır. Kuşkusuz, hakkında söylenceler oluşan, Seyid B attal gibi (en görkem lisi Seyid Gazi) gerçek inanç savaşçılan da vardır. Seyid B attal söylencelerinin temelinde, Om ayadların Küçük Asya seferlerine katılan b irinin (bir Arap’m) ta rih ­ sel anıları yatm aktadır.^ 33 A. Y a k u b o w sk i o n la r ı b ö y le n it e liy o r (M a h m u d G azn evid , sb o r n ik “FerdovBİ’', L. 1935, s. 63). "G aziler" k o n u su n d a g e n e b k z: F. K ö p r ü lü : T ü r k iy e T a rih i, İ s ta n b u l, 1923, I. ss. 81 - 82. G en e o n u n ; L es O r ig in e s de l ’E m p ire O tto m a n , p. 93, 101 - 106. 34 S ey id B a tta l G a z i'n in "y a şa m ö y k ü sü n d e " , o n u n , in e k d e r isin i çok in c e ş e r itle r e b ö lerek İ s ta n b u l k e n t in in y a r ısın ı n a s ıl e le g e ç ir d iğ in d e n söz ed ilm ek te d ir : b u ra d a , 8. y ü z y ıld a , A rap k o m u ta n ı M a slam a’n ın rica sıy la ,



86



Rum bilgini Karolidis, Seyid B attal’ın, Digenis Akrit üzerine Bizans söylencelerinin doğm asında etkili oldu­ ğunu düşünüyordu. Sorunu en iyi bilen H. Greguar, b u varsayım ı geliştirdi; Seyid B attal efsanesinde, 12. yüzyıl başının tarihsel ortam ına ilişkin —Selçukluların Bizans'a saldırısı— gibi im alara da rastlanm aktadır. Bu efsanenin son bulduğu dönem dir; am a öykünün Arap kaynaklarına uzanan başlangıcı, Amori hanedanı dönem i olan 9. yüz­ yıl olaylarını canlandırm aktadır, ve Bizans destanına da y a n s ım ış tır B u r a d a , Seyid B attal ve Digenis A krit ayırdedilemez. Sınır boylarında, Bizans akritlerinin ve T ürk akıncı­ larının içinde bulunduğu aynı koşullar, aynı ortam , Di­ genis A krit’in ve Seyid B attal’ın tiplerine, b ir ıç ortaklık ve buradan koşutluk sağlam ıştır. Öz toprağının bağımsızlığım savunan halklarda, bu savaşım, aynı tarzda söylenceler doğurm uştuı; örneğin, BizanslIlarda Digenis Akrit, Erm enilerde David Sasunki,“ B alkanlarda —S ırplarda ve Bulgarlarda— M arko Kraleviç yaratılm ıştır, ikili inanç ortam ı koşullarında ise, Bi­ zans - Erm eni söylenceleri m üslüm an T ürkler tarafından da kolayca* benim senm iştir; onlar, "gazinin”, —savaşçı islam ın kahram anı— Seyid B attal’m yiğitliğini dile geti­ ren söylencelerin oluşum una, yakın b ir takım etkiler k at­ mışlardır.®' "Devgeniyevo deyaniye" daha önce, 12. yüzîs t a n b u l’d a b ir c a m i y a p ım ı k o n u su n d a k i a n ıla r y a n s ım ış tır ; bk z: S k azk a o h lt r o s tl D id o n l 1 K o n s ta n tin o p o l (İ z v e s tiy a A k a d em i! N a u k , 1918). Y a k u t'­ u n “C oğrafya S ö z lü g ü " n d e b ild ir d iğ in e g ö re S e lç u k lu la r ın b a ş k e n ti K a y ser l’d e E b u M u h a m m e d B a tta l c a m is i v a rd ı. 35 H. G rSgolre, L ’âpopĞe b y z a n tin e e t se s ra p o rts avec I'âpopâe q u e e t l ’âpopâe ro m a n e. B u le ttin de la c la ss e d e s le ttr e s e t d e s sciens'es m ora les e t l'A cad â m le B . de B elg lq u e , 5e sârle, t . X V II. 1931, s. 463 seq q . — ayrıca bk z: S. K y rla k ld es, E 14m ents h ls to r lq u e s b y z a n tln s d a n s le r o m a n tu r c de S a y y id B a tta l, B y z a n tio n , t. X I, 1936, p. 563 - 570. 34 A. V . B a n k . D ig e n is A k rit v iz a n tiy sk o v a e p o sa i D a v id S a s u n s k iy (D a ­ v id sa su n sk iy , Y u b ile y n ly S b o rn ik , p o s v y a şç e n m y 1000 — le tiy u eposa. Y e revan , 1939, s. 143 ve d e v .). 37 tn a n ç s a v a şç ıs ı S e y id B a tta l G a zi tip i, h e r h a ld e , m ü slü m a n la r ın g ö n •



87



yılda, yani Küçük Asya’da, akritlerle akıncılar arasında savaş henüz sürerken, Rus diline çevrilm iştir. Destan, öyküsel içeriğinin yanısıra, sınır bekçisi Rus bahadırlarının içinde bulundukları askerî o rtam ı anım sattığı için, okura yakın gelmiştir. Küçük Asya’da hıristiyanlar ile m üslüm an dünya arasında, sınır savaşı, çok eskiden başlam ıştı. Aralıksız savaşlar, öykülerde ve şarkılarda yankısını bulm uş, ve daha 10. yüzyılda (10. yüzyılın ilk yarısında) Digenis Akrit destanının tem el çekirdeği oluşm uştur. Askerî kaza­ nım lar duygusunun canlı, çarpışm alara ilişkin anıların taze olduğu sınır boylarında, G reguar’ın, Sam asata yakı­ nında Digenis A krit’in ölüm ü olayını çözüm lerken başa­ rıyla kanıtladığı gibi, kahram anca yararlık şarkıları, b ir bölüm üyle oluşmuştu.® Ama, H açlılar da, Suriye'de müslüm anlara yükleniyordu; aynı şekilde Seyid B attal söy­ lencelerinde yansıyan Arap yiğitlik öyküleri de b u rad a yaygınlaşıyordu. Ve, Hıristiyanların korujoıcusu Digenis Akrit Bizans dünyasının sın ırlan ötesinde, Sam osata yakınında düş­ müşse, Bizans’a saldıran m üslüm an kahram an Seyid B at­ tal, doğallıkla, batıya kaydırılm ıştır. Onun mezarı, Bi­ zans’ın kutsal yeri Nakoleon (sonra Seyid Gazi) kentine düşm üştür. Gazi’nin savaşçı ardılları bektaşi dervişler, b urada Seyid B attal mezhebini yaratm ışlardır.^ lü n e u y g u n d ü şm ü ştü r . A. A, S e m y o n o v a 'd a n d u y d u ğ u m a göre, S e y id B a tta l a a z l'n in g a za v a tla r k ita b ı, B u h a r a .h an ı N a sr u lla (1827 - 1860) zaim am n d a T ü r k ç ed en T a cik ç ey e ç e v r ilm işti. K ita p , V o lg a b o y u T a ta r la r ın a İki y o ld a n g e le b ilm iş tir : B u h a r a 'd a n v e so n r a d o ğ r u d a n İsta n b u l'd a n . G e n işç e 'd ağılan ta ş b a s m a s ı y a y ın , H. E th e m ta r a fın d a n ç e v r ilm iş (D le P a h r te n d e s S a jjld B a tth a l. L elb zlg , 1871), R u s ç a o la ra k V. S m irn o v 'd a ö z e tle n m iş tir (O çerk Isto r ll T u r y etsk o y L ite r a tu r ı. V se o b şç a y a Isto r iy a L ite r a tu n K orşa - K lr p lç n lk o v a , t . IV. s . 4 4 7 -•4 6 6 ). 38 H. G rfigorie. L e to m b e a u e t la d a t e d e DlgĞnIs A k ritas, B y z a n tlo n , t , V I. 1931, p. 481 - 508; " A ü to u r d e D lg S n is A k r ita s” V ll'd e k l İn c e le m e n in ö z e ti. 39 0 . J a co p . D le B e k ta sch l]J e İn ih r e m V e r h S ltn ls z u v e rw a n d te n E r sc lıe ln u n g e n . M ü n c h e n 1909, s, 28. — T h . M en zel. D a s B ek ta scM - K lo ste r SeJjld-1



88



Seyid B attal öyküsü, genel olarak, ikili inanç o rta­ m ının b ir yazınsal ü rünüdür: Seyid B attal’m savaş ark a­ daşları, hıristiyanlarla savaşı yürütm ede yardım cı olan, görünmeyen m üslüm anlardır. S ınırların korunm ası için yerleştirilen Oğuzlar, ara­ da bir. S ultana başkaldırıyorlardı. Selçukluların düşm e­ sinden sonra, doğal olarak, sınır beyleri kendilerinde güç hissettiler, ve Moğol genel valisi E ratn a bey, b ir defa­ sında, onların bastırılm ası için Amir Arif Çelebi’yi gön­ derdi.'"’ Bunlar, sultana pahalıya m al olan hırçın ve kendi keyfine göre davranan insanlardı. Onların, devlet düze­ ninin sağlamlığını tehdit eden b u delişmenliğini ve keyfi­ liğini bilen sultan, b u n lar kendilerini soy başkanı olan beye değil. S ultana bağım lı saysınlar diye, boyları ufala­ maya ve ayırm aya çalışıyordu. Sultanın siyasetinin da­ yandığı işte buydu. B u yüzden, göreli olarak küçük b ir alan üzerinde, A nkara ili topraklarında, Türkm en (Oğuz) boylarının çoğunluğunun tem silcileri toplanm ıştı; bun­ dan dolayı boyun küçük bölüntüleri, birbirinden uzak­ lara serpilm işti. Oğuzlar, boy önderinin çevresinde birleşince tehli­ keli oluyorlardı, birbirinden ayrılm ış durum da güçsüz­ düler: O nlar için yalnızca soya, boya dayalı ik tid ar an­ laşılır b ir şeydi. Başka h er boy, onlar için yabancıydı, ve onu düşm an olarak görüyorlardı. A kraba boylar ara­ sında iç çarpışm alar böyle ortaya çıkıyordu. Yalnızca Sul­ tana karşı duyulan korku, bazan göçebe bo y lan dizginli­ yordu. Ama, Selçuklular yok olunca, h er şey değişti. Kü­ çük Asya yolculuğu sırasında, Îb n i-B â tû ta E rzu ru m ’da G h a z i (M . S. O. S .), J a h r a n g X X V III, A b te llu n g II, s. 82 - 125. B eyld B a t­ ta l - G azi (C a fa r İ b n - H ü se y in - G a zi) a m s ı İ s ta n b u l’d a d a sü r ü y o r d u , bkz: E v liy a - Ç eleb i. P u te se s tv ly e , I, s. 470 - 471. ^OAflâkî, II, 4 1 S -4 1 6 .



89



iki T ürk boyu arasında, kentin zarara uğradığı b ir iç savaşa rastlam ıştı.'" Ve yüz yıl sonra, 15. yüzyuda, Küçük Asya’nın kuzeydoğusunda, “Dede K orkut K itabı”nda, bu halk yazını yapıtında canlandığı gibi, boylar arasında sa­ vaş henüz sürüyordu. Oğuzlar başkaldırınca, “arm ağan” ödentilerine son veriyorlardı, am a sultanlar, arm ağan konusunda duyarlıydılar, her tü rlü olağandışı olay, ta h ta çıkma, evlenme, olağanın dışında giderlere neden oluyordu, ve Oğuzlar, sultanın hâzinesini ve m utfağını dolu tutm ak zorunday­ dılar. Ve onlar. Sultana, sürü, deve, tutsak, köle türünde doğal "arm ağanlar”, açıkçası, hıristiyan topraklarına akınları sırasında ele geçirdiklerini gönderm ektedirler. Haraç, süreklilik niteliği taşıyordu; örneğin, Büyük Sel­ çuklu S ancar’m (12. yüzyıl) m utfağına. Oğuzlar, h er yıl 24 bin koyun gönderiyorlardı. ,,i Bozkır geleneğine göre,'*^ T ürk boyları arasında öte­ den beri “sağ” ve "sol” kol bölünm esi vardı. Oğuzlarda da böyleydi; kol 12 dala bölünüyordu. “Sağ kol”un (sağ kol) başında Kayı boyu beyleri (ve Bayat), "Sol koF'un (sol kol) başında Bayındır (ve Çaudor [Çavundur, ç.]) beyleri bulunuyordu.'"^ Kayı boyu (Yazıcıoglu Ali Vakayinamesinde, b ir yer­ de, sınır beyi E rtuğrul anımsatılmaktadır)'*'*, sonunda, Mo­ ğolların ardından doğan feodal beylikleri yeniden to p ar­ lamış, ve Osrpanh devletini kurm uştur. B ayındır boyu, 14. -15. yüzyıllarda. Küçük Asya’da egemen b ir yer tut41 İb n l B a tû ta , II, 294. 42 B. V lla d im ir tso v . O b şç e stv e n n ıy str o y m o n g o lo v . L ., 1934, s. 135. 43 B u b ö lü n m e n in k ö k te n llg l ve ö n e m i k o m ısu n u , P. K ö p r ü lü d e d ile g e tir iy o r (B iz a n s M ü e sse se le r in in T esir i, ss. 193 . 194, n o t. 1 ve k a y n a k ç a ). A yrıca bk z: C harm oy. E x p S d itio n de T lm o u r - i - L en k c o n tr e T o g ta m isc h o . M âm oires d e l'A cad âm ie d e S t .— P etersb o u rg , V I sfirie, t. 3, p. 148. "Ç angar" — so l k o l; “b u n g a r" — sa ğ kol. 44 K u şk u su z , b u , O sm a n lI s u lta n ı O sm a n ’ın b a b a sın ın r a s tla n tıs a l bir ad aşıd ır, bk z: H a lil E d h em . K a y seriy e Ş eh ri, s. 57, n o t. 1.



90



muştur;'*® 15. yüzyılda, onlar, Ahlat’ta hüküm sürüyorlar­ dı. “Dede K orkut K itabı"nda, Bayındır, Oğuzların yüksek önderi olarak yüceltiliyor. O rdu önderinin önemi, onun m addi gücüne bağlıydı. Savaş, askerî yiğitliği yükseltiyor, k ahram anlar doğu­ ruyordu. Bu, doğallıkla, Oğuz için onurlu b ir uğraştı, Oğuz bununla gururlanıyordu. Burada, tipik eski Türk çizgisi ortaya çıkıyordu; B u h ara’da "u ru g d ar” ("soy sa­ hibi”), "B uhara sultanlarına hizmetiyle kendini belirgin­ leştiren Özbek” anlam ına geliyordu.'^ H er boy, b ir tüm en, yani (belli ki, atlı) 10 bin kişi veriyordu ve yalnızca (Selçukluların içinden çıktığı) Kınık boyu, 40 bin kişilik 4 tüm en sağlıyordu. Bu, b ir tü r ça­ lışm a vergisiydi. Bu ku ru ve yüksek rakam lar, gene de, kuşku yara­ tıyor. Sanki boyların sayıları aynıymış izlenimi uyandırı­ yor. Kınık boyundan, sultan, şurası kuşkusuz ki, öbür boylardan d ö rt k at daha fazla sayıda kişi alıyordu. Kınık bo}aı, Küçük Asya’da büyüm üştü; Selçukluların siyasal yengisi, Kınık soyuna, daha az şanslı Oğuz boylarının eğilimini güçlendiriyordu. "Tüm en” terim i, örgütlenm enin köklerini ortaya koy­ m aktadır. Selçuklulara daha sonra geçen bu terim , Moğollarda boyun 10 bin savaşçıdan oluşan b ir yüksek as­ kerî birliği anlam ına geliyordu; belli ki. Oğuzlarda, "tü ­ m en”, artık tüm üyle sayı, anlam ım yitiriyordu- "tüm en” kendine özgü b ir resm î birim , belirli b ir yeri, göçebe ko­ nağını işgal eden boy parçasıdır,'*^ ayrıca bu, soy terim ­ lerinin alışılan yazgısıdır.'*® 45 B a y ın d ır v e o ğ lu n u n tü r b e le r i ü z e r in d e k i y a z ıtla r . B kz: A b d u rralıim Ş e r if. A h la t K itâ b e le r l. İ s ta n b u l, 1932, ss. 77 - 80. A iıla t h ü k ü m d a r ın ın , z e n ­ g in olarak ü n ü vardır; b k z: B e n im " O sm a n sk iy e s k a z a n iy a i le ğ e n d i” (E tn o g r a flç e sk o y e o b o zrev a n iy e, 1916, n o . 3 - 4 , s. 2 0 - 2 1 ) . 46 N . H a m k o v . O p isa n iy e B u h a r sk o v o h a n stv a . sp b ., 1843, str. 182. 47 B . V la d im ir tso v , ts it , s o ç ., str . 104. 48 D a h a so n ra , O rta A sya'd a '‘tü m e n " b ö lg e, k a z a d e m e k tir, bk z; A.



91



Oğuz boylarından toplanan ordu, b u insan çığı, Kü­ çük Asya’yı doldurduğu zam an, h atırı sayılır b ir gücü tem sil ediyordu; onlarda devriye (talaya), öncü (karol),'” artçi (çağdol)®’ gibi, korunm a için ileri karakollar var­ dı, kısaca bunlar, gene de düzensiz b ir kitle değil, çarpış­ m a sırasında, daha önceden belirlenm iş görevleri yerine getiren örgütlü askerî birliklerdi. Askerî birlik ler için özel terim lerin varlığı (sağ kol ve sol kol, ileri karakol, öncü, artçı) yeniden, Oğuz boyla­ rının savaş taktiğinin T atarların (Moğolların) savaş yü­ rütm e yöntem lerine benzediğini düşündürüyor. Örneğin, Sudak seferi sırasında, sultan ordularının kom utanı Ço­ ban, yeniliyorm uş izlenimi vererek bilerek geriye çekil­ miş, düşm anı kaleden uzaklaştırm ıştı. Ve belki, Osman­ lIların Bizans’a saldırısı da (Avrupa’ya geçip önce Edirne işgal edilerek, İstan b u l’un ark ad an kuşatılm ası) eski yön­ tem leri yansıtm aktadır. Ama, T atarlar da, böyle hareket ediyorlardı: 16. yüzyılda Rusya’yı ziyaret eden tngiliz Fletçer, T atarların askerî ustalığına şaşırm ıştı. T ürk savaş taktikleri, kom şuları tarafın d an çoktan çözülm üştü: Bizanslı N ikifor Grigora bundan sözetmektedir; "Solovo o polku tgorove” de, Polovets’lerin îg o r’un ordularını nasıl üzerine çekerek pusuya düşürdüğü­ nün ve sonra üzerine saldırdığının öyküsünü anlatm ak­ tadır. Oğuzlarda, askerî birlikler, ondalık sistem e göre kurulm uştu. Yazıcıoğlu Ali Vakayinamesi, kom utanlardan S e m y o n o v , O çerk p o z e m e ln o — p o d a tn o v o i n a lo g o v o v o u s tr o y stv a b. B u h a r sk o v o h a n stv a . T a şk e n t, 1B?9, str . 39, p r im . 74. K rş; a y r ıc a B a b u r ’d a k a z a d em ek o la n " b ö lü k " sö z c ü ğ ü K ü ç ü k A sy a T ü rk le r in d e “ a sk e ri b ö lü m ” d e m e k tir, bk z: V . B a d lo v sö z lü ğ ü , IV. 1701. " T ü m en " s ö z c ü ğ ü n ü n e tim o lo ­ jis i v e k a v r a m ın İ ç e r iğ in e b k z: W. B a rth o ld . E n e y c lo p id ie d e l'I sla m , IV. 880. 49 B u sö z c ü k , M oğol a k m la n s ır a s ın d a T a ta r la r a r a c ılığ ıy la R u s ç a y a d a g ir m iştir , ■ — '‘K araul". 50 V a k a y in a m e d e (Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 150) b ir yerd e " D uyd ar b e g i” o la ­ rak a n ılm a k ta d ır , h e r h a ld e b u , “D u m d a r b e g i” y e rin e b ir b a sk ı h a ta sıd ır .



92



söz ederken, b ir yerde, “serverler”den ("server”, Farsça, önder, başkan) ve "elliliklerden” (ellibaşı) söz etm ekte­ dir. Ama, bu da, Oğuzlara O rta Asya'dan getirilm iştir. Örneğin, Nizam-ül-Mülk (bl. XIX), h er 50 seçme “gulam ”m (bunların sayısı belki 200'dür) başına b ir “n akîb” yerleştirm eyi salık veriyor. B uhara'da da, ordu, on sayı­ sına göre örgütlenm işti; dıyahbaşı (onluk grup başı, on­ başı), "pıyancabaşı” (ellilik grup başı, ellübaşı) Devletin kuruluş gelişmesinin ilk aşam asında. Sel çuklularm ordusu, h er an savaşa hazır, seferberlik duru m unda yaşayan boylardan oluşturulm uştu. Savaş sırasın da, bu ordu, hem M oğollarda hem Türklerde olduğu gibi soy ve boy hiyerarşisine dayalı dönem ini sürdürüyordu. T im ur ordusunun donatım ını an latan tarihçi Mir hand, putperestlerden, yani O rta Asya T ürk - Moğol hal kından savaşçıların, eski ve yeni âdetlere uyarak, yanla rında, b ir yıllık yiyeceklerini ve b ir yayla 30 ok getirm e lerinin zorunlu olduğunu belirtiyor.® Bu düzenin kalıntıları, barış zam anında olduğu gibi savaş zam anında da devlete yüküm lülüklerini yerine ge tirerek, altı aylık yiyeceklerini, sürekli elinde bulundu la n yürüklerde de (yörüklerde Ç.), devam ediyordu. "30’ sayısı ise, soy düzeninde, herhalde, büyük rol oynuyor du. Y ürüklerdeki "Ocak”, 30 aileden oluşuyordu; Make donya'daki eski M anastır ilinin, bugünkü Serfiyçe kenti nin Küçük Asya'ya göç eden Rumeli T ürkleri b ir süre önce saptandığına göre, beylerine bağlılıklarım , 30 oktan oluşan b ir sadakla ifade ediyorlardı. B undan başka, tehlike zam anında, korkusuzca kendi 51H. H am k ov, agy., s, 184. — B kz: ayrıca, V. B a d lo v . S red n y a y a Zera.vşa u sk a y a d o lin a . Z a p isk i B u s sk o v o g e o g ra fiç esk o v o o b şç estv a , 1880, t VI, s. 82ı 52 B . G rek o v 1 A. Y a k u b o v sk iy . Z o lo ta y a Orda, L., 1937, s. 82 - 83.



93



boyunun yardım ına atılan seçme, ayrıcalıklı alplar ve bahadırlar grubu bulunuyordu. Selçuklular, özverili cesaretleriyle göze çarpıyorlar­ dı. Bunlar, R eşideddin’in anlattığı gibi, “her yerde say­ gı gören”, “değerli" ("aziz”) Kınık boyundandı.^ Örneğin, Sultan A rslan’m adına, “alp” sanı çoktan eklenm işti. Bel­ ki de bu cesaret, Selçukluları, Oğuz boyları üzerinde yük­ seltm iş ve küçük b ir boya, ta h t hakkını sağlam ıştır.^ K aşgarlı M ahmud, Oğuz boylarını sayarken, ilk sıraya, "sultanların içinden geldiği" Kınık boyunu yerleştiriyordu. Ama, başlangıçta, Kınık boyu, gölgede kalm ış bulu­ nuyordu. “Selçukname"de, 24 Oğuz boyunun başında “Salo rlar”m bulunduğundan sözedilm ektedir. Küçük b ir Oğuz boyu temsilcisi, “bahadır, sağduyulu ve bahtı açık”, anne tarafından ise hüküm dar soyundan gelen Lokm an Han, daha sonra seçilmiştir.'® Sonuncu düşünce, sanki, bu boyun ani yükselişini haklı çıkarır gibidir. Selçukluların (son sultanının) kendi yerini alacak yeni b ir gücün gelmekte olduğunu görerek, Osman Gazi’ye, bağımsızlık simgesi olarak davul ve sancak gönder­ diğine ilişkin söylenti, Selçuklularda devletin askerî te­ meli konusundaki anıların ne denli güçlü olduğunu dile getirm ektedir.^ Sefere niyetlenen sultan, bunu, m ektuplarla sınır beylerine duyuruyordu. Oğuzlar toplanınca, sultan, on­ lar için geleneksel b ir şölen, "şilan”^ düzenliyor, koyun53 T ru d ı V o sto çn o v o o td e le n iy a , t. V II, a 38. 54 H. N ih a l v e A. N a ci, (agy., ss. 253 - 254). K m ık b o y u n u n a d ın ı t a ş ı ­ y a n 15 y er sayıyorlar; g e n e bk z: H ü se y in N a m ık O rkun . A n a d o lu 'd a O ğuz B oy A dları. " U lu s” , 1935, n ° 4871. Y azar, B erg a m a 'd a K ın ık n a h iy e s i b u lu n ­ d u ğ u n u a n ım sa tıy o r; b u n d a n b a şk a M a ra ş'ta (A h m ed B e fik , age, d o k u m e n tı n o : 185, 201), K u z e y S u riy e 'd e (a y n ı yerd e, d o k u m e n t n o: 159) (" K ın ık U şa k ” ) vardır. 55 Z iya G ökalp. E sk i T ü rk lerd e İ ç tim a i T e şk ilâ t. M illi T eteb b û le r M ec­ m u a sı, n ° 4, ' s. 437. 56 P. K ö p r ü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esiri, s. 185.. 57 T ü rk ler ş im d i " şö le n '’ şe k lin d e yazıyorlar.



94



1ar kesiyordu. Bu, sultanın ta h ta çıkışında da yapılan es­ ki b ir ulusal kutlam a töreniydi, ayin m asası çevresinde­ ki Oğuz boyları tem silcileri, töre gereğince, b ir parça kızartılm ış yağ alırlardı.®^ O rtak yağı yiyen Oğuzlar, b ir anlam da, sultana an t içmiş olurlardı. Küçük Asya’da ulu b ir devlet kuran göçebe halk, Oğuz Türkleri, göçmen yaşam ının geleneklerini, alışılmış "tö re” hukukunu sürdürüyordu.^’ Töre’nin, Oğuzların alışılm ış hukukunun tutkusuz sürdürücüsü Sultan I. Alaaddin Keykubad, 13. yüzyılda da, göçebe yaşam ım dile getiren eski yemek alışkanlıkla­ rını yeğliyordu."* Ziyafette, "yer hiyerarşisi” özenle gözetiliyor, tem sil­ ciler, alışılm ış hukukun belirlediği yerlerinde oturuyor­ lardı; bu hukuk, Oğuzların efsanevi atası Oğuz H an ta ­ rafından kutsal kılınmıştır.^' Yazıcıoğlu Ali V akayinam e’sinde, boy önderlerinin "şölende” oturm a düzeni anlatılm ıştır. Düzyazıya kaçan, kendine özgü b ir sofra töreni şarkısı olan koşuk parçası­ na, belli ki, sonradan eklem eler yapılm ıştır. Şiir, kuşku58 P. K ö p r ü lü , T ü r k E d e b iy a tın ın M en şei. M illi T e te b b û le r M ecm u ası, n ° 5, ss. 27 - 34. — N . llm in s k iy . D rev n iy o b ıç a y r a sp re d e le n iy e k u sk o v m yasa, s o h r a n iv ş iy sy a u k ir k izo v (— k a z a k o v ). I z v e s tiy a V o sto çn o v o e td e le n iy a A r h o lo g iç e sk o v o o b şç estv a , ç. 1, vıp . 5, spb, 1860, s. 109 - 127. A yn ı yer­ de, s. 128 - 136. " P rim eç a n ly a n a p lsm o N . i . tim in s k o v o k P. S. S avelyevu " L a n u G a lsa n a G o m b o y eva . — Z iya G ö k a lp , agy., s. 414 - 418. A bdu lkadir. O ru n v e Ö lü ş M eselesU T ü rk H u k u k v e İ k tis a t T a r ih i M ec m u a sı, c. I, sç. 1 2 1 -1 3 3 . 59 F. K ö p r ü lü b u n a İşa ret e tm iş tir (T ü r k E d e b iy a tın d a i l k M u ta sa v v ıfla r , s. 210). 6 0 Y a z ıcıo S lu A li, III. 215. 61 O ğ u z d e s ta n la r ı ve 24 O ğ u z b o y u k o n u s u n u A bu'l G azi B a h a d ır h a n d a y in e le m e k te d ir (R o d o slo v n a y a T ü r k m e n . A. T u m a n sk i ç ev irisi, A şk abad, 1897). İ s ta n b u l’d a O ğ u z s ö y le n c e le r i y a y ım la n m ış tır (b a n a u la ş m a d ı): W. B a n g — Q. B . R a h m a ti. O ğuz K a ğ a n D e sta n ı. İ sta n b u l, 1935. A yrıca bk z: S itz u n g b e r ic h te d. P r e u s slc h e n A k a d em ie d er W is se n s c h a fte n X X X V , 1932, A. N . B ernştaim , " tsto r iç e sk a y a p ra v d a v ı le ğ e n d e ob O ğ u z - K agan e" (S o v e tsk a y a e tn o g r a fiy a , 1935 g. n ° 6, s. 33 - 43) m a k a lesin d e, S e lç u k lu la r d ö ­ n e m in e d e ğ in T ü rk h a lk la r ı ta r ih in in a şa m a la r ın ı belirtiy o r.



95



suz, Sultan II. M urad için yazılm ıştır. (Osmanlı sultan­ larının içinden çıktığı Kayı bojm nun egemenliği konu­ sundaki varsayım da, b u rad a yer alm aktadır). Sultanm hiçbir zam an güçlü k arşıtları olm ayan "ahilerin” sıradan düzen koyucular. Oğuzların (20. yüzyıla değin bırakm a­ dıkları) eski geleneğinin sürdürücüleri rolüne düşürülm e­ si de, Türkçe m etnin işlenm esinin ,en azından, 15. yüz­ yıla değin uzandığını ortaya koyuyor. H alk şarkıcıları "ozanlar” ya da “âşık lar” tarafından yaygınlaştırılan ik­ tid ar üzerine resm î görüşler, R aşideddin tarihinden alın­ tı bulunan bu parçada da yansım ıştır.^ H autsm a'nın yayımladığı m etin özensiz hazırlanmıştır;‘® am a, şiirin sonundaki özel adların seslendirilm esi (ve biçimi), b ir önceki şiirde aynı göründüğüne göre, etnografik terim lerin, 24 bojoın adlandırılm ası konusu üze­ rinde b ir kez daha durm ak isteğiyle, parçanın çevirisini aktarıyorum.*^ "H anların atası, Oğuz -han söyledi; — şöyle belirledi töreyi, yolları ve yasaları; — şu şekilde öğüt verdi — töre oğullarına yol olsun diye. — Dedi: Sonra Kayı, han ola­ cağı için, — O, sağ kolun beylerbeyi ilan olunsun, — Tö­ reye göre sol kolda da beylerbeyi olacak, — o da Ba­ yındır olm alı — Töre, k u rallar ve ikram da yine — şu düzende olmalı, ey kardeşim : — B aştan Kayı oturacak, sonra Bayat , — sonra Alkaevli ve Karaevli, ağırbaşlı,“ — sonra Yazır otursun, onun ardından Düker, — sonra, tabii, Tundırga, Y apurlu“ — Avşar, Kızık**^ ve sonra Bek62 A b d u lk a d lr, a g y ., s. 123. M Y a z ıc io g lu A li, III. 203 - 204. 64 A n a liz T h. H o u tsm a (D le a h u z e n s tB m m e . W. Z. K . M ., II, s. 219 - 233) ta r a fın d a n v e rilm iştir , m a k a le, k u şk u su z , ş im d i e sk im iş tir (bkz: F. K ö p rü lü . A n a d o lu ’d a İ sla m iy e t, s. 37, n o t. 1). 65 M etin d e, " S o n ra h a lk a a v lık ta u lu b a ş b a t” ; k o p y a e d e n H o u tsm a , d iz e a n la ş ılm a m ış tır . B e şid e d d in 'd e A lk ır e v ll v e K araevli. 6 6 B eşld ü 'd D ln 'd e; Y ayırtı. 67R eşldü'd D ln ’de: K a n k .



96



deli, — ve sağ kolda en sona Kargın. Sol kolun başında Bayındır olacak, — onun altında, küçük kardeşi Biceneg^ — sonra Çaundur,^’ yanına çep ni'’“ b ir de Eynürle Salor otursun, — sonra Alayünlü^’ ve U rakir^ — îgdir, Bükdür,^® Yivak^'" ve Kınık. — îşte bu düzenle oturm ak gerek; — önlerinde payları olm alı;” Kum us ve “K ım ran”^^ aynı bu düzenle — içilmeli büyükler­ le küçükler arasında; — Beylerin görev ve sanları, bu dü­ zende dağılsın soylarla dallar arasında,^ — Bu soylardan herkese dağıtılsın — eğer kalırsa, o zam an ötekiler de yararlansın.”^® Bu düzen, Rum Selçukluları için b ir ideal olan Bü­ yük Selçuklu, Sultan Sencer^’ zam anında, 12. yüzyılda sı­ kıca gözetilm ektedir. Barış zam anında, savaşın yerini sportif oyunlar ve özellikle,, Cengiz H an’ın®° belirttiği gibi, savaş okulu olan av alıyordu, am a, av M oğollarda da sevilen b ir uğraş ola68 K a şg a rlı M a h m u d ’da: P e ç e n e g . 6 9 R e şid ü ’d D ln ’de: ç a v u n d u r . 70 M etin d e ; Ç inl. 71 B e ş id ü 'd D in 'd e: U la y o n tlı; krş: A la y u n t, K ü ta h y a 'd a , A n a d o lu d em iry o lu a ğ ı İsta sy o n u . [T o k a t - A rto v a ’d a " A la n y u rt” ] 72 R eşid ü 'd D ln ’de: U rek ir (krş: A nkara y a k ın ın d a U r eg ll d e m ir y o lu is ta s y o n u ), a y rıca m e tin d e “b ıy ık ’’ şe k lin d e . 73 R eşid ü 'd D in 'd e: B ü k d ü z. 74 R e şid ü ’d D in 'd e: " y iv e '’: H o u tsm a (D le O h u z e n sta m m e , s. 226) o k u ­ n u ş u şö y le veriyor: “Y a v m ” ; M ü k r e m in H a lil (agy., s. 42): “Y avu k " y a d a "Y ıvık". 75 M etin d e : M u çla r m ü ç e sö z c ü ğ ü bk z: A bdulkadiT, agy., s. 1 3 1 -1 3 2 ; orada V. R a d lo v s ö z lü ğ ü n e (IV. 2227), ve P. M elio ra n sk i’y e (ZVO, t . X IV , s. 021 - 022) g ö n d erm eler var; V III. y ü z y ıl. Y e n isey y a z ısın d a " d ü ğ ü n ar­ m ağan ı" . 76 V. R o d lo v . O p ıt slo v a ry a tu r k sk ih n a reçiy , t . 11. s. 854: “k a m ra n '’ (K a za n T a ta r d ili) , s u y la k a r ış tır ılm ış , k a y n a tılm ış in e k s ü tü . 77 M etin d e : soy, u r u g te r im le r i: so y te r im le r in in u y u şm a z lığ ı k o n u s u n ­ d an , V. B a rto ld sö z ed iyor (O çerk Isto rli T u rk m en sk o v o n a rod a, s. 29 - 30). 78 Ç eviri v a r sa y ım la v e r ilm iştir , m e tin d e ; "a rtır ise a y ru ğ ı h o ş gö reler’'. 79 V. B a rto ld . O çerk is to r ii tu r k m e n sk o v o n a ro d a , s. '^2 (R a v e n d l’d e n ). O n u n a n ıs ın ı M erv h a lk ı s a y g ıy la koruyor, a d ı ç ev r e sin d e m a sa lla r y a r a tı­ yord u : b k z: V. A. J a k o sv k iy . R a z v a lln ı sta r o v o M erva. spb., 1894, s. 125 - 126. SOUstav lo v a vı Y ase (b kz: Q. V ern a d sk iy . O so sta v e V e lik o y Y a sı C ln g lz h a n a .) B ru sse l 1939, s. 21 - 22.



97



rak savaşa hazırlarken, aynı zam anda ekonom ik önem de taşıyordu; bu, bozkır feodalinin kendine üzgü b ir do­ ğal yükümlülüğüydü. Asya'nın her yanında, av, bir Sultan uğraşıydı, (daha sonra Rusya’da benimsenen) geleneksel, sevilen b ir hü­ küm dar uğraşı; K açar Şahı yüceliğinin tüm parıltısıyla b ir yere hareket ederken elinde şahin tu tan b ir şahinci, ona eşlik ediyordu.®' Bozkır Türklerinde, şahinle yapılan av, çok eskiden beri yaygındı.®^ K aşgarlı M ahmud, "Sözlük”te, avdan (sigor) ezeli biı^ T ürk geleneği olarak sözediyor. Selçuklular da, doğallıkla, eskiyi özenle koruyorlardı; Büyük Selçuk­ lu Melikşah zam anındaki av törenlerini anlatan özel bir "Av K itabı” ("Şikârnam e”) vardı.“ Rum Selçuklularında, avın başında “em ir” bulunu­ yordu; "erki sınırsız" vezir Sa'deddin "K öpek”, b ir za­ m an, av başkanı "em ir” görevinde bulunm uştu. Oğuzlarda, K üçük Asya'da "büyük av” (ulu av)®"* yıl­ da iki kez oluyor ve 15 gün sürüyordu;®® geniş b ir alanda hayvanlar gözetlenip izleniyor, sonra sürülerek sıkıştırı­ lıyordu.®^ Bu b ir soy ve boy töreniydi; Oğuzlaim kuş ve 81 E. A u b in . La F erse d 'a n jo u r d 'h u l. P a ris, 1908, s. 132. 82B kz: “K u ta d g u B ilik ” (İzd. V. R a d lo v a ) s, 212. — A yrıca krş: M. G avrllov. P e r e p e lin ıy sp o r t u T a şk e n tsk ih sa rto v . J iv a y a sta r in a , god X V III, 1909, s. 47 - 51. — , B u a v m K ü ç ü k A sya'da n e d e n il y a y g ın la şm ış o ld u ğ u n u (P. G ize ta r a fın d a n k a y d ed ile n ) T ü rk h a lk tü r k ü le r in d e k i şiir se l tip le r g ö s­ te r m ek ted ir; d e lik a n lı ve g en ç k ız a r a sın d a a ş k ın d o ğ u şu , ik i k u şu n , k e k li­ ğ in v e ş a h in in a r a sın d a k i sa v a şım b iç im in d e b e tim le n iy o r : bkz: V, G ordle v sk ly . İz n a b iü d e n iy n a d tu r y e tsk o y p esn ey . E tn o g r a flç e sk o y e o b ozren iye, kn . 79, M., 1909, s. 31. — K ek lik ta sv ir in e . K ü ç ü k A sya’d a b ir yerd e y a r a tı­ la n v e T ü rk h a lk tip le r in in ve b e tim le m e le r in in y a r a tılm a sın ı e tk ile y e n D ig e n is A k rit R u m d e s ta n ın d a d a T aşlan m ak tad ır. 83 F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esiri, s. 268, n o t. 1. — P. K ö p ­ r ü lü . T ü rk E d e b iy a tın ın M en şei M illi T eteb b û le r M ec m u a sı, n ° 4, ss. 34 - 40. 84 F. K ö p rü lü , agy., n ° 4, ss. 34 - 39. O SY azıcıoglu A li, III, 215. S iY a z ıc io g lu A li'd en g ö r ü ld ü ğ ü g ib i (III, 68) y a b a n d o m u z u a v ı y a p ılı­ yordu: İ z n ik ve İ n ö n ü a r a sın d a S u lta n I. G ıy a se d d iu K e y h ü sr ev ’in ç o c u k ­ la r ın a o rm a n d a y a b a n d o m u z u sa ld ır m ıştı.



98



vahşi ha 5Tvan totem leri, bunu dile getirm ektedir. Sultan sağ kol ve sol kol beylerini ve sipahileri (sultanın kişisel hassa birliği "oğlanlar" da katılıyordu) b ir aıaya getiri­ yordu. Sipahilerin varlığı, boy töreninin yalnızca soy üye­ lerinin değil, genel olarak askerî hizm et yapm aya uygun kişilerin el isabetinin ve gücünün sağlam laştığı sportif askerî oyunlara dönüştüğünü gösterm ektedir. İsabetli vuruşlar ödüllendiriliyordu. Küçük Asya'da, Selçuklular, daha O rta Asya’da oluşan düzeni koruyorlar­ dı. Eğer biri, okunu kaplana isabet ettirirse, koluna kap­ lan kuyruğu "K ufas” bağlanıyordu.®^ Kuşa başarılı isabet durum unda, "S ultan ”, ihsanda bulunuyordu. 12. ve 13. yüzyıllarda. Küçük Asya’da, kaplan ve yaklar bulunuyor muydu, belli değil; daha doğrusu, tüm bunlar, vakanüvist tarafından, Nizam-ul-Mülk-ün "Siyasetnam e”sinden kop­ ya edilen, O rta Asya’dan gelme betim lem elerdir. Ama, İzm ir bölgesindeki Selçuk’ta (eski Efes), İzm ir’deki Mü­ ze M üdürü Selahattin K an tar’m savladığına göre, bugün de panterler bulunmaktadır.®® Bunun yam sıra, P. A. Çihaçev'in atlasında, da, İzm ir çevresinde öldürülm üş b ir panteri yansıtan gravür bulunm aktadır. Sultanın atalardan kalan b ir başka tu tk u su daha var­ dı. Büyük b ir at hayranıydı. Küçük Asya’da, sultanın zevkleri incelm ektedir, ve ona M acar ve Kafkas (tavlin)®’ atları getirilm ektedir. At, akınlar yapan binicinin sevinciydi, Önasya’da ata yüksek değer veriliyordu; örneğin, Gürcü kralı. Tam ara'nm kocası David Soslani, b ir at karşılığında, Kale ve köyler verm işti. Öğrenim, kuşkusuz, düşük düzeydeydi, ve yabancı 87 " K u tas" k o n u su n d a bk z: P. S a v v a ito v . O p isa n iy e s ta r ln n lh r u ssk ih u tv a re y , o d e jd ... i. k o n sk o v o pribora. sp b ., 1896, s. 15 - 16. 88 B kz; Y a z a rın “U lu s" ta k l m a k a lesi, 28 Ş u b a t 1938, "İzm ir'd e K a p la n V ar m ı Y ok m u ? ’' 89 B kz; Y a z ıc io g lu A li, m . 341.



99



din adam larınca yaygm laştınlan yazıya, alfabeye Oğuz­ lar, boş inanlı b ir korkuyla bakıyorlardı; daha Uygurlarca Çinlilerden alınan “b itik ” (mektup) sözcüğü onlar­ da tılsım la eşanlamlıydı.^'" 10. yüzyılda Îbni-Fadlan, Oğuzları gözlemlediği sıra­ da, onlar, henüz putperesttiler. Fadlan, onlarda, 8. yüz­ yıl Türklerinin p u tp erest cenaze ayinlerini bulm uştu. Ama, ik i-ü ç yüzyıl geçtikten sonra. Küçük Asya’da, is^ lâm, çağlarca oluşan yatkınlıkları ancak yavaş yavaş de­ ğiştiriyordu. Örneğin, daha 13. yüzyıl başında, herhalde, ölünün gövdesini örten toprağın kutsallığı konusunda, henüz İs­ lâm öncesi (Şaman) anlayışıyla dolu olan Selçuklu, düş­ m anı Danişmend Yağı B asan’dan öç alarak, onun meza­ rını açmış, kem iklerini yakarak külünü rüzgâra savurm uştur: O, düşm anın “ru h u n u ” to praktaki sığmağın hu­ zurundan yoksun kılm ak istiyordu. Oğuzlar, m üslüm an olurken, eski düzenlerine sıkıca sarılıyordu. Bugün bile. Küçük Asya Türkm enlerinde, m üslüm anlara güvensizliği kanıtlayan b ir atasözü devam etm ektedir: “M üslüm anm yolundan gitmek olmaz.”’’ Sel­ çuklular döneminde, boysal, ulusal gelenekleri zorla yok ettiği ölçüde. Oğuzların m üslüm anhğa antipatisi daha güçlüydü. Oğuzlar resm î olarak m üslüm andı, am a bu, işin dış yüzüydü, ve daha uzun süre, onların çift adiarı vardı; Yeni, m üslüm an, ve eski, soy adı ya da lakap. Eski adla­ rını Tcoruyan Oğuz m üslüm anlan, içgüdü ile, b i ' halk öğü­ dünü anım sam aktadır: "K ardeş yabancı adı alm ak, ya9 0 M a teria lı p o is to r ll... T u r k m e n il, 1, 311. 91 T ü r k m e n A şire tle r i. İ sta n b u l, 1332 (1916), s. 321. K m p eryalist savaş sır a sın d a T ü r k iy e ’de ç a lış m ış o la n A lm a n la r (m ü h e n d is F rey lih ve R a u lig ) ta r a fın d a n h a z ır la n a n b u k ita p — b e şy ü z s a y fa d a n fa z la d ır — n a s ıls a fark e d ilm e m iştir , a m a ç a lış m a g e n iş b ir e n to g r a fy a ve s o sy o lo ji m a lz e m e si İçer­ m ektedir'.



100



bancı ulusa benzemek dem ektir.”” İkili ad, (islâmm derinlem esine girm ek durum unda olduğu) saray ya da m em urlar züm resinde de görülm ek­ tedir, örneğin: Ziyaeddiri K ara Arslan (askerî artçı b ir­ lik başkam ), Fahreddin Arslan Doğmuş, M ubarizeddin Ertokuş, Seyfeddin K ara Sonkor, Şemseddin A ltunpa vb.. 13. yüzyılda yüksek yöneticilerde boy adlarına eğili­ min başka örnekleri de var. Aymak, "K aym arlı” yöneti­ cisi, Amasya valisi (Aymak, anlaşılan, Amasya çevresin­ de de göçebelik ediyordu) iki ad taşıyordu: N ureddin Tugrak; onun çocukları da iki adlıydı: Seyfeddin Salor, Şemseddin Oğuz, H üsam eddin Timur; ve adı, "Slovo o polku îgorove”den Polovets hanını anım satan d ik tatö r vezir Sadeddin Köpek.’^ Bazan soy adı, Oğuz’a dayatılan yeni ada ü stü n ge­ liyordu (örneğin. E m ir Oğulbey’de olduğu gibi); Selçuk­ luların eski düşm anı. Sultan kinlenen ve b u yüzden iha­ net eden Danişmend Yağı Basan, belki, kom şular üzerin­ de korku doğuran, soyunun adını taşıyordu. B asit savaşçılarda, eski adlar, kuşkusuz daha ağır basıyordu, am a sıradan sipahiye feodal vakayinam ede yalnızca b ir kez rastlanm aktadır: Salor Yoluk (Yuluk)’'* Arslan. Boy lakapları, 14. yüzyıla değin tutunuyor: Sultan Velet’in m üridleri arasında E m ir M ehmed Sokurci (bu­ rada Oğuz totem i “sonkor”, yani şahin, görülüyor)’®bulu­ nuyordu; Ladik’teki inanç Bey’in adı gene Oğuz totem ini yansıtan, kardeşi Doğan Paşa vardı.’^ 92 V. R a d lo v . O b ra ztsı n a r o d n o y L lte r a tu n tu r k sk ih p le m e n V. 227 (M an as ü z e r in e ). 93 K rş: P. F a d lev . N o g a y sk a y a sk a z k a o b A k -K ö b y o k e. S b o rn ik M uzeya a n tr o p o lo g u 1 e tn o g r a fil, t . V. s. 189 - 196. 9 4M ü k rem ln H a lil b ö y le o k u y o r (agy., s. 56). 95A flâ k î, II, 314. 94A flâk i, II, 327, 384. — A y rıca krş: K o n y a İlin d e b u g ü n k ü y e r le şim n o k ta la r ı: D o g a n b e y , D o g a n h lsa r.



101



Bunlara, seyrek olarak, 16. yüzyılda da rastlanm aktadır. A. Refik tarafından yayımlanan, m adenlerle ilgili belgelerde, h. 980 yılında Oğuz adlı b ir eski sipahiden sözediliyor.’^ Oğuzlarda lakaplar, genel olarak, boyun kökeniyle ya da soyun totemiyle bağlantılıydı.’®Sol kol boyu K ınık'tan gelen Selçuklularda, sanki, sık sık “çakır" (aladoğan) la­ kabı beklenir gibidir, am a onlarda, “Arslan lakabına da rastlanm aktadır. Burada, daha sonra sikkelerde de, yan­ sıyan eski İran am blem ine ("aslan ve güneş”) duyulan heves dile gelmektedir.*” “Kılıç” adında, lo rn a n d ’m bildirdiğine göre, bunlar arasında yaygın b ir kıbç saygısının anısı yatm aktadır. îkili ad "Kılıç - Arslan”, H autsm a’nm düşündüğüne göre baba boyunun ve anne boyunun totem lerini gösterm ek­ tedir; ama, totem lere b ir inancın da bulunm adığı isim­ leri tahlil eden P. M. M elioronski, H outsm a'm n kuşkulu varsayım ına karşı çıkıyordu: "Kılıç - Arslan” birleşim in­ de, iki sözcük de, h er şeyden önce, erkek totem leridir: Kılıç (erkeğin silahıdır), Arslan, Selçuklular sojoınun ikinci adıdır (krş. Süleyman - îb n - Kutıimtş - İbn - Ars­ lan - tb n - Selçuk); Arslan, belki, Selçuk'tan daha küçük b ir alt birliğin soy adıdır. Oğuzların islâm ı benim sem esinden sonra da, atala­ rın işleyip geliştirdiği zorunlu yaşam norm ları törede yer 97 A. R e fik . O sm an lI D ev rin d e T ü r k iy e M a d en leri. İ sta n b u l, 1931, n o . 26, s. 16. 98 T lı. H o u tsm a . E in T ü r k lsch - a ra b isch es G lossar, lie r a u sg eg e b e n u n d e rlg u te r t. L eld en . 1894, s. 26. — D a h a g eç d ön em d e, H ou tsraa'd an b a ğ ım sız olarak, A. N . M ak sim ov, b u k o n u y la ilg ile n m iş tir {K. vop rosu o to te m iz m e u n a ro d o v S ib iri. U ç e n iy e z a p isk i RA N tO N , t . VI. s. 7 ve d ev .). 99 tr a n d a k i a sla n la r ü z e rin e , b a şla n g ıç ta , k a h ra m a n la r ın a n ıt m ezarları k o n u su n d a bk z: A. R o m a sk ev iç. tz v a y a n iy a i iz o b r a je n iy a Ivov v ı Iran e, III. M ejd u n a ro d n ıy sy ze d p o ir a n sk o m u is k u s stv ü i a rh eb iogil. M. - L., 1939, s. 209 - 215. B u n u n la b ir lik te , a sla n , a sla n p o stu , a sla n k u y ru ğ u , çok e sk id e n b eri ik tid a r sim g e siy d i (H ititle r d e , M ısır d a , ve d a h a son ra B iz a n slIla r d a ). 100 T h. H o u tsm a , op. c lt., s. 27.



102



alm ıştı; toplum sal ya da özel yaşam ın h er adım ı, kural­ lara bağlanm ış bulunuyordu. Oğuzlar, (başları daim a ö r­ tülü olm ası gereken) m üslüm anlar olduklarını unutarak, sevinç anında, şapkalarını ("külahlarını") havaya fırlatm aktadırlar.'“' Ama, belirtm ek gerekir ki, bu, belki de (harfi harfine yorum u da inandırıcı olmayan), şapkanın yere çalınm asının um utsuzluğu dile getirm esine'^ benzer, tipik b ir sevinç ifadesidir. Küçük Asya’da, törenin koruyucusu, Oğuz boylarının önderi Selçuklu sultanıydı. Sultan I. Alaaddin K eykubad’ın ölçülerindeki sadelik, devletin görkem li gelişme ve yücelme çağında devam eden göçebe (boy) gelenekleri­ nin gücünü dile getirm ektedir. Vakanüvist, Sultan I. Ala­ addin'in, Oğuzların alışılm ış hukukunu, "Oğuzname’ yi çok iyi bildiğini gururla vurgulam aktadır. Saray yaşam ın­ dan (sivil) mahkemeye kadar, küçük ayrıntılar bile, "Oğuzname’ nin kesin buyruklarına dayalıydı.'” "Oguzname''de, “çeri” ve "yasa” norm ları bildirilm iş­ tir, yani Alaaddin, eski askerî "çeri” ve sivil "yasa” k ural­ larını gözetiyordu. Belli ki, soy kütüğünün çözülmesi süreci, yavaş, am a (Ahmed Refik’in yayımladığı belgelerden görüldüğü gibi, 17. yüzyılda bitm em iş olsa da) aralıksız devam ediyordu, îb n i - Bîbî'nin vakayinam esini yazdığı 13. yüzyılın sonu­ na doğru, Selçuklu devleti ü st zümresi, daha yarım yüz­ yıl önce egemen olan ölçülerdeki sadelikten ne denli uzak­ laştığım açıkça duyum suyordu. Ama, değişiklik, çoktan. Sultan I. Alaaddin K eykubad’dan çok önce görünmeye başlam ıştı; o, tarihçi için, Selçukluları erişilmez b ir do­ ruğa yükselten ideal hüküm dardı; bu, onun eskiye, dede­ lerinin eski geleneklerine bağlılığı, devleti uçurum a sü101 Y a z ıo ıo g lu A li, III, 105. 102ibn l B îb l, IV. 114. 103 Y a z ıc io g lu A li, III, 217.



103



rükleyen yeniye k arşı nefreti sayesinde olm uş gibi görü­ nüyordu. Selçukluların saray yaşam ında, şehzadenin eğitimci­ si, onun vasisi, onurlu "atab ek ” sanı devam ediyordu. Öğrencisi yükseldiği zaman, atabek, büyük b ir etki kaza­ nıyordu; Sultanın güvendiği kişi, ilk danışm an odur, çünkü o, h er şeyden önce, " a ta ” olarak adlandırılm ıştır. Düğün törenlerinde, Oğuz gelenekleri, renkli şekilde ortaya çıkıyor.’^ Oğuzlarda, evlenmeler, boy içinde yapı­ lıyordu, bunlar endogam “içten evlenme” evlenmelerdi. S ultanların harem leri esirlerle doluydu; Selçuklular, si­ yasal düşüncelerle karşı taraftan , Bizans’tan ya da Gür­ cistan’dan eş alıyorlardı, am a gene de, Türkm en kadın daha yakındı: Sultan I. tzzeddin Keykavus’un evlenmesi sözkonusu olunca, ona, II. Kılıç A rslan’m "tem iz soyun­ dan” gelen Erzincan beyinin kızını ("melike") gösterirler. Cenaze sırasında da, m üslüm anhktan önceki gelenek­ ler gözetiliyordu. Sultan I. Gıyaseddin K eyhüsrev’in cese­ di (Rum larla çarpışm ada ölm üştü) Konya’ya getirildiği zaman, oğlu, I. îzzeddin Keykavus, zengin bir ayin sof­ rası düzenlemişti; ayrıca, onun binek atım (türbesine?) yerleştirm işlerdi, cum a günleri, üzerine, kızıl T ürkistan atlası Örtüyorlardı.’^ tnsanın yeryüzündeki bağlı dostu ve yoldaşı at, ölüm ­ den sonra da sahibini koruyan b ir tılsım a dönüşm üştü. R ubruk,'“ gezisi sırasında, b ir Moğol m ezarının çevresin­ deki yüksek sırıklara, h er yana 4 olm ak üzere 16 a t postu 104 B u k o n u d a a y r ın tı iç in bk z: VI. G ordlevskiy. tz k o m m e n ta r iy e v k afcaroosm anskom u p erev o d u h r o n ik i m a lo a z ia ts k lh S elç u k ld o v , ta k n a z v a y e m o y h r o n ik i İb n i B ib i, s. 6 - T. 105 Y a z ıc ıö g lu A li, III, 114: "ve b ir n ö b e ti c e n ib e ti 'y e d e k at. çavgar, ç . " a n d a m ü lâ z ım k a d ı ve k ız ıl a tla s b ir K e s tü a n ı (T ü r k ista n 'ı? ) b ir le h e r a z in e “sü s, z iy n e t, ç.” g ü n m ü r e tte b k a lu b tu ta r la r d ı.” K rş: P a lla d i’n in a n la t tığ ı M oğol h a n la r ın ın cen a ze le r i: V. B a rto ld . K . V op rosu o p o g r e b a in ih ob rya d a h tu r o k 1 m o n g o lo v , t . X X V , s. 65. 106 de R u b ru k . P u teşestv iy © v ı v o s to ç n ıy e str a n ı, s. 80.



v.



104



asıldığını görm üştür. Sultan tarafından yönetilen m ahkem ede, eski yön­ tem ler egemendi. Öldürmeye karşılık öldürm e gerekiyor­ du, am a kan, "k u n ” parası ödem ek de olanaklıydı. Örne­ ğin, Aflâkî, vezir M uineddin Pervane’nin Celâleddin Ru­ m i’nin ricasıyla, dostunun evinde saklanan bir katil için düşm anlarına "kan bedelini” ödediğini an latm ak tad ır.’"^ "K an bedeli” bazan büyük tu tarlara ulaşıyordu; mevleviligin başkanı tarafından büyülenm iş olan Alameddin K ayşar (Aksaray hüküm darı), Celâleddin Rum i'yi hoşnut etm ek için, varlığını (40 bin dirhem ) seve seve dağıtmıştı.'“ îslâm , kadından, daha önce yararlandığı özgürlüğü alm ıştı: K adınlar, örneğin, "şölene” katılıyorlardı; "Dede K orkut K itabı”nda, kadının da, savaşta kahram anlık gös­ terdiği doğrulanm aktadır. Selçuklular çağında, (anıt yapılar üzerindeki) yazıt­ larda genellikle, kadın hayırseverlerin (Selçuklu "prenses­ lerin”) adları yer almıyor, adlar, sıfatlarla yer değiştiri­ yor; "dirliği ve inancı tem iz”, ya da, kısaca sultanın ya da sarayın çevresinden kadın ünvam olarak "hond”da yer alıyor, (hond).’°’ Bu ünvana yalnızca Selçuklular devleti toprağında (Niğde ve K ayseri’de) değil, Osmanlı devrin­ de B ursa’da da rastlan m ak tad ır ("Hondi - H atu n ”); tıpkı bunun gibi, vakayinam ede değinilen ad lar da gerçek ad­ lar değildir."” M üslüman dini, resm en, kadını gizliyor ve h a tta aşağılıyordu. Rum Selçuklularının tarihçisi müslüm an A ksarayi'nin kadın konusundaki düşüncesi de alçaltıcıydı.'” lOTAflâki, I, 120. lOSAflâkt, I. 361. 109 N iğ d e ’d e H o n d k o n u su n d a b k z; VI. G ordlevskiy. t z j lz n l s o v re m y o n n o y T u r tsll. V o sto k , k n . 3, str . 206. 110 H a lil E d h em , K a y seriy e Ş eh ri, s. 32. 111V . B a rto ld . O n y e k o to r ıh v o s to ç n ıh r u k o p lsa lı, s. 0133, p rim . 1.



105



Ne var ki, gelenekler ve yaşam ın istem leri karşısın­ da, İslam boyun eğmek ve ödün verm ek zorundadır. Güçlü kadın, dinin koyduğu p u tları kırm ayı başarabili­ yordu. î b n i - B ib in in annesi, erkekler arasında dolaşıyordu. Ama bu, onun mesleğiyle, önceden bilen horos Fastas et nefastas, [uğurlu ile uğursuzu bilen falcı, m üneccim ], sul­ tanın m utlu ve m utsuz saatlerini kestiren, ber saatini yönlendiren b ir "m üneccim e” olm asıyla açıklanıyordu. Küçük Asya tarihinde, kadının, kocasının ölüm ü üze­ rine, onun yerini aldığı d urum lar olm uştur. Sultan I. Izzeddin Keykavus’un dayılarına bağlı olan H alco’te G^urada b ir zam anlar M elikşah’m kardeşi T utun”^ hüküm dar­ dı), küçük yaştaki Melik yerine “o torite vekili \ e devletin yöneticisi” görevini, annesi Azize yerine getiriyordu;”’ H alep’te, fiilen, atabek Şihabeddin Doğrul yönetici olsa da, Yazıcıoğlu Ali (1218 yılında) yalnızca Tayfa’dan söz ediyor.”'’ Daha geç dönemde, 14. yüzyılda da, Osraanlı toplum unun (islâma kapılmış) yüksek çevrelerinde, eski boz­ kır gelenekleri kortm m aya devam ediyordu. îb n i - B atûta, İznik'te, kocası Sultan O rhan adına kenti yöneten "Beyalu n ”a, yani N ilüfer’e”® rastlam ıştı; daim a islâm m k oru­ yuculuğunu yapan Îbni - B atûta, onu, dindar vo ü stü n b ir kadın olarak tanıtıyor.”^ Bazan ödünler veren İslâm, gene de, Türklerde, p u t­ perest oldukları sürece egemen olan gelenekleri yumu112 B elk i b u b ir ad d e ğ il de, “tu d u n " ü n v a n ı. A yrıca M ü k r e m in H a lil (agy., s. 63) o n u " tu tu ş ” şe k lin d e a d la n d ırıy o r. 113 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 163. 114 V. B a rto ld . M u su lm a n sk Iy m in is tr - filo s o f e p o h i k r e sto v ıh poh od ov. V o sto k , k n . 4, 1924, s. 134. 115 p . G lz e 'n in ö n e r d iğ i o k u n u ş; d em ek , h a n M u h a ın m ed U z b e k 'in k a ­ r ısı o la n , B iz a n s im p a r a to r u n u n k ız ın ın ad ı d a N ilü fer 'd i. (B ilü n ? ) (B kz; İ b n i B a tû ta , II, 383). 116 Î b n i B a tû ta , II, 323.



106



satıyordu. "K arısı ve çocukları bulunan b iri ölünce, ço­ cuklarından en büyüğü, eğer annesi değilse, kadınla ev­ lenir” diye yazıyordu İbni - Fadlan.”^ Bu kez. Sultanın dul karısı, yakın m em urlardan birine veriliyordu; örne­ ğin, vezir M uineddin Pervane, sultanın ölüm ünden son­ ra, onun karısı Gürci H atu n ’u almıştı. Yaşamda, kadın, din adam larının baskılarını savuş­ turuyordu. Yeni inancın buyrukları, Oğuz müslümanlarina henüz yabancıydı, ve onlarda her şey eskisi gibi ka­ lıyordu. "Dede K orkut K itabı”, yüksek çevreye (örneğin sultanlara) erken mal olan çok karılılık konusunda sus­ m aktadır. Yacızioğlu Ali’nin belirttiğine göre, (daha önce hapis­ te bulunan) Sultan I. Alaaddin Keykubad, Konya’ya gir­ diği zaman, kadınlar, pencerelerden alayı seyretm işler­ di.”®Akdeniz kıyısında (Alaiye’de), 14. yüzyılda, kadınlar, henüz açık dolaşıyorlardı."’ Ama, burada, belki hıristiyan gelenekleri etkili oluyordu. Çünkü, Alaiye, Bizans kenti K olonoros’un yerinde ortaya çıkm ıştı, belki de li­ m an yaşamı, islâm m zayıf ilkelerini kırıyordu. Küçük Asya'da, h er şey, m üslüm an yaşam biçimine benzemiyordu. Yeni karşılıklı toplum sal ilişkilerin k ar­ m aşık durum a soktuğu yüksek devlet iktidarı düşüncesi bile, soy kütüğünün yansım alarını koruyordu. Arapça olarak kazılan anıt yazıtlarında, tum turaklı Arapça ünvanlarm yanısıra, örneğin "cabuaa”'^ yani Orhonca "vabsu” gibi eski sıfat ve sanlara da rastlanm aktadır; 10. yüzyılda îb n i - Fadlan, "yabgu” formvmda, Oğuz boyları başkanının sanını verm ektedir. [îb n i - B îbî’de es117 P u te şe s tv ly e tb n F a d la n a n a V olgu, s. 61. 118 Y a z ıc io g lu A li, I II . 202, E ğer b en , (b u ra d a k i “d e r lç e ” “sa ra y la r ” d e g ll de “p e n c e re ” ) d o ğ ru a n la d ıy sa m , b ir za m a n la r , K onya'da, e v le rin p e n ­ c ereleri s o n r a d a n o ld u ğ u g ib i a v lu y a d eğ il, ca d d ey e a çılıy o r d u . I l9 lb n l B a tû ta , II, 256. 120 VI. G o rd lesv k iy . K v o p ro su o v lly a n ll tu ry e tsk o v o y a z ık a n a arabskiy. Z apiski k o lle g il v o sto k o v ed o v , t. V, s. 273.



107



ki Türk sanı "T u tu n ” ("Tudun B ehadır”) şekli de var­ d ır].’^' Selçuklularda, ordunun eski örgütlenm esini yansıtan eski T ürk sanlarının sürm esi de doğaldı: "Yabgu” ve “şad”, ordunun sağ ve sol k anatlarının başkanlarıydı. Sultan öldüğü zaman, onun ardılı sorunu, müslüm an kurum u olan "m ecliste” görüşülm üyordu; erkân, Oğuz boylan tem silcilerinden b ir k urul olan "k u ru ltay ”ı topluyordu. Selçuklularda kurultay, hanın ilan edildiği boylararası ortak toplantının eski işlevlerini sürdürüyor­ du. B ir seferinde, kurultayda, düşünce ayrılıkları başgösterm iş, o zam an, M araş beyi N usreddin, Oğuzların alışıl­ mış hukukunu anım satm ıştı. Şöyle diyordu: "Büyük k ar­ deş varken küçüğe serverlik düşm ez” (“Aga varken eyniye serverlik değmez. Oğuz beyleri, seçilenin çevresinde ayakta durarak, önünde üç kez eğiliyorlardı; sonra, ona bal ve kımızla dolu sağraklar sunuluyordu, Osmanlı tarihçisi Lütfi Pa­ şa, böyle anlatıyor. Yazıcıoğlu Alinin bildirdiği ta h ta o tu rtm a töreni, Karam anoğulları hüküm darlarında, henüz devam eden eski Türk geleneklerinin aynısını canlandırıyor;’^®sultan, kol­ lara alınarak kaldırılıyor ("taşınıyor”) ve tah ta oturtuluyor,’^"* sonra, üzerine yağm ur gibi dirhem ve d inarlar (gü­ m üş ve altın sikkeler) savruluyordu. Alıştığı eski form lardan istem eyerek vazgeçen bozkır insanı, h er yanda duyum sanıyordu.'^ Sultanın sarayına 121 îb n l B îb l. r v . 314; b u s ö z c ü k k o n u su n d a bk z; " S b orn lk M u zeya a n tr o p o lo g u 1 e tn o g r a r il" m a k a lesi, t . V. s. 395 - 400. 122 Y a z ıc ıo ğ lu A li. 97. 123 V. V e ly a a n h o v . Z ernoz. İssleclo v a n ly e o k a sım o v sk lh ts a r y a h 1 ts a r e v lç a h . sp b ., 1864, ç. II, s. 403 -4 0 9 (v o tsa r e n iy e U raz - M u h a m m e d a ). 124 ib n l B tbî, IV, 251, v e a y n c a 280 (K u r ’a n ü z e r in e y e m in de b u ra d a d ır ). 125 V. B a rto ld (O çerk is to r ll tu rk m e n sk o v o no ro d a , s. 28), S e lç u k lu s ik ­ k e le r in d e , K ın ık b o y u d a m g a sın ın (u c u y u k a rıy a d ö n ü k ok ) b u lu n d u ğ u n a işa r e t ed iyor. B kz: E c ş id ü 'l D ln ’de d a m g a ta s v ir i (T ru d ı V o sto çn o v o o td e le -



m,



108



gelen beyler, "Oğuz geleneğine göre” eğiliyor, toprağı öpü­ yorlardı. Bizans İm p arato ru Roman Diojen de, Alp Arslan önünde toprağı öpüyordu. 11. yüzyılda. Büyük Selçuk­ lular, bağlı beyliklerle ilgili tören düzenini henüz bilm i­ yorlardı. Sultan, iktidarı güçlü olduğu sürece, toprağı, oğul­ ları arasında soy "uluslarına” bölüyordu. O, R um ’a kişi­ sel yurtluğu gibi bakıyordu. Sultan II. Kılıç Arslan böy­ le davranm ış, daha Büyük Selçuklularda var olan gele­ neği izleyerek, toprak ları 12 parçaya bölmüştü.'^'^ Bilindi­ ğine göre, bu, bozkır adam ı sultanın iradeyi dağıttığı son olaydır. Oğulların bölgelerinden sultanın divanına gelir gelmiyordu, yalnızca, yılda b ir kez, çocuklar, babalarının önünde eğilmeye geliyorlardı.’®’ “H alkın sesi” de saraya girebiliyor, burada, sık sık halk ozanının türk ü sü duyuluyordu. Ve ozanlar, (Prof. F. K ö p rü lü n ü n ortaya çıkardığı) anonim ozan örneğinde görüldüğü gibi, daha 15. yüzyılda bile vardılar.’^®Ozanlar, halk şairleriydi, türkülerin yazarı da çabucak unutulu­ yordu. Selçuklularda, şiir. Şam an dini izlerini taşıyordu. 16. yüzyılda. Sultan I. Selim ’in "ordu şairinin” adı (ya da yazınsal takm a adı). K azakların bugün de koruduğu bir terim olan "B ahşi”’^ idi. Oğuzlarda töre (alışılmış hukuk,) h er yanda ağır ba­ sıyordu ve îra n kültürüyle beslenm iş yerleşik kentli ile, göçebe Oğuz arasındaki uçurum , yabancı b ir mevlevi olan n ly a A rh eo lo g io esk o v o o b sç estv a , t . V II, s. 38), K a şg a rlı M a h m u d 'd a S alorla r m d a m g a sı d a h a çok, R eşid ü 'd D ln ’ln K ın ık İçin d a m g a ta s v ir in i a n ım ­ sa tm a k ta d ır . — F. K ö p r ü lü (B iz a n s M ü e sse se le r lııln T esiri, s. 257, n o t. 5), " K ın ık ” d a m g a sın ı ç o m a k o la ra k a n la m ıştır . 126 B e lir te lim kİ, S u lta n II. K ılıç a r sla n 'ın o n b ir o ğ lu vardı, o n İk in c isi k ız ı t s m e t û ’d D in G ev h er H a tu n ’d u (b kz: 'E kler"). 127 Y a z ıc io g lu A li, III, 11. 128 Y u s u f Ziya, H a lk E d e b iy a t A n to lo jis i, İ sta n b u l, 1933, s. 12. (— E d eb iyat ser isi, s. 24). 129 A gy., ss. 13 - 14.



109



Aflâkî’nin gözüne çarpm ıştı. A talarının düzenlerini ve söylencelerini özenle savunan göçebelerin yerleştiği boz­ kırların ortasında, kent k ü ltü rü vahaları yalnız başına görünüyordu. Aflâki’ye, Oğuzlar yabancıydı. O, Oğuzları um acı gibi görüyordu. Celâleddin Rum i’nin oğlu B ahaddin Veled’in, Türkler halife üzerinde güç kazandıkları zaman, olasıdır ki, Bağdad'da tah rif edilmiş olan b ir "hadis" anım sadı ğmı anlatıyor: "Benim, doğuya yerleştirdiğim b ir ordum var; adlarını Türk koydum. Öfkemi ve gazabımı onlara bıraktım ; ve kurallarını çiğneyecek b ir kişi ya da halkın bulunduğu her yerde, üzerlerine T ürk'ü salacağım, bu benim intikam ım olacak.”’^“ Aflâki, m üslüm an sofuluğuyla ağulanmış Kaşgarlı M ahm ud’da, daha 11. yüzyılda yer alan “tanrının felake­ ti” b arb ar T ürkler konusundaki eski uydurm aları yine­ lemekte, am a Selçukluların gene de Küçük Asya'da, müslüm anhğm kalesi olduklarını, mevlevilerin Oğuzlar saye­ sinde yükseldiğini ve yoksul, bilisiz köy halkım söm üren güçlü feodallara dönüştüğünü unutm aktadır. İranlılar da, Türklere bu gözle bakıyorlardı: Ubeyd Zakani, “Risalei T ârifât”ta, "Türkler, deccahn ön haber­ cisidir”, dem ektedir. M üslüman kültürüyle "ışıklanm am ış” basit insan "T ürk”ü, geleneksel aşağılama, Osmanlı aydınlarına İran ­ lIlardan geçm iştir.”'



130A flâkl, II, 478 - 479. 131 Ö rn eğ in 16. y ü z y ıl şa iri M esih l, b elk i, y a b a n c ıla r ın bu İ lg isiy le ala y ederek şö y le sö y lü y o r: “Y a A rab’d a n y a A cem 'd en y ü r ü g el b iz e ’’ (Y a arab d a n y a a c em d e n y ü r ü g e l). A yrıca, O rta A sya'da d a "T ürk"e b ö y le b a k ı­ yorlardı; B abür, d a y ısı S u lta n A h m ed ’d en , h iç b ir şey o k u m a y a n " saf y ü ­ r e k li b ir T ü r k ” ( 'T ürk ü sad e id i" ) o la ra k söaeten ek ted ir, bk z: V. B artold . U lu g b e k i y ev o vrem ya. Pgr. s. 145.



110



DÖRDÜNCÜ BÖLÜM



Selçuklular Devrinde Oğuzların D urum unun B ir G örünü­ m ü O larak 15-18. Yüzyıllarda K üçük Asya Göçebe Boylarının Örgütlenm esi



"Oğuz zam anı” ("Oğuz Zam anı”) Osmanlı dönem in­ de uzun süre am m sanm ıştır. B ir bölüm üyle "Dede Kor­ kut K itabı”nda yansımış olan Oğuzlar üzerine söylence­ ler, halk türkülerince sürdürülüyor ve halk bu türküleri severek dinliyordu.' Soya dayalı içgüdülerin yankıları, K üçük Asya'da, uzun b ir süre yaşam aya devam ediyordu. Küçük Asya’ya, daha, O rta Asya ya da Moğol boz­ kırlarından getirilen, Oğuzların eski örgütlenm esi, Ana­ dolu’da Türk "aşiretleri” (göçebe boylan) üzerine 16.-18. yüzyıllar belgelerinde, kuşkusuz, yansım ıştır. Osmanlı 1 B e lli k o n u la r ş im d i de K ü ç ü k A sya'da h e n ü z y a şa m a k ta d ır, bk z: “B e y . şo h lr ’de bir E r m e n in in n o t la n ” (Ü lk ü , 1938, n o . 2 ve d e v .).



111



hüküm eti, buyruklar yayınlarken, eski ferm anlara dayan­ makta,^ arşivlerde bulunan eski düzenlem elerin gözetilmeşini istem ektedir. Osm anh sultanlarının “kanunnam e­ leri”, Sultan II. Mehmed zam anından beri, göçebelerin alışılm ış hukukunu, daha önce, Selçuklular devrinde olu­ şan norm ları yasallaştırıyor, sağlam laştırıyordu. Göçebe Oğuzların atalarının yaşam ını kavram ak için arşiv m al­ zem esinin büyük önem i bu rad an bellidir. Bu belgelerde “Oğuz” sözcüğü kaybolm uştur; boy bağlarını yitirm iş ve Arap ve Fars yazınları üzerinde eği­ tilm iş Osm anh yönetici züm resi için, şanlı ataları Oğuz "T ürkleri"nin anısı artık utanç vericidir, ve onlar, “Yü­ rü k ler” ve “Türkm enler" sözcüklerini kullanm aktadırlar; ayrıca, bu terim ler birbirinden ayrılm akta ve k arşıt ola­ rak alınm aktadır (bkz: örneğin, Ferm an no: 205, s. 162). “Y örük” (göçebe) terim inin çok eskiden yerleşm iş olm ası m üm kündür; belgede (no; 196, s. 148) "eski y ürükler” den sözedilmiştir. Ne var ki, Türkm enlerin küçük parçaları, bunların 24 boy adını, şurada b urada sürdüren Oğuzlar olduğunu dile getirm ektedir. Örneğin, 233 n o ’lu belgede (s. 203) Begdili Türkm enleri adı geçmekte, 246 no’lu belgede ise (s. 215), Bayat boyu (Suriye Bayatları) anılm aktadır. Term inoloji, artık, değişikliklere uğram ıştır, boyla­ rın bölüm leri, yöneticileri ve boy başkanlarına vb. iliş­ kin terim ler arasına A rapçalan katılm aktadır; genel ola­ rak eski Türkçe terim lerin yeni Arapçalarıyla b ir karışı­ m ı görülm ektedir. O kuryazarlarca hazırlanm ış olan belgelerde, kuşku­ suz, boyların “cem aat”e, “m ahalle”ye ("m ahle”) bölün­ m esinde, Arapça terim ler (“taife, aşiret”) yer t ’ıyor; am a Türkçe terim ler, çok daha ayrıntılı geçiyor: "Ocak" (otuz 2 S u lta n II. M eh m e d 'in " K a n u n n a m esi" k o n u su n d a "bu k a n u n n a m e n in o n u n b a b a sın ın v e d e d e s in in o ld u ğ u ” sö y len m e k te d ir .



112



ailelik birlik), boy (“cem aat” bunun Arapça karşılığı), "aym ak”, "bölük”, "o b a”. Bu terim lerin evrimi, büyük b ir toplum sal yarar taşıyor; bu terim ler, b ir bölüm üyle o rtak T ürk soy kütüğünü yansıtm akta (krş: örneğin, oy­ m ak), b ir bölümüyle, O sm anlılann askerî birim lerine geç­ m iştir; örneğin: bölük; "ocak” terim i yeniçeri ordusu için benim senm iştir. Boyun başında, eskiden beri, "subaşı” bulunuyordu.^ Daha 16. -18. yüzyıllarda, belli boyların ya da boy birliklerinin'* yüksek yöneticileri, böyle adlandırıl dığına gö­ re, ister istemez, önceden de, Selçuklular dönem inde bu terim in göçebeler arasında çok yaygın olduğu ve Oğuzlar­ da soyun yarı askerî yapısının kalıntısını gösterdiği, subaşıların göçebe feodallar olduğu varsayım ı ortaya çıkı­ yor. Örneğin, Selçukluların atası Selçuk'un sanı subaşı idi.® Sonra, Osmanlı dönem inde subaşı, eski konum unu yitirm iş, taşrada polis işlevlerini görür durum a gelmiş­ tir; kom iser ya da m ahalle polisidir;‘ Evliya Çelebi’den anlaşıldığına göre bu işlevler, en azından 17. yüzyılda a r­ tık görünmeye başlam ıştır. 17. yüzyıl başında, göçebelerde, "subaşı” terim i yok oluyor; bunun yerini "başbuğ”,^ "m ir” (miri aşire t-b o y beyi), "reis” (“reis”) terim leri alıyor. B unum a birlikte, "m ir" terim inin ardında yüzyıllık b ir geçmiş vardır: Sul­ tan II. M ehmedin “K anunnam e”sinde, Y ürüklerin emirinden (Mir) sözedilm ektedir. Eski terim lerin yerini terket3w.



B a rth o ld , 12, V o r lesu n g en , s. 101. T ü r k iy e ’n in A vrupa k e sim in d e (T ek ird a ğ ’ın g ü n e y b a tıs ı) S u b a şık ö y vardır. 4 T erim e b a z a n "m ü3eH lm ’'İ6rde r a stla n m a k ta d ır . (b elg e n o. 63, s. 50). 5 W . B a rto ld . 12 V o r lesu n g en , p. 101 (btez: K a şg a rlı M ah m u d , I, 397: “S e lç ik S u b a şı” ). 6 (O rdu) ve (su ) sö z c ü k le r in in k a r ışm a sı, b o z u lm a y a y a r d ım e tm iş tir ; krş. Saiml B e y s ö z lü ğ ü (II, s. 386 - 387), Fr. K r a e lits - G r e lfe n h o r st n e d e n se b ö y le a n lıy o r (K a n u n n a m e S u lta n M eh m ed s d es E roberers. M. O. O,, I, 1921, p. 39, n o t 2). " S u b a sh l" sö z c ü ğ ü k o n u su n d a bk z: m a k a le, J. H. ICram ers. “E n cy clo p â d le de l ’Isla m ” (IV . 5 1 3 -5 1 4 ) . 7 S. 169'da (b elg e no: 161) y a n lış y a z ım (b a ş v e b u g ).



113



mesi, doğal biçim de oluşm aktadır. Bunlar, dışarıdan, İs­ tan b u l’dan hüküm et m em urları gönderilmesiyle b ir yana itilm ektedir. Boyun kuruluşu gereği, ayrıca boyların başk an lan olan boy beyi, (beğ, big) bulunuyordu, Selçuklular zam a­ nında, onların iktidarının önem i ve kapsam ı, sanki daha fazlaydı; "bölükbaşı", “çeribaşı”. "B ölük”, önce, O rta Asya'da kullanılan, bonra, Mogollarca İra n ’ın yönetim yapısına sokulan eski b ir terim ­ dir; “Çeribaşı” “çerilerin” yani savaş için donatılm ış ki­ şilerin, askerlerin yöneticisi demektir.® “Çeri” sözcüğü, Türk dillerine çok eskiden girm iştir; önce, H indistan’dan U ygurlara geçmiş, U ygurlardan, onların devlet yapısının kalıtçıları M ogollarca alınm ıştır (krş. Moğolca "tsirik ”). Son olarak, Osmanlılar, Y ürüklerin (Oğuzlar) askerî ör­ gütlenm esinden hareketle, yeniçerileri oluşturm uştur. Ayrıca, seçkin görev adam ları, ya da yaşları ve zekâla­ rıyla güven kazanan kişiler vardı; büyük rol oynayan "ket­ h ü d a” (yöneticiler); "ih tiy arlar” (Orta Asya’daki "aksakal­ la r”); "iş erleri”; "söz sahibleri”; "il erleri”, tüm bunlar "en iyi kişiler”'(ahassi rical) idi (belge no: 198, s. 153). Sonra, sipahilerin ve yeniçerilerin baskılarından ko­ runm ak için, Y ürüklerde, iç milis olan "yiğitbaşı” ku ru ­ m u yaratılır (belge no: 108, s. 57).’ Göçebelerin soy örgütlenm esi, doğallıkla, dağılıyor; Selçukluların siyasetini sürdüren O sm anlılar da onların çözülmesi için çaba harcıyorlar. Bu süreç, 17. yüzyıl or­ tasına doğru hızlandı. Aynı dönemde, b ir örneksem e re­ form u oluyor, (kethüda, yiğitbaşı) gibi resm î görevler, 8



V o y n u k la n n ö n d erleri u z u n sü re, 19, y ü z y ıla d e ğ in b ö y le a d la n d ır ılı­ yordu, bk z: K. tr e çe k , agy. s. 579. T erim ş im d i ç in g e n e le rd e (b ir tü r m u h ­ ta r lık ) sü rm ek ted ir. 9 K rş: İ ra n ’daki' ( “I lo t ” ) T ürk g ö ç eb eler i K aşk ay’la r ın ö r g ü tle n m e si: A. R o m a sk e v lç , P e s n ı K a şk a y tsev , S b o rn ik M u zey a a n tro p o lo g u 1 e tn o g r a fll, V, 575 - 576.



114



İstanbul'da, zanaatkâr örgütlerinde, atelyelero>. de orta­ ya çıkıyor. Devlet aygıtı sağlam laşıyor, yönetim de m er­ kezileşme m eydana geliyor. Göçebeleri yönetm ek ve de­ netlem ek için İstan b u l’dan “voyvoda” gidiyor. Bu konu­ da ilk değiniye, h. 1103 yılında, yani 18. yüzyılın başına doğru rastlanıyor. Bu noktada, artık, Balkan Slavlarının etkisinin yansım ası duyuluyor. Voyvoda, anlaşılan, askerî yönetim i de üstleniyordu. D urum una göre "boybeylerinden” daha yüksek b ir konum daydı (belge no: 221, s. 165). Ve (Göçebeler içinden seçilen) K ethüda, artık, merkezi yönetimce saptanıyor ve belli ki, İstanbul'dan "b erat" ve onur "cübbesi" alıyordu (s. 219). Boyların üyeleri arasında, gene de, henüz güçlü bir bağ vardı. Görevler, kalıt şeklinde geçiyordu. Bâbıâli, boybeylerine, onların torunlarına ve akrabalarına verili­ yordu (s. 191, 209), am a b ir seferinde, kethüdanın yaka­ lanm asını buyuran hüküm et aynı zam anda onım akraba­ larına da gözdağı veriyordu (s. 216). Boyun birlik ve dayanışm ası, hüküm et tarafından iyi kullanılm ıştır: herhangi b ir yeni önlem alırken (örneğin savaş zam anında insanların toplanm ası), ta şra yönetimi, "boy seçkinlerini” dinsel divanda topluyordu, ve bunlar, b ir yüküm lülük alıyorlar, yani, boy adına merkezi yöne­ tim in istem inin yerine getirilm esi görevini (asker sağlan­ ması, suçluların teslim edilmesi) üstleniyorlardı. H üküm etin politikası, boy önderlerinin göze girme çabası üzerine kurulm uştu. Bunlara, onursal sanlar ba­ ğışlanm akta (belge no: 219, s. 182), ya da tersine, hükü­ met, itaatsizlikten ötürü, sürgünle ya da azletmekle teh­ dit etm ektedir. Onlardan, zengin ve soylu kişiler rehin alınıyor, hapishaneye kapatılıyordu. Göçebelerin hakları, giderek kısıtlanıyordu. Silahları (ateşsiz ve ateşli) alınıyor, ata binm ek, kılıç kuşanm ak, (levend ya da yeniçerilerinkine benzer) askerî giysi giy­ 115



m ek vb. yasaklanıyordu; tüm b u önlemlerle, hüküm et, Y ürüklerdeki savaşçı ru h u öldürm eye çalışıyordu. Daha Selçuklular zam anında, göçebe Oğuzlara, "ikta ”'° denilen to p rak p arça lan ayrılm ıştı; onların yalnız­ ca, herhangi b ir bölge çerçevesinde hareket etm elerine izin veriliyordu. Böyle olm akla birlikte. Y ürükler ve Türkm enler, bir yerden diğerine göçmeye devam ediyorlardı. Y ürüklerden söz eden belgeler sık sık ekliyor: "konar, göçer” Y ürük­ ler; am a bunların yer değiştirm esi, eskiden beri, hükü­ m eti kaygılandırm akta ve rah atın ı kaçırm aktadır. Türk boylarının göçebeliği, ik tid arlara kaygı ve hu­ zursuzluk veriyordu. Bunu çok iyi anlayan Nizam-ül-Mülk, uygun b ir siyaset oluşturm uştu; İstanbul da ona öykü­ nüyordu. Ama, Küçük Asya’daki başına buyruk Türkler, merkezi yönetim in eylemlerini büyük dikkatle gözlüyor­ lar. Y ürükleri toprağa bağlam aya yönelik önlemlere, baş­ kaldırılarla karşılık veriyorlardı. B ir yandan savaşçı atıl­ ganlıklarını yansıtan, öte yandan toprağa yerleşen ark a­ daşlarım , “Fellahları” horgören “iskân tü rk ü leri”, bu sa­ vaşımı, ustaca dile getirm ektedir." Anadolu’da, zam an zaman, kuşkusuz, denetim amacı güden, göçebe yazım ları yapılm ıştır. H. 1133 yılında, ya­ ni 18. yüzyılın 20’li yıllarındaki yazım bunlardan biriydi (belge no: 236, s. 208). Yazlık ve kışlık göçebe konakları olan yaylaklar ve kışlaklar yüzyılların geleneğiyle, göçe­ belere ayrılmış bölgelerdi. Daha sonra, h. 1143 yılında. Y ürükler konusunda b ir tüzük de yayımlanm ıştı. Y ürükler ve Türkm enler, Anadolu’da gürültü ve taş­ kınlık yapıyorlardı, yerleşik köylülerin bereketli tarlaları o n la n çekiyor ve dağlardan inerek ekinleri batırıyor, köy10 F. K ö p r ü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esiri, ss. 226 - 227. H B k z ; A. R e fik ta r a fın d a n “H alk B ilg is i H aberleri", 2, no. 16, ss, 9 3 - 9 9 . d e r g isin d e y a y ım la n a n b e lg e le r ü z e rin e y a z ıla n A b d u lk ad ir'in m a k a lesi.



116



leri basıyor, yağm alıyorlar, sürüleri, insanları vb. kaçırı­ yorlardı. Sivil halk, yasal kom şuları göçebeler tarafın­ dan yapılan zorbalığa, o anda dayanm ak zorundaydı. Bu baskınlar, yıldan yıla tekrarlanm aya, dışardan yeni göçe­ be kalabalıkları gelmeye başlayınca, İstan b u l’a şikâyet­ ler yağıyor, hüküm et de göçebeleri, belgelerde kayıtlı ge­ leneksel toprakların a döndürm ek için çaba harcıyordu. B unların yerleştirilm esi konusuna özen gösteriliyordu; hüküm et, toprak parçaları belirliyor, taş evler ve dam­ lar kurm aya zorluyor, yer değiştirm e sırasında, b ir yerde üç günden fazla kalmayı yasaklıyor, göç etm elerini güç­ leştirm ek ve ağırlaştırm ak için, dağlarda boğazları ve ge­ çitleri tutuyordu. H er yanda, özel kişilere bağlı karakol­ la r bulunuyordu; bunlar, “h a n '’lard a "ağalar”, dağ geçit­ lerinde (daha sonra, anlaşılan, jan d arm a k urum u olan "zaptiye’yi oluşturan) "zabitler”di. Anadolu'da, kendine özgü b ir göç ya da yerleşm e yönetim i yaratılm ıştı: b u ra­ da, toprak işlerini düzenleyen acentalar (iskânbaşı) bulu­ nuyor, Anadolu’da yağmacılığın kovuşturulm ası için pa­ şalar gönderiliyordu (belge no: 222, s. 186). Ve, olasıdır ki, göçebelere elverişsiz to p rak lar veren hüküm et, gizli­ den gizliye, bu niteliksiz, huzursuz insanlardan k urtulm a­ yı düşlüyordu. Bu topraklarda, insanlar ve hayvanlar, sık sık hastalıktan ölüyordu. Göçebeler için, b ir yerde kal­ m ak bunaltıcıydı. Onlar, özgürlüğe can atıyordu. Yerel yöneticiler olan "valiler” ve "m u b assırlar” gö­ çebeleri eziyordu; Bâbıâli bile, b ir seferinde, Aydm’daki Gümüşlü bojom dan alınan parasal haraçların haddinden fazla olduğunu kabul etm işti (belge no: 204, d. 162). B askılar altında ezilen göçebeler, yollar boyunca, kervanlara ve askerlere saldırıyorlardı, göçebelerin ayak­ lanm aları ve başkaldırıları (tam öyküsünü arşiv malze­ mesi ortaya koyabilir), büyük to p ra k la n kapsıyordu. H. 1100 yılında (1689) Türkm enler, E lbistan halkına kırk 117



gün süren korku yaşattılar. Kısaca, 16. -18. yüzyıllarda, göçebe Türkler, 20. yüzyılda, D ersim ’de K ürtlerin eyle­ m indeki gibi davranıyorlardı. Savaşım güçtü. H üküm et, “onları yenm enin çetin b ir iş” olduğunu itiraf ediyordu. Göçebeler, eski yerlerine dönmeyi reddediyor, hüküm et güç kullanınca ise kaçıyorlar, dağlarda barınak buluyor, akrabalarında gizleniyorlardı. Bazan, onları, "ortakçı" di­ ye göstererek " tım a r” sahipleri saklıyorlar, ya da esnaf ve zanaatkarlara (ehli san’at) başvuruyorlardı. H üküm et, ne olursa olsun, eski düzeni korum ak isti­ yor ve Y ürüklerin "yürük durum undan” çıkm asını ya­ saklıyordu. Ama, hüküm et karşısında suçlu olan Y ürük­ lerin aranm ası, genellikle sonuçsuz kalıyordu. Ensonu, hüküm et, üstünlük sağlayınca da, göçebele­ ri acımasızca tepeliyor ,onları fiziksel olarak yok ediyor­ du. Bu aşam ada, h er şey uygun görülüyordu: Şeyhülis­ lâm dan, öldürm eye izin veren fetva çıkıyordu (bkz. belge no: 194); bu, her iki dünyada da, "burada ve öbür dün yada”, "hayırlı b ir işti”. Yoksul göçebeler, onların önder­ leri Kıbrıs adasına, daha sonra 19. yüzyılda özgürlükçü yazar, çilekeş Nam ık K em al’in kapatıldığı Magosa kalesi­ ne sürdürülüyorlardı: Buraya kilitlenip, özgür bozkırla­ rın develerin, sürülerin özlemiyle eriyip gidiyorlardı.’^ B ütün bunlardan halkın ekonom isi zarar görüyor, ye­ rel yönetim, h a tta saray yönetim i zarara uğruyordu. Göçebeler için, yerleşik halka göre, belki, vergi ayrı­ calıkları belirlenm işti; onlar, örneğin, "Azerbeycan’da Yö­ netim Tüzüğü” tasarısında "yerel” gelenek olarak nite­ lenen, toprak sahibine "dünyalık (köylü) m addi yardım ı” şeklindeki "avarız”'^ gibi özel yüküm lülüklerden kurtul12 F. G ize’n ltı to p la d ığ ı y ü r ü k şa rk ıla r ı y itir ilm iş ö z g ü r lü ğ e ö z le m le d o lu d u r , ve, b e lk i, B ozb eg, b o y b e g l so y te r im in in b o z u lm u ş b iç im id ir . 13 “A v a rızla r” , “ev rezler” , S u lta n I. S ü le y m a n ’ın k a n u n la r ın ın y a y ın ­ c ıs ı M. A r if in a ç ık la m a sın a göre, fe th e d ile n to p ra k la rd a n sa v a ş z a m a n ı k o ş u l­ la r ın a göre a lm a n o la ğ a n ü s tü vergilerdir. B kz: K o lo n ia ln a y a p o litik a r o ssiy s-



118



m uşlardı. Küçük Asya’da "dünyalık (köylü) yardım ı” ("köm ek”) köylü yaşam ında 20. yüzyıla değin sürm üştür. H üküm etin, göçebelerden aldığı hayvan ve köy ü rü n ­ leri (süt, yün vb.) vergisinin ve toprağa yerleşenlerden aldığı tarla, bağ ve bahçe vergilerinin düzenli olarak akı­ şında çıkarı vardı. Tüm Anadolu’ya dağılan göçebeler, b ir Lölümüyle, “tim arlar”da ve “zeam etler’de çalışıyorlar; diğer bölü­ müyle, keseneğe verilen köylere (m ukataa kariyeleri) ka­ tılm ışlardı; ayrıca, “vakıf” gelirleri, "kutsal k entler” Mek­ ke’ye ve M edine’ye "arm ağan” “serh” giden sultan malı (has, havas) topraklardaki göçebeler vardı. Barış zam anında, çalışm ak için, göçebelerden büyük gruplar ayrılıyordu. Onlar, kale yapılarının onarım ı için, toplum sal binalar, cam iler vb. inşaatları için, İstan b u l’­ dan, E dirne’den isteniyorlardı. Bunlar, bedava emek-gücünü oluşturuyordu. H üküm etin, bunların beslenm esi için kaygılanm ası gerekm iyordu. Yürük, çalışmaya gider­ ken, savaş zam anında da gözetilen genel kurala uygun olarak, altı aylık yiyecek malzemesini yanm a alıyordu, ve hizm et süresi de, galiba, altı aydı. Ancak, en son olası­ lıkla, Y ürük başka b ir işe geçirilirken, her gün iki ekmek (çift nan) veriliyordu. Y ürüklerin askerî yüküm lülükleri. Sultan H. Mehm ed’in kanunnam esinde belirlenm işti. "Ocak”tan, yani her 30 Y ürük ailesinden 5 kişi alınıyordu. Avrupa Türki­ ye’sinin "fatihler soyunun” (evladı fatihan) yüküm lülüğü de aynıydı. Altı “Fatihler soyu”, b ir "eşkinci” veriyordu. Askerlik yüküm lülüğünden kaçınm a durum unda p ara ce­ zası (600 akça) alınıyordu. Barış zam anında olduğu gibi, savaş zam anında da yüküm lülüklerin yerine getirilm esi, îr a n ’m 9 M artta başk ovo ts a r iz m a vı A zerb a y ca n e v ı 20 - 60 g g . X IX v. M . - L,., 1937, s. 57. A ynı yerd e ay r ıc a B kz: " U k a za ter', " avarız” s ö zc ü ğ ü .



119



layan gayriresm i yeni yılı "nevruz”a ’‘', ya da Hızır günü­ ne yani eski tarzda, 23 N isana rastlatılıyordu. Küçük As­ ya’da emek-gücünün kiralanm ası da, gene 6 ay üzerinden, H ızır gününden Kasım gününe değin, b ir yaz boyunca yapılıyordu.’^ Görülüyor ki, b u ayrıntı bile, Selçuklular devrinde egemen olan ve yıllık savaş kam panyalarının sürelerinde yansıyan b ir düzeni yineliyordu. Göçebe yaşam ı norm la­ rından geçen bu eski geleneğin gücü, Türklerde, savaşta da, barış yaşam ında da, h er zaman, yürürlükteydi. Kasım günü gelir gelmez, askerler arasında, dinlenm?j gereksin­ m esi üzerine konuşm alar çoğalıyordu. Daha 17. yüzyılda durum böyleydi.'* Prof. Ahmed Refik’in yayımladığı belgelere göre, 16.-18. yüzyıllarda T ürk göçebelerin yaşamı böyle beli­ riyor.’^ Selçuklular dönem inde Oğuzlar ve göçebeler, hal­ kın temel egemen sınıfını oluşturuyordu. 16. -18. yüzyıl­ larda beliren, Selçuklular dönem i için belgesel bakım ­ dan şim dilik kapalı olan tüm bu çizgiler, kuşkusuz, daha belirgin olarak ortaya çıkmalıydı.’® Osmanlı devletinde. Oğuzlar, toplum sal m erdivenin aşağılarına kaym ışlardır. Selçuklular döneminde, onlar, ana konum da bulunuyorlardı; şimdi, devlet, keyfî davra­ nıyor, onlara yaşam ın akışını engelleyen yük olarak bakı­ yordu. Devlette yerleşiklik öğeleri üstün geliyordu. 1‘i B u n u n la b ir lik te , vergiler, M u h a rrem d e d e ö d e n iy o r d u (F . K öp rü lü . B iz a n s M ü e sse se le rin in T esir i, s. 173). 15 V I. G o rd lev sk iy . M a te rla lı d ly a o sm a n sk o v o n a ro d n o v o K alen d arya. J iv a y a sta r in a , god X X . 1911, s. 439. 16 N a lm a . T arih (İ sta n b u l y a y ın ı h . 1280), I. 84. 17 B ilin d iğ i g ib i, K ü ç ü k A sy a ’d a y a rı g ö çeb e T ü rk ler 20. y ü z y ıla d e ğ in v a r lığ ın ı sü r d ü r m ü ştü r; b k z; VI. G o rd lev sk iy . P o M oloy A zil. V p e ç a tle n iy a o t p oy ezd k l v ı 1913 g. R u ssk iy e V ed o m o sti, 1914, n o. 240. A li R ız a Y a lm a n ’ın " C e n u p ta T ü r k m e n O ym ak ları" b a ş lık lı g « n iş ç a lış m a sın d a n (4 c ilt ) , h e r . h a ld e, ilg in ç m a lz e m e ç ık a r ıla b ilird i, b en y a ln z c a a d ın ı b iliy o ru m . 13 O ğuz T ü r k m e n le r in in a k r a b a la r ın ın ç a ğ ım ız d a k i d u ru m u ü z e rin e , bkz: F. M ih a y lo v . T u z e m ts ı Z a k a sp iy sk o y o b la s ti i İh Jlzn. E tn o g r a fiç e sk Iy oçerk. A çh ab a d , 1900. — Q. K arpov. P le m e n n o y 1 ro d ovoy s o sta v T ü r k m e n P o lto r a ts k (A şh a b a d ), 1925.



120



BEŞÎN C Î BÖLÜM



Küçük Asya’da Feodalizm - Selçuklular Devrini Kavra­ mada Malzeme Olarak Doğu İllerinde Feodal Kalıntılarm Günümüzdeki Tablosu - Selçuklularda Soy Kütüğünün Bozulması - Askerî Tımarlar Sistemi - Bunun Moğol Kökleri. Selçuklular Öncesinde Küçük Asya’da Toprak Düzenleri - Tımarlar, Bunların Türleri - Feodallann Zen­ ginliği - “ Gulamlar” - “ Derebeyi” Tipinin Doğuşu - Feo­ dallann Askerî Yükümlülükleri - “ Sipahiler” ■Bağlı Bey­ ler ve Merkezi Hükümdar (Yasallar ve Süzerenler) - İta­ at İfadesi - Bağlı Beyliklerin (Vassallığın) Doğulu ve Batılı Öğeleri - Sultan ve Halife



Şeyh Said isyanından (1925 yılı) sonra, Dersimde bu­ lunmuş olan N. Hakkı (şimdi Uluğ), 11-13. yüzyıllarda, yani Selçuklular döneminde, Oğuz boyları için, devletin sınırlarını koruyan boylar için aynı olan öğeleri sürdü­ ren, Kürtlerin bu ıssız, yaban bölgesinin’ kölelik yaşamı­ nı anlatmıştır. Resmî bakımdan merkezi hükümete bağlı olan Der1 N a şit H akk ı. D ereb ey i v e D ersim . A nkara, 1932. B u ilg in ç k ita b ı "H a­ k im iy e ti M illiy e '’ g a z e te sin d e k i m a k a leler d e n b iliy o ru m : m a k a le le r in bir d iz is i de. y a y ın ın a s o n v eren “K a d ro ” (n o . 7, 8, 11) d e r g isin d e y d i, k ita b ın iç e r iğ i R u sça o la ra k A. D . N o v iç ev (K v o p ro su o fe o d a liz m e v ı tu r y c ts k o m K u r d ista n e. B lb lio g r a fly a V o sto k a , vıp. 2 - 4, 1933, s tr . 54 - 64) ta r a fın d a n ö z e tle n m iş tir .



121



sim ’deki K ürtler, boy başkanınm [aşiret reiriinin —ç.] iradesini uygulam aktadır: B unlar, onun adam larıdır ve genellikle onun adını (örneğin, Kangozade) taşım aktadır­ lar. —Yüzlerce, binlerce dönüm — toprak ona aittir, tarlaları dağıtm akta ve çevre köyleri yönetm ektedir. Hay­ vancılıkla uğraşan köylülerin ona bağım lılıg’., yalnızca ekonom ik bakım dan değildir. Ekonom idışı önlem lerle de (yağmalama, öldürm e) hareket eden, yürütm e ve yargı işlevlerini gören, onların "ru h u n u ” sezen boy başkanı, köylüler için her şey dem ektir; to p rak ağası cau r, yönet­ men kaym akam odur, şeyh odur; feodalda dünyasal ve dinsel iktidar birleşip bütünleşm ektedir. Bununla b irlik­ te, ağa ve şeyh, genellikle, köylüleri aralarında bölm ek­ tedirler; ağa dünyasal feodal, şeyh dinsel feodaldir. K entte yönetim ya da "tek k e” tarafından, boy başkanının kötü uygulam alarının üzeri kapatılm aktadır. Bu­ nun karşılığında feodal, koruyucusuna, kaym akam a ya da şeyhe, köyünden arm ağanlar (hayvan, altın, gümüş) götürm ekte, diğeri ise, ziyaretçisine karşı arm ağan ola­ rak kum aş, atkı, "m in tan ” ya da "en tari” verm ekte; ko­ nuğuna, bey olarak bağımlılığını simgeleyen gömlek b a­ ğışlam aktadır. Savaş zam anında, devlet aygıtı sarsılınca, feodal, ge­ çim olanaklarından yoksun köylülerin hüküm ete öfkesi­ ni, ustalıkla yönlendiriyordu. Em peryalist savaş sırasın­ da, b ir boy, kom şularına saldırm ış, varlıklarını yağm alar­ ken hüküm et binalarını da kırıp dökm üştü. Böylece, soy ilişkileri, giderek zayıfladığı ölçüde, boy başkanı feodale dönüşüyordu. A krabaları üzerinde iktida­ rını sürdürerek, onların posasını çıkaran feodal, hoşnut­ suzluğu, kendi üzerinden uzak tutm ayı başarıyor, ve tüm suçlar hüküm ete yükleniyordu. Selçuklular döneminde, olup biteni açıklam ava yar­ dımcı olan Doğu Anadolu'daki feodal düzenin çözümlen­ 122



mesi böyledir. Oğuz boyları —soy kitlesi—, boy yöneticilerine (sU’ başılara) bağlıydı. Boyun nüfusu ne denli fazlaysa, göçe­ be feodal da o denli güçlü ve tehlikeliydi. Boy beylerinde toplanan gücü, eylemsiz kılm ak için, sultan, boyları bö­ lüyordu. A ralarındaki soy bağını parçalayarak, onlara yeni görüşler aşılıyordu. Toprak, devlet düşüncesinin kişileştiği sultanın m alıdır; to p rak alanı, bölgeler elde eden boy başkanı sultan karşısında yüküm lülükler taşım akta­ dır; şim di o, sultana bağlı b ir feodal beydir, am a daha büyük feodal —sultan—, sınıfsal haklarını ve çıkarlarını ihlal ettiği zaman, sultana karşı ayaklanm a başlatm akta, saray darbesi yapm aktadır. Oğuzlarda, soya dayalı yaşam ın bozulm ası. Küçük Asya’ya gelmeden çok önce başlam ıştır. O rta Asya’da ya­ şam, Büyük Selçukluların veziri (başlangıçta Alp Arslan’ın, sonra onun, ardılı M elikşah’ın vezirliğini yapan) Nizam-ül-Mülk tarafından belirlenen değişiklikler yaratm ış­ tı.^ Nizam-ül-Mülk'ün yapıtı "Siyaset-nam e” ("Yönetim Kitabı") ya da siyaseti-m'ülûk ("H üküm darların Yaşam­ la rı”), Vakayinam e’nin geçmişe dönük olarak betim ledi­ ği gibi Selçukluların ideal hüküm darı olan Sultan I. Alaaddin K eykubadın el kitabıydı. Askerî tım ar sistem inin kökleri. Doğu Asya’ya uzan­ m aktadır; bunlar, henüz soy düzeninde yaşayan Türk boyları üzerinde, M oğolların ya da, belki, ayrılm alarından önce Moğol-Türk boyları üzerinde b ir başka bilinmeyen ortam ın kökten etkisini düşündürm ektedir. Hem soy te­ rim leri (uruğ-kuşak, akraba) hem de yüksek yasama ku­ rum u soy üyeleri kurulu, (Kurultay), Moğol dilinden ak­ tarm alardır. 2 N lz a m -ü l-M ü lk , ayrıca, to p ra k y a sa la r ın ı, to p ra k la r ü z e r in d e te m e ls iz sa v la rın o r ta d a n k a ld ır ılm a sı İçin, k u ra lla rı d ü z e n le n m iş y a d a d e r g ln le m lş tlr , bk z: V. B a rto ld . O n y e k o to r ıh v o s to ç n ıh ru k o p lsa h , s. 0117 - 0118.



123



G. D. Sanjev, Cengiz Han® dönem inde askerî örgüt­ lenmedeki yetkinliğin, belki, Mogollarca, kom şularm dan, kuşkusuz, Çinlilerden ak tarılan b irtakım eski yansım a­ ları gerektirdiğine benim dikkatim i çekmişti. T ürk halklarının tarihini doğru kavram ak için, Mo­ ğolların incelenmesi zorunludur; böyle b ir inceleme, hem Türklerin soy kütüğünü, hem de onların toplumsal-ekonom ik örgütlenm esini aydınlatm ak durum undadır. MO’ ğolların kalıtı eski Asya düzenlemeleri, Küçük Asya’daki Türklerde, uzun süre devam etm iştir. Eski Oğuz geleneklerinden kopan Nizam-ül-Mülk un öğütlerini izleyen Selçuklular, babadan oğula geçen, ka­ lıtsal askerî tim arlar sistem i gibi O rta Asya düzenleme­ lerini alıkoyuyordu. K alıt ilkesi, kuşkusuz, devlet düze­ nine süreklilik sağlıyordu. Askerî tim arlar, İran'da, İran M oğollarmda da var­ dı. H an Gazan tarafından yayım lanan (1303)'' tim arlar tüzüğü, m üslüm an izlerini (köylülerin bireysel özgürlü­ ğü) taşıyordu. Ama, tim ar kurum u için (Îbni-Bîbî'nin de bildiği) b ir Moğol terim i, soyurghal — "lü tu f”, "bağış”, "yaşam boyu kullanm a” (şimdi sözcük eskim iştir) kulla­ nılm aktadır.’ Bu terim , Fars dilinde, 18. yüzj'ilda geçebilmiştir; h atta, belki, "soyurghal” sözcüğü, İra n ’da, ancak, 18. yüz­ yılda oluşan gerçek ilişkilerin Moğol diline sonradan çe3 Y a sa 'd a a sk e ri tü z ü k , bk z: G. V ern a d sk iy , agy., s. 2 0 - 2 1 . 4 C. D ’O hsson, H tsto lr e d e s M o n g o ls. L a H aye e t A rasterdam , 1835, t. IV, p . 420 -4 2 9 . 5 B . V la d im ir tso v . O b şç e stv e n n ıy str o y m o n g o lo v , s. 115. p rim , 2. — K u ş ­ k u su z , " tlu l" (" tey ü l" ) k u r u m u d a a y rıca Incelenm 'eU dir, b k z: B ilim le r A k a­ d e m is i ta r a fın d a n y a y ım la n a n b elg elerd e te r im in ta n ım la n m a sı (K o lo n la ln a y a p o litik a ro ssiy sk o v o ts a r iz m a v ı A zerb a y ca n e. M. - L. 1937, ç. II, U k a z a te l). V. R a d lo v (III. 1380 . 1381) s ö z c ü ğ ü Ç a ğ a ta y ca sa y ıy o r v e şö y le çeviriyor: "Y aşam b o y u k u lla n ım a b a ğ ış la n m ış to p ra k p arçası" , y a n i k e n ­ d in e ö z g ü b ir tü r "İkta"; a y rıca bk z; B a b ü r ’e v e S a r d e n ’e g ön d erm eler yer a la n L. B u d a g o u 'u n “ S ö z lü ğ ü ” (1. 423 - 424). S ö z c ü ğ ü n e tim o lo jis i a çık d e ğ ild ir, g a lib a , b u ra d a d a a r a ştırm a y ı, M o ğ o lla ra y ö n le n d ir m e k gerekiyor.



124



virisidir. Ama, belki de, tersine, yaşam boyu bağışlar ko­ nusunda birtakım eski Moğol yansım alarım , bu "soyurgh al” sözcüğü dile getirm ektedir, yani Selçuklulardan (ka­ lıtsal) askerî tim arlar sistem i alınınca, sözcük, İra n ’da doğal olarak yüzeye çıkm ıştır* Büyük Selçuklularda, askerî tim arlar, 11. yüzyılda konulduğuna göre,^ aktarm a Moğol işgallerinden önce m eydana gelebilm iştir. O za­ m an, bu, İra n ’da yalnızca toprak m ülkiyeti term inoloji­ sinin değil, sulam a terim lerinin de dile getirdiği, Orta Asya halkları arasında, eski özgür karşılıklı etkileşm e­ nin b ir kanıtıdır.® O rdu için gene b ir Moğol terim i, xoshun’ Fars dilin­ de (dille kuralcı reform lardan önce “k u şun”) kullanılı­ yordu. Daha sonra, 17. yüzyılda, M ançurların boyundu­ ruk altına aldığı, feodal hüküm dara bağlı feodal birlik­ ler "hoşun” olarak adlandırılıyordu,'" am a, gy>liba, daha önce de, bu terim , askerî değil, toplum sal içerik taşıyor­ du, ya da doğrusu, bu birliklerin ordu bulundurm ası ge­ rekiyordu. Şurası kesin ki, Moğol İm paratorluğunun, Batı ulus­ larındaki tim ar sistem i üzerinde, Moğol etkisi kuşkusuz­ dur. Moğol istilasının, daha önce, H orasan’a geçmiş olan etkiyi pekiştirm iş olm ası m üm kündür. M oğollarda, özen­ li b ir askerî örgütlenm e vardı, ve disiplin —anında sa­ vaş durum una geçiş— resm î görevlilere bağışlanan ay­ rıcalıklarla destekleniyordu. Selçuklular devletinin olu6 S oru n , ö z e l a r a ştırm a g erek tiriy o r, a y rıca bicz: F. K ö p r ü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esir i, s. 100. 7 C. H. B eck er (I sla m stu d le n , L elp zlg , 1924, B d. I, p. 243; S te u e r p a c h t u n d le h n w e s e n ), y a z ın k a y n a k la r ın a d a y a n a ra k , b u s is t e m in d e B ü y ü k S e l­ ç u k lu la r ta r a fın d a n k u r u ld u ğ u n u v a rsayıyor. B u n u n la b ir lik te . N iz a m ü l M ü lk r ed d etse de, b a ğ ışla r, y e r yer S a m a n ile r v e G a z n e llle r z a m a n ın d a m e y ­ d a n a g e lm iş tir , b k z: A. K rım sk ly . I sto r iy a P e r sll, t. 1, M., 1916, s. 134 - 135. 8 VI. G o rd lev sk ly . İz Isto rll v o d o p o lzo v a n iy a v ı K o n y e. Z ap isk i t n s t l t u t a v o sto k o v e d e n iy a , t . II, s . 199, p rim . 3. 9 B . V la d im ir tso v , agy. s. 133. 10 A y n ı yerd e, s. 196.



125



şum koşulları, doğal olarak, M oğolların telkini düşünce­ sini doğuruyor. Nizam-ül-Mülk, to p rak parçaları —askerî tim arlar— dağıtılm ası yöntem ini Selçukluların yarattığını savla­ m akta, ama, Moğol terim lerinin varlığı, bununla çeliş­ m ektedir. Nizam-ül-Mülk, deneyimli siyaset adam ı ola­ rak, Moğolların sistem inden yararlanabiliyordu. Bu sis­ tem elverişliydi, çünkü, devletin zayıf mâliyesini, orduya m aaş ödem ek için gelir aram a derdinden kurtarıyordu. O rta Asya'da kökleşen askerî tim arlar sistemi, Küçük Asya'da, doğallıkla sınır bölgelerinde, Oğuz boylarının savunm a için konum landığı yerlerde devam ediyordu.” Taşrada, yönetim yöntem leri, m erkezdekinin aynısı de­ ğildi. B aşta gelen gelir kaynakları merkezde yoğunlaş­ m ıştı, sınır bölgelerinde ise, halk, son derece doğasal b ir ekonom i içinde yaşıyordu. “Sınır beyleri”, m erkezdeki tim ar sahiplerinin karşıtıydı, hukuksal bakım dan da on­ lardan ayrılıyorlardı. Sınır beyleri, toprakları, bağımsız olarak yönetiyor­ lardı; sultanlar, to p rak hakkını biçimsel olarak onlara bı­ rakm ıştı. Böylece, sultanlar, devleti düzensizlikten koru­ m ak için, dolaysız yarardan hareket ediyorlardı. Merkezi iktidardan bağımsız yaşayan beyler, m ülkündeki to p rak ­ ları genişletmede sultana yardım cı oluyorlardı. Askerî tim ardan yararlanm a karşılığında ordu birlikleri sağlıyor­ lardı, am a onlar için bu ağır değil, hoş b ir yüküm lülük­ tü; savaş, kendilerine zengin ganim et getiriyor, askerî içgüdülerini doyuruyordu. Ancak, Selçuklular, Küçük Asya’ya akın ettikleri za­ man, burada yerli ve aktarm a to p rak düzenlemelerine rastlam ışlardır. Bir yandan. Küçük Asya’da, A raplar çoktan yerleşn B u s is te m in d o ğ u ş u n u n d o ğ ru a ç ık la m a sın ı F. K ö p r ü lü (B iz a n s M ü e ss e se le r ln in T esiri, s. 227) v erm ek ted ir.



126



m işlerdi. Erm enilerin oturduğu topraklarda. 9. vüzvılda, srtık , toprağın devlet tarafından kiraya verilnnesi düzenlenebilm işti, vergi ve haraçların ödenm esi için b ir araç olarak "ik ta ” sistem i Abbasiler dönem inde bundan böyle vardı. Bizans İm paratorluğu çürüyor, devleti biçim lendiren güç zayıflıyordu. İstanbul, latinyanlar tarafından doldu­ rulm uştu, ve bu da, ayrılıkçılığa güçlü b ir neden oluştu­ ruyordu. Latinyanlara k arşıt duygular içindeki Bizans devleti öğeleri. Küçük Asya'da, Karadeniz kıyısında, m et­ ropolden daha fazla yaşayan Trabzon im paratorluğunu kurdular; başkentin yakınındaki İznik’te, geçici olarak L askarlar yerleştiler. Doğuda, Sivas'ta ve Tsezara'da, gü­ neyde K ilikya'da Erm eni krallıkları ortaya çıktı. "Fem " başkanları da bağımsızlık hissediyorlardı. H er yanda, Sel­ çuklularla kim i düşm anlık, kim i iyi kom şuluk ilişkileri başlam ıştı; Küçük Asya'da, h er yandan yabancı soy ve çevrelerin toplum sal etkisinin sızması için elverişli or­ tam oluşm uştu. Selçuklular, İstanbul ile Yerusalim arasm daki yol üzerinde yerleşm işlerdi. H açlılar, onların topraklarından geçiyordu. H erhangi b ir yeri gözüne kestirince, bunlar, kendilerini Doğuya iten kutsal am acı çabucak unutuyor, yol boyunca prenslikler kuruluyor, şatolar inşa ediyor­ lardı. Örneğin, Akdeniz'in güney kıyısında —Antalya ya­ kınında— Latin im paratorluğunun kuruluş dönemine doğru, “sahil prenslikleri” yerleşm işti; Küçük Asya, Ro­ dos ve Kıbrıs adalarından da fran k lar geliyordu. "B aron" (Baron Vasil vb.), "konnetabl" gibi feodal terim ler, Vakayinam e'de yer almaktadır.'^ Bu B atı Avrupa aktarım la­ rı da, Selçuklulara anlaşılan, Erm eniler aracılığıyla geç­ m iştir. K üçük E rm enistan’ın kurucusu, Toros ya da Feodor Latin baronlarının desteğini bulm uştu. Çağdaş Er12 Y a z io lo ğ lu A li, III,



146.



127



meni dilinde, "b aro n ” sözcüğü (Vakayiname’de Erm enis­ tan prensine uyarlanm ıştır) "boy" anlam ı kazanm ıştır. Tüm bu sistem ler (Moğol, ya da Moğol - îran , Erm e­ ni - Arap, Bizans, B atı Avrupa), birbirini karşılıklı etkile­ yerek devlet ve toplum düzeninin alacalı tablosunu oluş­ turm uştur. Yalnızca yüzeysel düşünceler çiziktiren İbni Bîbî Vakayinamesi, b ü tün bu öğelerin, b ü tün bu akım la­ rın özgül ağırlığının, oranlarının ortaya konm ası için ol­ dukça yetersizdir. Bunun için, Bizans, Erm eni, B atı Av­ rup a kaynaklarının incelenmesi zorunludur. Ve tüm bun lar ,etnik çeşitlilik fonu üzerinde, dirlik içinde yaşıyordu. Küçük Asya’da, dillerin ve halkların karışm ası geniş çaptaydı. Vakayinam e’de, Küçük Asya için az rastlanır b ir poliglottan ("birçok dilbilene”) sığın­ mış olarak Bizans’ta bulunduğu sırada, erkân tarafın­ dan gizlice Selçuklu şehzadesi Gıyaseddin'e (daha sonra I. Keyhüsrev) gönderilen Zahariya’dan sözedilmektedir; o, T ürk ve Fars dillerinden başka, ayrıca beş dil biliyor­ du. Belli ki, m üslüm anlığa yeni dönm üş biriydi, adına bakılırsa, büyük olasılıkla Yahudi idi. Din adam ı giysi­ leri giymekten b ir sıkıntı duym uyordu; galiba, yerel dil­ ler, Rumcayı ve Erm eniceyi de biliyordu. Z shariya’nın konuştuğu diğer üç dilin (anlaşılan, îbranice v t iki Batı Avrupa dili) hangileri olduğunu belirlem ek önem taşıya­ bilirdi. Bununla birlikte, tüm bunlar, sonuç vermeyecek var­ sayım lardır; "beş" sayısı simgesel olarak dillerin çoklu­ ğunu içeı-mektedir. Ayrıca, b u öyküde, derviş çevrelerinden gelen, biraz destansı b ir belirti de vardır. K arm aşık ortam . Küçük Asya Selçuklu Devletinin toplum sal yapısını etkilem ek durum undaydı. Toprak alanlarının ve taşınm azların ölçüleri, m ülki­ yet koşulları değişikti ve toprağın kime, niçin bağışlan­ 128



dığına bağlıydı. Sultanın kaprisi, keyfiliği, kuşkusuz, bü­ yük rol oynuyordu. İşte sultanın "ihsanının'' özgün b ir örneği. Bir seferinde, sultan, kendisini tehlikeli b ir has­ talıktan k u rtara n hekim Fasil'i (bu, Rum Vasili’dir) ödül­ lendirm ek istem iş, kendisini seven herkesi hekim e bir arm ağan vermeye çağırm ıştı; sayısız "dirhenjler ve di­ narlar, atlar ve katırlar, ve k aftan lar verilen hekim, sa­ bah yoksul uyanm ış, akşam a dünyanın birinci zengini ol­ m uştu r.”’®Vakayiname, b u rad a büyülü b ir m asal sahne­ sine öykünm ektedir. Vakayinam e'de to p rak m ülkiyeti terim lerinin kulla­ nılması, her şeye karşın, tutarsızdır. Şurası kuşkusuz ki, "tim ar" (Farsça "teym ar" sözcüğünün başlangıçtaki “hi­ maye" anlam ı, sonra “ihsan”, "p ara bağışı” ya da “ik ta ”,’'' küçük yurtluklar; bazan "tım a r” sözcüğü, Arapça "m ü lk ” ("taşınm az”, "to p ra k ”) sözcüğüyle birleşm ektedir; “M ülk”, toprak sahibini, m erkezi hüküm dara hizm etten kurtarıyordu. “Zeam et” büyük " tım a r”, büyük yurtluklar. Arapça terim , "zeam et”e, daha îb n i - B îbî’nin (Farsça) Vakayinam e'sinde rastlanm aktadır. A. M. Şam suddinov'un bana gösterdiği gibi, Osmanlı dönem inde zeam etleri ,ilk kez. Sultan I. M urad bağışlam ıştır; anlaşılan M urad'ın ön­ celleri olan ilk Osmanlı sultanlarının toprakları, henüz yetersizdi, ve o zam anlar, sultanlar, ancak küçük toprak parçaları “tım arlar” dağıtabiliyorlardı. Zeamet, ne kadar büyüktü? Belli değildir. Sultan M uhteşem Süleym an'ın “K anunnam e”sinden, yani 16. yüzyıldan örnek rakam lar şöyledir: Osmanlı dönem inde Sivas bölgesi vezirinin zea­ m etinin gelirleri 900 bin “akçe” düzeyindeydi; “eyalette” toplam 48 zeamet ve 948 tım ar bulunuyordu.’^ 1 3 Y a z ıcıo g lu A li, III, 3 1 1 -3 1 2 . 14 S ö z c ü ğ ü n a n la m ı v e k u lla n ış ı k o n u su n d a bkz: F. K ö p r ü lü . M ü e sse se le r in in T esir i, s. 233, n o t. 15 B . N a fiz v e İ. H akk ı. S iv a s Ş eh ri. İ s ta n b u l, 1928, b. 11.



129



B iza n s



Büyük yurtluk olan zeam etin sahibi, büyük ekonomi yürütm ekten, genellikle kaçınarak, kendisi, yardım cıla­ rına, kasaba ve köy ölçülerinde to p rak alanları dağıtıyor­ du. Örneğin, meclis em iri güçlü b ir beyin birliklerinde, her biri bin nefere değer 100 seçme savaşçı vardı, ve "em ir, bunlara iyi k asabalar ve köyler vb. verm işti”.’'^ Feodallar zinciri denebilecek bu hiyerarşik sistemi, B. deola Broguiere de, 15. yüzyılın birinci yarısında farketmiştir.'^ Sultan II. M urad’ın, savaş zam anında, 2 bin asker donatan güçlü B ursa valisinin yönetim i altında, durum una göre, kim i ikiyüz, kim i üç yüz kişi çıkaran feodallar vardı. H er iki terim —"tım a r” ve “zeam et”—, Selçuklular dönem inde taşıdığı anlam sal içeriği, belli ki, koruyarak, Osmanlı yaşam ına da girmiştir.'® Ibni-Bîbî V akayinam e’sinde, büyük yurtluğun (böl­ ge) belirtilm esi için, “am al” terim ine de rastlanıyor.” Bel­ ki, "tım ar" ve “zeam et” terim leri, daha çok, merkezdeki toprak alanları için kullanılıyor, sınır bölgelerinde ise, “ik ta ” terim i ağır basıyordu. " İk ta ”^“ terim i ("tım ar” ve "ik ta ”ya (tımai ve ikta) b ir arad a rastlanm aktadır), to p rak ların kirayla, geçici kullanım ını gösterm ektedir; bu, sultan tarafından sahibi­ ne, toprak üzerinde yaşayan köylülerden vergi toplam a hakkı verilen yurtluktur.^’ Selçuklular dönem irde "ik ta ”, çok daha geniş uygulanıyordu.^ 16 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 145. "E yü k a sa b e k ö y le r v e tim 'ir la r ve h a s ıllu y lr le r v lrm lşd l." 17 B er tr a n d o n de la B rogu lâre, V o y a g e d ’D u tr e m e r M âm orles de l ’I n s t lt u t N a tio n a l d e s S c ie n c e s e t A rts, S c ie n c e s M orales e t P o lltlq u e s , V. P aris, 1804. 18 B u k o n u d a R u s d ilin d e d a h a a y r ın tılı bk z: V. S m irn cv . K u ç ib ey G öm ü r d c ln sk ly 1 d ru g ly e o sm a n sk iy e p is a te ll X V II v. o p r lç ln a h v p a d k a T u r ts il. sp b ., 1873. 1 9 lb n l B îb î, IV, 261. 2 0 lb n B îb î, IV, 247. 21 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III. 170. 22 '‘t k ta '’n ın e v rim i k o n u su n d a bk z: t . P e tr u şe v sk iy . H a m d u lla h K a z -



130



Devlete ya da sultana özgü b ir başka to p rak fonu, "has" bulunuyordu. Bu fondan, toprak, resm î görevlerin yerine getirilm esi kaışılığm da, b ir tü r ödül olarak verili­ yor ve, anlaşıldığm a göre, kişiler değişir değişmez geri alm ıyordu; bu, kalıt olm ayan ve (yaşamboyu verilmeyen), kişiye değil, göreve bağlı, denebilirse, devingen b ir top­ rak fonuydu. Ama, Selçuklular soyuna ve h a tta sultana ayrılan, artık bölge niteliğinde to p rak lar vardı; buna da "h as” deniyordu. Göçebe, kom şusu üzerine akın yaptığı zaman, onun için ekmek, b ir ganim etti; Selçuklularda sefer, yağmacı akınlar, devletin toprak fonunun tam am lanm ası için el­ verişli b ir olanaktı. Kendi tarafın d a to p rak fonu tüke­ nince, sultan, karşı ta ra fta to p rak arıyordu. H ayvanlar ve insanlar (savaş ganimeti) ekonomiyi destekliyordu, böylece, ülkenin verimliliği, yapay önlem ­ lerle, geçici olarak ayakta duruyordu. H ıristiyan prenslerinin (Erm enilerin, Rum ların) top­ raklarında, büyük zenginlikler b ir araya gelmişti; seıerden sonra buraların varı yoğu boşaltılm ış oluyor, halk "h araca”, asker sağlam a yüküm lülüğüne bağlanıyor; top­ rak ise, sultanın savaş arkadaşlarına dağıtılıyordu. Zen­ gin kentler üzerine seferler, genellikle eğlenctli gezilere dönüşüyordu. Eğer sultan ordusu, düşm an to praklarını engelsiz olarak işgal etm iş ve hiç kim se direniş gösterm em işse, sultanın merkezi hüküm darlığını kabul eden prens, m ülk sahipliğini sürdürüyordu. Ama eğer, prensin kendi top­ rağı üzerinde kalm ası herhangi nedenle kuşku doğurm uş­ sa, m ülkünden koparılıyor, to p raklarından uzakta b ir "beylik”, bey haklarıyla yönettiği b ir bölge alıyordu. v in l, k a k Isto ç n ik p o s o ts ia ln o . e k o n o m lç e s k o y Isto rll V o sto çn o v o Z akavkazya. İ z v e s tiy a A k a d e m ll N a u k S S SR , O td elen iy e o b ş ç e s v e n n ıh n a u k , 1937, no. 4, s. 882 ve dev.



131



K ir Farid'e (bu, Bizans’a bağlı, m ülk sahibi b ir E r­ m eni prensiydi), Akşehir "beyliği" üzerine tm iar belgesi ("m enşur”) verilm iş, "b ir dizi, çok güzel köy”, ona "m ü lk ”, olarak kaydedilm işti.^ İk ta ve tem lik ("ikta ve tem lik”) terim lerinin b ir arad a bulunm ası, toprağın onun yaşamboyu kesin m ülkiyetine (temlik) verildiğini, am a kalıt olarak yeni kuşaklarına geçemeyeceğini dile getirm ekte­ dir.^"' Müneccimbaşı, b ir yerde. S ultan A laaddin’in, Erzin­ can beyini, "devlet yüküm lülüklerinden” bağışladığını net olarak dile getirdiğine göre, feodalin genellikle salt asker sağlam akla kalm adığı, başka b irtak ım "devlet yükümlülükleri"ni de yerine getirdiği ortaya çıkıyor.^ T oprak sahibini görev ve yüküm lülüklerinden bağış­ layan sultan, ona, to p rak üzerindeki hakkı bırakıyor. Ama, to p rak sahibinin toprağı satm a, toprağı istediği gi­ bi yönetm e hakkı v ar mıydı? Belgede, buna değinilm i­ yor! Şurası kuşkusuz ki, Rum Selçukluları dönem inde toprak üzerinde özel m ülkiyet ku ru m u doğm uştur. K ir F arid’in ölüm ü üzerine, bölgesi, belli ki, geri alınm ış ya da kahtçısız varlık olarak hâzineye gitm iştir; h er ne olduysa, sonunda, Sultan, A kşehir’i ve Abgerm'i^ Alaaddin D avudşah’a bağışlıyor ve (yanına saray hizm et­ lileri, m uhafızlar ve sipahi gaziler vererek) onu, m ülkün başına törenle yerleştiriyor. B urada, Akşehir ve Abgerm, ikta ve tim ar ("ikta ve tim ar”) olarak belirleniyor; te­ rim ler, sanki askerî yüküm lülükleri düşündürm ektedir. 2 3 Y a z ıcıo ğ Iu AU, III, 244; “M ü lk lü y e m a s tû r " y a z ılm ış” olu b " . 24 V. S m irn o v (agy., s. 157, n o t 2 ). B â lin ’i y in eley erek , b u n u n , “ ta m m ü lk iy e t h a k la r ın a d a y a lı top rak " o ld u ğ u n u sö y lü y o r . 25 M. v o n B erch em — H. îM h em . A sle M in eu re, s. 103. 26 G ü n ü m ü z d e k i I lg ın (g a lib a S e lç u k lu la r d ev rin d e b u yer " ab germ ” — '‘sıc a k BU , ılıc a ” a d ın ı t a ş ıy o r d u ); S u lta n I. A la a d d in K eyk u b ad ta r a fın d a n b u ra d a ılıc a la r k u r u lm u ş tu (ve V ezir S a h ib a ta ta r a fın d a n y e n id e n d ü z e n ­ le n m iş tir ) , C e lâ le d d in B um J, te d a v i iç in b u ra y a g e liy o r d u (b kz: A flâ k i, I, 134). ^



132



Sultan, sık sık, yalnızca beylere değil, yakınındakile­ re de, kentler ve bölgeler^ bağışlıyordu, örneğin, kardeşi Alaaddin'i (daha sonra Sultan I. Alaaddin Keykubad) yenen I. İzzeddin Keykavus, Niğde, Malatya, Elbistan kentlerini silah arkadaşlarına dağıtm ıştı.^ Soy askerî törenlerini (şölen) u n u tan ilk m üslüm an Türk yapıtı "K utadgu - bilig”, yüksek kom utanlara (su paşçızı) ayırdığı XXXI. bölüm de, cöm ertliğin savaşçılar için çekici gücünden söz etm ektedir. K om utan, insanla­ rına değer verm ek zorundadır; burada, O rta Asya T ü rk ’­ ünün bakış ve uygulam ası yineleniyor.' Tim arlar, karadakiler için olduğu gibi, denizdeki sa­ vaş kahram anlığı için de bağışlanıyordu.” Sultan I. Ala­ addin K eykubad’ın dediği gibi, bu, R um ların ve Ermenilerin ülkesinde inanç uğruna savaşanlara b ir hak, ya da daha doğrusu, hıristiyan topraklarını yağm alam a karşı­ lığında b ir ödül, "gazilik h ak k ı” idi. Örneğin, A nkara ilin­ de Gazibeyli köyü vardır. B urada, anlaşılan, "ak m a” ka­ tılan b ir Gazi yaşam ıştı; ayrıca E m irler köyü var; am a bunun, daha çok birtak ım dervişleri çağrıştırdığım sanı­ yorum. Verilen toprak alanının büyüklüğü, kuşkusuz, sulta­ nın ödüllendirm ek istediği insanın durum una ya da öne­ mine, ensonu, hizm etlerine göreydi. Toprak, insandan iyi bakım istediğine göre, tim ar sahibi, devletten ayrıca, yardım , parasal ücret alıyordu: "Rum - Erm eni tim a rla n ve gereken p ara ve ödenekler gazilerin hakkıdır."^ 27B a za n , su la r , s u a la n la n d a b a ğ ışla n a b iliy o r d u ; ö r n e ğ in , k ısa sü r e ö n c e b a lığ ı b o l B a fa g ö lü (A y d ın ’d a ) ü z e r in d e h a k s a h ip liğ i sa v la y a n , b e l­ geler o rta y a k o y a n b iri ç ık tı (b kz: " K u ru m ’' g a z etesi, 1935, no. 6230). 28 A m a s u lta n , para, a t, c ü p p e g ib i ta ş ın ır m a lla r la d a (" m a l'’) ö d ü l­ le n d iriy o r d u ; ö r n e k iç in b k z: Y a z ıc io g lu A li, III, 211. 29 J . D en y . B n cy clo p â d le d e l'Isla m , IV, 830 - 840, “T im ar" m a d d esi. SO Y azıcıoglu A li, III. 211. “R u m v e A rm an İ k lim in in tim a r la n v e m avâclb lerl, g a z ile r in h a k k ıd ır .'’



133



B ütün bunlar, kuşkusuz, özgür kişilerdi; to p rak lan küçük olanlar, “sipahiler”, "ordu m ensubu” "askerler­ di.”^’ S ınırlardaki özgür yaşam biçim ini, tarım la uğraş­ maya dönüştüren Oğuz erler de bunlardandı; Vakayina­ mede, b ir kez, Salor boyundan b ir sipahi olan Yoluk (Yü­ lük) A rslan'a "yulukaslan”ı değiniliyor. Gaziler (inanç u ğ m n a savaşanlar), daha sonra, "sipahi" sam alabiliyor­ lardı.^ Tim arlarm geri alındığı oluyor, ve bu sık oluyordu. Vakayiname, Sultan I. Izzeddin Keykavuş döneminde, divandan birine, b ir kez bağışlanm ış olan tim arlarm , a r­ tık, geri alınm adığını (bu, genel k ural içinde b ir ayrıca­ lıktır) vurgulam aktadır.^ Anlaşılan, m ülk sahibinin kişisel hakkı sınırlanm ış­ tı; askerî bağışın sahibi, bunu, kişisel gözetimine göre, istediği gibi çekip çeviremiyordu. Bu, Küçük Asya’da ve O rta Asya’da yürü rlü k te olan genel b ir düzendi. Büyük Moğollar hanedanının (16. yüzyıl) kurucusu Babürşah, bu düzeni, H indistan’a da götürm üştür. O, burada, feo­ dalin ölüm ünden sonra, toprağın hâzineye geçmesi dü­ zenini getiren b ir yasa yapm ıştı, ve hüküm et, bu toprağı, kendi vargısına göre, onun oğluna ya da b ir başkasına bağışlıyordu. Ama tim ar, giderek gerçek yurtluSa dönüşüyor, vani babadan oğula geçiyordu. Sultan I. Alaaddin Keykubad, sınırlam alar getirdi, askersel ru h u desteklemeye çalışa­ rak, tim arlarm . ancak, silah kullanabilen, ok atabilen, spor m evdanında ustalık gösterebilen osullara kalabile­ ceği uygulam asını vürürlüSe koydu. Tim arlarm , denebi­ lirse, yeniden yazımı m eydana geldi. Bu yüzden sık sık spor oyunları yapılıyordu. 31 P a rsça "sıp ah " s ö z c ü ğ ü n d e n — ordu. 3 2 J o h . H. M o rd tm a n n . M. SO S., BdV, 2. p . 166. A yrıca Ukz: P . -VVİttek’in n o tla r ı, Z D M a, B d. 79, p. 289. 3 3 Y a z ıcıo ğ lu AH, m , 110.



134



Tim ar toprağının bağışlanm asındaki anlam , b urada açık olarak belirtilm ektedir: Askere toprak, hüküm darın ilk çağrısıyla, tim ar sahibi, silahlanm ış olarak savaşta hazır bulunsun diye verilm iştir. Kişi, savaş kahram an­ lığı gösterebildiği sürece, toprak, onda kalm aya devam etm ektedir, çünkü, eğer toprak, rah ata alışm ış tim ar sa­ hipleri elinde bulunursa, devlet, örgütlü askerî gücünü yitiriyordu. Ş urası kesin kij Sultanın ölümüyle, tim ar üzerinde­ ki hakkın hukuksal gücü ortadan kalkıyord ı. T ahta çı­ kan yeni sultan, top rak üzerindeki hakkı yeniliyordu. Bu, Selçuklu (ve Osmanlı) dönem inin hukuksal norm ları için belirleyici özellikti. Belgelerin yenilenmesi, devlete iyi ge­ lir getiriyordu. Erm eni kralı Levön da, yönetim i için. Sultan I. İzzeddin Keykavus’dan "yenilenen belge” ("menşur-i m üceddid”) alm aktadır.^ Tim ar sahibinin hapse girm esi durum unda, sultanın güvenilir adam lar (naibler, kadılar) evine giriyor, mal varlığının listesini yaparak el koyuyorlardı, tim arlar, hâ­ zineye geçiyordu. A rabaların ve ardılların durum u, çok daha güvence­ siz ve acıklıydı; B unların varlıkları, talana tcrkediliyordu. Örneğin, Sultan I. Alaaddin K eykubad'm kom plocu­ ların üstesinden gelmesinden sonra böyle olm uştu;’^ Em ir Orkodi idam edilmiş (Celâleddin R um î’nin rvine saygı­ sızlığından ö tü rü Allah tarafından cezalandırılm ıştı), ve soyunun varlığı yağmaya bırakılm ıştı; yalnızca, o, zarar görmekle kalm ıyor, akrabaları da kurban gidiyordu.’^ Toprak, yalnızca savaş kahram anlığı karşılığında da­ ğıtılm akla kalm ıyordu, devlet içi hizm et de, 3oırtluklarla ödüllendiriliyordu. Demek ki, saraydaki yüksek orun sa3 4 lb n l B lb î, 3 5 Y a z ıc ıo g lu 36Af1âkl, II, A rap h a r fle r in in



IV , 66. A li, m , 276. 303. Cl, H u a r t'm o k u y u şu (''O rkodi") k u şk u lu d u r ; galib a . u y u m u n d a " ü r k tü ” ş e k lin d e k i h a lk a d ın ı g örm ek gerekiyor.



135



hipleri, bölge yöneticileri, din adam ları, b ü tü n bunlar, feodal özelliğindeydi5 Küçük Asya’ya yönelen seyyidler, şeyhler, dervişler, artık. Küçük Asya’da yaşam akta olan ulema, kadılar, m üf­ tüler, tüm ü toprağa yöneliyorlardı, tüm ünün vakıf y u rt­ lukları vardı, to p rak tan gelir sağlıyorlardı. A nkara ilinde sık sık, b ir zam anlar, b u rad a din adam larının yaşadığını, buraların, b ir zam anlar, din adam ı şeyhlerin m ülkü ol­ duğunu gösteren köylere rastlanm aktadır: Sofular, Şeyh­ ler yayalar, K ırşeyhler, Tagşeyhler, Dedeler, Alişeyhli, Seyidabdallar, H ızırlar vb.. Din adam ları feodallaşıyordu, b u nların to p rak lan , yüz kızartıcı şekilde söm ürdükleri hizm etkârlar ve hala­ yıklar kadroları vardı; örneğin, Ladik kadısı, hadisi ihlal ederek, güzel kadın hizm etçilerini fuhuşa göaderiyordu,^ bu yüzkızartıcı davranış, belirtelim ki, serfliğin hüküm sürdüğü A vnıpa’da da sürekli yineleniyordu. Mevlevilerde, Celâleddin Rum î’nin tekkesinde de, kuşkusuz, büyük zenginlikler toplanm ıştı. Ve, zenginlik­ lerini korum ak için, bunlar, başlangıçta Selçukluların, sonra Moğolların “yasal” iktidarını destekliyorlardı, ve en sonu, Küçük Asya’yı fetheden gaziler am blemi suna­ rak b ir tü r yatırım la, kılıç kuşanm a eylemiyle, b u yasallığı Osm anh S ultanlarına b ıraktılar. Sultanın zevklerini bilen herkes, ona, b ir şey sun­ m aya çalışıyordu. Sultan da to p rak bağışlıyordu. Örneğin, E m ir Kılavuz’un oğlu şahinci Tum an Bek (anlaşılan b u b ir kom utanlık görevidir), kendisine Solh a t’dan (Eski Kırım) gönderilen b ir deniz aşın şahini ye­ tiştirerek, tim ar alm a um uduyla, MogolHanı Gazan'a gö­ türür.^ H anlar ise, şahinlerle, şahin avıyla pek ilgileni37 F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esir i, s. 229. 3 8 tb n î B a tû ta , n , 272. 3 9 A n â k l, n , 3 1 0 -3 1 2 .



136



yorlardı. M arko Polo, Kubilay H an’ın, avda, yanm a 10 bin şahinci ve 500 akdoğan aldığını anlatıyor.'® Bu, h er ne kadar, Moğol devrinden b ir olgu ise de, Selçuklularda, av, sevilen b ir ulusal eğlence olduğuna gö­ re, daha önceleri yineleniyordu. Sultan, kendi çıkarına olunca, y u rtlu k lar dağıtm ada cöm ertti. Vakayiname, sultanı kom ploculardan k u rtara n Kem aleddin K am yar’a bağışlanm ış olan ödülün ölçülerini tam olarak belirtiyor. Sultan, ona, 1000 florin, 5 yük ka­ tın , eğerli ve dizginli 5 at, 6 halayık ve ayrıca Sivas böl­ gesinde, geliri 100 bin "akçe” tu tan ve 50 hizm etkârın bulunduğu K ars çevresini (Kars ili) verm işti. B u zengin bağış da, tim ar olarak nitelendirilm iştir.''’ Kısaca, toprak ve halk Nizam-ül-Mülk un açıkladığı gibi, Sultana aittir. Sultan, genellikle, küçük ölçüde olan­ ları dağıtarak toprağı istediği gibi kullanm aktadır. Ölüm ya da suç işleme durum unda, "ik ta”nm geçerliği kalk­ m aktadır. Sultan, to p rak m ülkiyetinden gelir hakkını ge­ çici olarak verm ektedir. Sultanın zenginliği, talih arayanların ve m aceracıla­ rın önünde geniş ufu k lar açarak, yakın ve uzak beylikler­ den kişileri, onun hizm etine çekiyordu, örneğin. Kadı Sefareddin’i arm ağan yağm uruna tu tan S ultan I. Izzeddin Keykavus’un cöm ertliği, oğlu Taceddin’in de gönlünü çel­ miş, o da Erzincan’dan (herhalde B ehram şah’ın ölüm ün­ den sonra) Selçuklular tarafın a geçm iştir. H er tü r yöntemle, kişisel cesaretle ya da sultanın ih­ sanlarıyla, feodallar, çok büyük zenginlikleri ellerinde topluyorlardı. Sultan, sık sık, düşm andan ele geçirilen ga­ nim etlerden beyleri ve feo d allan ödüllendiriyordu. -)0 P u te ş e s tv ly e M arko P o lo . V. B a rto ld r ed a k siy o n u y la t . M in ev ç ev irisi. sp b „ 1902, s. 138. 41 Y a a ic io g lu A li, III, 278.



137



Bu yüzden —vezirler, geçici yöneticiler— gibi yük­ sek orun sahiplerinin de, başkentten uzakta dinlenmeye ya da sessizliğe çekildikleri to p rak m ülkleri vardı. Sahibata, Afyon K arahisar'daki N adir köyünde, Sa’deddin Köpek Amasya ili K öprü kazasm m b ir köyünde yaşıyor­ du. Feodallar, —ün peşinde koştuklarından mı, yoksa elkoyulabileceğinden korktu k ların d an m ıdır— zenginlik­ lerinin b ir bölüm ünü, hayır am açlı işlere yatırıyorlardı: Atabek A ltunpa (“altın ayak”), K onya’da, Celâleddin Ru­ m î için, kentte en iyisi olan b ir m edrese inşa ettirmişti."*’ H er yanda, feodalların an ıtları vardı. Yirmi yıl bo­ yunca, Sultan I. Alaaddin K eykubad’a çalışmış olan Sel­ çukluların eski hizm etlisi K aratay, Konya’da biı medrese, Antalya’da cam i yaptırmıştır.'^^ K ayseri'de (Bünyan kaza­ sında) çok büyük b ir m edresenin örenleri arasında Ka­ ratay köyü bulunmaktadır;'*^ Kayseri ve M alatya arasın­ daki anayol üzerinde, ayrıca, b ir tü r kışla işlevi gören büyük b ir hanın örenleri korunmuştur.''® Kendisine, Afyonkarahisar'ı seçen vezir S ahibata da (35 yıl hizm et etm iştir) toplum sal yapılar kurdurmuştu."** Küçük Asya’da, Selçuklu dönem inin anıt yapıtlarının (medrese, türbe vb.) b ir h aritasını düzenlemek ilginç olur4 2 A flâ k l, 1, 22. — A yrıca bk z: VI. G o rd lev sk iy . J itiy e S a d red d ln a K o n y ev l. tz v e stiy a A k a d em i! N a u k , 1929, str . 545, p rim , 2. 43 R . M. R ie fs th a l. T u r k ic h a r c h ite c tu r e , in s o u th - w e s t e m A n a to lla . C am brld ge, 1931, p. 49. 44 A v n l A li C andar. E sk i T ü rk a b id e le r in i b ir araya to p la y a n ş e h ir K a y ­ seri (H a k im iy e ti M illiy e ). K rş: A, R e fik , a k t. yap., b elg e no: 114. “K a r a ta y ı... e v k a fın d a n , K a ra ta y ı n a m k a r ly e y l..." A li A v n l C andar. " K aratay” s ö z c ü ğ ü n ­ d e b o y a d ı g ö rm ek ted ir. 45 H a lil E d h em . A n a d o lu 'd a İ slâ m î K ita b e ler . T a rih i O sm an î E n c ü m e n i M ec m u a sı, n o . 33, ss. 521 - 522. 46 O n u n y a p tır d ığ ı a n ıt y a p ıla r ın lis te s i, H a lil E d h e m ’d e v e r ilm iş tir (K a y seriy e Şehri, s. 105). H a lil E d h em , ç o k ta n beri, b u k o n u d a m o n o g r a fi I h a z ır la m a n ın ö n e m in e d ik k a ti çek iy o r d u (a y n ı y a p ıt, s. 103); ş im d i b u d ü ­ ş ü n c e , ç a lışm a la r ın ı, 1934 y ılın d a K o n y a “H a lk e v r 'n in y a y ım la d ığ ı P erld v e M esu d ta r a fın d a n k ısm e n g e r ç e k le ş tir ilm iş tir . A m a, b ir ta r ih m o n o g r a fisi İçin , b u , h e n ü z , a n c a k h a z ır lık , m a lz e m e sid ir .



138



du. Bu, feodalların yerleşim i ve topraklarının ölçüsü üze­ rine b ir yargıya varm ak için malzeme sağlayabilirdi; feodallar, kendileri için ekonom ik çıkar görünen yerlerde yerleşm işlerdir. T oprak sahipleri arasında, sultanın küçük birliğini oluşturan “gulam lar” da bulunuyordu; sonraları, "gulam1ar”, Hıristiyan tu tsak lar arasından toplanıyordu.'^ Kü­ çük Asya’da to p rak m ülkiyetinin tarih in i kavram ak için, ya da, daha doğrusu to p rak sahiplerinin bileşim ini aydın­ latm ak için, “gulam lar”, büyük önem taşım aktadır. K om utan Seyfeddin T uruntay (kendisine, anlaşılan, "gâvurlar”la savaşlardaki yararlılığından ö tü rü "inancın kılıcı” adı verilm işti), îb n i H aldun’un belirttiğine göre. Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in azat ettiği b ir "gulam ” idi.'® Saraya yakınlığı bulunan büyük b ir feodal ola­ rak, Konya çevresinde, anısı, coğrafya adlarıyla süren b ir yurtluğu vardı.'” Saray hizm etlisi halayıklar, gulam lar, hizm ette ilerle­ yerek yüksek görevlere geliyorlardı; bunlar, esas olarak, m aaşlarıyla yaşıyorlardı, m ülkleri yoktu,“ am a onlar da, sultandan to p rak alabiliyor ve böylece, giderek, yeni b ir toprak sahibi katm anım oluşturuyorlardı. A nkara ilinin Keskin kazasında Gulamuşağı köyü var­ dır. Belki de eski hıristiyan köleler, gulam “u şak lar”®' ya da gulam to p rak ağasının m ülkünde yaşayan, Hıristi­ yan inancını koruyabilm iş köylüler, b u rad a yaşam ışlardı. Şurası kuşkusuz ki. Küçük Asya’da, Hıristiyanların yaşa47K rş: E v liy a Ç eleb i’n in d e y im i (S e y a h a tn a m e , I, 559 - 600). '‘D evşirm e g u la m la r .” 48 Cl. H u a rt. E p lg r a p h le arabe, p. 24. 49 VI. G o rd lev sk iy . İz Isto r lı v o d o p o lzo v a n ly a vı K o n y e. Z ap isk i İ n s t ltu t a v o sto k o v e d e n iy a , t . II, str . 187-188. 50 N iz a m ü l M ü lk (b l. X X II I ) ş ö y le d iyor: '‘A n -ç l g u la m a n a n d İkta n e d u r e n d .” “K ö le le rin İ k ta sı o la m a z , ç .” 51 M em lü k ler d e “u şâ k l, v uşS.kl,'’ sö zc ü k ler i '‘köle" a n la m ın a geliyord u (b kz: F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e s s e s e le ıln in T esiri, s. 248).



139



dıgı, Lozan A ntlaşm ası’nm im zalandığı zam ana değin 1923 b u rad a b ir Rum - Hıristiyan topluluğu vardı, ve başkanı olan Papaz E ftim Keskin (Ürkmez), Anadolu Hıristiyan R um larının T ürk kökenli oldukları hipotezini savunuyordu.“ Saray muHafızlan, homines novi —“yeni in san lar”— içinden oluşan to p rak sahibi feodallar katm am önem ­ liydi; babası, Deylem“ doğum lu olan vezir M uineddin Pervane örneğinde olduğu gibi, 13. yüzyılda, sultanın m u­ hafızları, vezirliklere yükseliyorlardı; K obyak’tan k u rtu l­ m ak isteyen sultan, Sivas’tan K araca C a n d a n çağırm ış­ tı ("candar” — muhafız, zaptiye), Selçukluların düşm esin­ den sonra, K astam onu’da, C andaroğullan hanedanı o rta ­ ya çıkm ıştır. Selçuklular dönem inin feodali, Osmanlı dönem i derebeyinin prototipidir. Örneğin, Lala K am ereddin’in to p rak ­ ları (Erm enek bölgesi), K am ereddin’in "ili” olarak da adlandırılıyordu. Derebeyinin oluşum süreci, sağ kol beylerbeyi Hüsam eddin Çobanbey örneğinde göze çarpıyor. "Onun cö­ m ertliği ve cesareti, dünyanın kentlerinde ve ülkelerinde güneş gibi parlıyordu, bilgili şairler, sanatkârlar, "alp­ la r”, "b ah ad ırlar”, "çiğitler”, heryıl ona gelirleı ve onda beslenirler, onun iltifatım kazanırlardı. Kendisi ise, as­ keri oyunlarla idm an yapar, Allahın lütfunu kazanm ak için, gazavatlarda bulunurdu, ve "savaş alanından” dön­ düğü zaman, "seyyidlere” ve "sufilere” ve Mekke, Medine ve Yerusalam "m ücavirlerine”*'' arm ağanlar dağıtırdı.”® 52 B u k o n u d a k ısa c a b k z: VI. G o rd lev sk iy . İz J iz n i so v re m y o n n o y T u r ts ll. V o sto k , k n . 4. (1924), s tr . 210. 53 A yrıca, P e r v a n e 'n in b a b a s ın ın K a şa n 'd a n , y a n i İ r a n lı o ld u ğ u n a İlişk in b ir b a şk a v e rsiy o n v ard ır (b kz: H a lil E d h em : T a r lh -i O sm a n ı E n c ü m e n i M ec m u a sı, n o . 43, s. 44). 54 B ü y ü k ib a d e th a n e le r in ç ev r e sin d e y ılla r ın ı g e çire n m ü n z ev iler . 55 Y a z ıc io g lu A li, III, 369 - 370, a y r ıc a b k z: F. K öp rü lü . A n a d o lu 'd a t s lâ m iy e t, s. 63, n o t. 1.



140



K ardeşi karşısındaki aşağılanm a günlerinde, Hüsam eddin Çoban'ın korunm asını anım sayan sultan I. Alaaddin Keykubad, ona, b ir zam anlar, D anişm endlerin böl­ gesi olan K astam onu’yu bağışlam ıştır Selçukluların düşmesi, ona, siyasal bağım.sızlık sağ­ ladı; buralar, artık. Çoban Beyin kalıt niteliğinde müU küydü, toprakların ı istediği gibi kullanıyor, çocukları ara­ sında bölüştürülüyordu. Vakayinam e’nin Türkçe işleme­ sinin yazarı Yazıcıoğlu Ali, sözlerini, "kısa süre öncesine k ad ar (yani 15. yüzyıl) onun aile üyeleri, çocukları, ("oğ­ lanları”), babalarının yolunu izleyerek K astam onu’da ege­ m enlik sürüyorlardı,”^ diyerek bağlıyor. Yazıcıoğlu Ali'nin anlatım ı, kuşkusuz süslenmiş, san­ ki, Halife H arun R eşid’in vezirlerinden BarmeKİlerin y a n söylence tarihinden alınm ıştır. H er neyse, bunlar, artık , sadaka ve arm ağanlarıyla, yöreyi kazanan, babadan oğula derebeylerdir. Tüm bu gü­ ruh —şairler ve m üftüler kalabalığı—, Ç o b ar’ı göklere çıkarıyorlardı; bun lar aracılığıyla, Çobanbey ve ardılları, propaganda yapıyor ve K astam onu’daki etkilerini pe­ kiştiriyorlardı. Giderek, halk, güçsüz İstan b u l hüküm eti karşısında, yakın, iyiliksever, h er an yardım a hazır derebeyini üstün tutm ayı öğreniyordu. V akayiname'de, henüz, derebeyi terim i bilinm iyor. Artık, Türkiye’de derebeylerinin tarihini incelem enin za­ m anıdır; Osmanlı tarihçilerinde ve Avrupah gezginlerde, bunun için bol malzeme vardır.^ S ultandan top rak elde eden feodallar, savaş için as56 T a la t M ü m ta z Y a m a n , K a s ta m o n u T a rih i, İ s ta n b u l, 1?35, s. 80. 57 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 320 - 321; “O ğ la n ’' te r im in in a rd m d a, b e lk i, s ö z ­ c ü ğ ü n e sk i a n la m ı vardır. (A yrıca b k z: E v liy a Ç eleb i, S e y a h a tn a m e II, 223: Ç ob an lar ta r a fın d a n E rzu ru m İlin d e in ş a e d ile n k öp rü ; b u k o n u d a bkz: A stra b a d i agy. s. 462). 53 D ere b e y lik k u r u m u n u n in c e le n m e s i k o n u su n a M. H a r tm a n işa r e t e t ­ m iş tir (M. H a r tm a n n . Zu "A us der n e u e r e n o s m a n ls c h e n D ic h tu n g ’’. M SO S., J a h r a n g X V I, 1918, p . 52, n o t.)



141



ker yetiştiriyorlardı; bunlar, denebilirse, “askerler için tim ar kefilleri’ydi ("kafil-i zeamet-i asakir). Sultana sağlanan askerlerin sayısı, to p rak alanının genişliğine bağlıydı.^’ Örneğin, ordunun öncü birliklerine kom uta eden meclis em iri, Erm eni kralı Levon üzerine ya­ pılan sefer zam anında, 3 bin atlı ve ayrıca "cenk için do­ natılm ış şanlı b ah ad ırlard an ” oluşan, 100 alplık b ir b ir­ lik çıkarm ıştı. Selçukluların, bağlı beyliklerince de (Trabzon kralı "K ir - Aleksis”, Küçük E rm enistan K ralı II. Levon ta ra ­ fından), yardım cı askerî b irlikler çıkarılıyordu. Küçük tarlaların (tim arlarm ) sahibi sipahiler, savaşa atlı ve silahlanm ış olarak çıkıyorlardı; “sipaLi” terim i­ nin dile getirdiği gibi, bu n lar özgür feodallar ordusunun er kitlesini oluşturuyorlardı. Sefer öncesinde, sultan, genellikle, M araş’ın, M alat­ ya’nın, Sivas’ın sağ ve sol kol beylerine, yani Oğuz boy­ ları önderlerine, atlı ve yaya kalabalık b ir birlikle hiz­ m ete gelmeleri, ve kuşatm a araçlarını ve diğer askerî do­ natım larını getirm eleri için tezkereler gönderiyordu. Son­ ra, sultan, kentler bağışlayacağım vaadettiği bir şölen dü­ zenliyordu. Savaşa katılm ak, feodalin görevidir. Feodal, bu gö­ revi, severek, isteyerek yerine getiriyordu, çünkü zengin ganim et ya da ödül alacaktı. Ama, feodallar zenginleş­ tikleri ölçüde, yerlerinde rah at oturm ayı yeğliyorlardı; birtakım düşünceler adına, o rtak y arar adına özveride bulunm ak, onlara yabancıydı ve anlaşılmazdı. 13. yüzyıl ortasında, doğuda, Selçukluların tehlikeli düşm anı M oğollar boy gösterdi. Bağlı beyliklerle ilişki­ ler zayıfladı ve M oğolların akm larım püskürtm eye hazır­ lanan sultan, feodallara, arm ağanlar gönderip yardım di59 F.



K ö p rü lü . B iz a n s



M üesseB elerInIn T esiri, s. 229,



142



n o t.



4.



1er hale geldi.^ Barış zam anında, Selçuklular, herhangi b ir yapı k u r­ m aya niyetlenince, feodallar da çalışm alara katılıyorlar­ dı, bu, onlar için b ir tü r doğal yüküm lülüktü. Örneğin, Sultan I. Alaaddin Keykubad zam anında, başkent Konya, Fransız gezgin Teksye'nin 1835 yılında gördüğü gibi, 19. yüzyılda da henüz sağlam olan, güçlü duvarlarla çevrilmişti; ; alışm alarından ötürü, kendi ken­ dilerini ödüllendiren feodallar, kuleler ve duvarlar üzeri­ ne adlarım kazım ışlardı. Soya dayalı, yaşayış, giderek, daha da bozuluyordu; yeni ülkeler ele geçiriliyor, ve yeni bağlı beylikler, Sel­ çukluların sarayına, yeni düzenlemeler, yeni gelenekler getiriyorlardı. Ama başlangıçta, Selçuklular, Küçük Asya’ya, Orta Asya düzenlemelerini getiriyorlar. Büyük Selçuklu Alpars­ lan, Bizans İm p arato ru R om an Diojen'i yendiği zaman, Diojen ona bağımlılığını gösterebilm ek için, tıpkı b ir kö­ le gibi, kulaklarına halk alar takm ıştı. Selçukluların, feodal ile m erkezi h ü k ü m d ar arasın­ daki bağım lılık ilişkilerini belirleyen tören düzenlemele­ ri, Doğu ve Batı öğelerinin alacalı bileşim ini ortaya ko­ yuyordu. Feodallarm itaati, kendi üzerlerinde sultanın yüksek haklarını kabul etm eleri, "eğilip alnını yere koym a", C'öğnüb alnın yire koyup") "diz çökm e” ("dizin çöküb"), "el bağlam a” ("el bağlayub"), "el öpm e" ("desbus-i eşref") gibi dervişlerde süren hareketlerle sim gelenm ektedir. E m ir Ayba, (bir F rank tarafından öldürülen) Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in cesedini görünce ağlamış ve yüzünü sultanın ayağına sürm eye başlamıştı.'*' Sultan, bağım lı beyin yaşam ı ve ölüm ü üzerinde öziO tb n i BSbî, IV. 239. 61 Y a z ıc io g lu A li, III, 96.



143



gür k a ra r sahibiydi. V akayinam e’de renkli bir itaat tablosu verilm işti. Eski b ir kabahatini onarm ak isteyen E m ir Seyfeddin, Alaaddin'e, tah ta seçildiği haberini götü­ rü r; A laaddin'in önünde alçalarak eğilir, koynundan bir kefen çıkararak boynuna sarar, barışçı niyat taşıdığını gösterm ek için, daha önce, saray kom utanına verilm iş kı­ lıcı alır, ve sultanın önüne koyar,“ böylece, kendisini b ü tü ­ nüyle Sultanın yargısına teslim etm iştir. Bu itaat simgesinde, Selçukluların hırisliyan kom şu­ larından, H açlılardan aldıkları etki (kılıç) ve eski T ürk geleneği şeklinde iki öğenin bileşim i vardır. Selçuklular, Bizans im p arato ru n u n sarayında, bağım­ lı prensin ita a t törenlerini görm üşlerdi (onların ataları, im paratorun erguvani iskarpinlerini öpüyorlardı), bütün bunları, kendileri de alm ışlardır.^ Sultanın, m erkezi hüküm darlığını açık biçim de gös­ term ek istediği, b ir m onarşik prenslik sözkonusu olunca, tören, daha karm aşık durum alm akta, alçaltıcı nitelik kazanm aktadır. Bu, prensin kimliğine, m üslüm an mı, Hı­ ristiyan mı olduğuna, bağlılık andı içmek için mi, yoksa yalnızca şükranlarını bildirm ek için m i saraya geldiğine bağlıdır, ve tören, buna göre biçim değiştirm ektedir. Ve eğer, bu, b ir hıristiyan prens ise, sultan. B atı Avrupa bi­ çim lerini seçm ektedir; onlar sultanın prestijini yükselt­ m ek zorundadırlar. K ir Farid, sultanın kurulduğu ta h ta üç kez yaklaşa­ ra k yeri öper, o kadar. Sultan, kayınatasm ın onuruna fazla kıyam am aktadır. « S Y a z ıc ıo g lu A li, III, 191. T ü rk ler ü z ü n g iş a r e ti ola ra k b o y u n la r ın a s i ­ y a h k eçe d o la rla rd ı, bk z: A. R o m a sk ev iç. N o v iy ça g a ta y sk o - p ersid sk iy slovar. E b o r n ik “M ir A li Şir", L., 1928, str. 98. 63 P. U sp en sk iy . O çerk i i z Isto r ii T r a p e z u n tsk o y im p er ii. L-„ 1929, str. 33. P. U sp en sk i, S e lç u k lu la r ta r ih i iç in İ n g iliz m a lz e m e si k u lla n m ış ve S u lta n İza e d d in 'in a d ın ı “A y z e d d ln ’> o la ra k v e rm iştir . G e n e l olarak, ö z el ad lar ta m İşle n m e m iştir , ö r n e ğ in , 63., sa y fa d a K ö sed a g ı y e r in e K oesed ae ş e k lin d e r a s t , la n ıy o r , A rcin g a is e E r z in c a n ’dır.



144



B ehram şah'ın uzun yıllar süren yönetim inden sonra, Erzincan'da, iktidar, Selçuklulara düşm an b ir siyaset gü­ den oğluna geçmişti. B ir süre, gerçek niyetlerini gizleye­ rek, o, sultana şükranlarını bildirm ek için K ayseri’ye yo­ la çıkm ıştı. Daha uzaktan, Sultanın kapısını (“ça tır”) gö­ rünce, atından iner ve yürüyerek gitm ek ister, am a sul­ tanın buyruğundaki beyler, onu, atına bindirirler. B ir sü­ re sonra, Davudşah, yeniden attan inm ek ister, bu kez, onu, sultan durdurur, ve bey, atının üzerinde oturduğu halde, m erkezi hüküm darın elini öpmekle onurlandırılır. Daha önce, Sinop’u yitirm iş olan Konya bağımlı prensi K ir Aleksis ("Büyük K om nin” I. Aleksea) üzerine anlatılan öykü ilginçtir. Sultan (I. tzzeddin Keykavus), atının üzengisine ayağını koyunca, "akıllı ve kurnaz” Aleksis, seyisten çulu alarak sultanın atı önünde yürü­ meye başlar. Sonra, sultan. K ir Aleksis’ten çulun alınm a­ sını buyurur; K ir Aleksis, atına biner ve sultanla yan ya­ na yola devam eder." K üçük E rm enistan da, Selçuklular önünde, aym şe­ kilde baş eğmek zorundaydı. Madem ki, Bizans, Ermenileri eziyordu, onlar da Küçük Asya'da, Türkleri, gönül hoşluğuyla karşılam ışlardı, am a I. Haçlı yürüyüşünden sonra hıristiyanlara, doğudaki Latin prensliklerine eği­ lim yeniden ağır basıyordu. Devletin siyasal bağımsızlı­ ğını korum aya çalışan II. Büyük Levon, Roma papalı­ ğıyla yazışıyor, inançsızlara karşı b ir savaş için onayını alm aya çalışıyordu. Küçük Erm enistan, bunu, pahalıya ödem iştir. K ral II. Levon (1198-1220), Sis kentini (Kü­ çük E rm enistan'ın başkenti) elinde tu tarak sultana bo­ yun eğiyor ve "bağlılık çulunu başında taşım asına” ("ita6 4 Y a z ıcıo ğ lu A li, III, 377. A le k sea ’n m a lç a lm a sın a , A. K u L ik de is te m e ­ yerek İşaret e tm e k z o ru n d a k a lm ıştır , (O sn o v a n iy e tr a p e z u n tsjfo y Im perii, vı 1204 g. U ç e n iy e z a p isk i A k a d em ii N a u k p o p erv o m u i tr e ty e m u o td ele n iy a m , t . II. 1854, str . 731).



145



atcı gaşiyesin çeknüne [?] götüreyin”) izin verm esini diliyordu.“ Üzengi öpme, b ir şükran simgesine dönüşm ektedir. Örneğin, sultanın evlenme törenleri sırasındaki çalışm a­ larından ö türü ödüllendirilen Kadı Şerafeddin, kendisine bağışlanan atın üzengisini öper. Bu görenek, Selçuklulara, belki, yu rtları olan O rta Asya’dan gelmiştir. Büyük Selçukluların atası, at göre­ neğini bilen ve anlayan bozkır adam ı Tugm l Bey, Bagdad ’a girdiği zam an. Halifeyi, k atırının dizginlerini tu ta ­ rak saraya götürm üştü. Ama, bu tutum a. H açlıların, Latin prenslerinin törenlerinde de rastlanm aktadır: Antakya prensi, Bizans İm p arato ru Manuel K om nin’in atının üzen­ gisini tutuyor, böylece Bizans'ın m erkezi hüküm ranlığını sim geleştiriyordu." İra n ’da, atın üzengisinin ve kişinin elinin öpülmesine, birinci em peryalist savaşa değin b ir saygı işareti ola­ rak rastlanıyordu. B ir kente ya da köye konuk geldiği za­ m an, atını dizginlerinden tu tarak götürüyorlardı, hem K üçük Asya’da, hem Suriye’de, bunu daim a gördüm. Köy yaşayanları, saygın konuğu, b ir verst uzakta karşılıyor ve atının dizginlerini tu tarak eşlik ediyorlardı ve bu ge­ lenek, yalnızca, m üslüm an doğuda gözetilmekle kalm a­ mış, T ürklerden Rum eli’ye, Slavlara da geçmişti. Hizm etçilerin (seyisin ya da silahdarm ) görevleri gözönüne alınarak, çul taşınm ası. Küçük Asya'da. B atı Avrupalı H açlılardan aktarılm ış ve Selçuklulara, belki, do­ laysız olarak yerli hıristiyan E rm enilerden ya da Kum­ lardan geçmiştir. Erm eniler, başlangıçtan beri, siyasal bakım dan, Do6 5 Y a z ıcıo ğ lu A li, III. 160 (b u n u n la b ir lik te , o sır a a r tık K ü ç ü k E rm e ­ n is ta n 'ın b a şın d a H etuım v a rd ı). 66 P. U sp en sk iy . V o sto ç n a y a p o litik a M a n u lla K o m n ia . T ü r k l-s e lç u k l 1 h r Istia n sk Iy e g o su d a r stv a S ir ll 1 P a le s tlm . S o o b şç e n iy a B osa ly sk o v o P a le s tln sk o v o o b şç estv a , t . X JİIX, 1926, str . 131.



146



guya (îranlılara, Araplara) bağlı olunca, E rm enistan sa­ rayının yüksek görevlilerinin sanlarını an latan terim ler, Doğu etkisini dile getirm ektedir: Örneğin, "E m ir", "hacib”, “sipahsalar”, “sipah” sonuncusu, anlaşılan askerî yüküm lülükler taşıyan saraya bağlı feodaldir. Erm eni prensleri, dış görünüşleriyle de değişm işler­ dir; m üslüm anlara öykünen Rupenidler, sarığı andıran başlık, vuruyorlardı,^^ am a onlara, bu, Selçuklulardan de­ ğil, İrandan, halifelerin valilerinin egemen olduğu sıra­ larda, Ani kentinden geçmiştir;*® Erm eniler, kom utan k ar­ şılığı olarak Türkçe "subaşı" sözcüğünü değil de, Farsça "sipehsalar" sözcüğünü, bu yoldan alm ışlardı:’. KüçükAsya 'da, H açlıların topraklarının sınırında yerleşen Rupenidler, B atı Avrupa Feodal düzeninin etki­ sinde kalıyor, onlara Batı terim leri geçiyordu." H açlılar, Rupen'e, “b aro n ” sanı verm işlerdi; 1178 yılında, K ral II. Büyük Levon, bağımlı prensliği reddederek "k ra l” sanını aldı. A ktarm aların yönü, kuşkusuz, Rupenidlerden Küçük E rm enistan'ın kom şuları Selçuklulara uzanmaJctadır. K ilikya'da, Batı ve Doğu k ü ltürleri uyum sağlam ış­ tır; Kilikya, eskiden beri k ü ltürlerin kavşak noktasında bulunuyordu. Bu şekilde. Batı Feodalizmi (kuşkusuz, terim ler, tö­ renler gibi dış çizgilerle), Selçuklulara, hem batıdan (Bi­ zans'tan) hem doğudan (Erm enilerden) geliyordu. Feodal, (genellikle b ir perdenin arkasında duran) sultanın huzuruna çıkınca, yeri öpmekte, ve el bağlaya67



L.. 1934, «8V. Sbornllc str. 673. 69 p o lltiq u e 1860. pp. serle, t .



N . M arr, A n i. K n ljn a y a Isto riy a go ro d a 1 ra sk o p k l n a m e s te gorod işça. str . 60, 129, prim . 20. K raçkovsicaya v e t. K ra çk o v sk iy . t z arab sk oy e p ig r a fik i v ı A n i. A k a d e m ii N a u k S S S R KILıV A k a d em ik a N . Y. M arru, L.., 1935,



V. L a n g lo ls. E ssa l h lto r iq u e e t e r ltlq u e d e la c o n s t lt u t io n s o c ia le e t d e l'Arm;6nie Bous le s ro is d e la d y n a stle R oupĞ nlenne. s t. —p., 53 - 54 (— M em olres d e l'A ca d â m ie d es S c le n ses d e S t. — P., V II III, no: 3).



147



rak saygıyla ayakta durm aktadır. Bu, doğu törenidir; B ağdat'taki Abbasi halifelerinin de benimsediği, İran, Sasani kültürünün b ir başka etkisidir. Örneğin, S ultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev karşısında, yeğeni III. K üıçarslan el bağlam ıştı. K ılıçarslan, beyler tarafından terk edilm işti, am a sultan amcası, yeğenini yanm a çağırmış, oturtm uş, kendisinin merkezi hüküm ­ dar, yeğeninin bağlı bey olduğunu göstererek "eliyle, ona dokunm uştu”; yeğen, am casından değerli taşlarla işlen­ miş sarık, cüppe, kem er, altın b ir kılıç, koşum lu ve dizginli b ir at, kısaca, beyin bağım lılığını dile getiren, ve m erkezi hüküm darın istem i üzerine, savaşa katılm aya hazır tim ar sahibi için gereken h er şeyi almıştı. K ir Aleksis'in Trabzon krallığı üzerinde kalıt hakla­ rını b ir ant belgesiyle onaylayan Sultan I. Izzeddin Keykavus, ona, "şah ” cübbesi, törenlerde giyilen "nevruz” sarığı, ("külah-i nevruzi),^° b ir a t arm ağan eder.^' Bütün bunlar, O rta Asya’dan geçen, bağım lı beyliğin belirleyici işaretleridir; hüküm dar, bunlarla, savaş için süvari donat­ m ış olm aktadır, m erkezi hüküm darın bağımlı beye bağış­ ladığı Standard arm ağanlar takım ı. K üçük Asya’da de­ vam ediyordu. Sultan, bağım lı beyler üzerinde yüksek yargıçtır. E r­ zincan Beyi Davudşah, atalarının yolundan saparak, çev­ resindeki beylere azap vermeye başlayınca, beyler, Sulta^ na şikâyette bulunurlar; sultan ise, ona, b ir uyarı mek­ tubu gönderir: "Z arara uğrayanların m alları ve to p rak ’ la n , oğulları ve kızları zedelenmemiş, sağ ve salim olacak­ tır.” Sultanın gözdağı, etkisini gösterm iş, Davudşah hap­ settiği beyleri özgür bırakm ış ve m allarını geri vermiş^ t iP 70 "N evrûz" k o n u s u n d a bkz: P. S a v v a lto v , a g y . s . 84. 71 Y a z ıcıo ğ lu A li, I II, 137. 7 2 Y a z ıcıo g lu A li, III, 377 v e dev.



148



Yeni bağım lı beyle antlaşm a yapan suUan, artık, onun hiç kim senin yardım ına başvurm am asını, yalnızca özel olarak sultana u m u t bağlam asını, kıskançlıkla isti­ yordu/^ Uygulamada, bağım lı bey, kuşkusuz, sultanın kendisini koruyabildiğine ve haklarım savunabildiğine inandığı sürece, antlaşm anın gereklerini gözetiyordu. Merkezi hüküm dara bağımlılığın en yüksek işareti, beyin kendi haklarım önemsemeyerek, sultan adına sikke bastırm asıydı; örneğin, (M ardin’deki) A rtu k lır, (Sis’deki) Rupenidler böyle davranm ışlardı; am a eğer, sözkonusu bey m üslüm ansa, camide, sultan adına "h u tb e” okutu­ yordu. Ama, sultanın üzerinde de b ir hüküm dar, halife var­ dı. Abbasi halifesinin kendi üzerinde egemenliğini kabul eden sultan, ondan, on u r h ırkası alıyordu, Selçuklular, daha O rta Asya'dayken sancakları için siyah rengi seç^ m işlerdi. B ağdat’tan sultana, halifenin elçisi geldiği zaman, sultan, halife önünde büyük saygıyla eğilen bağım lı b ir beye dönüşüyor. Halifeden gelen m ektubu, yüzünü doğu­ ya, Bağdad yönüne çevirerek, ayakta dinlem ektedir. Müs­ lüm anların başkanınm kendisinden yardım istem ekte ol­ duğu bilinci, herhalde T ürkün özsaygısını okşam aktadır. Sultan I. Alaaddin Keykubad, halifeden gelen betiği say­ gıyla başına koym akta. Doğuda yaygın olan bu jestle, halifenin sözünün uvgulanacağını gösterm ektedir. Kendisine, halife tarafından gönderilen arm ağanla­ rı, tah tından kalkarak kabul etm ekte, altın naili katırın tırnağını öpm ekte, halifenin verdiği hırkayı giymekte, ba­ şına sarık bağlam aktadır.” Sonra, halifenin yarı düşsel yerini, Mo^ol hanları, onların "noyanları” işgal edince, Selçuklu, " îlh a n ” kar7 3 Y a z ıcıo g lu AJl, III, 305. 74,Y a cızıo eiu A li, III, 223.



149



şısında başını eger/^ Kuşkusuz, sultanın saygı işaretleri, belki yalnızca, hüküm dar - halifeye olduğundan çok, m üslüm anların din­ sel önderi im am - halifeye yöneliktir; uysal b ir m üslüm an olan Sultan I. Alaaddin Keykubad, m üslüm anların k u t­ sal kentlerinin sultanlarının sözlerini ve buyruklarını da derin b ir saygı ve sevgiyle karşılıyordu. Böylece, halifeden sultana, zengin feodaldan küçük tim ar sahibine kadar h er şey, düzgün hiyerarşik b ir ünvan sayısı m erdivenini ortaya koyuyor. Boy başkam , subaşı, han olan Selçuklu sultanı, bir merkezi hüküm dara dönüşm üş. Küçük Asya’da hayvan­ cılıkla uğraşan boyların birliğinden, sonuçta, b ir feodal devlet kurulm uştur.



7 5 ib n l B tbî, IV, 204.



150



ALTINCI BÖLÜM



Sultanın Otoritesi - Feodallann Başı Olarak Sultan - Feodallann Arasında Katmanlaşma - Sultanın Dayanağı Ola­ rak Yeni İnsanlar (“ Orta Beyler”) - Sultanın Mutlakçılığa Eğilimi - Sultanın Haraçları - Ekonomide Sömürü Sistemi



M oğolların sald ırılan sonunda devrilen Selçuklula­ rın dağılması, devletin yapısının ne denli sallantılı oldu­ ğunu gösterm iştir. F eodallann başı, onların, denebilirse, kâhyası sultanın otoritesi yüksek değildi. Büyük zengin­ likleri, taşın ır ve taşınm az m alları elinde toplayan feodallar kuşkulu askerî serüvenlere isteksizce giriyorlardı. Moğollara karşı ise, çok daha büyük sakınm a gösteriyor­ lardı. Dayandıkları sınıf —onlar tarafın d an sömürülen köylüler— perişan olm uştu ve dayanılmaz b ir zulüm al­ tında inlej’^erek, kendilerine karşı ayaklanm alar gerçek­ leştiriyordu. Îb n i-B îb î V akayinam e'sinin anlattığı dönem olan 13. 151



yüzyılın birinci yarısında, iç çekişm eler ve sınıfsal çeliş­ kiler açıkça ortaya çıkm ıştı. Dış itke Moğol saldırısının çabuklaştırdığı felaket kaçınılm az oluyordu. Selçuklular hanedanının çoktan beri, artık, b ir hük­ m ü kalm am ıştı; tum turaklı yapm acık yaşayış, Bizans sa­ rayının entrikaları, siyasal koşullar, h er şey. Sultan I. Alaaddin Keykubad’m destansı sadeliğini alıp götürm üştür. Iç savaşlar, Selçuklular’ı, oldum olası parçalıyor ve güçsüzleştiriyordu. Selçuklular sarayının tarihi, saray darbe­ leriyle, şiddet kullanarak öldürüm lerle (zehirlenmelerle, boğm alarla) ve bu n lara benzer ilgili bilgilerle doludur. Bunlar, siyasal k arşıtlar sözkonusu olduğu ya da yol üze­ rindeki birini ortad an kaldırm ak gerektiği zam an, Selçuk­ luların kullandığı yöntem lerdir; örneğin. Sultan II. Kilıçarslan, Danişmend Zun N un’u zehirlem iştir. Onlarda, kişisel esenlik kaygısı, toplum sal çıkarlara üstün geliyor­ du. Sultanı, sürekli olarak b ir korku kem iriyor, "tah t kenti” Konya’daki yerleşim ini pekiştirerek, b ir an önce, akraba karşıtların ı saf dışı bırakıyordu. Komplo yanılsa­ m alarına düşüyor ve şehzadeler, —kardeşler ve yeğen­ ler— saraydan uzakta, ücra taşradabiryerde ya da hapis­ te tutuluyordu: Sultan I. îzzeddin Keykavus, ortanca kardeşi Alaaddin’i (sonraları I. Keykubad), A nkara'dan sür­ m üş ve H uzerpirt şatosuna (Malatya yakınında) gönder­ m işti;’ şehzade Keyferidun, K oyulhisar’da^ hapsedilm iş­ ti vb.. Ama bu ralard a da, b ir başına zararsızlaştırılm ış şehzadeler, sultana tehlikeli görünüyor ve kale kom uta­ nı, her dakika, idam buvruğu alabiliyordu. E m ir Seyfeddin’in beklenmeyen gelişi, Alaaddin'i kor1 D a h a ö n c e Erm enll& re a lt o la n ş a to m ın (a d ın a g ö r e yarprıya vararak ) ta m y erin i b e lir le m e k o la n a k sız d ır. (B kz: H a lil E d h em , K ayseriye Ş eh ri, s. 36). B u n u n la b ir lik te , I. Î z z e d d in K ey k a v u s ü z e r in e m a k a le n in (E n cy lo p e d le de r is a m , II. 681) a n o n im y a za rı, D efr^m ery (H isto lre d es C roisa d es, I, 143, 3 )'de y a y ım la n a n E rm en i k a y n a k la r ın a d ayan arak , b u k a le y i, "M lnşar" (b u ­ g ü n M laere) o la ra k a d la n d ırıy o r; M a la ty a ’n n g ü n ey d o ğ u su n d a d ır . 2 Ş e b in k a r a h isa r ’d a b ir n a h iy e, bk z: E v liy a Ç eleb i, S e y a h a tn a m e , II. 198.



152



kuya düşürm üştü; geceleyin gördüğü, ü stü n m akam a yük­ seldiğine işaret olan düşü çabucak unutm uştu, ve şimdi, ona, sultan adam gönderm iş de, kendisini öldürm ek isti­ yorm uş gibi geliyordu, ve ürkm üş olarak, ölüm öncesi duasını edebilsin diye, kale kom utanından Seyfeddin’i ka­ pıda oyalam asını diliyordu. Yalnızca kendisini düşünen sultan, b ir ardıl belirle­ m iyordu, ardıl, onun için tehdit olabilirdi; bu yüzden Selçuklularda, veliahtlık düzeni sallantılıydı. Şehzadeyi, tahta, rastlan tılar getiriyordu; taht, büyük oğula, küçük ogula ya da kardeşe kalabiliyordu, genellikle h er şey, baş­ kentin gerekli anda kim in eline düştüğüne, saray çevrele­ rine (ve Oğuz boyları önderlerine) dayanarak ik tid arı ki­ min ele geçirdiğine bağlıydı. Ve gene de, birbirleriyle ik tid ar çekişm esindeki Sel­ çuklular, kendilerini, yekpare soy olarak görüyorlardı: Konya’da, daha sonra. Sultan I. Alaaddin Keykubad ta ra­ fından restore edilen camide, (Sultan I. M esud zam anın­ dan başlayarak) Selçuklular hanedanının soy türbesi var­ dı. II. Kılıç Arslan’ın uzun yıllar süren hüküm darlığı (öl. 1192) üzerine söylenceler, ülke sınırları dışına taşm ıştı. 13. yüzyılda, Moğol devri tarihçisi İbn-al-Asir için bile, II. K ıhçarslan, Rum Selçuklularının ilk ataşındı. Ardıl sorununu, sultanın kaprislerinden çok, feodalla n n istem i çözümlüyordu. Erkân, sultana, isteğinin ye­ rine getirileceği yolunda söz verivordu, am a onun ölü­ m ünden sonra, çokça, üzerinde sözleştikleri şehzadeyi tah­ ta geçirm iyorlardı. Sınıfsal çıkarlarını gözönünde tutan feodallar, kendileri için elverişli birini aday gösteriyor­ lardı. örneğin, Sultan I, Alaaddin K eykubad’m ölüm ün­ den önce, h er iki taraf, veliahtlık için, tzzeddin konu­ sunda k arara vardılarsa da, feodallar, II. Gıyaseddin Key* hüsrev’i ta h ta geçirmişlerdi. Ne var kî, feodallar, Selçuklulara sadık kalıyorlardı; 153



onlarda, Küçük Asya’yı fetheden “Selçukluların şanlı so­ yundan” birinin devlet iktidarının köklü ve herhalde, ya­ sal taşıyıcısı olduğu düşüncesi, bilinçsizce egemendi, yani devletin başında, Selçuklu bulunm alıydı. Onların tek an­ laşm azlık konusu, Selçuklular soyundan kim i ta h ta ge­ çirm ek gerektiği, kim in kendi ellerinde uysal b ir araç olabileceğiydi. Bu şekilde, sultan, siyasal bakım dan feodallarm sınıfsal am açlarını, kendi sınıfının am açlarını gerçekleştiriyordu. Sultan, feodallarm başta gelenidir; o, iç gelirlerini feodallardan, dış gelirlerini prenslerden ve seferlerden elde etm ektedir. Sultanda, yalnızca temsilci olm anın görkemi, b ir de savaş ve b arış hakkı vardır. Bu İkincisi, bazan kurultayca, yani feodallarca, sultanla ken­ dilerinin çıkarları genellikle denk düşse de, sınırlanm ak­ tadır. Savaş, onlara zenginlik getirm ektedir; onlara, sö' m ürm ek için, işlenmiş, değerlenmiş to p rak gereklidir. Sultan, iktidar fiilen feodallarda bulunsa da, feodallarm am açlarını gerçekleştirdiği sürece, ta h ta rah atça o tu ra­ biliyordu. Feodallar, um utlarının boşa çıktığını farkettikleri zaman, (kendi elleriyle ta h ta çıkardıkları Sultan I. Alaaddin Keykubad örneğinde olduğu gibi) sultana sırt çeviriyor ve kom plolar tasarlıyorlardı. O zaman, sözler, yeminler, h er şey unutuluyordu. Seçilme sırasında, h er iki taraf, sultan ve feodallar, biçim sel b ir sözleşmeyle, karşılıklı yüküm lülükler saptı­ yorlar, anta dayalı karşılıklı vaatlerde bulunuyorlardı. Örneğin, (Bizans’ta gözetim altında yaşayan) Şehzade I. Gıyaseddin K eyhüsrev’in isteğini artırm ak çr-basındaki erkân, şehzadeye, çoban değneği içinde m ektup götüren gizli aracı Zahariya'yı yollamıştı. B ir zam anlar, Alaaddin'i incitm iş olan E m ir Seyfeddin, ona seçildiğini açık­ lam adan önce, kendi elyazısıyla yazılmış b ir yemin al­ m ış ve, sultana, ne yaşamına, ne de m al varlığına dokun­ mayacağına ilişkin, b ir de K ur'an üzerine yem in e ttir­ m iştir. 154



K aynaşm aları önlemek için, erkân, bazan hiç alışıl m am ış önlem lere başvuruyor, (belli ki, kendi hapsettig insanların bulunduğu) hapishanelerin kapılarını açıyor du. İnsanları özgür bırak an feodallar, onların desteğin um uyorlardı; böylece, ta raftarların ın sayısını artırıy o r ve bu, karşıtlarının saldırılarını durdurm ak için yapılı yordu. Ayrıca, başkentin dış dünya ile ilişkilerini kes m ek için önlem ler alınıyordu; k apılar kapatılıyor ve özen li b ir korum a örgütleniyordu; korum ayı, bazan yüksek görevli feodallar yürütüyordu. Onlar, islâm ın gereklerini bozarak,^ (daha sonra, Osm anh devrinde de olduğu gibi) sultanın ölüm ünü halk­ tan gizliyorlardı; örneğin. Sultan I. tzzeddin Keykavus, V iranşehir'de öldüğünde böyle davranm ışlardı, I. Alaaddin Keykubad, ancak, ta b u tu n kapağını açtığı ve orada gerçekten ağabeyinin yattığını gördüğü zamun rahatla­ m ıştı. Böylece, Sivas'a gider, silahdarlarla ve m uhafız­ larla çevrelenmiş olarak, artık, korkusuzca ta h ta oturur. E m ir Seyfeddin, perdenin ardından, im am ların ve beylerin önüne çıkar ve Sultan I. tzzeddin Keykavus'un öldüğünü açıklar. Saray salonundaki perde, b ir yana çekiliverm iştir, ve ta h tta, artık, yeni sultan o tu ım ak tad ır, ve bu fait accoınpli güçlenen silah şakırtısı karşısında, tartışm aları sona erm iştir. Salona giren beyler ve "soy­ lu kişiler", yeri öpm ekte ve övgüler düzm ektedirler; mec­ lis em iri M ubarizeddin Behram şah, onları, sultana doğ­ ru götürür, m üslüm an yöntemiyle el sıkışırlar. öpm e töreninden, an t içm ekten açık şekilde kaçın­ m ak, tehlikeli olabilirdi, böyle b ir tavır, hem en feodalin düşm anca niyetlerini ortaya kovmuş olurdu. Din çevrelerinin başı olan Kadı, —Selçuklu dönemi3 İ slâ m d in i, ö lü n ü n , ö lü m g ü n ü n d e g ö m ü lm e sin i b u y u r m a k ta d ır ; ölü m , İk in d i n a m a z ın d a n so n ra m e y d a n a g e lm işse , a y r ıc a lık o la n a k lıd ır . A m a, s u l­ ta n la r ın g ö m ü lm e sin d e , siy a sa l d ü şü n c e le r , d in se l g erek lere ü s t ü n geliy o rd u .



155



nin şeyhülislâmı— saray cam iinde an t içme töreni düzen­ liyordu. Saray, O rta Asya’da da alışılm ış süre olan 3 gün boyunca yas tutuyordu; sultan, beyaz atlas giysiler giyi­ yor, beylerse, başlarına "tersyüz edilm iş” börkler takıyor­ la rd ı/ Sultan, beyleri ve erkânı, on u r hırkalarıyla ödüllen­ diriyor, sözleşmeye uygun olarak, to p rak ve görev hak­ larını, belgelerle onaylıyordu. Çok eskilerden beri, böyle yerleşm işti. Nizam-ül-Mülk de, ta h ta yeni geçen hüküm ­ dara, toprak belgelerinin yenilenmesini öneriyordu,® bu da, devlet düzeninin henüz ne denli zayıf olduğunu gös­ term ektedir. Sultan, kendisinden önce egemen olan düzenin tam olarak yürürlükte olduğunu, feodal düzenin, t i r kez da­ ha, değişmediğini açıklıyordu. Ama sözleşmeler, yalnızca bunları imzalamış olanlar için yürürlüğünü sürdürüyor­ du; ardıllar, öncellerin benim sedikleri yüküm lülüklerden bağımsızdılar. K u r’an ve încil üzerine yem inler, boş b i­ rer form aliteydi, gerektiği zaman, h er iki taraf, sultan da, feodallar da, b u n lara ihanet ederek bozuyorlardı. Tahta geçişini. Em in Seyfeddin’e borçlu olan I. Alaaddin Keykubad, sonradan, onu darağacına gönderir. B ir zam anlar verdiği sözü sultana anım satan Seyfeddin’in inleme çığlıkları boşunadır, ve kısa sürede, Seyfeddin’in yazgısı, b ir zam anlar, sultanın ta h ta çıkması için çaba harcayan tüm feodallar züm resinin başına gelmiştir. 4 " T ersyüz e d ilm iş b ö rk ler” (" m a k lu b b ö rk ler” ) İfad esi (Y a z ıc ıo ğ lu AH. III, 195), g a lib a b ir O g u z g ö r e n e ğ in i İçerm ek ted ir; S in o p 'ta , E m ir İ b r a h im 'in a n n e s in in c en a ze sin d e , o ğ lu e rk â n v e kö leler, b a şla r ı a ç ık ola ra k y ü r ü y o r ­ lard ı. G iy sile ri İse, " ters ç e v r ilm işti" (tb n l B a tû ta , II, 353 - 354). A y n c a , D e y lem itle r d e d e t u h a f g ö ren ek ler Vardı: Ö lü n ü n a rd ın d an gö zy a şı d ök erk en b a ş la r ın ı açıyorlar, g iy sile re b ü rü n ü y o r la r d ı (b kz: K . I n o str a n tse v . S a s a n ld sk iy e e tu d ı. sp b ., 1909, str . 115, 133). D e y le m itle r , ç o k ta n d ır , S e lç u k lu la r ’ın h a s sa o r d u su n d a b u lu n u y o r la r d ı; so n ra la rı, “g u la m la r ” gib i, on la r d a b a z a n y ü k se k gö rev lerd e b u lu n a b iliy o r la r d ı, b u y o ld a n , y ü k se k çevrelere, D e y le m it g e le n e k le ri g ireb iliy o rd u , 5 P . K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in ln T esiri, s. 224, n o t. 1.



156



Selçukluların tarihinde, bu, sık sık yineleniyordu, sultanın durum u sağlam laşır sağlamlaşmaz, istemediği feodallar saf dışı bırakılıyordu. Alman İm p arato ru F ridrih B arbarossa, Konya’yı terk edince, burada yerleşen Sultan K utbeddin de (1191) böyle davranm ıştı. Sultan, ona, E m ir'leri rehin olarak vermiş, bununla toprakları üzerinden H açlıların engel' sizce geçişinin sorum luluğunu üstlenm işti. Örneğin Sadeddin Kobyak "köpek, ç.” tarafından kışkırtılan Sul­ tan II. Gıyaseddin Keyhüsrev, yüksek görevlileri aldata­ rak E rzincan’a çekmiş, onları b urada idam ettirm iştir. Böylece, kendisine karşı oy kullanm alarının öcünü alm ış­ tır. Sultan II. İzzeddin Keykavus’un yandaşı Şemseddin M uhamm ed Îsfahanî, üç Selçuklu kardeş ta iıtta bulun­ duğu sırada (h. 652 yılında) öldürülm üştür. Feodalların etkisi, topraklarında yerleşen, onların cöm ertliğinden yararlanan insanların sayısınca artıyor ve belirleniyordu; feodalların çevresinde akrabaları, koru­ m aları altındakiler vb. besleniyordu. Sultanın nasıl yaşadığını gözlemleyerek, bu n lar ken­ dilerine b ir saray düzeni belirliyorlardı. Feodal, ne den­ li soyluysa, evi de o denli lüks dayanıp döşenmiş olu­ yordu. S udak’a yapılan Kırım seferi sırasında, belli ki, düşm anı hayran bırakm ayı am açlayan Çoban Bey, baş­ kom utanlık karargâhını, b ir sultan sarayına dönüştür­ m üştü. Yol boyunca, altın zırh takım ları giymiş savaşçı­ lar dizilmişti, bunlar, koşum u ve dizginleri değerli taş­ larla, işlenmiş atların üzerindekiler, ve “Rus Knezinin” elçisi. Sultanın beylerbeyinin huzuruna, boyun eğen b ir uysallıkla çıkmıştı.'^ Feodallar, zenginliklerini kıskançlıkla koruyorlardı ve çıkarlarına dokunulduğu zaman, bunu, kesin b ir tai Y a z ıc io g lu A li, III, 342 - 343.



157



vırla dile getiriyorlardı; onların ik tid ar karşısındaki ko­ num unu, bu belirliyordu. Konya çevresinde, b ir günlük mesafede, bahçeler ve bağlar uzanıyord u / Feodallar, yaz aylarında b u rad a ya­ şıyorlardı; zaten genellikle kentlerde yaşıyorlar (başkent, kuşkusuz, onları daha çok çekiyordu), kent yakınında ise, “yazlıkları” bulunuyordu, bu banliyö topraklarını ka­ rarlılıkla koruyorlardı. Konya çevresi, coğrafya adlarının incelenmesi, gerçekten, buralarda, Selçuklular dönem i büyük feodallarının topraklarının bulunduğunu göster­ miştir.® Konya'yı kuşatm aya girişirken, I. Gıyaseddin Keyhüsrev, nasıl davranm ak gerektiğini kavrıyordu; O, bah­ çelerin kesilmesini ve bağların sökülm esini buyurur. K enttekilerin direnişi, bu yolla derhal kırılm ıştır; III. Kı­ lıç A rslan'ı savunm a isteği yok olm uş, genç sultana, ya­ şamının, kendilerinin "tım arların ın ” güvenceye alınm a­ sıyla, am casının affına sığınm asını önerm işlerdir. Sultan ya da Konya’daki yandaşları, feodalların önerisini dinle­ m işler ve tartışm asız boyun eğmişler, böylece, h er tü rlü direniş yararsız durum a gelmiştir. Feodalların m addi durum ları aynı düzeyde değildi; varlık farkları, bu n lar arasında ayrılıklar doğuruyordu. "Ulu beğler”, “kadim beğler”, yani daha güçlü ve daha zengin olanlar, çoğunluğu kendi yanlarına çekmek için, h er tü rlü olanağı eyleme geçiriyorlardı. Örneğin, I. Alaaddin K eykubad’ın seçilmesi sırasında. Meclis Em iri Behram şah ve Beylerbeyi Seyfeddin Ayba, vaatlerde bulun­ m a ve parlak şölenler düzenleme yoluyla, K urultayı kendi çevrelerinde kenetlem eyi başarm ışlardır. "Devlet sarayının bu ham ileri ve devletin yüksek ma7 Y a z ıc ıo g lu A li, m , 251. 8 VI. G ordlevskiy. İz is to r li v o d o p o lzo v a n iy a v ı K on ye. Z apiski t n s t l t u t a v o sto k o v e d e n iy a , t, II. str . 188 - 189.



158



kam larının bu koruyucuları”, iktidarı tam olarak kendi­ lerinde alıkoym ak istiyorlar, ve entrikalarla, kendi adam ­ larını yüksek görevlere getiriyorlardı. Örneğin vezirlik görevinden alınan Sahib Ata Osm ancık'a sürüldüğü za­ m an (13. yüzyılda), d ik tatö r M uineddin Pervane, onun yerine, dam at M ecdeddin'i otu rtu r. Feodallar, saray darbeleri düzenlem ektedirler. Sultan IV. Rükneddin Kılıç Arslan kandırılarak A ksaray'a çekil­ miş ve boğularak öldürülm üştür. Bu cinayetin sorum lu­ su, erki sınırsız vezir M uineddin Pervane ve onun uysal suç ortağı, kısa süre sonra, vezirin eliyle öldürülen Niğ­ de E m iri Şerafeddin H atıroğlu'dur. Ne var ki, sarayda, anlaşılan, b ir m uhalefet grubu, çıkarları büyük feodallarm çıkarlarından oldukça ayrı olan yeni b ir klik biçim lenm ektedir. B unlar arasındaki karşıtlık, özel olarak b ir kıskançlığın zorlam ası sonucu değildir; bu, kendine özgü b ir feodal m uhalefet grubu­ dur; birinciler, "u lu ” ve “kadim beyler” diye adlandırı­ lınca, m uhalefeti, Vakayinam e’de yer yer adlandırıldığı şekliyle, "o rta beyler” oluşturuyordu. Genel olarak beyler, yüksek ve aşağı biçim inde ayrı­ lıyorlardı, Vakayiname, b ir yerde, "büyük av” törenleri­ ni aktarırken "aşağı beylerin” ("aşaga begler”), ancak, sultandan sonra atış yapabildiklerini dile getiriyor. Bu­ rada, feodal düzen koşullarında doğal olan zorunluluk­ lar ortaya konulm aktadır. Rus vakayinamesi, genç yaş­ taki Knez Svyatoslav’ın m ızrağını drevyanlar yönüne sa­ vurduğunu ve yakm ındakilerin bunu çarpışm a işareti ola­ rak anladıkları biçim inde b ir öyküyü korum uştur. Beyler, üç gruba ayrılm ış mıydı, saptam ak güç, am a feodallar züm resine m uhalif duygularla dolu "o rta bey­ lerin” ortaya çıktığı kesindir. B unlar yeni sivrilm işlerdir. Sultanın b ir korkusu yoktur, çünkü zengin değildirler, am a sultanın gözüne girm işlerdir, büyük feodallarm et159



kişini kırabilm ektedirler, zaten kendilerini aşağıladıkları ve hor gördükleri için büyük feodallara hınç duym akta­ dırlar. “O rta beyler”, sultanı korurken, kendilerini koru­ duklarını açıkça görüyorlardı. Sultandan uzaklaşan feodallann taktiği değişiyordu: "Güçle elde edem ediğin yerde kurnazlık yapacaksın”. On­ lar da, saray üzerindeki baskılarını sürdürm ek için, her tü rlü çabayı gösteriyorlardı. Vakayiname’, sultanın ''şö­ lene”'” günde 30 koyun kestirdiği dönemde. E m ir Seyfeddin Ayba Bey'in 80 baş, yani sultandan yaklaşık 3 kez fazla hayvan kestiğini anlatm aktadır.” O, böylece, gide­ rek çevresinde, sarayda m eydana gelen gizli konuşm aları, kendisine rap o r eden om uzdaşlar topluyordu. "O rta beyler” arasında, T ürk olmayan, m ülk sahibi Hıristiyan prenslerden sultanın yanm a geçen kişilere de rastlanıyordu. Toplum sal kökenleri, feodallara belki ay­ kırı gelebilen "gulam lar” da b u rad a bulunuyorlardı. "Ye­ ni insanlar”, yerli feodallann en trikalarına kayıtsız kalı­ yorlardı. Sultanın ilgisine değer vererek, bunlar, feodallarm dolapları konusunda onu uyarıyorlardı. Örneğin, Sultan I. Alaaddin K eykubad’a karşı komplo hazırlandı­ ğı zam an (feodallar, sultam boğm ak ve ta h ta Key Feri­ dun'u getirm ek istiyorlardı), E m ir Kamnenus ve Hokkabazoğlu K am ereddin sultanın gözlerini açm ışlardır. Ama, Antalya’da, güçlü E rtokuş Bey'in yakınında bulunan sul­ tan, b ir zam an oyalanmış ve ancak, Kayseri'ye geçtikten sonra, şölen sırasında kom plocularla hesaplaşm ıştır. Kamnenus, belli ki, R um dur ve. adına bakılırsa, 9 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 271. 10 " Ş ö len ” b u ra d a b a şk a a n la m k a za n ıy o r: B u , s u lta n ın s o ru n la r ı iç in sa ra y a g elen lere, d a h a N iz a m ü l M ü lk (b kz: b ö lü m X X X V ) ta r a fın d a n yer­ le ş t ir ile n a lış ılm ış ik ra m d ır. 11 K o y u n , D o ğ u ’d a a ğ ır la m a ö lç ü sü d ü r : ev s a h ib i k o n u ğ u o n u r u n a a k ­ ş a m le y in k u z u keser, ve d a h a k ıs a sü re ö n c e sin e kad ar. K ü ç ü k A sya'da, s ü n ­ n e t n e d e n iy le y a p ıla n tö r e n le r d e k e s ile n k o y u n la n n sa y ısı 500'e u la ş a b ili­ yordu.



160



K om ninler so j^ n d an gelm ektedir; K am ereddin'in aile la­ kabı ise, babasının “aşağı b ir m eslekten” ("hokkabaz”) olduğunu gösterm ektedir; bununla birlikte, Selçukluların hokkabazları ünlüydü ve sanatlarıyla İstan b u l’daki Bi­ zanslIları hayran bırakıyorlardı. Feodalların cüretkârlığı ve keyiFiligi, giderek artıyor­ du. Sultan I. Alaaddin K eykubad'ın veziri, Konya ve Ak­ saray arasındaki "Zazada” hanını inşa eden'^ Sadeddin Köpek, II. Gıyaseddin Keyhüsrev'i babasını öldürmeye kışkırtm ış’^ ve ardından genç sultanın deneyimsizliğinden ya:rarlanarak yüksekten bakan b ir tu tu m takınm aya baş­ lam ıştır. Bu, erki sınırsız b ir "n aib ”, sultanın genel va­ hşiydi. Sultan, sarayında b ir tutsak gibi oturuyor. Sadede din Köpek ise, onun yanına silahlı, kılıcını kuşanm ış olala k giriyordu. Gözü korkm uş olan Sultan, Köpek’i ortad an kaldır­ m ak için Sivas’tan K araca C andar’ı çağırtm ışnr. Böylece, gene b ir taşralı, (lakabının gösterdiğine göre m uhafızlık­ tan gelen biri) sultanın koruyucusu olarak güçlü feodala karşı çıkarılm aktadır; taşranın küçük feodah için, bu, hizm ette ilerlem e sağlayacak çok elverişli b ir fırsat oluş­ turuyordu. Sonraları, "o rta beylere” duyulan olumsuz duygular, dinsel b ir ayırtıyla renklendirilm ektedir. Moğol döneminde, dayanıklı savaşçılar olan m üslüm anlar, Sel­ çukluların boyunduruğundan k urtulduklarına sevinen hıristiyanları korkaklıkla suçluyorlardı. Feodallar arasındaki ayrılığı gören sultan, bundan ustalıkla yararlanıyordu. Feodalizmin doruğu en güçlü feodallar, devletin başkenti Konya’da toplanm ıştı. Bu, sultanı rahatsız ediyordu. B unların arasında, güçsüz ve otoritesiz kalıyordu ve istekle "ta h t ken ti” Kayseri'ye çel2 B k z : A b d u lk a d ir H a m d iza d e (şim d i E rd o ğ a n ), "T ürk S ö z ü ” gaz, 1918, 1X0; 54. 13 H a lil E d h em , K a y seriy e Ş e h r i, p. 62, n o t. 1.



161



kiliyordu; burada, cesaretle “o rta beylere” yaslanabiliyor­ du. Sultan I. Alaaddin K eykubad’ı ta h ta geçiren eski hiz­ m etli E m ir Seyfeddin, b ir zam anlar, sultanm kendisine bahçede söylediği sözleri anım sadığı ölüm saatinde, bu değişikliği fark etm iştir: "Yaşlı ağaçları sökmek ve ye­ rine genç ağaçlar dikm ek gerek”.''' Bu şekilde, Rum Selçuklularında b ir yönetim evrimi m eydana geliyordu. Feodallarca baskı altına alınan sul­ tan, vasilik altında bulunm aktan kurtu lm ak istiyor, on­ da, zorbalık yönetim i ya da yabanıl egemenlik biçim leri olan m utlakçıliga doğru eğilim ler beliriyordu. Yüksek orun sahiplerinin ve geçici yöneticilerin yaz­ gısı değişkendi. Önceleri, kom plolarından ve ihanetlerin­ den kuşkulanan sultanların kaprisi nedeniyle, kelleleri uçuruluyordu. Sonraları, Moğol saldırısı, tutkularını ve doym azlıklarını daha da aşırı durum a getirince, birbirle­ rine karşı entrik alard a yok oluyorlardı. Yüksek yöneticiler, ik tid ar savaşımı içinde, y u rtları­ nı batkınlığa sürüklüyorlardı, ve başlangıçta Rükneddin’in yandaşı olan M uineddin Pervane ve. Sultan îzzeddin'i yüzüstü bırak an Sahib Ata gibi en iyi devlet adam ­ ları, bu günahı işliyordu. Sonraları, Konya, Selçuklular için parlaklığını yitirir. B urada, güçlü feodallar vardır; sultan, başkentten kaçar, am a feodalların ağır pençesi, onu, her yerde yakalam aktadır. Feodallar, kendilerini so^ yup soğana çeviren sultandan nefret etm ektedirler. Büyük zenginlikler feodalların ellerinde yoğunlaşmış olsa da, tarım ürünleri, değiş tokuş edilen ya da satın alınan m allar ve m am ul m allar, savaş ganimeti, genellik­ le sultana gidiyordu. Sultanm evlenmesi durum unda, ya da başkentte bulunm adığı (Akdeniz kıyılarında geçirdi­ ği) uzun b ir süreden sonra dönüşünde, beyler ve naibM tb n l B îb l, IV. 114.



162



1er, bunu, feodallara duyuruyorlardı, feodallar ise, sul­ tanın sarayına arm ağanlar götürm ek zorundaydılar.'^ Vakayiname, Kayseri subaşısı Seyfeddin Abu-Bekr’in bölgenin sınırı olduğu anlaşılan Çubuk'ta sultanı karşı­ layarak uzun zam an boyunca biriktirdiği tüm varlığını ona sunduğunu yazmaktadır.''^ Sultanı kendi gözleriyle görmek m utluluğu feodala pahalıya m al olm uştur. Sultan, gezisi sırasında, geçtiği h er yerde, güzel er­ kek ya da kadın tutsaklardan, altın dolu keselerden, Türk ve Arap atlarından vb. oluşan arm ağanlar topluyordu. "M elikler", sultana değerli taşlar sunuyorlardı. Bağışlar­ la tükenm eye yüz tu tan hâzineyi zam an zam an doldurdu­ ğu bu gezileri, istekle gerçekleştiriyordu. B ir eliyle dağı­ tırken, o, yitirdiklerini k at k at fazlasıyla topluyordu. Sultanın tah ta çıkışı sırasında, zengin arm ağanlar sunuluyordu. Bu, m erkezi hüküm darın, uyruğuyla, bağlı beyleriyle buluşm ası, feodalin mülküyle tanışm asıydı. Bu vergilere ya da haraçlara, görünürde b ir yasallık veril­ mişti; Vakayiname dilinde, bu, “huzurda bulunm a karşı­ lığı yasallaştırılm ış pay hak k ı” (“h ak k ’ul kudüm ”) olarak adlandırılm aktadır.'^ Osmanlı dönem inde "tebşiriye” ve "kudûm iye” şeklindeki iki tü r vergi, anlaşılan, buradan doğm uştur. Sultanın haraçları feodallar tarafından, fazlasıyla, durum ları gittikçe kötüleşen köylülere ödetiliyordu. Pe­ rişan durum daki köylüler, dayanılmaz b ir zulüm altında bunalıyordu. Feodallar, köylülere, sultanın feodallara baktığı gibi bakıyorlardı. Ülkede, zorbalık ve baskı egemenliği sürüyordu. Köy­ lülüğün, —reayanın— haraçlardan şikâyetleri sonuçsuz 15 E m ir le rin (F e o d a lla n n ) s u lta n a a rm a ğ a n la r v erm esi, I>ogu’d a a lış ılm ış bir o lg u d u r. Ö rn e ğ in bk z: F. B er n y e 'n in y a z ısı (İsto riy a p o s le d n lh p o litlç e s k ln p erev o ro to v vı g o su d a r stv e V e llk o v a M ogola. M. — h . , 1936, str. 191). liY a z ıo ıo g lu A li, r a , 198. 17 Y a zıcıo g lu A li, III, 107.



163



kalıyordu; Nizam-ül-M ülkun sözünü ettiği “hakça vergi” (hall-i hak) h e r tü rlü ölçüyü aşıyordu. Selçuklular döne­ m inde “ta h t k en tleri’ ne (Konya’ya, Sivas'a, K ayseri’ye) giden büyük yollar üzerinde, (kendine özgü kaleler olan) kuşatm alara dayanıklı kervansaraylar ve hanlar inşa edil­ diğine göre, ülkede güvenlik düzeni yerinde değildi; bu devlet düzenlemelerine, karşı duygular besleyen (bağım­ sızlığım yitirm iş olan Danişm endlerin yandaşlan vb.) in­ sanlar vardı; feodallar da, kuşkusuz, kargaşalardan ya­ rarlanıyorlardı vb.. H oşnutsuzlar kesimi, belli ki, kulluktan ve seferler­ den yorgun düşm üş köylülerden çıkıyordu. B unların yi­ tireceği b ir şey yoktu; savaş sırasında, h er şeyi yüzüstü bırakıyor, feodallardan kaçıyor ve “büyük ana yollara” çıkıyorlardı: B uralarda, kervanları soyuyorlardı. Soygun­ lar, kent pazarlarında da sürüyordu, ve alışılmış olgu ha­ line gelmişti. Vakayiname yazarı Yazıcıoğlu Ali, Sultan I. Alaaddin K eykubad’ı ülküleştirerek onun hüküm darlık dönem inin "altın çağ” olduğunu belirtm ektedir: Pazar­ larda ticaret huzur içinde yürüyor, insanlar, yaylaklarda huzur içinde çalışıyorlardı, yani h er yanda bolluk vardı, köylüler ve esnaf rah at yaşıyordu. Ama, Sultan I. Alaad­ din Keykubad dönem inde böyleydi, genelde ise b ir kural olarak, insanlar, güvensizlik içinde yaşıyorlardı. Herkes, varlığı ve b ir parça toprağı için korku duyuyordu. Sonraları, Osmanlı dönem inde de durum böyleydi. Lami (16. yüzyıl), "Latifeler”inde, günlük yaşam betim ­ lemesi yaparken, to p rak sahibi b ir şeyhin tarlasını "müridlerinin” beklediğini anlatm aktadır. Anlaşılan, hırsızlık geniş çapta yaygındı.



164



YEDİNCİ BÖLÜM



Feodallann “ta b i”leri - Köleler ve B unlarm Yaşamda Rolü - M ülk Sahibi Köylüler (“dehkanlar”) ve Irg atlar (“ekiciler”) - Baba İshak - Baba İsh ak ’ın Yönettiği Köylü Ayaklanması



Doğallıkla, feodallar ile köylüler arasındaki sınıfsal çelişkiler keskinleşiyordu; feodallar, her dakika, baskıla­ rın um utsuzluk noktasına getirdiği köylülerin kendileri­ ne karşı ayaklanm asını bekleyebiliyorlardı. Sakınm a ön­ lem leri alan feodallar, tahkim edilmiş yerlerde, kaleler­ de yaşıyorlardı. îç güçlüklere, b ir de dış düşm anın eklendiği Moğol döneminde, örneğin, Sahib Ata'nm soyu (“Sal'j'bata oğul­ la rı”) Afyon K arahisar’da, b ir dağın doruğunda kurulu kalede oturuyorlardı. Feodalin toprakları üzerinde, b ir bölüm üyle de, feo­ dalin sultandan aldığı gibi, feodaldan to p rak parçaları 165



alan, feodalin akrabaları, ona yakın kişiler olan özgür insanlar oturuyordu; bunlar, feodallara bağlı "tab i’lerd i. Ama, bundan başka toprak, özgür çalışm a (köylü emeği) ve köle çalışm asıyla (tutsakların emeği) işleniyordu. Ne var ki, üretim in temeli, köylülerin emeğiydi; kö­ lelik ise, en başta, ev yaşam ında önem ini sürdürüyordu. Dinsel feodallarm işleri iyice düzenindeydi; bunların topraklarında da köylüler oturuyordu, am a ayrıca, belli ki, şeyhlerin çırakları olan "m ü rid ler” de dinsel feodal1ar için çalışıyordu. Dinsel tarik atın üyesi ola a x(sıradan) m ürid için bedensel çalışma, b ir zanaatta uğraşm a zorun­ luydu. Feodal şeyhler, m üridler üzerindeki manevi etkile­ rinden yararlanarak bunlardan bedava işgücü yaratabili­ yorlardı,' m üridler, çalışmayı, "h ik m e tli'n in verdiği b ir ders, tanrıya hizm et olarak görüyorlardı. Askerî seferler, canlı işgücü yedeklerini, sürekli olala k bütünlüyordu; savaş ganim eti olarak bu güç, feodala ucuz, bedava veriliyor, ve tutum suzca harcanıyor, çabu­ cak azalıyordu. Fethedilen kentlerin ve bölgelerin halkı (çoğunlukla hıristiyanlar), köle topluluğuna dönüşüyor, kalabalıklar halinde, ülke içinde oradan oraya sürülüyor­ du. Sudak’ı ele geçiren kom utan Çoban Bey, K ırım ’dan K astam onu’ya ve Sinop’a ve, olasılıkla, Oğuzların m er­ kezi Boyabad’a,^ yani kendi 5oırtluklanna, p artiler h a­ linde tu tsak lar gönderm iştir. Savaştan sonra, kentlerin pazarlarım , köleler ve tu t­ saklar dolduruyordu: Bunlar, hem K ıpçak bozkırların­ dan, hem Akdeniz kıyılarından getiriliyordu. Ama, barış zam anında da, köle akını daim a sürüyordu; köle ticareti büyük k ârlar sağlıyordu. 1 B kz: A. M a lç a n o v 'u n İlg in ç g ö z le m le ri (S o b r a n iy e v o s to ç m h ru k o p ise y V . L. V y a tk in a . T ru d ı G o su d a r sv en n o y p u b llç n o y b lb llo te k l U z b e k sk o y SSR , t . I , T a şk en t, 1936). 2 " B oyabad” a d ın a “b o y ” sö z c tiğ ü g ir m iştir .



166



Abulfeda’nın® yazdığına göre, Akdeniz kıyısında, An­ talya yakınında yaşayan Türkm enler, hıristiyan çocukla­ rını kaçırıyor ve bunları m üslüm anlara satıyorlardı; bu­ rada, kuşkusuz, ülke dışına, M ısır’da b ir yerlere, Memlüklere satış söz konusudur. Ama, kolay zenginleşme sağ­ layan b u uğraş, ülke içinde de ileri boyutlardrydı. B. de la Brokyer, Fransa'ya dönüşünde, yolu üzerin­ de, M acaristan’da b ir yerde, askerlerin ele geçirdikleri hıristiyan tu tsa k lan , boyunlarından birbirine zincirleye­ rek, E dirne’ye satm aya götürdüklerini görm üştü, b ir halk türküsü de, tutsağın elleri arkadan bağlanarak yaban el­ lere nasıl götürüldüğünü canlı biçimde betimlemektedir.'' Bir köleyi, dış görünüşü hem en belli ediyordu: Ku­ lağına halka takılıyordu,^ şair Nizami de, köleyi böyle canlandırıyor; saçları kırpılm ış ya da usturaya vurulm uş oluyor, giysi yerini tu tan b ir çul taşıyordu;^ görünüşü, belli ki, acmasıydı, ve eğer sahibini bırak arak kaçarsa, bu hem en göze çarpıyor, ve yol üzerinde herhangi biri, "kim liğinin araştırılm ası için”, onları kolayca alıkoya­ biliyordu. Feodallar, bu insanları, evlerinde, askerî tım ar top­ rağı tarlalarında çalıştırm ak için alıyorlar, onları h er an­ lam da söm ürüyorlar, birbirlerine arm ağan ediyorlardı vb.. Köle, tüm üyle sahibinin malıydı, sahibi onu istediği gibi kullanırdı. Ağır işler kölenin üzerindeydi; maden ocaklarında onlar çalışır, m ezarları onlar kazarlardı (top rak kazm ak ise o, zam anlar utandırıcı b ir işti). Sonraları, Ahmet Refik’in belgelerinde görüldüğü gi3 O eorgrap h le d 'A b oulf^ da (çev. S t. G u y a rd ), II. 134. 4 F r . G iese. E rz S h lu n g e n u n d L led er a u s d em V ila je t Q onJah, B er lin — N ew Y ork, 1907, n o : 6, p. 34. 5 P arsça , k ö le, ş ö y le a d la n d ır ılıy o r : "H alk a b egu ş" . 6 D a h a so n r a la rı, O sm a n lIla rd a d a b ö y ley d i. İT. y ü z y ıl so n u n d a , T ü rk lerd e tu ts a k b u lu n a n Y. S tre y s (T rl P u te şe s tv ly a . M., 1935, str . 112), g i y s i ­ le r in i so y d u k la r ın ı, s a ç la r ın ı k e s tik le r in i v e y a ln ız c a İnce k e te n İç d o n u y la ç ıp la k ola ra k k ü rek b a ş ın a o tu r ttu k la r n ı a n la tm a k ta d ır .



167



bi, m aden ocaklarında çalışm aya "yürükler” (Küçük As­ ya göçebe Türkleri), Küçük Asya fatihleri Oğuzların to­ runları yönlendiriliyordu. Maden ocaklarında, hüküm e­ tin güvenilir acen talan olan “em inler” bulunduğuna gö­ re (bk. belge No: 224) m adenleri devlet işletiyordu. Siyah halayıklardan (harem ağaları, kadın ev hiz­ metçileri, dadılar vb.) oluşan köleler kurum u, Türkiye’­ de, 19. yüzyıla değin sürm üştür. B ununla birlikte. Küçük Asya feodal toplum unun ekonom i sistem inde, bu, artık b ir kalıntıydı. E n azından, Selçuklular devrinde büyük üretim gücü olarak köleler üzerine b ir işaret bulunm a­ m aktadır. H azer denizinin güney kıyısından ya da O rta Asya’­ dan, tüccarlar da, köle getiriyorlardı. B unla’’ sultanın hassa birliğine giriyor, bazan tah tın basam aklarına de­ ğin yükselen "gulam lar”, bu n lar içinden devşiriliyordu. D ışardan getirilen ya da yerli genç ve güzel köleler arasından saray hizm etçileri ve m aiyet görevlileri seçili­ yordu; bunlar, şölenlerde konuklara yiyecek ve içki suna­ rak hizm et ediyorlardı. 14. yüzyılda, îb n i - B atûta, Sultan Birgi'nin sarayında ipek giysiler giymiş yirm i kad ar düz­ gün biçimli Rum hizmetçi görm üştür; saçları buklelerle aşağı dökülm üş, tenleri karbeyazıdır, yanaklarında b ir allık oynaşmaktadır.^ B unlar Küçük Asya’nın yerli "gulam lanydı”. Küçük Asya’daki gezisi sırasında, tb n i - B atû ta’nın sık sık köle bulundurm ası gerekm iştir; kim i zaman, ona, İzm ir’de b ir cüce arm ağan ederler, kim i zam an yol bo­ yunca hizm etleri için b ir Rum (Nikolay ya da Mihail) satın alır; Ayazhk’ta (bugünkü Selçuk), genç b ir Rum kadın için 40 altın dinar ödemiş, B alıkesir’de köle Margarita'yı satın alm ıştır. îb n i - B atû ta’nm ödediği fiyat ne k ad ar göstergedir, 7 lt ı n l B a tû ta , II, 303.



168



belli değil. O, arm ağanlarla ve bağışlarla yaşıyordu, ve büyük tu ta r ödediğini söylemekle, anlaşılan, kölenin üs­ tün niteliklerini vurgulam ak istiyordu. Sultan I I ’ M urad’ın ordusuyla birlikte bulunan ta­ rihçi Âşık Paşazade, 100 akçeye güzel b ir çocuk satın al­ m ıştır, bu, belli ki, ucuz b ir fiyattır, ama, kuşkusuz, iki yüzyıl içinde akçenin değeri.de düşm üştür. Savaştan sonra, tu tsak ların fiyatı düşüyordu. Kral II. Levon’a karşı, E rm enistan üzerine yapılan sefer sırasında, "hesaba gelmez, sayısız ganim et” ele ge­ çirilm işti. H er şeyin götürüldüğü ve ilk fiyatların geçerli olduğu K ayseri’de, güzel b ir Erm eni (erkek ya da kadın) tutsak 50 akçeye satılıyordu. Bu, kışın, sert soğuklarda, (Küçük Asya’da etine büyük değer verilen) b^r kekliğin fiyatından daha yüksek değildi.® Em ir Seyfeddin’in m asasına gelen lezzetli b ir yeme­ ğin şişirilm iş fiyatı, sofra hizm etçisi olarak atanabilen b ir insanın düşük fiyatına eşitti. "Tezkere”de (bibliografik yazın sözlüğü), "îskendernam e” yazarı şair Ahmedi bölüm ünde, onunla Timurleng arasında, ham am da geçen cesur b ir konuşm adan sözedilm ektedir. T im ur’un, dünya fatihi olarak kendisine ne değer biçtiği yolundaki sorusuna, Ahmedi, aslında yalnız­ ca üzerindeki giysinin p ara edeceği karşılığım veriyordu. Bu öykü, tutsaklığın alışılm ış insan yazgısı olduğu ve köle insanların m etelik yerine konulm adığı sert savaş ortam ını yansıtm aktadır; b ir parça ipek. Küçük Asya’ya getirilm iş herhangi kum aş, insandan daha değerliydi. Tarihsel gerçekliği olmadığı sanılan (sonradan Nasreddin H oca’ya bağlanan) b u fıkra, 15. jmzyılda devleti­ nin yıkılmasıyla aşağılanan Osm anlının ulusal özsaygısını avutm aktadır. S Y a z ıc ıo g lu A li, III, 188.



169



Selçukluların gelişinden önce, Küçük Asya’nın Hıris­ tiyan yerli halkı (Rumlar, Erm eniler), Bizans’a bağlıydı­ lar. Roman D iojen’i yenen A lparslan’ın ardılı Sultan Sü­ leyman K utılm ış (11. yüzyıl sonunda), b ir toplum sal re­ form gerçekleştirdi: O, Küçük Asya’daki büyük yurtluk­ larda çalışan köleleri ve toprak kölelerini özgür ilan etti, ve bunlar kitleler halinde islâm a geçmeye başladılar. Da­ ha sonraları da Selçuklular, Bizans köylülerini,bu yolla kendilerine çektiler. Siyasal değişiklik, özellikle, Oğuz (Türk) tabakası­ nın henüz ince, yönetim aygıtınınsa zayıf olduğu başlan­ gıç döneminde, (ekonomik) kolaylıklar getirdi. Şeriatı iz­ leyen m üslüm anlar olarak Selçuklular, hıristiyanlardan yalnızca genel vergi olan "h araç” alm akla yetiniyorlardı, bu nedenle, köylüler, isteyerek Selçuklulara yaklaşıyor­ lardı. Küçük Asya’da toprak alanlarının tüm üyle sahiplenilmesi yavaş yürüyordu. 14. yüzyılda. Küçük Asya’da dolaşan îb n i - B atû ta’nın yolu, Osmanlı "beyi” O rhan’ın topraklarındaki İznik yakınında H uonik kentine düş­ m üştü; burada, "R um ları yönetenlerin oturduğu yalnız­ ca b ir m üslüm an ev v ard ı”’, yani kentte, T ürk olarak, yal­ nızca yöneticiler bulunuyordu. Eğer Prens, topraklarını gönüllü teslim etmişse, yö­ netim in değişme anı sağlıklı olarak tatlıya bağlanıyordu; o durum da, halk, kişisel özgürlüğünü koruyor ve yaşam eski akışını sürdürüyordu. Ama, eğer Oğuzlar, direnişle karşılaştılarsa, halka, Antalya’da olduğu gibi davranı­ yorlardı. Burada, günler boyunca, baş kesme kırım ı ("kırgun”) sürm üş, kan seli ovadan denize ulaşm ış, ve ancak bundan sonra, askerler, kılıçlarını kınlarına sokmuş, am a beş gün talan yaparak halkı soyup soğana çevir­ miş ve köle yapm ak üzere kaçırm ışlardı; ancak altıncı gün, m erham et ("am an”) gösterilm iş ve sağ kalanlar ev9 t b n i B a tû ta , I I ,



329.



170



lerine dönebilm işlerdi.’° K üçük Asya’nın Bizans halkı içinden özgür insanlar ve köleler yaratılm ış olan ortam ı işte budur. Feodallarm toprağını işleyen, kişisel bakım dan öz­ gür köylüler, b ir feodaldan diğerine-geçme hakkına sa­ hiptiler. Ama, durum ları her yerde aynı olduğuna göre, onlar, bu ayrıcalıktan vazgeçiyor ve eski yerlerinde, aynı patronun yanında kalıyorlardı. < Ancak, tarlaları perişan eden savaş, köylüleri, her şeyi terketm eye, kendilerine başka feodallar yanında da­ ha iyi to p rak lar aram aya zorluyordu. Toprak sahibi köy­ lü, yersiz yurtsuz sığıntıya dönüşüyordu. Bu alışılm ış b ir olguydu, Sultan I. İzzeddin Keykavus, Sinop’u kuşattığı za­ man, ne öküzü, ne toprağı, ne suyu bulunan ("çiftsiz, yersüz, susuz”) tarım da yerleşik halk hıristiyan köylüler, reaya, ("reayat”)" yani yersiz ırgatlar, Sinop bölgesinden kaçtılar; am a daha sonra, naibler, onlara sürm e ve ekme işleri için öküzler sağlayınca, köylüler eski yerlerine geri döndüler ve tarım la uğraşm aya devam ettiler. Başlangıç­ ta, Celâleddin M uham m ed’in (Hürzem 1218’de Cengiz Han tarafından işgal edilmişti), sonra Moğolların saldırm aya başladığı 13. yüzyılda,Küçük Asya’nın doğusunda (Ahlat’­ ın doğusunda) uzanan to p rak lar terkedilmişti.'^ Bu yüzüstü bırakılm ışhğı gören hüküm et. Ahlat çev­ resinde habersiz kaybolanlarla ve Öldürülenlerle ilgili salO Y a zıcıo g lu A li, r a , 85. l l j . H. M o rd tm a n u ’m (Z. D . M. G., Bd. 68, p. 138, n o t.) b e lir ttiğ i gib i '‘reaya" s ö z c ü ğ ü a n c a k 18. y ü z y ıld a y a ln ız c a h ır is tiy a n la r iç in k u lla n ılm a y a b a ş la n m ıştır , d a h a ö n c e d in a y r ım ı g ö z e tilm e k s iz in k ö y lü le r iç in k u lla n ılı­ yord u . U z u n sü r e "reaya” k e n t lin in k a r şıtı, y a n i k ö y lü o larak a lın m a k ta ­ dır; b k z: " reaya” s ö z c ü ğ ü n ü n "T ürk" sö z c ü ğ ü y e rin e k u lla n ıld ığ ı s u lta n I. M eh m ed ’in " K a n u n n a m e" si (Fr. K r a e litz - O r e ife n h o r st, op. c it., pp. 21^35). K o çu b ey , H a c ı K a lfa ve d iğ er İT. y ü z y ıl O sm an lI y a z a rla rı "reaya” k a v r a m ı­ n a b ö y le b ir İçerik k a tm a k ta d ır la r (b kz: V. S m irn o v . K u ç ib ey G o m u rc in sk iy , str . 77, p rim . 1, ayrıca, str . 209). 12 Y a zıcıo g lu A li, i n , 138.



171



yım yaptı, Ibni B îbî’nin anlattığına göre, feodallar “dehkanları” "dihkan” ve "ekicileri” ("m ezari”) “suya ve top­ rağa” çağırdılar, onlara tohum , hayvan verdjler ve yü­ küm lülüklerden bağışladılar. K alelerin yöneticileri —zu­ lüm yapan toprak sahipleri— yerlerinden alındı, gelirleri ve giderleri kaydedildi. B unları duyan "ezilenler” ("minezzi’can”) ve “sığıntılar” ("m üteferrikan”), Ahlat’a, eski ocaklarına döndüler, ve çevrede kısa zam anda bolluk başladı.'^ Toprağa yerleşik köylülerin iki tü rü böylece beliri­ yordu; anlaşılan, küçük toprak sahibi, ve herhalde özgür köylüler (Raşideddin’de sözcük bu anlam da kullanılıyor) olan "dehkanlar” ve ortakçı olarak çalışan, yani işleme­ ye ve ekime kişisel emeğini koyan, am a feodalin üretim araçlarını ve hayvanlarını kullanan kişiler olan "ekici­ ler”. Büyük zenginlikleri elinde b u lunduran feodallar k ar­ şısında köylüler, yoksul sınıfı oluşturuyordu, vakayina­ m ede b u n lar için çoklukla "fu k ara” (“fu k ara”) terim i kullanılm aktadır. Ayrıca, K üçük Asya’yı baştan başa yığınlar halinde dolaşan göçebe Türkler, “yürüyüş halindeki bu h alk ın ” aralıksız gelgit tablosunu yaratıyordu. Hayvancılıkla uğ­ raşan bu Türkm enler (Oğuzlar), küçük çapta yerleşik köylü ekonom ilerinin fonu üzerinde ağır basıyordu. Onlar, tarla ekm ek için konaklıyorlardı, yani ü rü n ü kaldırınca gidiyorlardı. Toprak işlemeyle, özellikle kendi tüketim lerini karşılam ak için uğraşıyorlardı, b ü tü n ilgi­ leri hayvancılığa yönelikti. Marko Polo, Küçük Asya’da, Türkm enlerin dağlarda ve ovalarda, hayvancılıkla uğraştıkları için, serbest otlak bulunduğunu bildikleri h er yerde yaşadıklarm ı belirt1 3 tb n i B lb î, IV, 18T.



m



m ektedir.’'’ M arko P o lo n u n 13. yüzyılda gözlemlediği bu durum , 20. yüzyıla değin sürm üştür. Osmanlı im p arato r­ luğu yıkıldıktan sonra, daha 20. yüzyılın 20'li yıllarında Kemal A tatürk hüküm eti, Y ürüklerin sürekli yerleşim ye­ rine bağlanm ası konusunda buyruk yayım lam ıştır. Yü­ rüklerin sürekli yer değiştirmesi, ensonu, böylece yasak­ lanm ıştır. Köylülük hukuksal bakım dan serfleştirilm iş miydi? Açık b ir yanıt için, benim en azından, doğrudan tan ıtla­ rım yok. Ne var ki, m antık yardım cı oluyor. Köylülük, "toprağa bağlanm a” koşullarını gönüllü olarak hazırla­ mış, 14. yüzyılda, bu, Gazan H an tarafından yasalaştırılmış ve Ahmed Refik’in belgelerinden görüldüğü gibi, da­ ha sonra (16-17. yüzyıllarda) gerçekleşm iştir. Kaçak köy­ lülerin geri dönmesi zom niuydu. Ayrıca, Niğbolu sancağı "kanunnam esi”nden bilindiğine göre, kaçak b ir köylüyü, sahibi, 10 yıl boyunca arayabiliyordu.'® Moğol yasaların­ da, bu süre, 30 yıl olarak belirlenm ektedir. Burada, za­ m an farkına göre süre değişmesi de ilginçtir; T ürkler’de bu sürenin azalm ası (Avrupa Türkiye’sinde), toprak m ül­ kiyetinde çok daha sağlam biçim lerin varlığını kanıtla­ m aktadır. Zaten, kaçan köylünün geri döndürülm esine ilişkin m addenin T ürk yasalarına dolaysız olarak Moğollardan geçtiğini düşünm ek güç olurdu; en büyük olasılık, bunun Selçuklulardan aktarılm ış olm asıdır. Türkiye'de köylülüğün serfleştirilm esi (15. yüz 3alın birinci yarısında), Simavna Kadısioğlu Şeyh Bedreddin'in esinleyip yükselttiği başkaldırının bastırılm asından sonra tam am lanm ıştır; köylülüğün gücünü geren hükü­ m et, köylüleri feodallarm tam gözetimine teslim etm ek zorunda kalmış, köylü ayaklanm aları böylece önlenmiş, en azından, uzun b ir süre için, hüküm ete karşı tehlikeli 14 P u te şe s tv iy e M arko P o lo , çev . i . M inayeva, red. V. B a rto ld , str. 26. 15 J o s. H am m er, op. c lt., I. 304.



173



olm aktan çıkm ıştır. Küçük Asya’da köylülüğün ekonom ik durum u konu­ sunda, Vakayiname, doğal olarak, susuyor. Köylülerin hangi yüküm lülükleri taşıdıkları belli değildir am a on­ lar, ağır yüküm lülükler taşıyorlardı. Patron, toprağa ve suya çağırdığına göre, yalnızca to p rak üzerinde değil, su üzerinde de h ak ona aittir. Onun toprağı sulanıyordu ve sulam a sistem i h er yıl onarılm ak zorundaydı. H er şeyi su çözüm lüyordu, su, feodala güç veriyor, köylü de, ister istemez, ona baş eğiyordu. Yarı göçebe bozkır insanından, büyük baş hayvan ve özellikle koyun vergisi alındığı varsayım ı doğaldır.'*^ Sultan II. M ehmed’in "K anunnam esi'nde görüldüğü «ibi, Küçük Asya'da, göçebe boylar (Yürükler), ocak ver­ gisi salarlık,'^ ve arpa, yulaf, darı gibi tahılla;'dan onda­ lık anlam ındaki yıllık vergi "aşar” ödüyorlardı (Türkmen, Özbek, Kazak gibi T ürk dillerinde vergi kavram ı "sal” köküyle ifade edilm ektedir). Sonraları “salarlık” ya da "salariye” vergisi, "a şa r” vergisiyle aynı anda alınıyordu. Bu, yemlik vergisiydi. Y üküm lülükler konusundaki yargılar, b ir dereceye kadar, karşılaştırm a yoluyla oluşm aktadır. Daha geç dö­ nemde, Türk boyları (Orta Asya’da), toprağa yerleştikleri zam an, kimi, ü rü n ü n onda birini (H ürzan şahına) ödü­ yor; kimi, büyükbaş hayvan vergisi veriyor; kimi, kuş ya da "nuker” ("hizmetçi ya da m uhafız”) sağlıyordu;'® 16 D a h a U y g u r b ö lg e le r in d e r a stla n a n M o ğ o lla rın k o y u n v e rg isi — k u p çu r— (y ü z k o y u n d a b ir k o y u n ). K ü ç ü k A sya'da, S u lta n II. M eh m ed 'e d e ğ in sü r m ü ştü r ; R a şid ü ’d D ln ’e göre, k u p çu r, y ıld a İki k e z a lın ıy o rd u . 17 Fr. K r e lltz (K a n u n n a m e S u lta n M eh m ed s d e s El'oberers. M. O. G . , I, p. 24, n o t. 1) te r im i y a n lış b ir y a k la şım la , F a r sça “salar" — b a şk a n — s ö z ­ c ü ğ ü n e b a ğlıyor. P. M « llo ra n sk l, (D o k u m e n t u y g u rsk o v o p ism a s u lta n a O m ar Ş ey h a . ZVO, t. X V , s tr . 06) a y rıca “s a lg ıt ” (v erg i) s ö z c ü ğ ü n ü ak tarıyor. A yrıca krş. H iv ’d e " sa lg it" to p ra k v e rg isid ir. (P. tv a n o v . A rh lv h lv in sk ih h a n o v . Z apiski İ n s t itu t a v o sto k o v e d e n iy a , t . V II. str. 13.). 18 V. B a rto ld . O çerk is to r ll tu rk m ,en sk ovo n a ro d a , str. 45.



174



burada, artık, örgütlenm iş m üslüm an vergisi ("aşar”), erzak haracı ve çalışmayla ödeme yüküm lülüğü sözkonusudur. K arşılaştırm a için b ir başka örnek: 1184 yılında Su­ riye’de bulunm uş olan Ib n Cubeyr, H açlıların toprakla­ rında yaşayan m üslüm an çiftçilerin ü rü n ü n yarısını tes­ lim ettiklerini, kişi başına 15/24 dinar (bir dinar yakla­ şık 5 rubledir), meyve ağaçları için de küçük b ir vergi ödediklerini yazm aktadır. Onlar kendi yazgılarını, m üs­ lüm an beylerin yönetimi altında kalan kardeşlerinin yaz­ gısından daha iyi buluyorlardı.” Böylece, görülüyor ki, çiftçinin işlediği to p rak ver­ gilendiriliyor; ayrıca, kişi başına vergi ya da ocak vergisi ödüyordu. Selçukluların kendi üzerinde merkezi hüküm ranlığı­ nı (egemenliğini) kabul eden K ir Aleksis, vergisini, aynı zam anda " sü t” ürünleriyle ("m ahlubat”) ödüyordu.^" Bu­ radan, Küçük Asya'da, köylülerden aynı vergi alındığı or­ taya çıkm aktadır. S ınırları koruyan (ve asker veren) Oğuz boyları, sara­ ya, çoğunlukla ayni (koyun) şekilde yıllık arm ağanlar yolluyorlardı, am a akınlar sırasında, hıristiyan kom şulardan ele geçirilen değerli ganim atten de pay ayrılıyordu. Doğuda yaygınlaşmış olan, halk için bu ağır gelenek, O sm anhlara da geçm iştir. Bayram larda, aile kutlam ala­ rında, sultan, yalnızca paşalardan değil, esnaftan da, at, kum aş, m am ul eşya gibi zengin arm ağanlar alıyordu. Savaş zam anında, her iki tarafta, sınır bölgesi halkı­ na, vergi bağışıklığı uygulanıyordu; ülkeyi yıkan savaşlar­ dan sonra da bağışıklıklar sağlanıyordu. Aynı şekilde, ör­ neğin, m aden ocaklarının işlenmesi, yolların ve köprüle19 V. B a rto ld . M u su lm a n sk iy m ln is tr - fllo s o f V o sto k . kn . 4, s tr . 136. 2 0 Y a z ıcıo g lu A li, III, 187.



175



epohl



k r e sto v ıh



p oh odov.



rin yapım ı ve onarım ı yüküm lülüklerinin devlet tarafın­ dan yüklendiği köy halkının durum u da, vergi indirim le­ riyle dengeleniyordu. Barış zam anında, köylülük, hukuksuzluğa ve baskıya sessizce dayanıyordu, am a feodal sınıfın temsilcisi safyürek vakanüviste, h er yanda sessizlik ve bolluk varm ış gibi görünüyordu. Ama, köylülüğün esenliği, kuşkusuz, görüntüsel, düşseldi. Feodalların toprağı üzerindeki köy­ lüler bunalıyorlardı. Bu, ağır, köleci b ir çalışmaydı. Selçuklular döneminde, özgür kesim —sipahiler, ve genel olarak asker kitlesi— savaşa, b ir kazanç aracı ola­ rak bakıyorlardı. K onaklam a görevleri, arabalar, askerî donatım sağlam a yüküm lülükleri büsbütün ağırdı ve köy­ lüleri batkınlığa sürüklüyordu. Devlet stokları konusun­ da Nizam-ül-Mülk'ün salık verdiği önlem lerin gözetildiği kuşkuludur,^' kişinin m addi varlığı ve onuru çiğneniyor­ du. Devletin dış düşm anların kesintisiz saldırılarından ve sınır beylerinin keyfiliklerinden ve baskılarından za­ ra ra uğrayan sınır bölgelerinde, sık sık, köylü ayaklan­ m aları çıkıyordu; halkın alt tabakaları devrimcileşiyordu. Böyle ayaklanm alardan biri, köylülerin öfkesinin dı­ şa vurduğu, Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in hüküm ­ darlığı zam anında m eydana gelm iştir. 1239 yılında, derviş Baba - îsh a k ’ın başını çektiği ey­ lem, açıktır ki, toplum sal nitelik taşıyordu. Bu başkal­ dırı, Vakayiname’de, kuşkusuz, köylülüğün sınıfsal düş­ m anı olan taraflı b ir gözle ortaya konulm uştur. Baha İshak, bilisiz Türklerin iç dünyasını kavrayan b ir büyücü, sahtekâr biri olarak betim lenm iştir. Vakayi­ name, köylüleri, sessiz erinci içinden, ancak, büyücülüğün çıkarabildiğini, safça sezdirm ektedir.^ 21 K rş. 19. y ü z y ıl e şiğ in d e , K arabağ h a n lığ ın d a a lın a n verg iler (K o lo n la ln a y a p o litik a ro ssiy sk o v o tsa r iz m a v ı A zerb aycan e, M. —L., 1936, ç. I. str . 11). Y a zıcl0 g lU A li, III, 263, 270.



22



176



Baba îshak, F ırat nehrinin sağ kıyısında (kadim Urfa ’m n kuzeyinde), eski b ir Suriye kenti olan Sam osata’nın ticaret bölgesi K efersud doğumluydu. Bizans'ın tersine, Suriye, çoktan beri. Küçük Asya halklarının güvenini kazanm ıştı; E rm enilerin tinsel kül­ türü, Suriye kökenliliği açıkça belirgin izler taşıyordu. Örneğin, Küçük Asya’da, Erm enilerin yerleştiği bölgelere bitişik topraklarda, Bizans’tan gelen (tinsel bakım dan) kurutucu ve (ekonomik bakım dan) ezici baskıya karşılık olarak, Suriye’ye geleneksel b ir eğilim vardı. Sam osata, insanlığın düşünce tarihinde büyük rol oy­ nayan b ir dizi kişi çıkarm ıştır. K atı dinsel öğretiden sapm ış olan M itra’lar, müslüm anlar, "T anrıların Yüce Annesine” tapınm a temsilcile­ ri, burada, M ezopotamya'dan, İran'dan, H indistan’dan gelen yolların bu kavşağında yüzyüze geliyorlardı. Ayin­ lerin ve törenlerin bol çeşitliliğini gören insan, inancını yitiriyor, yığınların kolaylıkla kandırılabilirliğine gülerek bakıyordu. "Antik çağ Volteriyeni" Lukian (Î.S. II. yy) ve dualist Palos mezhebinin kurucusu Pavlos (Î.S. III. yy) S am osata’dan çıkm ışlardır. Bu İkincisi, başlangıçta Kü­ çük Asya'da güçlenmiş, uzun b ir aradan sonra değişime uğram ış olarak Bizans Im paratorluğu’nun Avrupa top­ raklarına, oradan, B ulgaristan üzerinden M oskova’ya geç­ m iştir. Sam osata, Selçuklular tarafından ele geçirilince, iliş­ kiler güçlenmiş. Baba Ishak da Küçük Asya'ya geçerek düşüncelerini özgürce yaymaya başlam ıştır. O. Selçuklu­ lar devletinin yapısında örülü çelişkileri, hem en kavra­ m ıştır. Niyetleri düşm anca olan tarihçiler, feodal sınıfın tem silcileri, başkaldırının önderinden, özverili dava ada­ m ı m askesine bürünen dinden sapmış b iri olarak sözetm ekte, yani savaşım ın toplum sal anlam ım suskuyla ge­ 177



çiştirerek, her şeyi dinsel ayrılıklara indirgem ektedirler. Dinsel bakış açısından var olan düzeni reddeden kişi, sapm ış, başka anlayıştan görüşler taşıyan b iri olm ak du­ rum undadır ve gerçekten de öyleydi. Doğu kaynaklarından yararlandığını yazan Hüsameddin. Baba Ish ak ’ın başında bulunduğu hareketi, geniş şekilde düşünülm üş b ir Rum (Bizans) entrikası olarak görmektedir.^^ Buna göre, Baba îsh ak güya dış görünü­ şüyle İslâmî kabul etm iş, K om ninler soyundan b ir R um ’­ du; Sadeddin Köpek sözde onun adam ıydı ve h er tü rlü desteği sağlıyordu vb., am a tüm bu n lar dayanaksız ve kuşkuludur. B ununla birlikte onun hıristiyanlıkla uzak b ir ilgisi vardı; hıristiyan tarihçileri. Baba İshak'ın dede­ sinin Süleym aniye’li ve N esturi m ezhebinden olduğunu, İslâm dinine girerek Sam osata'ya geldiğini yazm aktadır­ lar. Adının da gösterdiği gibi. Baba İshak, b ir "baba" idi. Oğuzlar arasında, şii görüşlerini yayan ''b ab a”lardan b iri olan Baba İlyas H orasanî’nin müridiydi,^'' Cenabi’den yararlanan H am m er, tu tsak alm an Baba İlyas’ın sultanı hayran bıraktığını, bu yüzden, incinen Celâleddin R um i’­ nin ve sofu mevlevilerin sultandan uzaklaştıklarını b elirt­ mektedir.^® Baba İshak'ta, köklü b ir ayrılıkçı pro testan h k temeli üzerinden, islâm sekterliği, yaprak yaprak dökülüyordu, o, b ir "harici” idi. Ama çok okum uştu, hadisleri iyi biliyor­ du. (İbni - Bibî onun "R ivayedar''ından sözetmektedir).^'* Baba İshak’ın öğretm eni Baba İlyas, Amasya'da ya­ şıyordu. Tarihçi Âşıkpaşazade’nin bildirdiğine göre, bura23 A m asya ta r ih i, İ s ta n b u l. 1329 - 1332, II, 363. 24 B u b a şk a ld ırı k o n u su n d a tü m k a y n a k la r ı g ö z d e n g eçirm ek v e ö ğ r e t­ m e n B a b a tiy a s 'ın ve çıra k B a b a İ sh a k ’ın r o lle rin i a y ırm ak gerek ird i (b kz: P. K öp rü lü , A n a d o lu ’d a İ sla m iy e t, p. 56. — A y n ı Y azar. T ü rk E d e b iy a tın d a tik M u ta sa v v ıfla r , ss. 232 - 234). 25 G. R „ I, 52. 26 İb n i B îb î, IV , 227.



o.



178



ya, Baba İlyas’a, Hacı Bektaş u ğ r a m ış tı,E r m e n i dön­ mesi ve K aram anoğlu hanedanının kurucusu N ur Sufi, Baba İlyas'ın düşüncelerini benimsemişti.^® Türkm en “Kı­ zıl hoca o ğ la n ları'n m k ararg âh ı da, bir zaman, b u rad a bu­ lunm uştu. B unların lakabı, sanki, “sapm ış hocaların” (“Kızıl hocalar")^’ izleyicileri olduklarını gösterm ektedir. Burası, genellikle, dinsel m uhalefetin eski b ir merkeziydi. Sonraları, 14. yüzyılda, Amasya yakınındaki Sunus’ta,^ Şa­ m an yansım alarını sürdüren m üslüm an tarik atların d an birinin kurucusu Ahmed R ufai'nin torunları yaşıyordu. Baba İshak da burada yerleşm iştir. Baba Ishak, sürü güdüyordu, o, belki, tu tsa k düş­ m üş ya da herhangibir feodalin hizm etine girm işti. Sade, özverili b ir yaşam biçimi sürdürüyor, köylüler arasındaki anlaşm azlıkları çözümlüyor, karı kocaları barıştırıyordu. B ütün bunlar, köylüleri, ona ısındırm ış, ve sonraları, iz­ lendiği sıralarda sultanın ordusundan gizlenmesine yar­ dım cı olm uştur. Baba İshak'a düşm anca niyetler güden Vakayiname'nin de vurguladığı bu olum lu çizgilerin (çobanlık, yalnız yaşam, barışseverlik) ardında, ağırbaşlı, b ir zam an yeral­ tına çekilmiş, am a önündeki am aca ulaşm ak için dirençle çabalayan b ir insan gizlenmektedir. Baba îsh ak 'm planı genişçe düşünülm üş, tasarlan ­ m ıştı. O, başkaldırı ateşini devletin sınır bölgelerinde (o arada, yurdu Suriye’de) yani eskiden beri m erkezkaç güç­ lerin etkin olduğu yerlerde tu tu ştu rm u ştu r. Celâleddin H ürzem şah’ın düşm esinden sonra Küçük Asya’yı doldu27A şık p a şa za d e. T a rih (İ sta n b u l y a y ın ı), s. 207. 28 J. H am m er. G. O. B ., I, 195 (C en a b l'd en a lın tı). 29 A şık p a şa za d e, s. 212. 30 Ş im d i, b u ra sı, T o k a t İlin e d a h ild ir . “M elik D a n işm e n d S ö y le n c e le r l”n d e “H arsa n u sly e" k e n tin e r a stla n ım a k ta d ır (s ö z c ü ğ ü n İ k in c i b ö lü m ü , a n la ­ şıla n , “S u n u ş ” İle b a ğ ın tılıd ır ); b u g ü n b u k e n t “N iksar" o la ra k a d la n d ır ıld ıg ın a göre, b u r a n ın , V. D . S m irn o v ’u n (M n lm ıy tu r y e ts k iy s u lta n ZVO, t. X V III, str . 33) s a n d ığ ı g ib i T oros H er so n e sl o ld u ğ u n u d ü şü n m e k g ü ç tü r.



179



ran T ürk boyları da, onu içtenlikle destekliyorlardı. Bel­ ki, kom şu Eyyûbiler de, öç sevinci duyarak, Selçuklula­ rın içinde bulunduğu siyasal güçlüklerden yararlanm ak istiyorlardı. K aynaşm alar başlangıçta, sınır bölgeleri boylarını sardı, onlardan batıya, M alatya ve Sivas üzerinden To­ k a t’a ve Amasya'ya sıçradı. B uralarda ise, daha önceden, uzun süre hazırlık yapılm ıştı: Köylüler, erdem li b ir in­ san olarak Baba îsh a k ’ı tanıyorlar ya da duym uşlardı; Baba İshak’m kişiliği, buralard a büyük çekiciliğe sahipti. Baba îsh ak ,eylemi, m üridleri aracılığıyla yönetiyor­ du: Kimini Suriye’ye, kim ini M araş’a gönderm işti. O, an­ laşılan, doğudan takviye bekliyordu; Oğuz (Türkmen) boyları, H orasan asıllı derviş-baba’lar tarafından yapılan propagandayla, önceden inandırılm ıştı. Baba İ 'h a k ’a can­ dan bağlı m üridler, köylerde dolaşarak, h er yerde yan­ daş devşiriyorlardı. D indar yaşamıyla, köylülerin sevgisi­ ni kazanmış münzevi babanın öğrencileri olarak m ürid­ ler, halkın dinsel duygularını kam çılıyor ve Sultan II. Giyaseddin Keyhüsrev'in yakışıksız b ir yaşam sürdüğü söy­ lentilerini yaygınlaştırıyorlardı, am a bu, yalnızca işin dış yüzüydü. Uygulamada ise. Baba îshak, toplum sal ada­ leti savunuyordu, onda, belki, M azdak öğretisinin yankı­ ları duyulm aktadır. Köy, kentin üzerine yürüdü. Bu, kölece çalışm anın perişan ettiği köylülerle, zulmedici feodallar arasındaki karşıtlıktan yükselen gerçek b ir sınıf savaşımıydı. "E ski düzen”, köylüleri, barış zam anında, feodal için çalışm a­ ya, savaş zam anında, onun uğrunda kan dökmeye zorlu­ yordu. Köylüler, köyleri yakıyor, büyük kin duydukları "soylu y u rttaşları” öldürüyor, ve kent üzerine yürüyor­ lardı. Onlar, "Bize dost olan, ganim ete o rta k tır”.^' diye 31 İ b n l B îb î, IV. 228.



180



bağırıyorlardı; isyancılara karşı çıkanları ise koşulsuz yok ediyorlardı. Feodallar, çoğunlukla, kentlerde yaşıyorlardı, am a yurtluklar zarar görm üştü. Köylülere zulm ü ve zorbalığı anım satan tarım sal ürü n ler ve iş hayvanları, köylerde toplanm ış bulunuyordu. Feodal için, kent çevresindeki toprak, büyük değer taşıyordu; m alını kentten rah atça gözetleyebiliyor, gerek­ tiğinde, ürünleri hızla taşıyarak satabiliyordu. K entte yaşarken saraya yakınlığını koruyor, feodal gruplar ara­ sında daim a süren savaşımı izliyordu; bu, ona, olayları çok geç, h er şey olup b ittik ten sonra öğrenen ta şra feodahna göre, büyük ayrıcalıklar sağlıyordu. K oşullar oluştuğu zam an. Baba İshak, kendisini "Tanrının elçisi” (“R asulullah”) ilan etti. M üridleri ta­ rafından, tahtırıvanla taşınan yeni halife, Amasya’ya gir­ di. T ahta oturm ak için, babasının cesedi üzerinden geç­ miş olan Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in durum u sal­ lantıdaydı. Köylü ayaklanm ası genişliyordu. İsyancılara karşı birlikler (Em ir Ali Şir) gönderildi, am a köylüler, onları bozguna u ğ ratarak askerî birlikleri tüm üyle yok ettiler, sancaklarını ele geçirdiler. Uzun süren çabaların ardın­ dan, ensonu. Atabek Hacı Armağanşah, başkaldırının ön­ deri Baba îsh a k ’ı ele geçirdi. Baba îsh ak asıldı. Ne var ki, dinsel ateşin bürüdüğü isyancılar, onun ölüm üne inanm adılar, onlarda, m ürşidin büyülü gücüne olan eski Önasya inancı, böylece devam ediyordu.^ E rzurum ’dan sınır bölgesi birlikleri getirildi, başkaldırı ancak böylece bastırıldı. Öfkeye binen sultan, başkaldırıya katılanlardan acı­ masızca öç aldı, bunlar, tüm üyle kılıçtan geçirildiler. Vakayinam e’nin bildirdiğine göre, yalnızca iki üç yaş çağın3*Fr. B a b in g er, op.



c lt., p. 75, n o t. 1.



181



daki çocuklara am an verilm işti. Tüm m al varlığm a el kondu, şeriata göre, hayır işlerine, seyidlere, yoksullara vb. giden beşte b ir pay ayrıldıktan sonra, kalanı askerlere dağıtıldı. Baba îsh a k ’ın esinleyip yükselttiği eylem b astırılm a­ mış, yalnızca derine itilm işti, onun öğretisi Oğuz boyu Çepniler’ce^ benim senm iştir. Çepniler’in eyleme katılm a­ sı, belki, daha B aba Ishak tarafından sağlanm ıştı, am a bozgundan sonra kuzeye, Sinop'a çekildiler ve coşkun savaşçı yatkınlıklarını korudular. 15. yüzyıl başında, Klaviho, Sem erkand yolu üzerinde, Trabzon ve Erzincan ara­ sında, onlara rastlanmıştır.^'' Çepniler’i inceleyenler ,onlarm Sünnilikten saptığım belirtiyorlar. îb n i - B atû ta’nm yazısını çözümlerken, Fuad K ö p rü lü n ü n sağlam dayanak­ lı varsayım ına göre, 14. yüzyılda, halkın tavşan eti ye­ meyen “kızılbaşlar” olarak düşm anca baktığı, işte bun­ lardı.®’ Baba îsh ak başkaldırısı, Selçukluları düşüşe götü­ ren sınıf savaşım ındaki keskinleşm enin parlak b ir örne­ ği, kent ve köy arasında toplum sal eşitlem e denemesi­ dir. B undan sonra, h er şey yatıştı mı? K uşkuludur. Mo­ ğolların saldırısı, alt tabakaların yalnızca sesini söndür­ müş, am a köylülüğün m addi ya da hukuksal durum u, eski düzeyinde kalm ıştır. Küçük Asya’daki başkaldırı, “m üslüm an doğuda” köylülerin uyanış olgularından b iri M ahmud T abari'nin önderlik ettiği, B uhara’daki (1238) köylü ve zanaatçılar 33 P. K ö p r ü lü . O ğ u z e tn o lo j is in e d a ir n o tla r, ss. 206 - 207. A y n ı yazar. A n a d o lu 'd a İ slâ m iy e t, sa. 62 - 63, n o t. 34 O r ijin a lin tr a n s k r ip s iy o n u n u (S re z n e v sk i y a y n ım a göre C h ap an les, p. 129) Q, le S tra n g e (“ th e B road w ay T ra v ellers” ser isi, p. 120) n e d e n s e (Ç a­ p a n o ğ lu ile k a r ıştır a r a k ) C h a p a n li T ü rk s ş e k lin d e v erm ek ted ir. 3 5 ltın l B a tü ta . II, 353. — F. K ö p rü lü . A n a d o lu 'd a İ sla m iy e t, s. 63, n o t. T a v şa n , "gerçek in a n c ın ö lç ü tü d ü r " . E sk i k u ra lla rı sa v u n a n la r, ta v ş a n y i­ y e n in k ir li o ld u ğ u n a in a n m a k ta d ır la r .



182



başkaldırısıyla, zam an bakım ından rastlaşan b ir olgudur.“ Aynı ağır koşullar aynı sonucu, başkaldırıyı doğur­ m uştur. Ama, 13. yüzyılın birinci yansında, Küçük As­ ya'da zanaatçı örgütleri henüz zayıftı; en azından. Vaka­ yiname, bunların katılım ı konusunda susm aktadır. Bu da anlaşılır b ir durum dur: Küçük Asya’da, “ahiler”, ye­ ni yeni belirm ekte, onların toplum sal - siyasal kişiliği, 14. yüzyılda ortaya çıkm akta, şim dilik pro testo ları bireysel nitelik taşım aktadır. K üçük Asya’da, 13. yüzyılda, köylülerin zanaatçılar­ dan kopuk başkaldırısı, m arksizm kurucularm ın, köylü başkaldırılarının ancak işçi başkaldırısıyla birleşm esi du­ rum unda sonuca götürebileceği şeklindeki açıklam aları­ nın haklılığını b ir kez daha doğrulayarak, başarısız kal­ m ak durum undaydı.



36 A. Y a k u b o v sk iy . V o ss ta n iy e T ab ari v ı 1238 g. D o k la d ı .gru p p ı v o sto koved ov n a s e s s li A k a d em ii N a u k SSSR. 20 m a r ta 1935 g. M. L., 1936, str. 101 - 135.



183



SEK lZÎN Cİ BÖLÜM



Zanaatçılar, Bileşimleri ve Birlikleri - Z anaatçilarm Eko­ nom ik ve H ukuksal Durumu - K oruyucu Arayışları İçinde Zanaatçılar



Selçuklular devletinin ekonom isinde, tarım , temel yeri tutuyordu. Ama, hem ev yaşamı için, hem tarım için, hem savaş için, feodala m am ul eşya, araç, silah vb., kısa­ ca, ancak zanaatçıların hazırlayabildiği h er şey gerekliy­ di Büyük feodalin hizm etlileri arasında, daima, p atro ­ nun istediği malzemeyi yapan u stalar bulunuyordu, ve b u da doğaldı. Küçük Asya’da, oldum olası, böyle süregelm iştir. Da­ ha H ititlerde, yurtluğun dem irbaşında, zanaatçılar sepi­ ciler, dem irciler, “am orit giysileri im alatçısı” terziler sa­ yılıyordu. Sultan I. Alaaddin Keykubad’ın portresini betim ler­ 184



ken, Vakayiname, sultanın boş zam anlarında kendini zanaata verdiğini belirtiyor. Onun elinden h er tü rlü us­ talık geliyordu. Yay yapar, dülgerlikten anlar, süsleme resim ler çizer, saraçlıkla uğraşır, bıçaklar im al ederdi;’ ve eğer sultan, her şeye böyle yetenekli idiyse, açıktır ki, adam ları da ondan geri kalm ıyordu. Zanaatçı, kente yerleşiyordu, çünkü onun üretim i, kentte geniş pazar buluyordu. Zanaat, burada, toprağın­ da yaşayan insanlara, yalnızca kendi tüketim i için gerek­ li m am ulü yapm a görevini veren feodalin bireysel ekono­ m isinin yardım cı alanı değildir. Zengin feodallar, su ltanlar ve beyler, kentlerde yaşı­ yorlardı; zanaatçılar da, herhangi b ir kentte yerleşmeye can atıyorlardı. Burada, hem malzeme bulm ak daha ko­ laydı, hem de m am ulün satışı daha kârlıydı. B urada, za­ naatçı u stalar arasında, artık, yarı spekülatör satıcı tipi biçimleniyordu. Aflâkide Mevlana Celaleddin’in kasap olan yaşlı b ir m üridinden söz edilm ektedir. Kesim için gelen hayvan­ lar, anlaşılan, ondan geçiyordu; atlar da getiriliyordu. Arap tay lan alıyor, bunları yetiştirerek "yü'^- kişilere” satıyordu.^ Ama, köylerde de zanaatçılar yaşıyordu, örneğin, de­ mirci, her yerde gerekliydi. Y abanabad “kaza’ sında (An­ kara ili), yöreye hizm et veren dem ircilerin çıktığı anla­ şılan, Tem urçular köyü vardır. Zanaatçılar, em eklerine istem olan yerlerde toplanıyorlardı. Zanaatın jâikselmesine ve gelişmesine neden olan ham m addenin bulunduğu yerlerde, zanaatçı birlikleri doğuyordu. Zanaatçılar, kapalı b ir grup oluşturuyorlardı. Bun­ lar, zanaat yatkınlıklarını, soydan soya, babadan oğula ' B e n b u b ilg ile r i d a h a ö n c e " tz k o m m e n ta r iy e v k s ta r o o sm a n sk o m u p erev o d u h r o n ik i m a ls a z iy sk ih S e lç u k ld o v , ta k n a z ıv a y e m o y h r ö n lk l İ b n l B lb î” (str. 6) m a k a le sin d e n to p la m ış tım . S A flâ k I, 1, 75.



185



ak tararak sürdürm eye çalışıyorlardı.^ Çocukluk yaşların­ dan başlayarak loncaya girmiş olan zanaatçıların çocuk­ ları için avantajlar ve ayrıcalıklar böyle oluşuyor ve pe­ kişiyordu; ve dışardan gelmiş olan çırak ve kalfaların hukuksal ve m addî durum u böylece kötüleşiyordu. K apalılık, yabancılara yüklenen ağır m addi ödeme­ ler gibi yapay önlem lerle de korunuyordu; atelyede, çı­ raklık sistem ini düzenleyen O rta Asya "risaleleri” de, bu­ nu dile getirm ektedir, örneğin, loncaya giren çırak, "ervah-i p ir” düzenliyor, üç gün süren iflas ettirici b ir ağır­ lam ada bulunuyor, u stalara giysi, hırka, arm ağan ediyor­ du; buna karşılık, u staların oğulları için bu ağırlam a, b ir güne k ad ar inebiliyordu. Rekabeti ortad an kaldıran zanaatçılar, kendi soyla­ rında, kentlerinde ve bölgelerinde zanaat tekniklerini ko­ ruyor ve geliştiriyorlardı, ve bu, ustalık ta karm aşık he­ saplar ya da incelikler, süsleme zarafeti gerektiren lon­ calarda, daha net olarak belirgindi. Ekim Devrimi öncesinde, bizde bile, U ral'daki bir döküm fabrikasında ya da Belorusya’daki cam cılarda, kuşaktan kuşağa soy düzeni korunduğuna göre, elbette doğu’da, üretim lerinin başarısı ve satışıyla canla başla ilgilenen loncalarda, zanaatçılarda, meslekî akrabalık bağları çok daha güçlüydü. Ü retim in gizlerini koruyarak, ürünlerinin yüksek kalitesini, onlar, yalnızca onlar gü­ venceye alabilirdi. Başlangıçta, belki, zanaatçı, toprakla ilişkiliydi (köy asıllı) ve zanaat onun için yardım cı uğraştı; sonra, kent­ te çalışırken, kent dışında küçük b ir m ülk edinm iştir. Küçük Asya’da, ben, zanaatçıların genellikle, kent dışm3 K a r ş, Ö rn eğin , 1. i . Z a ru b in ’in y a z ıs ı Ş u g n a n e , tz v e s tiy a A k a d em li N a u k S S S R , le ğ i, ç o ğ u n lu k la , b a b a d a n o g u la geçer." a m a P. B ern y e İşaret e tm iş tir (Isto r iy a p o s le d n lh su d a r stv e V elik o v o M ogola, str. 204 - 226).



VI



186



(S k a z a n iy e o pervom k u z n e ts e 1926, B t r . 165): ''D em irci m e s ­ b u n a , d a h a ön c e 17. y ü z y ıld a , p o lltlç e s k ih p erevorp tov v ı g o -



da, bağ ve bahçelerinin yer aldığı, b ir ev ve bostandan oluşan to p rak parçalarının bulunduğunu gözledim. Bun­ lar, kentten köye gitmiş değildi, köyden kente gelmiş­ lerdi. Devlet yönetim i .ekonomik yaşam için, zanaatın öne­ mini kavram ıştı ve b ir kenti ele geçirince, yerel zanaat­ çıları toparlıyordu. Moğollar, böyle yapm ışlardı, ve son­ ra Osmanlı sultanları da böyle davranıyorlardı. Sultan II. M ehmed'in buyruğuyla, vezir-i âzam M ahm ud Paşa (1466 yılında), Konya’dan ve Larende’den seçtiği zanaat­ çıları İstan b u l’a gönderm işti.'’ Küçük Asya’da, zanaatlar, çok eskiden gelişmiş du­ rum daydı; ülkenin fatihleri Selçuklular, kentin zanaatçı örgütlenm esini korum uşlardı, ve kentin b ir noktasında yoğunlaşm ış olan yerli halk, ustalık uğraşlarını sü rd ü rü ­ yordu. İbni B atû ta’nm gezi betim lem elerinde, zanatçıların yaşamı konusunda bol malzeme serpilm iş d urum dadır ve kuşkusuz, İbni B atû ta’nm 1331 yılında gözlemlediği, da­ ha önce, en azından Selçuklular devrinde oluşm uştu, da­ ha da büyük olasılıkla. Küçük Asya zanaatçısının yaşa­ m ında eski zam anda kalıntılar devam ediyordu. Küçük Asya’da, Selçuklular’m gelişinden çok daha önce, zanaatçılar bulunduğuna göre, bunlar, kuşku yok ki. Küçük Asya’nın artık yok olmuş yerli halkından b ir­ çok şey alm ış olan (Ermeni, Rum) hıristiyanlardı. Türklerde, "zanaatçı” için, yabancı, Arapça, Farsça deyimler vardı (“hünerm end, erb âb ”), ve b u O rta Asya (ve Küçük Asya) Türkleri arasında, zanaatların göreli ola­ rak, daha geç geliştiğini dile getirm ektedir. 13. yüzyılın ikinci yarısında, “T ürkm enistan”!, yani K üçük Asya’yı geçen M arko Polo da şöyle diyor: "Ayrıca Erm eniler vej R um lar var; bunlar, karışık olarak kent4



H a m m er. G. O, R-,, II, 89.



187



lerde ve kasabalarda yaşıyor, ticaretle ve zanaatla uğra­ şıyorlar”.^ K entlere yerleşen hep hıristiyanlardı. Lozan Antlaşm ası’na (1923) göre, R um ların A nadolu'dan göç etm esin­ den sonra, örneğin, Niğde gibi Selçuklular devrinin önem ­ li b ir kentinde, daha önce, 25 bin olan nüfus iki katı azalm ıştır. Büyük sanat gerektiren zanaatlar, Hıristiyanların elindeydi ve öyle kalıyordu; ressam lar ve m im arlar, Rum^ ya da Erm eni, h a tta tla r İranlIydılar; basit işler de, galiba, hıristiyanlarda yoğunlaşm ıştı; en azından, onlar, Türklerden daha iyi yapıyorlardı. Örneğin, bahçelerin çev­ resine kerpiç duvarlar ören ustalar, ya da evlerin çatıla­ rının toprak tesviyesini yapan ustalar, yani toprak işleri uzm anları Rum lar arasındaydı;^ kuşkusuz, Türk ustalar da vardı, am a onların iş niteliği düşüktü, Konya’daki zenginler, Rum ları, Türklere tercih ediyorlardı. Selçuklular, göçebe yatkınlıklarını b ırak arak kentle­ re yerleştikleri zam an, yerlilerin üstünlüğünü Kemen fark ediyor ve, yeni yerleşim leri sırasında, hıristiyan zanaat­ çılara başvuruyorlar. B ir seferinde. Şeyh Salahaddin, bahçe duvarı ördürm ek için T ürk u stalar getirtm iştir. Celâleddin Rumi (artık 13. yüzyıldır), bu iş için, Rum ustalar gerektiğini buyurur. Eğer yıkm ak gerekseydi, T ürk ustaların zorunlu olacağım belirterek sü rd ü rü r dü­ şüncesini ve şöyle der: "Dünyanın kurulm ası, R um ların uzm anlığıdır, yıkılm ası ise Türklere vergidir. K onya'nın yıkılm ası da, eninde sonunda, adaletsiz ve m erham etsiz Türklerin elinden olacaktır”.® Burada, İra n kültürüyle eğitilmiş b ir insan olan Ce­ lâleddin R um i’ye göründüğü şekliyle, T ürk halklarının 5 P u ta ş e s tv ly e M arko P olo, çev. M in ayev, red. V. B a rtold , s. 26 - 27.



öAflftkI, n . 69. 7 A flftk l, II, 275. SA H âkl, I, 208.



188



olumsuz, yıkıcı rolü, kasıtlı olarak vurgulanm ıştır; ola ki, burada, onun Hıristiyan R um lara kişisel ve ailesel eğili­ mi de yansıtılm ıştır. Ama ne olursa olsun, Celâleddin Ru­ m i'nin kızgın tiradı, Konya’da, dinsel düşm anlık bulun­ madığını gösterm iştir. Yerel koşullara (ham m adde varlığı) ve atalard an ge­ çen geleneklere uygun olarak şu ya da bu zanaat, belirli b ir bölgede gelişiyordu, ve 12 -13. yüzyıllarda, tüm ülke­ de, ustaları ve ürünleriyle ün kazanan kentler vardı. E rm enistan'da, çok eskiden beri, m adenler çıkarıldı­ ğına göre, m aden işleme işleri, Erm enilerin elinde bulu­ nuyordu. Kapadokya, çok eskiden, gümüş madeniyle ün­ lüydü; Toros dağlan, daha Babilliler zam anında, “gümüş dağları" adını taşıyordu. B akır gereçlerin zanaatsal üreti­ mi de, E rm enilerin elindeydi, ve 19. yüzyılda, bu konuda E rzurum ünlüydü. Genel olarak, yerel sanayide, E rm eniler büyük rol oynuyordu. K azılar gösteriyor ki, 9 -10. yüzyıllarda, E r­ m enistan'da çömlek, dem ir, silah, kuyum culuk ve doku­ m a zanaatları gelişmişti. îb n i B atûta'nın yazdığına göre, 13. yüzyılda, Erzin­ can halkının önemli bölüm ünü Erm eniler oluşturuyordu. En güzel kum aşlar bu rad an çıkıyordu,’ dokum acılık da Erm enilerin elinde olm alıdır. Vakayinam e'de sık sık, değerli taşlarla süslenmiş başlıklardan, kem erlerden, h er tü rlü kuyum culuk ü rü n ­ lerinden övgüyle söz edilm ektedir. Göçebeler, p arlak söz­ lere düşkündüler. H er doğu insanı gibi. Sultan I. Alaaddin Keykubad da, değerli taşlardan anlıyordu. Kuyumcular, büyük bölüm üyle (bugün de olduğu gi­ bi), galiba Erm enilerdi; en azından, sultana düğün arm a­ ğanları gerektiği zam an siparişler, Hıristiyanların ve 9 Y . M a n a n d y a n . O to r g o v le 1 g o r o d a h A r m e n ll v ı s v y a zi s ı m ir o v o y to r g o v le y d r e v n lh arm y a n . E rivan, 1930, str . 159.



189



frankların yerleştiği bölge olan Antalya'ya veriliyordu. Alaiye, kuyum culuk işleri ile ün kazanm ıştı. Demek ki, zarafet eşyaları, Akdeniz kıyısı boyunda im al ediliyordu. Bununla birlikte, Konya’da, Türkler arasında kuyum ­ culuk sanatı gelişmişti; E m ir A ltunpa'm n 13. yüzyıl başı vakıf kaydında, ulem adan Yusuf Konevi ile Şeyh Osman Uveys’in kuyum cu oldukları dile getirilm ektedir.'” H ep­ sinden daha büyük olasılık, derviş tarik atların a giren ya da m edreselerde öğrenim gören kuyum cu kalfaları, sonraları alanlarında ilerliyorlar, am a daha önce kazan­ dıkları zanaatçı yatkınlıklarını sürdürüyorlardı; altın kakm a işiyle uğraşan mevlevi şeyhi Salahaddin, "Z erkub” lakabını, anlaşılan, böylece sürdürm üştür. R um lar arasında u sta zanaatçılar vardı. Ladik kentinde, Rum kadınlar, "pam uklu dokum ala­ rı altın oya”" ile işliyorlardı; Aksaray, halılarıyla ünlenmişti.'^ Sudak’ı ziyaret eden îb n i B atûta şöyle diyor: "B urada Türkler ve onların him ayesinde bulunan bir grup Rum yaşıyor. B unların hepsi zanatçı”.’^ B ir yandan kendini korum a duygusu, kişisel ve mal güvenliği için duyulan korku, öte yandan (örneğin, sa­ vaş için tırm anm a m erdivenleri, kuşatm a mekanizm aları, cam i yapımı ve genel olarak anıtsal yapılar, sulam a iş­ leri gibi) karm aşık zanaat ve inşaatlar, tüm bunlar, za­ naatçıları birleşmeye zorluyordu. Yalnız başına çalışan zanaatçı ezilebilirdi. Böylece, Küçük Asya’da, loncalar, erken dönem de oluşm uştur. Konya’da, Celâleddin R um i’nin evini, bir u sta dül­ gerler ortaklığı yapm ıştı; mevlevi şeyh Bedreddin de,'"* 10 VI. G ordlevskly. tz J izn i so v re m y o n n o y T u r ts il. V o sto k k n . 4, str. 208.



11 İb n l B a tû ta , II, 271^ 12 tb n i B a tû ta , II, 286. ' 1 3 lb n l B a tû ta , II, 415. 14A flâk l, I, 218.



190



bunların yanında çalışıyordu; yani ortaklıklarda, erken dönem de de kalfalar vardı. Anlaşılan, dervişler de, ek­ m eklerini kazanm ak için kendilerine b ir zanaat seçiyor­ lardı. K entlerde, zanaat kolektifleri, loncalara göre, mes­ lekî özelliklere, ve belki, doğum yerine göre (doğum yeri genellikle uğraşılan zanaatı da belirliyordu) yerleşiyor­ du. H er loncanın kendi "d ü k k ân ları” vardı. Onlar, bu ra­ da çalışıyor ve ürünlerini, b u rad a satıyorlardı. Daha 20. yüzyılda, Osmanlı döneminde, Avrupa ortaçağının çizgi­ lerini sürdüren Küçük Asya kentlerinde ve İstan b u l’da gözlenen durum , belli ki, Selçuklular dönem inde vardı. Zanaatçılar, loncalarda birleşerek ekonom ik bakım ­ dan güçlenmişlerdi. Bunlar, devlet için, artık, b ir gelir kaynağı oluşturuyorlardı. Yazıcıoğlu Ali'de, "kârhane ya­ zıcıları” deyimine rastlanm aktadır; böylece, bunların, ör­ neğin halı dokum a atelyeleri gibi, büyük im alathane "iş­ letm eler” olduğu düşüncesi doğuyor. Genel olarak, tüm esnaf ve zanaatçılar, kayda geçirilm işlerdi ve vergi ödü­ yorlardı; bunlar, hüküm etin siparişlerini (örneğin, sikke basım ı, güherçile üretim i vb.) gerçekleştiren devlet atelyeleriydi. Z anaatçıların durum u, hukuksal bakım dan gene de istikrarsızdı,'^ ve bunlar, düşünce akım larına kapılıyor­ lardı. Bunlar, ayrı b ir toplum sal sınıf değildi, am a güçleri ve önlem leri henüz feodallar için açık olm ayan yeni bir toplum sal katm anı oluşturuyorlardı, bu yüzden de, feo­ dallar, onlara kayıtsızca bakıyordu. Tinnis’deki özgür ve tasasız yaşamı gören Naşiri H üsran (11. yüzyıl), şöyle yazıyor: "B urada durum , diva­ nın ve sultanın zanaatçıları ağır çalışmaya zorladığı baş15 B u n u n la b ir lik te , karş., r B m p lr e O tto m a n , s. 75).



P. K ö p r ü lü 'n ü n



191



d ü şü n c e s i



(L es o r lg ln e s



de



ka ülkelerdeki gibi değil."'‘ am a, yalnızca M ısır’da böyleydi. Zanaatçılar, "p atro n ların d an ” zarar görüyorlardı. Bir seferinde, Celâleddin Rum i’ye başvurm uşlar, “iğrenç zorbaları” şikâyet etm işlerdi. Celâleddin’in sÖ2İeri, onla­ rı yatıştırm ış, ve dünya yaşam ının adaletsizliklerine da­ yanm aya razı olm uşlardır.’^ Anlaşılan, başlangıçta, zanaatçılar, büyük b ir tinsel ve m addi gücü tem sil eden Mevleviler yönüne eğilim gös­ teriyorlardı. Celâleddin’in sağlığında (o, Türklere yüksekten baksa da), toplantılarında "aşağı tabakadan kişiler ve zanaatçı­ la r” ağır basıyordu, bilgi sahibi ve saygıdeğer insanlar ise, tersine, ayinlerden uzak duruyorlardı.'® Ne var ki, Mevlevilerin arasında, giderek, feodal erm eniler, mevlevilerin çıkar elde edebildikleri zengin kişiler göze çarpıyor­ du. "Aydın” kesime, İran kültürüne eğilimleriyle, (Aflâki’nin "Menakib-ül-Arifin”inin sayfalarından sızan) Türkleri aşağılam alarıyla, Mevlevilerin tüm yapısal zanaatçı­ ları, doğal olarak loncaların artan önemini gözden kaçı­ ran ve iyileştirmeyi ahilere bırak an bu "dünya beylerin­ den” iuzaklaştınyordu.



16 N a şiri H u sra u , K n ig a p u te şe stv iy a , p er. Y. B ertels, M. 1933, Btr. 97. 17A nâkl, II, 35. IS A flâ k l, I, 117.



192



DOKUZUNCU BÖLÜM



Küçük Asya’da, Ahilerin Ortaya Çıkması - Ahi Toplulu­ ğuna Kabul Töreni - Ahilerin Yükselişi - Mevleviler ve Ahiler Arasında Ayrılık - Zanaatçılar ve Ahiler Arasında Yakınlaşma - Feodallarla Ahiler Arasında Savaşım Osmanlı Döneminde Ahilerin İzleri



Zanaatçıların, zanaatçı loncalarının çıkarlarının sa­ vunulm asını üstlenen ve onları Mevlevilerden koparabilen u sta politikacılar olan bu Ahi' ham iler kim lerdi? 1 J . D e n y (J o u rn a l A sia tlq u e , 1920. X I sSrle, t . X V I, p. 183, (D o ğ u b lllm c ile r l D e rn ek ler i F ed era sy o n u 2. to p la n tıs ın d a k i rapor ö z e t i), '‘a h i" s ö z c ü ­ ğ ü n ü n A rapça k ö k ü n ü red dederek, b u n u T ü rk çe agi, gânâreux, “c ö m e rtu verglU ’' c h e v a le re sq u e " y iğ itç e ” s ö z c ü k le r in d e n tü r e tm iştir , " A h iler’' k o n u ­ s u n d a g e n e l b ir d ü şü n c e , " îz J lzn l ts e h o v v ı tu r ts il. K Isto rll ah i" (Z apiski K o lle g il v o sto k o v ed o v , t. II, str . 235 - 248) m a k a lem d e, b e n im ta r a fım d a n v e r ilm iştir . A h ile r in in c e le n m e s i, " Isla m ic a (vol. III. V) Z. D. M. O. N .P. ( X I I ), S itz u n g s b e r ic h te te r P r e u s sis c h e n A k a d em ie der W ls se n s c h a fte n . P h il, h ls t K la sse (1932, X X V I) d erg ilerin d e, bir d iz i d e ğ e rli ç a lış m a y a y ım la y a n P rof. Pr. T a esc h n e r 'in ısra rı sa y esin d e, ö n e m li ile r lem e k a y d e tm iş tir ; ayrıca bk z; Fr. T a esc h n e r , P. K a h le, t , Ş a h t'ın m a k a le le r in in y a y ım la n d ığ ı " F ests c h r if t Georg- J a c o b '’ (L pz. 1932). A h ile r k o n u su n d a ço k g e n iş b ir m alzem e, d o g m a cı M . C ev d et'in (öl. 1935) ş u ç a lış m a sın d a to p la n m ış tır : Z eyl â li fa si al f it y e n D el ü l h a y y a l T ü r k iy e f l k it a b ü ’l ra h le la b u B a tü ta , (İ sta n b u l, 1932).



193



Anadolu’yu dolduran savaşçı gaziler arasında, tarih ­ çi O tbi’nin belirttiği gibi, "yiğitlerin b aşk an ları” (reis al fetyan)^ yönetim indeki gençliğin oluşturduğu Ahiler de bulunabiliyordu. Ahiler, Küçük Asya'ya, savaşçı ün ve ganim et kazanm a düşüyle geliyorlardı; sultanlar, bu yi­ ğitleri ,istekle hizm ete kabul edebiliyorlardı. Ahiler, başlangıçta, sultanın saray muhafızlığına bi­ reysel olarak giriyorlar, Nizam ül M ülk un sözettiği “m üfredler” ("m üfred") grubunu olu ştu rarak sultandan, toprak değil, m aaş alıyorlardı. Sultan I. Aluaddin Keykubad, O bruk’a girdiği, yani Konya bölge sınırını geçtiği zam an (1219), onu karşılayanlar arasında "fıtyanlar” ve ("fetyan”) ve “m uhafızlar” ("nöbetçi”), yani ahiler ve yi­ ğitler bulunuyordu.^ Bunlar, K üçük Asya’ya, kesintisiz akın halinde geli­ yorlar ve burada, O rta Asya Türk lakaplarını, uzun süre koruyorlardı; örneğin, îb n i B atûta Niğde’de lonca şeyhi görevi yapan Ahi C aruk'a rastlam ıştır. “Alii” terim ine, ben, Cullabi’nin (11. yüzyılın ikinci yarısında ölm üştür) sufi yazınında da rastladım ; burada "Ahi Zengani adıyla tan ın an ”, "d in d ar yaşam adam ı”, "övgüye değer sufi” Şeyh Şekik F arrac’dan sözedilmektedir.'’ Bu ahi, üzerinde durm aya değer. H er şeyden önce, "F arru h ” ve "F arrac” adları, kolayca karışabilm iştir (belki, F arrac diye b ir ad hiç yoktur), elyazmaları, "Zen­ gani” şeklinden başka, ayrıca, "Zencani” okunuşunu da verm ektedir. O halde, bu, "Ahi F arru h Zencani” olabilir, am a şeyh şair Nizam i’nin adı da böyleydi.® Burada, biri, belli ki, 11. yüzyılda, öbürü 12. yüzyılda yaşamış olan iki şeyhin adlarının çakışm ası, b ir rastlan tı m ıdır, bilmiyo2 P . K ö p rü lü . T ü r k iy e T a rih i. İ sta n b u l, 1923, s . 81. S Y a z ıc ıo lu A li, III, 107. 4 V. J u k o v sk iy . R a s k n tiy e s k r lto v o z a za vesoy. L„ 1925, str, 215. 5 Y . B ertels. V e llk iy a zerb aycan sk Iy p o e t N iz a m i. B a k u , 1940, str . 32.



194



rum . Ama, şair şeyhe verilen adın, tarihsel perspektif yit­ tikten sonra düzenlendiği varsayım ı daha inandırıcı ola­ caktır. O zam an, Ahi F arru h Zencani'nin ahi şeyhlerin pi­ ri olduğu anlam ı çıkm aktadır ve topluluğun tüzüğünü oluşturan kişinin yaşam öyküsünün er ya da geç bulun­ m ası gereklidir. C am inin “N afahat ul u n s’ unda, h. 457 yılında, yani Cullabi’nin de, sanki, aynı kişiden sözettiği sıralarda ölen b ir "Ahi F arac” adı geçm ektedir. Ahiler arasında seyidlerin bulunm ası, aynı zam anda, bunların yabancı kökenli olduklarını,^ halifelikle güçlü bağlarını dile getirm ektedir. B ağdad’da, H ahfe N asır'dan (1180 ile 1225 yılları ara­ sında) çok önce, kendine özgü tinsel tutum tüzükleri olan “Futuvvalar” yaygınlaşmıştı. “B ast m alad a t tavfik”, ya­ pıtından görüldüğü gibi. Halife N asır zam anında, b ir ye­ niden düzenleme m eydana gelmiş, futuvvaları seven hali­ fenin hüküm darlık dönem ine değin sızmış bulunan dal­ lanm a ve sapm aları "F utuvvalardan” çıkarm ak için b ir yazınsal (belki de gerçekleşen) girişim de bulunulmuştur.^ Bu tüzükler (ve bunlardan çıkan törenler). Küçük Asya’ya, Sultan I. îzzeddin Keykavus’un hüküm darlığın­ da (onun kızıyla evli). Halife N asıralidinillah’dan ak tarıl­ m ıştır. Sultan, halifeyi, Sinop'un ele geçirildiğinden haber­ dar ederken, ona, değerli arm ağanlar göndermiş, halife ise, sultana, "pâk ve onurlu gövdesinden”, "arı temizlik şalvarı” ("ism et ü ta h aret seravili”),® "yararlık giysisi” (mürüvvet-i m i’zeri), "Fütuvvetnam e” ve "ik tid ar izin bel6 P. K akle, D le F u tu w a - B ü n d n Isse d es K a llfe n en -N asIr. P e s ts c h r lft G eorg J a co b . pp. 112 - 115. 7 B u d ü şü n c e y i P. W ltte k d ile g e tir m iştir . (Z ur G e sh lc h te A n goras İm M ltte la lte r . F e s ts c h r lft G eorg J a co b , p. 360.) 8 B u “şalvarlar" k o n u su n d a bk z; R. D ozy. S u p p lS m e n t a u x d lc tlo n n a İres arabes, II, L eyd e, 1881, p. 241 (b u ra d a lite r a tü r e de işa r e t e d ilm iştir ); a yrıca bk z: C. v o n A ren d o n k . E n cy clo p S d ie de i'Isla m , II, 130. S. P u tu w a ; ta r ik a t ın ın b u resıml g iy s is i " şa lv a rla rın " (" sera v il al fs tu v v e t" ) r o lü ve



195



gesi” ("destur-i saltan at”) bağışlam ıştır. İzzeddin’in kardeşi I. Alaaddin Keykubad, ta h ta çık­ tığı zam an, halifenin elçisi, sufilerin “şeyhler şeyhi” yük­ sek sam verilen’ Abu-Abdullah Ömer-ibn M uhamm ed Suhravardi, sultan üzerinde, kendine özgü kutsam a öğeleri içeren b ir tören gerçekleştirm iştir. Sultan, B agdad'dan gönderilen hırkayı giymiş, elçi ise, sultanın sırtına üç kez hafifçe vurarak adaleti gözetmesini ve şeriatı çiğnememe­ sini öğütlem iştir. Sultana, halifeden k a tır getirdikleri za­ m an ise, o, katırın tırnağını öpm üştür.’® “Fütuvvetnam e”de, Türkiye'de, loncaların tüzük ki­ taplarında, at, eşek tırnağı öpülmesi, yetkinliğe götüren basam aklardan, şövalyelik kalıntısını sürdüren törenler­ den biridir; sırta vurulm ası, B atı’da, şövalyelik verilme­ sinde zorunlu asıl öğeyi anım satm aktadır. Küçük Asya’ya, tören kuralları, tü rlü yollardan geli­ yordu. A strabadi (14. yüzyıl sonu). Şeyh Ali M ısrî’nin (bel­ li ki uzun süre M ısır'da yaşam ıştır) m akasla, Sivas Ka­ dısı Ahmed B urhaneddin’in saçlarını kestiğini dile geti­ rirken,” burada, gene, şövalyeliğe kabul edilmede, ortaçağ öğelerinden biri görülüyor. Sultana bakarak, hem feodallar, hem ahiler (Mezo­ potam ya’dan olduklarına göre "futuvva” yoluyla b ir bö­ lüm ünü bildikleri), bu görenekleri ve törenleri istekle be­ nim sediler. Ahilerin ateşli yandaşları oldukları, kısa zaa n la m ı k o n u su n d a , a y rıca bk z: W. B jö r k m a n n . E n cy clo p â d ie de l'Isla m , IV, 472 - 473. L. A . M ayer'in k a n ısın a g öre (L. A. M ayer. S a r a c a n lc H eraldry. O xford, 1933) “A h ile r ”ln to p lu lu k a m b lem i şa lv a rla r, h e r h a n g i b ir a h in in a r m a sın a d ö n ü şm ü ş tü r (b kz: D. L. Z. 1935, 107 - 108). 9 B u k o n u d a bk z: O tto S p les. M u n is a l'u sh sh a g . — B o n n er. O r le n ta lls t ls c h e S tu d ie n . H e lt 7, pp. 8 sg. lO Y a zıcıo ğ lu A li, III. 220: “T ım a g ın '’. 11 A strab ad i, agy. s. 60. İç e r iğ in T ü r k ç e k ıs a b ir ö z e tin i veren m e tn in y a y ın c ıs ı K ilis li R ıfa t, n e d e n se , a çık la m a d a b u lu n m a m ış tır . Y a z ıc ıo ğ lu A li V a k a y in a m e 'sln d e k l tü m c e d e , b u sa ç k e sm e d e n s ö z e tm iy o r m u (III, 224); " S u lta n a v e k a la n b eg lere sim a em ir C ela t a l-d in K a rad ayı’y a m u k r a z k â n o ld u v e b a z ı b e g le r e h e m İrâd at h ır k a s ın g iy d iler."



196



m anda üye yazımını gerçekleştiren dinsel kardeşlik top­ luluğu da, bu tem el üzerinde doğdu. 14. yüzyıl başına doğru, ahi düşünceleri, aydın çevre­ leri de sarm ıştı: Ozan Yunus E m re'nin şiirlerinde, "Fütüvvete” değiniler görülm ekte, h a tta o, doğrudan ahilere seslenmektedir.'^ İbni B atûta tarafından ayrıntıyla anlatılan kılıkları, ahileri belirgin olarak ayırıyordu.'^ Sufiler, geleneksel giy­ sileri''* hırkayı taşırken,'^ bunlar, şalvar giyiyoı, başların­ da beyaz kalpak bulunuyordu. Ahilerde, beyaz renk, b ir tü r simgeydi; kırm ızı baş giysileri taşıyan Türklerden kendilerini böyle ayırıyorlardı.'* Ama, sınır beyi Mehm ed’den sözederken, o sıralarda da giyilen beyaz kalpak­ ları anlatan Aflâki’nin açıklam ası, bununla çelişmekte, en azından, b ir düzeltme yapm aktadır. Yani, ahiler ile sınır­ lardaki Oğuz boyları arasında b ir bağ yok m uydu? Bun­ lar, Küçük Asya'ya, birlikte mi gelmişlerdi? Ahilerin yanı sıra, kardeşlik topluluğunun b ir bölü­ m ü olduğu anlaşılan "yiğitlerden” de sözedilmektedir. Ahiler, artık, sarayda büyük rol oynam aktadırlar Sultan onların görüşlerini sorm akta, alplar gibi silahlan m aktadır,'^ ve sultan, kendilerine sahibin kapıları önün de yer alm alarım buyurm aktadır. Bu, artık, kendine özgü b ir saray muhafızlığıdır. Moğol döneminde, ahiler, belirli m uhafızlık görevlerini yerine getiriyorlardı. Düşm anlar, vezir Şemseddin Isfahani'ye karşı sefere giriştikleri za­ m an, "Tusi oğlu”'® Necmeddin, ahileri silahlandırm ış ve I2B k z: "H alk B ilg is i H a berleri" , Y ıl 2 (1931), no: 16, d e r g isin d e Z. F. b a ş h a r fle r iy le y a y ım la n a n y a z a r ın n o tu . 1 3 tb n l B a tû ta , I I, 264. T 4lbnl B a tû ta , II, 282. ISAfl&kl, I, 117 (C e lâ le d d in R u m i’n in ş llr l). 16 VI. G o rd lev sk iy . t z J lz n l ts e h o v v ı T u r ts ll. Z ap lsk l K o lle g ll v o sto k o vededov, t . II, str. 246. 1 7 Y a zıcıo g lu A li, III, 223 - 224. 18 M etin d e : P u çe r T u sl, y a n i b a b a sı, T u s (tr a n ) d o ğ u m lu y d u . "R user: O ğul, ç."



197



veziri kendi evinde saklam ıştı. Ahiler, toplantılarda görülm ektedir; kadılar, şeyhler, em irler ve ahiler o tu rm ak ta ve sıralam ada öncelik he­ sabı yapm aktadırlar, yani b u öncelik hesabı, ahileri de sardığına göre, onlar, belli ki, kendilerini, diğerlerinden yüksek değilse bile, hiç de aşağı saym am aktadırlar. Sultanlar, onları ödüllendirm ekte, em ir görevlerinde bulunm aktadırlar: Ahi Em ir Ahmed, "ünlü ve saygıdeğer, zengin b ir hayır sahibidir”. Böylece, ahiler, feodallar düzeyine yükseLnekte, on­ lar da toprağa yerleşm ektedir. Aflâki’de, başlangıçta, sim­ yacılıkla uğraşan b ir Ahi M uzaffereddin öyküsü vardır; ahinin saçm alıklarla uğraşm asına kızan Çelebi Amir Arif, onu, toprak işine yönlendirir. Ahi, söz dinlemiş ve kısa sürede zengin olm uştur. Ahilerin elinde, devlet top rak ları üzerinde yer alan y urtluklar toplanm ıştır. Ankara ili köylerinin toponom isi üzerinde, Avni Ali C andar tarafından yapılan özet çalış­ m ada, d ö rt "kazada” ahilere rastlanm aktadır: Z ara’da Ahıç, H aym ana’da Ahiboz, K eskin’de Ahılar, Yabanabad'da Ahılar; yani ahiler, h er yere dağılmış durum dadır. Ben, Ankara ilindeki bu ahilerin, Avni Ali C andar’ın dü­ şündüğü gibi (ahiler denilen) T ürk soyları tem silcileri de­ ğil, eski b ir toplum sal katm anlaşm anın kalıntıları oldu­ ğuna inanıyorum .” Ahiler, h er yanda güçlenm ektedir; ticaret yapm akta ve bu alanda zenginleşmektedirler.^” örneğin, Konya’da ahilerin başı Ahmedşah ipekli, yani, dışalım kum aşları ticareti yapm aktadır. Bu ise, onun zenginliğini gösteri­ yor;®' ayrıca, b u n lar arasından ulem a da çıkm aktadır, 15. yüzyılda Konya’da Kadı Ahi îb n Kalemşah^ (Aflâki'19 " H a k im iy e ti M illiy e" , 1933, n o : 4165. 20 P. W lttek . Zur G e sc h lc te A ngoras İm M ltte la lte r , p, 350. 21 A flâk i, II, 350, a y r ıc a 112 - 113. 2 2 lb n i B a tû ta , II, 281 - 2 8 2 (İb n l B a tû t a y a m im ış tır ).



198



de Taceddin Kalem şah olarak adlandırılmıştır^®) vardır; îb n i B atûta, Birgi’de, çok sayıda izleyicisi bulunan b ir ahi çileciye rastlamıştır;^'' kısaca, ahiler, tüm cephelerde kararlı olarak sağlam konum lar kazanm aktad. rlar. B irtakım ernirlerin ya da sufilerin tercih edildiği ve kendilerinin küçük görüldüğü duygusuna kapıldıkları za­ m an, içlerinde, derinlerde hoşnutsuzluk m ırıltısı olsa da, onlar, henüz yum uşak başlı ve k an aatkârdırlar. Ahiler arasında mevleviligin ateşli yan d aşlan da bu­ lunuyordu. Örneğin, devletin b atı sınırında bulunan b ir ahi (Ahi Pulad), Konya'ya gelmiş ve Celâleddin’in tü r­ besini ziyaret ettikten sonra, ayinleri, Aydınoğlu bölge­ sinde yaym ak am acıyla derviş olmuştu.^® Ahilerin eski kuşağı, genellikle mevleviliğe saygılıdır, am a Celâleddin R um i'nin ölüm ünden sonra, yüksekten bakm aya başlarlar. Örneğin, "Anud", yani in at lakabıyla anılan Ahi Ahmet, b ir cenaze sırasında, Mevlevi tasavvuf şiiri yinelenmesini yasaklam ıştır, Celâleddin R am i'nin oğ­ lu Sultan Veled ise, bu durum dan incinerek şu uyarıda bulunuyor: "Bu kural ‘büyük b ir adam ' (yani Celâleddin) tarafından konulm uştur, kaldıracak olan kişi de ondan daha büyük olm alıdır.”^ S ultan Veled, ahilerin, Celâleddin'in otoritesini sil­ diklerini, artık, mevlevilerden çekinm ediklerini seziyordu. Aflâki'nin vurguladığına göre, Celâleddin Rumi ta ra ­ fından adına "M ustafa" eklenen ve yüceltilen Ahi Ahmed’in öyküsü öğreticidir; çünkü, o, gençliğinde sık sık tü r­ bede bulunuyor ve Celâleddin’in ailesini çok seviyordu. Sonraları, "zam anının zorbalarından b iri" olan Ahi Ahmed'in karşısında, tüm Konya titrem iştir; kentin ileri 2 3 A flâ k l, I I, 428. 2 4 ib n l B a tû ta , II, 308. 2 5A flâ k l, II, 370. 2 6A flâ k l, II, 370.



199



gelenleri, onu, Sultan Veled’e şikâyet etm işler, Sultan Veled, öğüt vermeye kalkışm ca da, Ahi Ahmed sertçe çxkışm ıştır: “Nasıl davranılacağını en iyi biz biliriz; ancak güç ve kudret, işleri düzene koyabilir, siz, hiçbir şeye ka­ rışmayın; sizin tasavvuf dünyanız bizim anlayışımızın tü­ müyle dışındadır.”^ Çelebi H üsam eddin, sultan tarafın d an kendisine bı­ rakılan Vezir Ziyaeddin Tekkesi ne girerken, buraya sec­ cadesini serince, birden, Ahi Ahmed, seccadeyi toplam ış ve bu adaylığı istem ediğini bildirm iştir. Tekkede büjm k gürültü yükselm iş ve Ahi T ürk ile Ahi B eşar ailelerinden gelen önem li ahiler (anlaşılan onu yıldırm ak için), kılıçlarına ve bıçaklarına sarılmışlardır.® Ahi T ürk’ün oğlu H aşan H üsam eddin, Celâleddin R um i’­ nin yazmanıydı; Mesnevi kitabının girişinde adı çok sık geçm ektedir.^ Demek ki, ahiler arasında, biraz olsun bölünm üşlük vardı, eski olanlar, mevleviliği destekliyorlar, yeniler ise, bu yoldan ayrılm ışlardı. Ama, ahi topluluğunun eski üye­ lerinin direnişi, kısa sürede son bulm uştur. Örneğin, 13. yüzyılın ikinci yarısında, yani Küçük As­ ya’da Moğol egemenliği döneminde, artık, Konya’da ahi­ lerin önemi hızla artm ıştı. Sultan da ,onlar üzerinde güç­ süz kalıyordu. Sultanın iktidarı düştüğü ölçüde (bu ise, Moğol sal­ dırısından sonra oluyordu), ahilerle sultan arasındaki ilişki azalıyordu; zanaatçılarca desteklenen ahiler (dün­ yasal ve dinsel) toprak aristokrasisine yükleniyorlardı. Ahilerle Mevleviler arasındaki uçurum da genişle­ m ektedir. Mevleviler m istik kuram cıdırlar, ahilerse uygu27Af]&ki, II, 306. 28A flâk i, II, 238; so n ra , t b n i B a tû t a da, a h ile r in u z u n b ıç a k la r ta ş ıd ık ­ la r ın ı b e lir tiy o r d u . 29 B. G. B row n , A. llter a r y H isto ry o f P ersla , F rlm B erd ow sl t o S a ’di. L o n d o n , 1920, p. 518.



200



lâmacı Mevleviler inandırm aya çalışm akta, ahiler ise dav­ ranış gösterm ektedirler. Ayrıca, sınıfsal farklılık da ortaya çıkm aktadır: Mevlevilerin elinde top rak lar birikm iştir. Mevlevilerin yaşa­ m a biçim i de feodallarda olduğu gibidir; Amir Arif Çeleb i’nin atının tırnağı önünde, derviş, uysallıkla eğilmekte­ dir;®’ Çelebi süzeren dervişlere diplom alar dağıtm akta, "ferace”®' giydirm ektedir vb.. Selçuklular yıkıldığı zaman, Mevleviler, K ü r’an ’ı kaynak gösterip Selçukluların yasal ardılları olarak Moğol hanlarım destekliyorlar,®^ böylece, onlar, büyük topraklarını k u rtarm ak istiyorlardı. Onları, daha önce, sultan koruyordu. Şimdiyse, hanın himayesin* dedirler. Bağımsızlık ilan eden (dünyasal) feodal, askerî birliğine dayanabiliyordu; Mevlevilerin ise, yalnızca, sözü ve müziği vardı, ve onlar için Moğolların him ayesi zorun­ luydu. Dinsel feodallar olan mevleviler, anlaşılan, b in lerin e dayanan ahiler de karşı çıkıyorlar. Şim dilik saklı olan bu gücün kim olduğunu, 14. yüzyılın ilk yarısında Küçük Asya’yı ziyaret eden tb n i B atûta söyleyecektir. Ahi topluluğuna, Küçük Asya’da yerli zanaatçıların ezelden beri süregelen sağlam gelenekleri güç veriyordu. Şimdi de, zanaatçı birliklerindeki başkanların yerini ahi­ ler tutuyor ve zanaatçılar, kazandıkları h er şeyi başkanlarm a veriyorlardı.®® Ahi dinsel topluluğunun üyeleri ta ­ rafından®^ yönetilen zanaatçılar, kafa tutuyorlardı, ö te M A flâ k l, II. 378. 31 A flâ k i, II, 339. 32 A flâ k i, I I, 262. 3 3 tb n l B a tû ta , II, 262 j 34 S u lta n III. M u s ta fa 'n ın A h i E v ra n " d eleg elerin e" (B u lg a r is ta n 'ın S o f­ ya u lu s a l k ita p lığ ın d a k o r u n a n ) 1773 ta r ih li fe r m a n ım y o r u m la y a n prof. V. T son ev , lo n c a la r ın K ü ç ü k A sy a ’da, 13. y ü z y ıld a , Arap k ö k e n li A h i EVran ta r a fın d a n ö r g ü tle n d iğ in i v a r sa y a n ta r ih ç i S e la n ik i’y e d a y a n m a k ta d ır . Y ani, A h i E vra n h a k k m d a k i sö y len ce , e n a z ın d a n , 14. y ü z y ıld a o lu ş m u ştu r , (bkz: N . D erja v in . S le d ı d r e v n e g ru zin sk ih ts e h o v ıh o r g a n iz a tsiy p i d a n m r a so v r e m y o n n o y e tn o g r a fı. Y a z ık i lite r a tu r a , t. I, 1926, s tr . 305, p r im .).



201



yandan ise, ahiler, M ogollardan sonra, ülkede zarar götm eden kalm ış canlı b ir gerçek gücün sağlam zeminini altlarında hissediyorlardı. Zanaatçılar, ahiliğe, herhalde, dinsel topluluğun en alt basam ağından yazılıyorlardı, ve onların çıkarları, tüm üyle örtüşüyordu. Kuşkusuz, loncaların ahilere bağımlılığı, bunların özerkliğini yitirm esi, başlangıçta, zanaatçıların özsaygısı­ nı incitiyordu, ve ahiler konusunda, ağızlarından beğe nilmeyen sıfatlar çıkabiliyordu. Dinsel feodallarm savu­ nucusu Aflâki, ahileri im a ederek, zanaatçıların ahilere nefretini kışkırtm akta ve onları zorbalar olarak anlat­ m aktadır. Feodallar da, eski ağırlıklarım yitirm işlerdir; onların ekonom isi allak bullak olm uştu. Ahilerse, arfık güçlen­ m işlerdi. Belli ki, (Küçük Asya’da, bugün çocuk oyunları­ nın dile getirdiği) b ir askerî örgütleri vardı.^® Ahiler ege­ menliği ele alm ışlardı ve istem edikleri feodalları, zalim­ leri ve zorbaları öldürüyor, ayrıca, b u nların nıuhafızlarını ve bunlarla b irlik te olan herkesi yok ediyorlardı.^ "H erhangi b ir sultanın (yani yöneticinin) bulunm adığı h er yerde, valinin görevlerini ahi yapm aktadır- yönetim ­ de izledikleri yöntem , beylerdekinin aynısıdır."®^ Kentlere, hıristiyanlar eğilim gösterdiklerine ve b u ­ rada, zanaatla, ticaretle uğraştıklarına göre, doğalhkla, loncaları bunlar doldurm uştu, ve ahiler, feodala karşı savaşım yürütürken, Hıristiyan zanaatçılar, istekle ahile­ rin yanında yer alm ışlardır. H ıristiyan zanaatçılar da, bel­ ki de, şimdi aşağılanan ayrı inançtan söm ürücüye karşı, gizli kalmış b ir öfke bilinçsizce canlanıyordu; ve ayinleri, Sünnilikten ayrılan ahilerin kişiliğinde, onlar, ekonom ik 35 V I. G ordlevskiy. D e rv işi A h i E vran a i ts e h i v ı T u r ts ii. İ z v e s tiy a A k ad e m il N a y k SS SR , 1928, str. 1181. 3 6 ltın l B a tû ta , II, 261. 3 7 tljn l B a tû ta , II, 289.



202



ve dinsel m üttefiklerini görüyorlardı. îb n i B atûta (ya da onun bilgi kaynağı) için, ahiler, adaletin bekçiliğini yapm akta ve zorbaları yok etm ekte­ dirler, buna karşılık, (mevlevi) Aflâki için, zorbalık, mevlevilerin otoritesini reddeden ahilerden kaynaklanm akta­ dır. Aflâki, M oğollardan sonra K üçük Asya’da başlayan toplum un toplum sal güçlerindeki yeniden katm anlaşm ayı görüyordu. Ûnun "Menâkıb-ül ârifin”inde, bu, sürekli yinelenm ektedir. Sultan I. Alaaddin K eykubad'm düşünü yorum layan Sultan Veled, ona, gelecekte, devletin üze­ rine çökecek olan felaketleri bildirir. V akanüvist şöyle yazıyor: "Soyu olm ayanlar yükselecek, en önem li m akam ­ lar, aşağı düzeyde kişilere verilecektir”,^®yani feodalların yerine, ne idüğü belirsiz ahi zanaatçılar gelmiş, "eski dü­ zen” yıkılm ıştır. Büyük zenginlikleri elinde toplayan mevleviler zarara uğram ak durum undaydı, ve bu, kuşkusuz Aflâki'nin hoşuna gitmiyordu. 14. yüzyılda, iyice belirginleşen feodallar ile ahiler arasındaki savaşım, eski feodal düzen içinden gelen Osm anh sultanları tarafından durdurulm uştur. Feodallara düşm an, toplum sal gruplaşm aların ideologları ahiler, bir bölüm üyle devlet aygıtına girm iş olsalar da,® Osmanlı­ larca e z ilm iş le r d ir N e v ar ki, birleşik örgütlere dönüşe­ rek ülkenin ekonom ik yaşam ını yönlendiren loncalar, güç­ lerini korum uşlardır; şu atasözü, bunu anım satıyor: 33 A flâ k i 1, 36 (S u lta n V e led 'in b u sö z le r in i A flâ k i " m e n a k lb u l - A rifin " İn b a ş la n g ıc ın d a k a y d etm e k te d ir , b e lli kİ, b u n la r , u s u n d a sa ğ la m c a y e r e t ­ m iş tir ) . 39 P. K ö p r ü lü (" A n a d o lu ’d a İ slâ m iy e t'’ ve " B iza n s M ü e sse se le r ln ln T e ­ siri", s. 176) O sm an lI d e v le tin in k u r u lm a sın d a , a h ile r in büsrük rol o y n a d ık ­ la r ın ı d ü şü n m e k te d ir . G ib b o n s’u n ç a lış m a sı (H. A. G lb b o n s. T h e F o u n d a tio n o f t h e O tto m a n E m plre, O xford, 1916) n e d e n iy le , '“Z e ltsc h r lft fü r S e m itistik . (B d. 11, 1924) m a k a le s in i y a y ım la y a n P. G ize, ço k d a h a k a r a r lı olarak, O s­ m a n lI d e v le tin in ö z e llik le A h i ö r g ü tle n m e s i ü z e r in e k u r u ld u ğ u n u açık lıyor. 40 V I. G o rd lev sk iy . t z J lzn l ts e h o v T u r ts il k is to r li a h i. Z ap isk i K o lle g ll v o sto k o v e d o v , t . ir . str. 242 - 243.



203



"Otuz iki lonca b ir olunca, sadrazam ı d üşürür.”'" Ahi topluluğu, Küçük Asya sınırları dışına taşabilm iştir; galiba daha Selçuklu seferleriyle, onlara, K ırım yolu açılmıştı. 14. yüzyılda, İbni B atûta, Azak'ta onları bulm uştu; Eski K ırım 'ın 14. yüzyıl m ezar yazıtlarında, ahi adlarına rastlanm aktadır. Daha sonraları, Türkiye’ye bağım lı K ırım hanlığının zanaatçı örgütlerinde, Türkiye’de benim senen düzen yü­ rürlükteydi.'*^ Ayrıca, 18. yüzyılda, K ırım ’a, ahiler üzeri­ ne söylenmiş özel "destan lar” gelm iştir. Küçük Asya kentleri A nkara’da, B u rd u r’d.^, İsp a rta ’­ da (herhalde daha başka yerlerde de), zanaatçı loncala­ rını güçlü olarak kaynaştıran yârı - dünyasal, yarı - dervişsel eski örgütlerin kalıntıları sürm ektedir. Büyük b ir kül­ tü r ve eğitim çalışm ası yürüten Türkiye’deki Halkevleri, büyük derleme yapabilecektir. Bu kalıntılar k arşılaştırı­ lınca, ahilerin yaşam ının açık b ir tablosunu ortaya çıka­ racaktır. Eski zam an yerel yaşam ına ilgi duyan H aşan Üçok, Çankırı'da, zanaatçıların savaştan önceki yaşantısının ay­ rıntılı betim lem esini verm işti. Evlerin m ağaraları anım ­ sattığı bu eski kentte, eski gelenekler, uzun süre korunabilm iştir. Bu çerçevede, Türkiye'nin h er yanında yapı­ lan kış "sohbetlerinde”, 20 ve daha yukarı yaşta lonca üyeleri "yaranlar” toplanıyorlardı (yaşlıların sayısı altıyı geçmiyordu). Bu akşam larda, (özel kiralanan) m üzik ça­ lıyordu; katılanlar, genellikle tarihsel, ülkenin acılı gün­ lerini dile getiren şarkılar söylüyor, oynuyorlardı. Oyun­ lardan önce, kapılar kapatılıyor, konuk kabulüne son veriliyor, akşam ın, yalnızca seçilenlerin bulunabildiği, ■tl V I. G o rd lev sk iy . D e rv işi A h i E vran a 1 t s e h l v ı T u ıt s ll. tz v e s ty a A k a d e m ll N a u k S S S B , 1928, str . 1192. 42 V I. G o rd lev sk iy . O rg a n iz a tsiy a ts e h o v v ı K rım u . T ru d ı B tn o g r a fo a r h e o lo g iç e sk o v o m u ze y a I M G U , IV, M., 1928.



204



gizli bölüm ü başlıyordu. Sabaha karşı yemek veriliyordu. Yemek sırasında, b ir tü r başkan olan “başağc.”, “yaran­ la r” tarafından işlenen kabahatleri, tören k urallarına gö­ re yargıladığı, "adaleti” sağladığı b ir divan kuruyordu. "S ohbetler”, öztutum ve disiplini eğitiyor, toplum sal dav­ ranış ölçülerini düzenliyordu. Sohbetlerin düzenlenmesindeki ayrıntılar (örneğin, aydınlatm aya gösterilen dikkat), İbni B atû ta’nm eski yaz­ m alarını anım satıyor; "y aran lar”, gündüzleri atelyelerde çalışan, ak şam lan zaviyede toplanan "F ityanların” tıpkı­ sıdır ve bende, Ibni B atûta'nm Küçük Asya'da, genellikle "sohbetlerin” düzenlendiği dönem olan kış mevsiminde bulunduğu düşüncesini doğuruyor. Loncalar, zanaat m erkezi için, loncaların yüksek, ke­ sin yönetici tem silcisi "ahibabayı” onaylayan K ırşehir’­ deki Ahi Evran tekkesine bağlanm ışlardı. H alkla iktidar m akam ı arasında arabulucu olan "ah ib ab a”, genellikle, kent belediye yönetim inin başında bulunuyor, loncaların gücünü üzerinde du 30im sayan "vali” de ondan çekiniyor­ du. Çankırı’da, b ir defasında istenm eyen b ir valinin fay­ tona bindirilerek kentten kovulduğu anlatılıyor. Ahibaba'da, loncaların çevresinde toplandığı b ir sancak bulunu­ yordu: Mavi zemin üzerine iki yıldız işlenmiş, altına "allah ” sözcüğü yazılmıştı. Değneğinde ise, anlaşılan, yetki simgesi olan b ir tutam koyun yününden tuğ asılıydı. H aşan Üçok tarafından yayımlanan ilgi çekici m al­ zemeden bazı çizgiler, işte bunlar; ancak, ne yazık ki, bu malzemede, gündelik yaşantı çizgileri, örgütsel öğeleri gölgede bırakacak k ad ar ağır basıyor, am a bu eksiklik, belki, malzemeyi özetleyenden kaynaklanmaktadır.''^ Ahilerin izleri, kuşkusuz, Türkiye yaşam ında daha uzun süre devam etm iştir. Ahilerin sınıfsal k arşıtları Os43 E. B orrel. L a confrĞ cie d ’A h i - B a b a â T chankiri.; R e v u e d-es E tu d es Isla m lq u e s, 1936, pp. 309 - 332.



205



m anii sultanları bile, özellikle, Küçük Asya'da, bu toplu^ luk tarafından ve ondan aktarılıp mevlevi derviş tarik atı tarafından yerleştirilen tören kurallarını gözetiyorlardı. T ahta çıkma simgesi olarak kılıç kuşanm a, kaynağını "Futuvva” tüzüğünden almaktadır.-'’ Dervişlerde, şeyhin "m ü­ rid in i” ödüllendirirken sırtın a vurm ası da, kalıntıyı gös­ term ektedir. Daha 17. yüzyılda, bu, Evliya Çelebi’nin dik­ katini çekmişti.''® Ben de, Batı Avrupa şövalyelik törenlerinin Haçlı yürüyüşleri dönem inde, Doğu'dan aktarıldığı konusunda­ ki H am m er P urgstall'm eski düşüncesini destekliyorum.'''^ Ne de olsa, halifelik (Bagdad), dolaysız etkide buluna­ m ıyordu. Demek ki, Futuvva düşünceleri, çoktan, (belki, N asiriddinillah’ın halife olm asından da önce) U rfa'da, Su­ riye kıyısında, Yerusalem krallığında yaygınlaşmıştı, ve burada, düşüncelerin yayıcıları ismailiyenler, aktif futuvvacılardı. Topluluğa kabul edilme törenleri (kâseden içme, şal­ var giyme, sırta vurm a, saç kesme), belki, hıristiyanlığa da giren, eski Sami göreneklerinin kalıntılaıını ortaya koym aktadır. Tören görenekleri Suriye’de pekişm iş, ora­ dan Ira k ’a, B ağdad’a aktarılm ış, sonra, Küçük Asya’ya geçerek A raplardan Selçuklulara ulaşm ıştır. Bu törenleri, Haçlılar, dolaysız olarak Suriye’den B atı’ya, Avrupa’ya götürm üşlerdir.



44 H. T h o r n ln g , B eitr a g e zu r K e n n tn is d e s I sla m isc h e n V e re ln sw e se n s a u f G ru n d v o n B a st M a d a d e t — T a u flq . T ü r k is c h e B lb lio th e k , B d. X V I, B erlin , 1913, p. 217. 45 H. T h o rn ln g ; op. c lt., pp. 217 - 218. 46 J o s. H am m er - P u r g s ta ll. Su r la c h e v a le r le d es arabes a n tâ rieu re â. c e lle de l'E vrope e t su r l'm flu e n c e de la p rem lâre s u r la seoon d e. J o u r n a l A sia tlg u e , 4 - §m e serie, t . X IV (1849), p. 5 -1 5 1



206



ONUNCU BÖLÜM



Ticaret - Tüccarın Tarihsel Tipi - İtalyan Tüccarları Ticaret Y ollan - K ervansaraylar - Ticaret M alları, Dışa­ lım ve Dışsatım ■ Sikke



Devlet, kentler, bölgeler ele geçiriyor, ve doğallıkla da, ülkeye, insan, tahıl, m am ul eşya şeklinde askerî ga­ nim et akıyordu. Başlangıçta, sınırlardaki akıncılar, kom ­ şu uygar bölgelere akınlar düzenliyorlar ya da sürülerini getirerek süt ürünleri, et, yün vb. m allan , kendilerine ge­ rekli m allarla (örneğin, dokuma) değişiyorlardı. Zorbalık yöntem leri, uzun süre devam etm iştir; Kü­ çük Asya'da, Selçuklular, "savaş bölgesi'yle ("darü’l h a rb ”) çevrelenmiş olarak yaşıyorlar, ve hıristiyanlar üze­ rine yönelerek savaşçı islâm m salık verdiği, özendirdiği gaziler, kutsal akım gerçekleştiriyorlardı. Dar b ir çevreye sıkışmış, kendi kendine yeten doğal 207



ekonom i, giderek kentlerarası, bölgelerarası ticarî deği­ şim çizgileri kazanm akta, ticaret, zanaatlarm gelişmesine yardım cı olm aktadır. Ü retim yaygınlaşm akta, pazar bü­ yüm ekte, hem üretim le, hem satışla uğraşan tüccarlar da ortaya çıkm aktadır. K ent yaşam ı gelişmekte, ticaret ve zanaat kentleri büyüm ektedir. Devletin toprağı genişle­ diği ölçüde, ticaret yükselm ektedir. Selçuklular ise, dün­ ya ticaretinin tem el kavşaklarını ele geçirme çabasmdaydılar. H ıristiyanlarla yanyana, birlikte yaşama, Selçuklu­ ların töre ve görüşlerini değişikliğe uğratır. Selçukluların taktiği değişm ektedir. Ticaret serm ayesinin çıkarları içi­ ne sürüklenm işlerdir, onlara, doğudan m üslüm an, güney­ den Hıristiyan yabancı tüccarlar gelmektedir. Tüccarlar, Küçük Asya’ya, çeşitli m allar ve dokum a getirm ektedir­ ler; ticarî anlaşm alar ve sözleşmeler yapm aktadırlar. Ti­ caret sermayesi. Küçük Asya'ya yayılm aktadır. Yerli zanaatçıların m am ul ürünleri, artık, feodalları tatm in etm iyordu. Dış seferler gözlerini açmıştı. Onlarda yabancı m allara istem doğm uştu. Hem savaş gereksin­ m eleri için, hem ev eşyaları olarak. Küçük Asya’ya her yandan mal getiriliyordu. Güneyden silah; M ısır’dan ve Suriye’den dokum alar (sarıklar, yünlüler, genel olarak M ısır işi giysiler, sık sık anılm aktadır); Bağdad’dan, da­ ha Ibni B atûta zam anında, İzm ir’e ulaşan ipek, atlas, iş­ lemeli kum aş;' güzel kokular (misk, sarısabır, am ber) geliyordu. İpeklilere, çok eskiden, daha Roma İm paratorluğu’nda büyük istem vardı. İpek, baştan beri Çin'den geliyordu, am a 6. yüzyılda, Bizans’ın kendi ipek sanayii gelişmeye başlam ış olsa da, Küçük Asya’da, Çin ipeğine istem azalm am ıştır. O rta Asya’dan değerli taşlar gönde­ riliyordu; Şiraz’dan ve G ürcistan’dan halı, K afkasya'dan l l b n l B a tû ta , II, 311.



208



at geliyordu; ayrıca, bozkırda yetiştirilm iş ve b u yüzden Oğuzların alışkın olduğu Arap ve M acar atların a da, Kü­ çük Asya'da büyük değer veriliyordu. Daha 19. yüzyılda, O rta Asya’dan K eşm ir şalları, H orasan işi kılıç dem ir' leri geliyordu.^ Rusya’dan, K ıpçak bozkırları üzerinden (Sudak’tan) geçerek Doğu Avrupa ovalarının eskiden beri ünlü keten ve kürkleri (sam ur, as, bozkır tilkisi) getiriliyordu. Rus kürkleri, daim a ve her yerde, özellikle aranıyordu, ve Rus kürklerinden dikilm iş kışlık giysisi olm ayan doğu ülkesi hüküm darı pek yoktu. Aflâki'de görüldüğü gibi, çoktandır ortadan silinmiş, am a kü rk ürünleriyle ünlen­ miş ülkelerin anısı dilde devam ediyordu. Celâleddin'in eşi K ira hatun, hasta (sıtma) düştüğü zam an, yazın Tem­ muz sıcağında, herhalde Volga boyundan satm alınm ış kürklerden dikilme “b u rta s” mantosunu® giyiyordu. Selçuklular, ticarî ilişkilerin gelişmesi için çaba h ar­ cıyorlar ve tüccarları, h er tü r önlem lerle koruyorlardı. Daha O rta Asya’dayken oluşm uş bulunan ticaret hukuku kuralları. K üçük Asya’da yerleşiyordu. "K utadgu Bilig”, m addi açıdan, ilişkileri değerlen­ dirirken, toprağa bağlı feodal karşısında, tüccar için ka­ rarlı b ir tercih koym akta ve, “Tüccarın yu rtlu k lar edin­ meye heveslenmesi gerekm iyor,■* gümüş, onun toprağı, su}m ve bağıdır.”^ dem ektedir. Tüccar, h er yanda istenen b ir konuktur; ondan p ara karşılığında h er şeyi sağlam ak olasıdır; o olmasaydı, "Sen inci taneleriyle parıldayan siyah sam ur kürkü nasıl giyebilirdin”. Egemen beyin bencil hesabı, tüccara daim a saygı gösterilm esini gerektiriyordu. V ladim ir Monomah, şu 2 M. L lh u t in .R u ssk iy e v ı a z ia ts k o y T u r ts il v ı 1854; 1855 gg. spb. 1863, Btr. 177. 3 A flâ k I, II. 205. 4 D a s K u ta tk u B ilik , p. 377. 5 D a s K u ta tk u , B lllk , p . 190.



209



öğüdü veriyordu: “Konuğa^ ya da elçiye, arm ağanlarınız yoksa, yedirip içirerek saygı gösterin, geçtikleri tüm top­ rak la r boyunca, insanın iyi ya da kö tü ününü onlar ya­ yarlar.” Tüccar, D oğu'dae B a tıy a doğru hareket etm ektedir. Hep, daha çok k â r elde etm e düşüncesi, onu ileriye yö­ neltm ektedir; içinde, yolculuk tutkusu, m erak, yabancı ülkeler, yeni insanlar görme isteği de yanm aktadır; son­ ra, m alını sergilerken, o, gördüklerini ve duyduklarını anlatacak, çok bilmişliği ve korkusuzluğuyla, kendine say­ gı uyandıracaktır. Yolculuklar, tüccarların gözlerini açı­ yordu; onlar, aynı zam anda, uygarlığın taşıyıcıları, k ültür erişim lerini ileten yayıcılardı; M üslüm an D oğunun coğlafya bilim i de, onlara çok şey borçludur.^ Tüccar, her şeyi bilir; o, ilginç b ir söyleşi arkadaşıdır. Dünyayı boydan boya gezen İbni B atûta, Küçük Asya'­ daki yolculuğu sırasında, beylerin A rab’a ikram ve arm a­ ğanlarda bulunarak kom şu ve uzak ülkeler üzerine anlat­ tıklarını, nasıl büyük b ir ilgiyle dinlediklerini gözlemle­ m iştir. Tüccar, b ir "canlı p o sta”, bozkır habercisiydi; ör­ neğin, Moğol H anı Gazan’m ölüm ünü, Konya’ya dönen tüccarlar haber vermişti;® H am adan’da, tarihçi Rovendi'ye b ir tüccar (Cemaleddin), Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev’den övgüyle sözetm işti vb..’ Ama bunlar, aynı zam anda gözcülerdi, ülkeler üzeri­ ne birşey öğrenm ek isteyen doğudaki hüküm darlar, ge­ nellikle, tüccarlara elçi görevleri veriyorlardı; bunu da. G ürcüler iyi kavram ışlardı. Vakayinameler, açıkça, sul­ tanın bu sözde elçilerinin yalnızca susluk am acında ol6 '‘K onuk'* b u ra d a ‘'tüccar'* d e m e k tir. /T ü c c a r la r ın r o lü k o n u su n d a bk z: V. B a rto ld . M esto p r ik a sp iy sk ih o b la s te y v ı is to r ii m u su lm a n s k o v o m ira. B a k u , 1925, str. 53 - 54. — A yn ı k o ­ n u d a d a h a a y r ın tılı bk z: W. B a rth o ld . 12 V orlesvm gen, pp. 128 - 130. S A flâ k i, II. 322. 9 R a v en d i, ed. Ig b a l, p. 462.



210



du k lan n ı belirtm ektedir. Gezgin tüccarın hiçbir koşulda o rtad an kalkm ayan sarsılm az huzuruyla, elçinin dokunulm azlığı, di^ ülke hak­ kı fiilen sağlanm ıştı. Sonra, hukuksal k uralların yerleşm esi ölçüsünde, "elçi tü ccar”, kendisinin resm î Unvanını onaylayan belge­ ler ya da tanıtıcı işaretler bulunduruyordu. Küçük Asya'­ ya b ir tüccar - em ir’i gönderen Moğol hanı, ona, “paydza” ve "yarlık” verir. H ukuksal ölçüler, halk atasözlerinde devam eden alı­ şılmış hukuktan çıkm ıştır: Küçük Asya’da "haberci öldü­ rülm ez” sözü, eski b ir düşünceyi yinelem ektedir. H üküm darın güvenilir adam ı olarak tüccarın kişiliği böylece kutsaldır, O trar'da, b ir ticaret kervanının katle­ dilmesi, Küçük Asya'ya girm ek için. Cengiz H an'a, elve­ rişli yasal bahane yaratm ıştı. Yabancı ülkelerin az bulunur m allarının Küçük As­ ya'daki üstencesi tüccarın çevresinde saygı oluşm uştu. Selçuklular, tüccarları kendilerine gelmeye razı etm ek için, ısrarlı çaba harcam aktadırlar. Feodalları zenginleş­ tiren ticaret —uğrunda savaşım süren kentleı, bölgeler fethedilen ticaret— Küçük Asya'da büyük gelişme göste­ riyordu. Eski ticaret yollan, şim di ıssızlaşm ıştır ve ancak, han yapılarının örenleri, yazıt kalıntıları, buralarda, b ir zam anlar egemen olan canlılığı dile getirm ektedir. K onya'dan ticaret yollan, hem Sultanhan, Akhan, K ayseri'de Aksaray ve Sivas üzerinden doğuya, hem de Ilgın, Akşshir, îshaklu, Çay ve Akhan kervansarayının henüz ayakta durduğu (Denizli yakınında) Goncarlu üze­ rinden batıya ayrılıyordu;'® kuşkusuz, güneye, Akdeniz kıyısındaki Antalya lim anına da, b ir kervansaraylar h attı 10 B a tıy a g id iş yolvın u 1895 y ılın d a Fr. Z a ire g e ç m işti.



211



uzanıyordu; Rifstal, b urada, denizaşırı ticareti koruyan yol olan altı kervansaray kalıntısından sözediyordu. Küçük Asya'ya, h er yandan tüccarlar akın ediyordu; O rta Asya’dan (bunlar, belli ki, m üslüm anlaı dı) ve gü­ neyden, (İtalyanlar, R um lar ve Araplar); örneğin, İbni B atûta Antalya'da hıristiyan tüccarlar görm üştü. Liman­ da yaşadıklarına göre, bunlar, belli ki, yabancı tüccar­ lardı.” îb n i B atûta'nın b ir Ceneviz gemisiyle’^ geldiği Alaiye'ye, M ısır'dan ve Suriye’den tü ccarlar uğramışlardı;'^ G üm üşhane'de, Ira k ’tan ve Suriye’den tüccarlar vardı.''' Anlaşılan, Akdeniz’in güney kıyısı İtalyanlarca işle­ tiliyordu, ve Antalya ve Alaiye lim anlarından yukarıya, kuzeye ve batıya tırm anıyorlardı. Burada, Akdeniz’de, m allar için stok noktaları vardı. İtalyan kent cum huriyetleri Ceneviz ve Venedik, Kü­ çük Asya’ya, Latin İm paratorluğunun doğuşundan (1204) sonra gelmeye başlıyorlar. R ubruk, Konya’da, “birçok F ranka” ve Ceneviz tüccarına rastlamıştı.'^ Yaklaşık yüz yıl sonra, Cenevizliler, artık M anisa’daydı.'* K orkulu düşler gören Bizans, Doğu ile doğrudan ti­ caretten kaçınıyordu; Doğu m allarını, Bizans’a, Venedik­ liler sağlıyordu. O rta Asyalı tüccarlar, Sivas’a kad ar gelince duru­ yorlardı; burası m erkez noktaydı; ve Moğol saldırısı, b ir zam an, hareket etmeyi güçleştirince, Sivas’ta, tüccarların kervanları birikm işti. Genellikle, Sivas'ta, tüccarlar iki kola ayrılıyorlardı: B ir kol kuzeye, K aradeniz’e, öbürü güneye, Konya'ya yöneliyordu. Küçük Asya'da, O rta Asya ve Akdeniz tüccarlarının ticarî etki alanları, iki ticaret II İb n i B a tû tn , II, 259. 1 2 lb n l B a tû ta , II, 254. 1 3 tb n l B a tû ta , II, 257. 1 4 tb n l B a tû ta , II, 293. ı s v . d e B u b r u k . P u te şe s tv ly e v ı V o sto ç n iy e str a n i, str. 176. 16 i b n i B a tû ta , i t , 314-



212



hattıyla bölünm üştü. Belirtelim ki, daha hareketli olan îtaly an ’t,r, İtalyan cum huriyetleri (deniz onlara, O rta Asyah tüccar karşısmda avantaj sağlıyordu), Küçük Asya'ya kuzeyden, K arade­ niz’den de akm ediyorlardı. Trabzon, İstanbul u Asya ile bağlıyordu; Rum kum aşları ve diğer m alları, buraya ulaş­ tırılıyordu. Dünya ticaret yollan, kuzeye kaym ıştı. îtaly an Cene­ vizliler, burada, "konuksever” K aradeniz’de kaynaşm aya başlam ışlardı. K aradeniz’in Küçük Asya ve K ırım kıyılarında îta l­ yan Cenevizliler,'^ “canlı m al” satınalıyorlar ve yüzlerce, binlerce tutsağı, Akdeniz ülkelerine götürüyorlardı; in­ sanlara biçilen fiyattan anlaşıldığına göre bu, kârlı b ir ticaretti. Kuzeydoğu Avrupa’dan, ve belki, Asya'dan da, m al­ ların getirildiği Sudak, stok noktasıydı: O rta Asya'da ad­ ları tüccarın cins ismi haline gelen işbilir insanlar "sogodların” eski b ir kolonisiydi. "K aranlık ü lk e ji”nden ge­ len kürk, tutsaklar, Rus keteni, tüm bunları», Doğu’da yüksek değerler veriliyordu, h er yanda, bunlara, büyük istem vardı. Bu durum da. Sudak seferine yol açan, yalnızca, as­ kerî düşünceler değildir, b ir o k ad ar da, buna, ticaretin çıkarları neden olm uştur. Sudak, T atarlar, yani Altmordu tarafından ele geçirildikten sonra da. Küçük Asya ve K ırım arasındaki tem aslar sürüyordu; K ırım halkı, eko­ nom ik bakım dan eskisi gibi. Küçük Asya’ya eğilim gös­ teriyor ve oraya, denizin ötesindeki Rum ülkesine gidi­ yordu. Trabzon'dan kuzeye, İra n 'a uzanan yol, daha sonra (13. yüzyılda)., A vrupalıların Asya'ya geçişinde, asıl h attı 17 C e n e v iz lile r in tic a r e ti ü z e r in e b k z: Q. I. B ra tia n u . R e ch er c h e s le com m erce g ^ n o is d a n s la M er N o lre a u trelziSm © slScle. P a ris, 1929.



213



sur



oluşturuyordu. E rzurum üzerinden binlerce at, deve ve katırd an oluşan kervanlar geçiyordu. Venedik, çok önceden, Bizans'a giden b ir yol açm ış­ tı: Ona, Bizans İm p arato ru Aleksis Komnin tarafından ayrıcalıklar bağışlanm ıştı. "Adriyatik kraliçesi” V enedik’le (1220 yılında) b ir ti­ caret sözleşmesi yapan Selçuklular, tüccarlara büyük avantaj ve ayrıcalıklar sağladı.’®Ticarete el atan devlet, tüccarlara kişisel ve m allarıyla ilgili güvenlik garantisi veriyordu. Onlar, Selçuklu yargı yetkisinden b ir bölüm üy­ le, bağımsız tutulm uşlardı; yabancı (İtalyan) ve yerli (Kü­ çük Asya) tüccarlar arasında doğan ticarî anlaşm azlıklar, kavgasız, dostça çözüme bağlanıyor, devlet, karışm aktan geri duruyordu, ve yalnızca cinayet davaların^, kadının, şeriat m ahkem esinin görmesi gerekiyordu. Genel olarak, ticaret için, yabancı tüccarlar için ko­ şullar çekicivdi. Örneğin, Venediklilerle yapılan anlaşmava göre, değerli taşlar ve inci, güm üş ve külçe ya da sikke altın, ensonu, h a tta h u b u b at” güm rük versisinden bağımsızdı; kalan m addeler, % 2 ölçüsünde, düşük güm­ rük vergisine bağlanm ıştı. Sultan I. Alaaddin Keykubad, kardeşinin ve babasının sivasetini sürdürüvordu. Bu si­ yaset, ülkeye, yalnızca feodallarm satınalabildikleri m al­ ların özgür, güm rük vergisiz dışalım ına izin vererek feo­ dallarm çıkarlarını koruyordu. Yabancı tüccarların büyük p araları olduSuna göre, Selçuklular hazinevi doldttrm ak için, eski (belki de Moğollardan aktarılan)’” kesenek yöntem lerinden Yararlanı­ yorlardı. Örneğin, R ubruk, Konya’da, Sultan II. İzzeddin 18 w . H eyd. G e sc h lc h te d e s L e v a n th a n d lc s im M itte la lte r . Bd. I, S t u t t gart, 1879, pp. 301 - 302. 19 S e lç u k lu la r la tta ly a n la r arasın d a, karşU ıkU tic a r i İlişk ile r k o n u su n d a bk z: W. H eyd. G e sc h lc h te d es L a v a n th a n d e s İm M itte la lte r . Bd, I, pp. 332 - 336; a y n c a s. 402 v e dev. K ü ç ü k E r m e n lsta n 'm ö n e m i Ü7;erlne. 20 B u n u n la b ir lik te k e sen ek ler , d a h a 10. y ü z y ıld a B u h a r a 'd a d a vardı.



214



Keykavus tarafından, belli ki, dışsatım için, kendilerine. Küçük Asya’daki şap ticareti üzerinde ayrıcalık hakkı^’ verilen iki İtalyan’a rastladığım yazm aktadır. Selçuklular, ticaıetin çıkarlarını, tüccarın çıkarlarını kıskançlıkla korayorlardı, ve birileri tarafından tüccarın soyguna uğram ası, tüccarın gasptan şikâyeti olm ası du­ rum unda (tüccar, uğradığı fiziksel saldırıyı simgeleyerek yakasım yırtardı), sultan soyguncuyu cezalandırm ak için üzerine yürüyordu. Tüccardan çalman, onun yitirdiği her şey, savaş ganim etinden ya da feodal valinin elindeki ye­ dek akçeden karşılanıyordu. Eğer, herhangi b ir nedenle, zarar, yerinde kapatılm adıysa, tüm üyle hâzineden ödeni­ yor, ve sonra zararı verene yansıtılıyordu. Yolların güvenliksiz olduğu yolunda, ülke dışındaki haberlerin bırakabildiği kötü izlenimi silm ek isteyen Sul­ tan I. Izzeddin Keykavus, H orasanlı ve Iraklı tüccarların, Antalya’da soyulan îran lıların ve A rapların ticarî güm rük ödem elerini bağışlam ıştı. Böylece, savaş sırasında sönen ticaret, tü ccarlar için yollar açılınca, yeniden canlanıyordu. S aldırılardan çekinen tüccar, baskından korunm ak için, tüm önlem leri alıyordu. Tüccarlar, uzun yola yalnız başlarına çıkm ıyorlar, konvoylar, kervanlar halinde b ir araya geliyor, b ir kıdemli başkan ("bazargânbaşı”) seçi­ yorlardı.^ Yalnız olan tü ccarlar ya da kutsal yerleri zi­ yarete giden hacılar vb., daim a yol arkadaşları bekliyor­ lardı. H er yanda, eşkiya ve hırsızlar dolaşıyor ve tedbirsiz yolcuları gözlüyorlardı, ve bu n lar örgütlü çeteler, bazan aşiretlerdi. Örneğin, 1276 yılında, sınırda yaşayan Oğuz21 V. d e R u b ru k . P u te se s tv ly e v ı v o s to ç n iy e str a m , str . 176. 22 B u d ü ze n le m e , d a h a so n r a la rı d a s ü r m ü ştü r : K ü ç ü k A sy a ’da, b e n im ta r a fım d a n k a y d ed ile n ç o c u k o y u n la rın d a , a y n ı şe k ild e " k erv a n b a şı’' g ö r ü ­ lü y o r, bk z: V I. G o rd lev sk iy . tg r ı a n a to liy sk ih tu ro k . tz v e s tiy a O b şçestva o b sle d o v a n iy a 1 I zu çe n iy a A zerb aycan a, n o : 5, B a k u , 1928, str. 09 -1 0 0 .



215



1ar ("etraki u ç”), F rank - İtalyan kervanına saldırm ışlar, altınlarını ve m allarını alm ışlardı.^ H üküm et, ancak, büyük yollar üzerinde düzeni sağ­ layabiliyordu. Devletin içindeyse, herkes korku içinde yaşıyordu. H erkesin kulağı kirişteydi, herkes, içerden ya da dışardan beklenmeyen b ir darbeden korkuyordu. Ibni B atûta, zenginliğin büyülerini yaşam ıştır; o, bazan Germiyan boyunun (Ladik yakınında) yolu tu ttuğu­ nu ve yolcuları soyduğunu işitmekte,^'* bazan, M anisa ya­ kınında Türkm en göçebeler, burnum ın ucundan atını çal­ maktadırlar.^^ Güvenliğin sağlanm ası için büyük anayollarda, ker­ vansaraylar inşa edilm işti; tüccar, b u rad a hem dinlene­ biliyor, hem de gerektiğinde, eşkiya tehlikesine karşı, bu­ raya sığınabiliyordu. Ahmenidlerin başkenti Suz'dan Akdeniz’e (Efes’e) ka­ d ar uzanan, H erodot’un deyimiyle, "K ral yolu”, daha son­ ra, K üçük Asya’da ticaret yollarının düzenlenmesinde, kuşkusuz, b ir önörnek olm uştur. K ervansaraylar, deve yürüyüşüyle dokuz saat olan b ir günlük yol uzaklığındaki “konaklarda” kuruluyordu. Sultanlar, feodallar, doğru­ dan ya da dolaylı olarak ticarete p ara yatıran herkes, ker­ vansaraylar yaptırıyor, üzerine kazm an yazıtlarla, inşa ettirenin adım sonsuzlaştırıyorlardı. K aratay, Sadeddin Kobvak ("Zagada”) vb. kervansarayları, bozulm adan korunabilm iştir. Aflâki, Ziyaeddin îsfahani'nin (Sivas'ta), vezir M uineddin Pervane’nin (Sivas ve Konya arasında) vb. kervansaraylarından sözetm ektedir. En canlı ticaret h a ttı olan Sivas ve Kayseri arasındaki yol üzerinde, Abulfida'nın yazdığına göre,^ 24 kervansaray yeralm ıştı, yol23 V. B a rto ld . O n e k o to r ıh v o s to ç n ıh r u k o p isa h , str, 0 1 3 0 . 2 4 tb n i B a tû ta , II, 2T1. 2 5 İb n l B a tû ta , II, 315. 26Q 6ograp h ie d'A b oulfS da, II, 2. p. 139.



216



cular b u ralarda kendilerine gerekli h er şeyi bulabiliyor­ lardı. Gezginlerin heyecanla an lattıkları heybetli Sultanhan kervansarayı, kalın duvarları üzerinde 24 kulesi olan gör­ kem li b ir kale görünüm ündeydi. B uranın stratejik ve ti­ carî önemi vardı. Konya, Ladik ve A nkara’dan gelen yol­ ların kavşağı olan burada, yüzlerce deveden oluşan ker­ vanlar, elverişli ve güvenli b ir barın ak buluyorlardı. Baş­ kente yakın olan kervansarayda, m ühim m at ve yiyecek depolanıyordu. Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafından inşa ettirilen (1229) kervansaray, Mogollar dönem inde yıkılmış, yazıtında belirtildiğine göre, Sultan II. Keykavus tarafından yeniden yaptırılm ıştır. Daha 19. yüzyılda, P. A. Çihaçev’in yazdığına göre, Konya çevresinde yoğunlaşm ış olan bu kervansarayların avlularında, Selçuklu egemenliğinin işareti olan betim le­ m eler vardı. Kuşkusuz, kentlerde de, örneğin vezir Ziyaeddin ker­ vansarayında olduğu gibi, bazan çalgıcıların^ sahneye çıktıkları müzikli "lo k an talara” dönüşm üş kervansaray^ 1ar bulunuyordu. Bunlar, feodalin günahlarının bağışlanm asını sağla­ maya ya da sultanın gözünden düştüğü zam an m al varlı­ ğım, el konulm aktan k u rtarm ak isteğiyle inşa ettirdiği cami, medrese, hastane ya da havuz değildi. Kervansaray­ ları inşa ettiren feodallar, kazanç sağlam a düsüncesindeydiler. Böylece, tüccar için, hareket etm e tehlikesi aza­ lıyor, feodal içinse, ticarî işletm elerden sağlanan k â r yük­ seliyordu; ticaret alanına giren feodallar, büjm k zengin­ likleri ellerinde toplam ışlardı. H areket sırasında, nehirlerden geçiş rahathğı sağla­ m ak için, örenleri bugüne değin korunm uş olan köprüler 27Afmklı, 1, 185; II, 7 0 - 7 1 .



217



kurulm uştu; T okat’ta, Küçük Asya’da, artık M oğolların egemen olduğu sırada, üç Selçuklu kardeş tarafından ku­ rulm uş b ir köprü bulunm aktadır. K ervanlar, korum a altında hareket ediyorlardı; tüc­ carlar, yol boyunca kendilerini koruyan silahlı öncüler ya da ekipler kiralıyorlardı. M oğollardan sonraki dönemde, yolculuğun nasıl ağır ve pahalıya m al olduğunu, Trabzon'dan Sem erkand’a, Tim ur’a gitm ek üzere yola çıkan Klaviho anlatm aktadır. Ülke, küçük parçalara ayrılm ıştı ve h er bölgenin yöneti­ cisi, engelsizce geçiş için, sürekli arm ağanlar istiyordu. Klaviho, Trabzon’dan yola koyulduğu zaman, im parator, kervana b ir askerî korum a birliği verm işti.^ Trabzon im ­ p a ra to r’una bağımlı, yalçın dağlardaki ulaşılm az şatola­ rında yerleşmiş beyler, açıkça, geçenlerden aldıkları ha­ raçlarla yaşadıklarını bildiriyorlardı. Küçük Asya’da, kervansaraylar ağı ve sikke bulun­ tuları (numizmatik) haritası, Selçuklular dönem inde, ti­ caret yolu h attın ı tam olarak saptam aya olanak verecek­ tir. Moğol dönemi, kuşkusuz, değişiklikler getirm iştir. Bu konuda da, ortaçağ B atı gezginlerinin anlattıklarına dik­ kat etm ek önem taşıyacaktır, örneğin, Rubruk, daha ön­ ce, Sivas'tan geçen ticaret yolunun Moğollar zam anında, E rm enistan’ın güney bölgelerine kaydığını söylemekte­ dir; İtalyan Pegoletto (14. yy), Dudriga dediği b ir ticaret istasvonunu anm aktadır, anlaşılan, burası, Oğuz D udurga boyunun göçebe yurtluğu va da konaklam a veridir. Ticaret yolları çizgilerini (numizmatik) sikke b u lu n ­ tuları çekm ektedir. Topraktaki sikkelerin geçerli p ara ola­ rak öm rü kısadır; sikke, kısa sürede, to p rak altında ka­ lır, am a gömüler, belirli b ir zam an kesitindeki ticarî iş­ lem ve alışverişlerin yansım asını ortaya koyabilirler. 28 R. G . de K la v ih o . D n e v n ik p u te ş e s tv iy a k o d rovu T im u r a v ı S am ark a n d vı 1403 - 1406 gg. spb., 1881, str. 123, 126.



218



Transkafkasya’da bulunan göm üler (bunlar arasında Rum Selçukluları sikkelerine de rastlanm aktadır), Moğol dö­ nem inde, Küçük Asya'nın da içinde yer aldığı ticaretin boyutlarını dile getirm ektedir. Ansızın saldırıya uğrayan tüccar, serm ayesini ivedilikle toprağa gizliyordu. Kuşku­ suz, daha önceleri de, Transkafkasya ile Küçük Asya ara­ sında ticaret vardı, am a o zam anlar, ticaret, huzur içinde yürüyor, sikkeler de b ir iz ve belirti bırakm adan elden ele geçiyordu. Özgün ve canlı b ir göm üler tarih i hazır­ layan Y. Pohom ov’un^ düzenlediği sikke göm üleri listesi, Küçük Asya’dan kuzeye doğru b ir yön belirlem ektedir; am a num izm atik koleksiyonların özenlice incelenmesi, bu yolları, doğu (Orta Asya) ve güney (İtalya) yönlerinde genişletecek ve kesinleştirecektir. Küçük Asya ile Kafkasya arasındaki ticarî ilişkiler, kültürel etkileşim i artırıyor, böylece yerleşik yaşam yat­ kınlıklarına tutkuyla sarılan göçebelerin k ü ltü rü zengin­ leşiyordu. Yabancı m allar, yaygın tüketim e yönelik değildi. Bunlar, pahalıya m al olan ve halkın yalnızca yüksek, zen­ gin tabakalarında, yani feodallar ve onlara yakın olan Mevleviler arasında sürüm bulan lüks m addelerdi. 13. yüzyılda canlanan ticaret. Küçük Asya'ya, az bu­ lunur m allar getiriyordu. Sultan Rükneddin'in yenilgi­ sinden sonra. Gürcülere, içinde H indistan elm aslarının da bulunduğu zengin ganim et kalm ıştı. Bu H indistan’lı tüc­ carlar, belki de, O rta Asya yerleşik halkı Özbeklerin, aşağılayıcı " şa rta ” hitabını aldıkları, o, "sartab an ” tüc­ carlar, Uygurlardı. B unlar, çok eskiden, H ürzem ’den Or­ ta Asya’ya gelmişler, A strahan'a ulaşarak b u rad a yerleş­ m işlerdi (H indistan kolonisi 18. yüzyıla değin v ar olmuş29 B kz: T ru d ı O b şçeatva o b sle d o v a n iy a 1 Izu çe n iy a A zerb aycan a v ı p. 3 (1926), İ n s t lt u t is to r ll, y a z ık a i llte r a tu r ı A zerb a y ca n sk o v o f llla la A k ad em il N a u k S S SR , H. (44), 1938.



219



tur);®’ bunlar, K üçük Asya’ya, m ücevher, K eşm ir halıları, banyo dokum aları vb. getiriyorlardı. Keşmir, eskiden be­ ri ipek sanayi ile ünlenm işti. Kuzeyden ve güneyden, ve daha çok doğudan m allar geliyor, am a batıd an gelmiyordu. Bizans’la ticarî tem as­ la r az gelişmişti. Selçuklular için, Bizans, askerî saldırı hedefiydi. Moğol saldırısı öncesinde. Küçük Asya, çok zengin ülkeydi, am a Moğol vergi toplam a sistem i, burada, gö­ nenci bozm uştur. Değerli taşlar ve kuyum cu işi mücev­ herler, feodallar arasında pazar buluyordu, ve feodallar^ dan jfüksek fiyatlar isteniyordu; onlara, yakutlar "sunu­ luyor”, bunun karşılığında iyi b ir parasal ödül verilece­ ğinden em in olunuyordu. K um aşlar da, gene çok pahalıya m al oluyordu. Çele­ bi Amir Arif, iyi b ir kum aş alınm ası için, görevliye 20 dinar, yani altın sikke verm iştir. Aracının sonradan bil­ dirdiğine göre, kendisinden 22 d in ar istem işler, am a o, pazarlıkla, 18 dinara alabilmiştir.®' K itapları, yani yapıtların elyazması kopyalarım (ge­ nellikle p ratik gereksinm eler için) okum uş kim seler, din­ sel kişiler alıyorlardı, ve kopya uzun süre alsa da, kitap fiyatları düşüktü- örneğin, H alep'te, iki ciltlik fetva yo­ rum u için kırk dirhem ödenmişti,® ve hem yazma m al­ zemesi hem de em ek bunun içindeydi. N işabur’da, 50 yıl boyunca, m eslek olarak kopyacı­ lıkla uğraşan Abu H atim , b u işi, "yaşarken ekmeğin, ölüm den sonra ise kefen parasının kazanılam ayacağı”® zavallı ve lanetli b ir uğraş olarak görüyordu. Bu yarı aydın yoksul "yazm acının” şikâyeti, aslında, 30 N . P a lm o v . A stra h a n sk Iy arhiv. Z a p isk i İ n s t itu t a v o sto k o v e d e n iy a , t . II, str . 1 6 1 -1 8 2 . 3 1 A flâ k i, II, 375, 3 2A fIâk l, I, 163. 33 A. M ez. D ie R e n a ls sa n c e d e s Isla m s. H eidelberg, 1922, p . 176.



220



N işabur'dan, Büyük Selçuklular toprağından geliyordu am a, onun durum u. K üçük Asya'da, m üslüm an k ü ltürü ve yazı geleneklerinin göreli olarak düşük olduğu Rum Selçukluları’nda daha iyi olabilir miydi? Yazmacılık, tan­ rı hayrına b ir iş olmayınca, dünyasal elyazm alarım n, bi­ lim adam larını, zekâlarım tüm keskinliğiyle ortaya koy­ m aya zorlayan yanlışlıklarla dolu olm asında şaşılacak b ir şey yoktur. Yazmacılık olarak, insan emeği, hiç yerine konulu­ yor, en başta, kâğıda değer biçiliyordu; b ir defter kâğı­ dının ederi 2 dirhemdi;^'* Mevlevi dervişi Aflâki, sufilik tarihçisi Sulam a N işaburi’nin “H akikatlar K ita b ı'n ın yaz­ m asına, 40 defter harcadığını anım sam aktadır. Kuşkusuz, beyaz yazı kâğıdı, başlangıçta, kâğıdın yur­ du Çin’den, daha doğrusu, Doğu kâğıtçılığının 20. yüz­ yıla değin gelişkin, olduğu O rta Asya’dan, Sem erkand’dan geliyordu. Gerçi, feodallar, yabancı m allar satın alıyordular, am a yerli üretim , dış pazarda ün kazanm ıştı. îb n i Batûta, "başka hiçbir kentte eşi bulunm ayan” Aksaray halıları­ nı övm ektedir. Bunlar, M ısır’a, Suriye'ye, Ira k ’a, H indis­ tan'a, Çin'e ve “Türklerin ülkesine" ihraç edilmektedir;^^ Abulfida, Türkm en halılarından sözediyor. B atıda da, dünyanın en zarif ve güzel işleri olarak halılara, ve gene kırm ızı ve diğer renklerden lüks kum aşlara değer verili yordu.®^ Küçük Asya, b ir tarım ülkesi olunca Antalya’dan Mı sır'a tarım ürünleri dışsatım ı yapılıyordu; Konya’dan çekirdekleri ta tlı badem tadını anım satan (adını Araplardan aldığı anlaşılan, kam areddin cinsi) k u ru kayısı 34A flâ k l, II, 100. 3 5 tb n i B a tû ta , II. 286. — E rm e n ile r ln d e s e n li yer h a lıla r ın a D oğu d a e sk id e n b e r i d eğer v e riliy o rd u (td r is l’n lu a ç ık la m a sı, b k z: N . M arr. A ni, Sj 128, n o t 165). 36 P. W Ittek. D a s F ü r s te n tu m M en teso h e, p. 2.



221



gönderiliyordu.®" Doğallıkla, K üçük Asya, aynı şekilde hajiım adde dış­ satım ı da yapıyordu; Fethiye^ ve Alaiye^ lim anlarından İskenderiye'ye, tüm M ısır'a dağılan kereste dışsatım ı ya­ pılıyordu. Dış ülkeler arasında, Küçük Asya ham m addesinin (ve halı m am ullerinin) başta gelen tüketicisi M ısır'dı, bu da anlaşılır b ir durum dur; vıcuz deniz taşımacılığı, buna, önem li ölçüde elverişli koşullar hazırlıyordu. Ama, İtalyan tüccarlar, yalnızca, satın alm a ya da değişimle yetinm iyorlardı; onlar, K üçük Asya'da, Suriye kıyısında da olduğu gibi, to p rak lara sahip olabiliyorlar, bu topraklar üzerindeki halkın ürettiği ya da çıkardığı tarım ya da sanayi m alları, ve kereste, deniz yoluyla Av­ rupa ve Afrika pazarlarına taşm ıyordu. Selçuklularda, dengenin ak tif mi yoksa pasif mi ol­ duğu belli değildir. Ama h er tü rlü durum da, ticaret ge­ nişti; bu, artık, tram pa yoluyla ticaret değil, parasal he­ saba dayalı b ir ticaretti. Sikke sistem i, S elçuklulann merkezi egemenliğine bağlı olduğu Abbasilerden aktarılm ış olm alıdır. Selçuk­ lular, (Konya, Sivas, Erzincan gibi) çeşitli kentlerde sikke basıyorlardı. B akır sikke "m angır”,'’'’ ilk kez, Sultan Rükneddin M esud zam anında (12. yüzyılın birinci yarısı) ortaya çı­ kıyor. Onun ardılı Sultan II. İzzeddin K ılıçarslan, uzun süre dinar'” olarak adlandırılan, daha sonraları ise dir­ hem ya da sultani (sultan sikkesi)''^ denilen gümüş sik3 7 lb n l B a tû ta , II, 259 - 260, 281. 38 A b u lfid a (tb n l S a id 'in ta n ık lığ ı) ; b u g ü n de, F e th iy e , o r m a n c a z e n g in b ir b ölged ir. 3 9 ib n l B a tû ta , II, 267. 40 İsm a il G alib . T a k v im i m e s k û k a t-ı S e lç u k iy e. K o s ta n tln iy e 1306 (— 1888) s. 2. — Ö rn eğ in " m a n g ır’", T ü rk ç in g e n e le r in d e para a n la m ın d a k u lla n ıljn aktadır. 41 İ sm a il G a lib , op. c it., s. 5 - 7 . 42A flâk i, I, 110.



222



keler (1185) basar. Selçuklularda, altın sikke de yürürlüktedir. Altın sik­ ke, "alai" adını taşıdığına göre, bunun basım ına, en azın­ dan, Sultan I. Alaaddin Keykubad zam anından itibaren başlanmıştır.'*^ Bunun yanısıra, yabancı altın, halife altın­ ları, (“halifeti altunlar") İtalyan “florinleri”, M ısır ya da Halep "yusufları", Selçuklularla ticari tem asa sahip ül­ kelerin sikkeleri geçerlik taşımaktaydı.'^ Bağımlı hıristiyan prensleri, devlet gelirlerinin başta gelen kalem lerin­ den birini oluşturan "h araçları” da, altın sikkeler halinde ödüyorlardı. Küçük ödeşm eler için akçe kullanılıyordu; örneğin, ekm ek gibi zorunlu gereksinim m addeleri, akçe ile satın alınıyordu, sultanın arm ağanları da akçeyle, am a artık binlerce, yüzbinlerce akçeyle ölçülüyordu. Halife M ustansır zam anında (h. 632 yılında), yani Sultan I. Alaaddin K eykubad'm hüküm darlığında, “bir dinarın” on dirhem e eşit olm asından yola çıkan İsm ail Galib, K üçük Asya'da da altınla gümüş arasındaki ora­ nın B ağdat’takinin aynısı olduğunu varsayıyordu."’^ 14. yüzyılın ilk yarısında altınla gümüş arasındaki oran değişmemişti; îb n i B atûta, Birgi prensinin kendi­ sine 100 m iskal ya da altın sikkeyle 1000 dirhem bağış­ ladığını söylemektedir.'^ Selçuklular zam anında geçerli olan sikkenin gerçek değerini saptam ak iyi olurdu; bunun için, Küçük Asya'ja ziyaret eden yabancı, B atı Avrupalı zenginlerin yazdıkla­ rını da dikkate alm ak gerekecektir. Kuşkusuz, sikkenin değeri değişiyordu; akçenin satın alm a gücü, ekonomiyi baskı altında tu tan siyasal konjonktüre göre, bazan yük43 İ sm a il G a llb (op. c it., a. 38) a y n ı şe y i sö y lü y o r. 44 A flftkl, II, 237. — B kz; S t e n lı L en — P u l. M u su lm a n sk iy e d ln a s til, Çev. V. B a rto ld , sp b ., 1899, str. 60. 45 ism a U G a llb , op. c lt., ss. 39 - 40 4 6 lb n l B a tû ta , II, 307.



223



seliyor, bazan düşüyordu. Örneğin, Klahivo ‘'esper”in (espera), yani espr - akçanın E rzincan’da ’/z gümüş riyale eşit olduğunu'*^ yazm aktadır, am a bu, artık, 1:5. yüzyıl ba­ şında, Tim urleng'in saldırı zam anında böyleydi. Aynı yazarda, değişik yerler için, birçok ayrı sapta­ m aya rastlanm aktadır: B roker (15. yüzyılın i1k yarısın da), Anadolu için, b ir Venedik dükası karşılığında 50 akçe değerini saptarken, Edirne'de A kçenin değeri daha yük­ sektir; burada 36 akçe b ir dükaya eşittir.'*® Belirtelim ki, bu, aynı zam anda dış ticaretteki hacim farklılığını dile getirm ektedir. Doğuda, her yerde olduğu gibi, banka işlevlerini sar­ raflar yerine getiriyordu; Selçuklularm Küçük Asya borsasm da alınıp satılan sikkeler, bunlardan geçiyordu. Olasıdır ki, E rm enistan'da da olduğu gibi, dış tica­ re t m allarının iç pazara sürüm ünü gerçekleştiren aracı rolünü, yahudiler oynuyordu.''’ 11. yüzyılda, B asra’daki sarraf işlemlerini. N aşiri Husrav anlatıyordu; “ bu n lar sim sarlar ve tefecilerdi, ve p araları olduğuna göre, m alların fiyatlarını düzenleyebi­ liyor, doğuda, vergi toplam a keseneklerini de b u n lar alı­ yorlardı. Feodallarm gereksinm elerini karşılarken, ticaret, devlete dolaysız k ârlar sağlıyordu. Dış ticaret, devletin gelir kaynaklarından biriydi. K üçük Asya’ya gelen ya da b uradan yalnızca geçen (belki, tran sit ticaret yürüten)) tüccarlar, "güm rük vergileri” (“b aç”), geçiş vergileri vb. vermekle yüküm lüydüler. Kuşkusuz, iç pazarda da (ta­ rım sal ve zanaatsal yerli üretim den) vergi alınıyordu. Ticaret yolları üzerinde yer alan büyük kentlerin ge47 R . G. de K la v lh o . D n e v n lk p u te şe stv ly a k o dvoro T im u r a vı S a m a rb an d , str . 140. 48V oyage d'Outre-wer, pp. 539, 588. 49 Y. M a n a n d y a n , agy. s. 69. 50 K n lg a p u te şe stv iy a , str. 185 - 180.



224



lirleri önem li boyutlardaydı. 1336 yılına ait yazım dan gö­ rüldüğü gibi, M oğollarca konulan yüzbinlerce dinarlık vergiler, ticaretin görülm em iş gelişkinliğini, kent halkı­ nın zenginliğini dile getirm ektedir. Tarihçi H am dalla M ustavfi (Osmanlı devrinde Konya ilinin küçük b ir taşra kenti olan) Aksaray’dan, "en büyük beş kentten b iri” olarak sözetm ektedir. Ama, Selçuklular dönem inde de, anlaşılan, Aksaray ünlenm işti, buraya, zam an zam an sul­ tan lar uğruyordu. Burası, sultanların yazlık konaklam a yeriydi.



225



ONBÎRÎNCİ BÖLÜM



Kent - Kent Düzeni - Halk - Selçukluların Başkenti Konya’da Yaşam



Selçuklular dönemi kentlerinde feodal - kök-ci toplum yapısı açık olarak yansım aktadır; kent, feodal düzeni destekleyen b ir askerî - ticarî m erkezdir; burada, yüzyıl­ lar boyunca feodal yapının biçim leri devam etm ektedir. Dışardan bakınca; debdebe, merkezde görkemli yapılar göze çarpıyor, am a kenar bölgelere ilerledikçe yaşam alımsızlaşıyor, yoksullaşıyordu. Bir tepenin sırtında ya da yalçın kayalar üzerinde b ir malikâne, feodal beyin ikam etgâhı dikiliyordu (Kü­ çük Asya'da da, İra n ’da da feodallar böyle yerleşiyordu); çevrede saray erkânı ve uyruk yer alm aktadır; feodallar, hizmetlilerle çevrelenmiş b ir küm enin ortasında yaşa­ m aktadırlar. 226



K ent planı, b ir kez ve kesin biçim de belirlenm iştir. Bu planı, Ibni B atûta usunda iyi tu tm u ştu r: Cami, med­ rese, "zaviye”, ham am ve, genellikle, feodallar tarafından ganim et ve vergi fazlalıklarıyla kurulan b ir m üslüm an kenti için zorunlu, buna benzer yapılar.' Feodal kültürün taşıyıcısı Küçük Asya kenti, çevre halktan, b ir duvarla ayrılıyordu. Kente yaklaşan ve eko­ nom ik zulm ün m erkezini h er zam an yok edebilecek göçe* be halk ya da y a n yerleşik köy, kent için korkunçtur Abulfeda’nm yazdığına göre,^ daha 14. yüzyılın ilk y a n smda, K astam onu çevresinde, 1000 Türkm en çadırı yer­ leşmiş durum daydı. Akşamları, kentin kapıları kapatılıyordu, eğer bir yolcu gecikmişse, kentin duvarları dışında geceliyor, sa­ bahleyin nöbetçi onu sorguluyor ve ancak, tatm in edici karşılık alınca içeriye girm esine izin veriyordu Kalenin (kentin) kom utanı, askerî birlik eşliğinde, h er sabah, kent­ ten çıkıyor ve çevreyi gözden geçiriyordu. Örneğin, Ibni B atûta Davas'daki (Muğla yakınında) büyük b ir kaleyi anlatm aktadır.^ Ama, kuşkusuz, bu, b ir istisna değildi; insanlar, her yanda ü rk ü n tü içindeydi. Daha, çok eskiden, A rapların akm ları, halkı kalelere kapanm aya ahştırm ıştı. Henüz eski sayılamayan b ir gerçeği yansıtan "m eddah­ la r” (halk öykücüleri), sultanlığın başkenti İstanbul konu­ sunda bunu anlatm aktadırlar. Küçük Asya'nın derinlik­ lerinde, bu düzen, Kem alistlere değin değişmeden kalm ış­ tır; sultanlık dönem inde kent kapıları, D iyarbakır kenti­ nin kapıları, herhalde, K ü rtler karşısında duyulan korku1 K ü ç ü k A sya'd a k e n tle r in (ve b ü y ü k k a s a b a la n n ) sa y ısı, bir b ölü m b ilg iy e göre, ik i y ü z e u la şıy o r d u (M ü k rem in H a lil, op. c lt., s. 87). M elik şah ta r a fın d a n K ü ç ü k A sya’y a g ö n d e r ile n " m in b e r ler in '’ s a y ısı (se k se n y e d i), çok d a h a m ü te v a z ı b ir sa y ıy ı d ile g e tiriy o r. 2 a ^ o rg r a p h ie d'A b oulfâd a, II, 2, 145. 3 t b n i B a tû ta , II, 277. — B u k a le k o n u su n d a , a y r ıc a b k z: P. W ittek D a s F ü r s te n tu m M en tesch e, p. 66, n o t.



227



dan, doğuda oldum olası kökleşen b ir sistem olarak, ak­ şam dan kapatılıyordu. Kent, ticaret ve zanaat m erkezidir. K entin örgütlen­ mesi, onun yönetimi, Abbasilerden aktarılm ıştı. H er semt duvarla çevrilmişti. M üslüm an olm ayanlar ayrı yaşıyor­ lardı: Rum ların, Y ahudilerin vb. gene genellikle, duvar­ la çevrili kendi m ahalleleri vardı. Kısası, kent, meslekî ya da dinsel ve etnik yapısına göre bölüm lere ayrılm ıştı. Yabancı tüccarlar da ayrı yaşıyorlardı. Eğer bu, ör­ neğin, Antalya gibi b ir lim an kenti ise, gem ilerinden kı­ yıya çıktıkları lim an yakınında yaşıyorlardı, ve bu da, tüccarların göreli olarak, kısa süre önce ortaya çıktıkla­ rım anlatm aktadır. Bu, Haçlı seferleri sırasında, Levanta ’da b ir İtalyan tüccarın düşü olan, denize ulaştıran b ir caddeyi, "ru g a”yı anım satm aktadır. Küçük Asya’da, onlar, eskiye göre yaşam aktadırlar. Semt, duvarla çevri­ lidir, kapılar, yalnızca geceleri değil, m üslüm anlarm or­ tak nam az günü olan cum aları da kapatılm aktadır. B ir dayanağı var m ıdır yok m udur, am a Hıristiyan tüccarlar, anlaşılan, b ir dinsel fanatizm in parlayıverm esinden kork­ m akta ve köşelerine çekilm ektedirler ya da basbayağı baş­ ka inançtan olanlara antipati süsü verilerek yağmadan çekinmekte, m allarının üstüne titrem ektedirler. K entin dışında, çayırlar, otlaklar, bahçeler uzanıyor­ du; kent ve köy birbirine karışıyor, aradaki sınır belirsiz­ leşiyordu, buranın kent olduğunu söylemek güçtü. B ura­ larda, örneğin Ahlat’ta ve İznik'te olduğu gibi, yalnızca bahçeler değil, sürülm üş tarlalar da yer a lıy o rd u / K ent­ te yaşayan herkesin b ir avlusu, tarlası ve bahçesi vardı, ve bunlar, hem en yakında bulunuyorlardı. B uralar, belli ki, henüz tüm üyle yapılaşm am ış ve yerleşmemiş olan feo4 tb n i B a tû ta . II, 323 - 324.



228



dalların genç merkezleri, yeni Türk kentleriydi. Büyük kentlerde (Konya, Sivas, Kayseri) yaşayanla­ rın sayısı, galiba, 100 bine k ad ar ulaşıyordu. Gelişme ça­ ğında, Sultan I. Alaaddin Keykubad dönem inde, ticaret yollarının m erkezinde yer alan Sivas'ta, 15. yüzyılda, Bizanslı yazar H alkondil'in belirlediğine göre, 120 bin kişi yaşıyordu. Dokuma ve m aden sanayii merkezi Arsengan’da,^ ya­ ni yaşam ı boyunca, birçok yer sarsıntısına uğram ış olan Erzincan kentinde, R ub ru k ’un Küçük Asya gezisi öncesin­ de, kayıtlarda belli olan 10 bin kişi ölm üştü, H aklarında bilgi bulunm ayan yoksullar, bunun dışındaydı.'® K entler arasında, kuşkusuz, devletin başkenti, siya­ sal, ticarî kültürel yaşam ın merkezi Konya belirginleşi­ yordu. Adını, duvarlardaki Meduza başı betim lem esinden al­ mış olan eski Rum kenti Konya ("Ikonion"), kaynaklar fışkıran tepelerin eteğinde bulunm aktadır. K entin yeri, iyi seçilmişti. Su, barış zam anında yaşam ı şeneltiyor, ku­ şatm a sırasındaysa, duvarları çevreleyen kanalları doldu­ rarak, kenti düşm andan koruyordu. Susuz Konya bozkır­ larım geçtikten sonra, çaylar ve yeşil alanlar bulan sul­ tanın beldesini gördükleri zaman. H açlıları saran heye­ can da anlaşılır b ir şeydir.^ Ama, 12. yüzyıl sonunda, Konya, henüz b ir askerî kam p, geniş b ir göçebe yurtluğu görünüm ündeydi. IH . Haçlı yürüyüşünün am y azan Tagenon (1190 yılında), Konya'da, Türklerin çadırlarda vaşadı&mı yazm aktadır. Genellikle, dışardan da tehlike tehdidi vardı. Örne­ ğin, Selçukluların başkentinin (1190 yılında) duvarları s l b n l B a tû ta , II, 294. 6 V. de R u b ru k . P u te şe s tv iy e v ı v o s to ç n ıy e str a n ı. str, 175. 7 VI. G o rd lev sk iy . İz I sto r ll v o d o p o lzo v a n iy a v ı K o n y e. Z ap isk i t n s t it u t a v o sto k o v e d e n iy a , t . II, str . 184.



229



önünde, H açlıları, Alman im p arato ru Fridrich Barbarossa’yı görüyordu, daha sonra ise, Boem und yüzünden sul­ tan a kızan güçlü Melik Gazi Ahmed Danişmend, birlik­ lerini Konya üzerine yöneltm işti. T ahta iyice yerleşen Sultan I. Alaaddin K eykubad da, doğal olarak, sağduyuy­ la, kentin tahkim atını restore etmeye k arar verm işti. 14. yüzyılın 30'lu yıllarında, yani Selçukluların yıkıl­ m asından hemen sonra kentte bulunm uş olan tb n i Batûta şöyle yazıyor: "B urası, suyu ve çayları, bahçeleri ve meyveleri bol, iyi kurulm uş büyük b ir kent. Konya’nın caddeleri geniş, p azarlan şaşırtıcı güzellikte düzenlenmiş, ve h er zanaat türü, ayrı b ir yerde konum lanm ış durum ­ da.’’® îbni B atû ta’nm uğrayıp göz attığı h er yerde atelye ustaları ("ehl-i küll-i sm ae”), m.eslekî gruplar ("taife"), birbirinden ayrı yaşıyorlardı. Örneğin, Konya’da, altın işleri ustalarının, yani kuyum cuların’ dükkânlar dizisi vardı, pam uklu dokum a tüccarları “bezzaziye”'“ sırasını oluşturuyorlardı vb.; yani tüccarlar da, herhangi b ir tü r m ahn ticaretini yapan kendine özgü loncalarda birleşivorlardı; bunlar, ticareti tekelleştiriyorlardı. Bunlar, b ir­ likleri adına ortaklasa harcam alar yaparak parasal özve­ ride bulunuyorlardı, örneğin, Konya’da pam uk ve pa­ m uklu dokum a tüccarlarının yaptırdığı b ir medrese var­ dı. Ticaret, belirli verlerde yürütülüyordu. K entlerdeki pazarların sayısı çoktu. Örneğin, Konya’da atp azan var­ dı (bugünkü mevdan da bunu dile setirivor"): tu tsak kö­ lelerin sunulduğu “E sirler M ethali” denilen b ir eiriş yeri vardı; daha sonraları B. dela Broyker B ursa’da ticaret 8 ib n l B a tû ta , II, 281. B u n u n la b ir lik te , 14. y ü z y ıld a y a şa m ış olan M u sta v fi, K o n y a ’n ın y ık ılm ış lığ ın d a n s ö z e tm e k te d lr (G . L e S tra n g e. T h e L an d s o f th e E a stern C a llp h a te. C am brid ge, 1930, p. 148). 9 A flâ k i,I I, 375. lO A flâkl, II, 262.



230



düzenini gözlemlemiştir; tu tsak lar peykeler üzerinde otu­ ruyorlardı, yalnızca yüzleri ve elleri görünüyordu; kadın­ lar, (bunu, Şam 'da görm üştür) atlar gibi, teşhir edilmek üzere kent boyunca dolaştırılıyordu; Yahudi m ahallesin­ de şarap satılıyordu," m üslüm an b ir devlet olarak Sel­ çukluların başkentinde, şarap için, merkezde b ir yer ayır­ mak, kuşkusuz, uygun değildi. Düzenlemeyi ise, katolik sansürü işlevlerini yerine getiren "m uhtesib”'^ (belediye işlerine bakan m em ur, ç.) izliyordu. Aflâki'nin yazdıkları, Celâleddin’in eski yaşam ına ilişkin öyküler, kentin topografisi için değerli malzeme içerm ektedir. Ayrıca, günümüz Konya kentinin, kuşkusuz, Selçuklular dönem i izlerini henüz koruyan m ahalle ve yer adlarının incelenmesi, ve m ülklerin sınırlarını belir­ leyen vakfiye (vakfın koşullarını saptayan belgeler, ç.) hi­ be senetlerinin gözden geçirilmesi, bunun iyice ortaya konulm asına yardım cı olacaktır, örneğin, Naib Celâleddin K aratay vakfiyesinde ilginç topografik işaretlere rastlanm aktadır: Tahıl pazarı; kentin sınırları dışında Çaşnigir Kalesi; anlaşılan o, saray nezdindeki göreviyle her­ kesçe tanınan biriydi; giriş kapılarının karşısında K ara­ tay m edresesi bulunan Kemaleddin R um taş m edresesi; Sultan kapısı, Necmeddin Behram şah m ülkleri, kadın m ülkleri: Melek hatun, Saliha hatun. Bunlar, anlaşılan, kocalarının ölüm ü üzerine taşınm az m al h ak la n kendi­ lerine geçen varlıklı kadınlardı. Devletin başkenti Konya’da, "toplum un seçkin kesi­ m i”, saray, feodallar ve onların hizm etlileri toplanm ıştı. Din adam ları kesimi, kadılar, ulem a, dervişler, (rüşvetle büvük varlıklar elde eden) divan görevlileri ile camileri, türbeleri, anıtları koruyan m uhafızlar da b u rad a yaşıyor­ lardı. 11 A flâ k l, II, 121. I J A flâ k l, II, 320.



231



H er yandan insanlar başkente akın ediyorlardı. Kuş­ kusuz, yerli Hıristiyan halk, R um lar ve Erm eiiiler, ve ya­ bancılar, A raplar ve îran lılar vardı. Iran h lar, herhalde, daha fazlaydı. B unları, sultanların genellikle îıan h lard a n seçtiği yüksek görevliler, vezirler getiriyordu; okuryazar­ lar, h atta tla r tranlılardı. Mevlevilerin de uğradığı gürültülü meyhaneler, he­ veslilerden zengin olan ve yüzlerce köle kadına sahip çal­ gılı yerler vardı'^ vb.. Selçuklular dönem indeki eski Konya’nı.'i bıraktığı izlenim güçlüdür. Celâleddin Rumi, oğlu Bahacddin Sul­ tan Veled'e hitaben, ve duyduğu hayranlıkla .şöyle hay­ kırıyordu: "B ir göz at, em irlere, erkâna ve eşrafa ait kaç bin ev, saray var. Kentte, tüccarların ve eşrafm ("eşraf”) evleri, esnafın evlerinden daha yüksek, em irlerin m alikâ­ neleri ise, tüccarların evlerini aşıyor; tıpkı böyle, sultan­ ların ve beylerin saraylarının kubbeleri de yüz defa daha yüksek ve diğerlerinden daha değerli.’’’'' Yerel toponom inin ve eski göm ütlüklerin incelenme­ si, kuskusuz, Selçuklular devri feodallar sınıfının tarihi için güvenilir belgesel malzeme sağlayabilirdi. Konya ya­ kınındaki, sahiplerine iyi ürü n ve, herhalde, iyi gelir sağ­ layan sulak topraklarda yerleşm ek için feodallarm çaba­ larını, ben, ortaya koymayı denem iştim .’' Konya’nın yüceliğiyle övünen Celâleddin R um i’nin ağzından, Aflâki, toplum sal ilerlem elerin de belirdiği en yüksek gelişme çağı olan 13. yüzyılda, Selçuklular döne­ m i kentini anlatm ıştır. K ent topraklarını b ir sıra halinde işgal eden b irb i­ rinden tüm üyle ayrı konutlar, yerli halkın üç kesim e ay­ rıldığını işaret etm ektedir. Feodallarm ellerinde —sultan 13 A f lâ k i, I, 185; II, TO - 71. 14A fiaM, I. 215. 15 VI. G ordlevskiy. İz Isto ril v o d o p o lzo v a n iy a v ı K onye. Z ap isk i f n t s lt u t a v o sto k o v e d e n iy a , t. II.



232



tarafından bağışlanan topraklardan, seferlerden ve tica­ retten biriktirilen zenginliklerden oluşan— taşın ır ve ta­ şınmaz m allar bulunuyordu. B unların zengin m alikâne­ leri vardı. Köleleştirilm iş olan köylülük, tüm üyle bunlara bağlıydı; köylülük hem köyde, hem kentte onlar hesa­ bına işlem ektedir. Ama, to p rak ürünleri çıkaran tarım ülkelerinde, el zanaatları sanayisi de belirginleşiyordu. Feodal ile köylü arasında, yeni b ir toplum sal kesim, za­ naatçılar yükseliyordu. Zanaatçı, feodalin him ayesinden kurtulm uştur; o, b ir zam anlar, köyde hesabına çalıştığı sahipten bağımsız durum a gelebilm iştir. Zanaatçı, henüz kararsızdır, dayanacak b ir yan aram aktadır, am a lonca dayanışm ası ona güç sağlam aktadır. Z anaatçıların çalış­ kanlığı sayesinde, kentlerde, zanaatlar gelişme göster­ m ektedir. El zanaatları sanayisi, kentin önem ini yükselt­ miş, nüfusu ve onun gönenci artm ıştır. K enar bölgelerde ise, kent yaşam ı koşullarının türettiği b ir yoksul kesim, acınası, sıkışık barak alard a barınm aktadır. Bu üç yerli toplum sal kesim in dışında, tü ccarlar yer alıyordu; yabancı ve denizaşırı m alların çekiciliğine ka­ pılm ış olan feodal, ülkeyi, kaygısızca, tüccarların soygu­ nuna teslim etmiş ve tüccarın nasıl m al satın aldığını, yerel doğal zenginlikler ve m am uller üzerinde nasıl spe­ külasyon yaptığını, sakince seyretm ektedir. Mal varlığının üzerine titreyen tüccar, kervansaraya kapanarak kendisi­ ni soyutlam aktadır. Ama, tüccar, cebini doldururken bile, buraya, incelmiş yatkınlıklar da taşım aktadır; tüccar, ayrı soylardan halkları yakınlaştıran b ir kül+’" r tasıvıcısıdır. Böylece, onun aracılığıyla, başka ülkelerin k ü ltürü­ nü kazanan Selçukluların başkenti, daha d a p arlak şekil­ de bezenm ektedir. K entin yapılarının hepsinden daha üstün olarak sul­ tanın sarayı yükselm ektedir; kentte düzeni, feodalların çıkarlarını koruyan ücretli b irlikler sağlam aktadır. 233



Yaşam pahalılığının durum u belli değildir. Kuşku­ suz olan şu ki, tarım sal ü rünlerin (ekmek, bal, et vb.) fi­ yatları düşüktü. B ir ü rü n zamanı, Fahreddin adlı b ir kişi, bahçesinden 9 bin dirhem kazanm ıştır; gerçekte, ürün, Celâleddin'in “kutsal hırk asın ı” sağladığına göre, bu ra­ kam , Aflâki’nin sofuca uydurm asının b ir sonucudur. Ama kuraklık durum unda, fiyatlar, ansızın yükseli­ yordu,''^ savaş zam anında da böyle oluyordu. Aksaray’ı, M ısır Sultam B aybars’m geri çekilmesinin erzak yetersiz­ liğinden kaynaklandığını anlatm aktadır; b ir garnets ta ­ hıl, 40 dirhem e bile alm am ıyordu, b ir pud üzüm ün (16,3 kg) fiyatı 10 dirhem di.’^ Gündelik yaşam ın ayrıntılarıyla uğraşan Aflâki, bazan, yaşam m aliyeti konusunda kesin b ir düşünce ver­ m ektedir. Celâleddin Rumi zam anında, b ir çörek 1 akçe ediyordu (120 akçe b ir sultan dirhemiydi). Celâleddin’in gizemli m ürşidi Şemseddin Tebrizi, yarım çörekle açlığım gideriyor, diğer yarısını yoksullara veriyordu.'® îb n i B atû ta’nm Küçük Asya’da yolculuk \a p tığ ı 14. yüzyılda, köy ürünlerinin fiyatı artık yükselm işti, ama gene de, o, ülkede ucuzluk görüyordu: K astarronu’da, o, temizlenmiş semiz b ir koyun gövdesinin y an sın ı 10 dir­ heme, 10 kişilik ekmeği 2 dirhem e alm ıştı, bu, onlara b ir gün yetiyordu, ayrıca, ballı helva yine 2 dirhem di.” Akçenin ve dirhem in hesabım yalnızca yoksullar ya­ pıyordu. Zenginler, paraya acım ıyorlardı, kutsal savaş­ lar olan gazavatlardan, hıristiyanlardan alınan genel ver16A flâkl, I, 270 - 331. 17 V. B a rto ld . O n y e k o t o n h v o s to ç m h ru k o p lsy a h , str. 0132. l3 A flâ k l, II, 127 (O r ijin a ld e '‘p u l" sö z c ü ğ ü vardır; R a şid ü 'l D ln ’de R u m ak ç e si ço k d a h a sa ğ la m bir sik k e d ir ). 15. y ü z y ılın ik in c i y a r ısın d a (s u lta n II. M eh m e d 'in h ü k ü m d a r lığ ı sıra sın d a , a ğ ır lığ ı d u rm ad an a z a la n ) g ü m ü ş ak çe, M. G a lib 'in s a p ta d ığ ın a göre, 33 p a ra y ı k a r şılıy o r d u (B kz: A li, F a tih z a m a n ın d a a k çe n ey d i? T ü rk T a rih E n c ü m e n i M ecm u ası, no: 4 9 -6 2 , s. 59), B u n u n la b ir lik te , b u , 13. y ü z y ıld a a k ç e n in d eğ eri k o n u su n d a y etersizd ir. 1 9 tb n i B a tû ta , II, 342.



234



gi olan haraçlardan gelen zenginlikler, kentlerde toplanı­ yordu. Savaş sırasında yağma yapılıyordu, ve öyle oluyordu ki, yerel taşım a olanakları yetm iyordu. K ral II. Büyük Levon üzerine yapılan sefer sonunda elde edilen ganim et, o denli fazlaydı ki, Raşideddin’in belirttiğine göre, silahlarnı, ganim etin yerleştirilm esi için, K ayseri'den eski ara­ balar olan 200 "kağnı” istenm işti. îk i tekerlekli “kağnı” arabalarının yerine, zam anın d ö rt tekerlekli arabalarını yerleştirm eye çalışan îsm et İnönü'ye, A nkara’da b ir köy­ lü, bu arabaların 500 okkaya kadar, yani 600 kilogram yük taşıyabildiklerini bildirm işti. Demek ki, 200 arabaya 120 bin kilogram yüklenm iş oluyordu. Fiyatlar hızla düşm üştür. Vakayiname, ancak, başa­ rılı b ir seferin pazarda değişiklikler getirm esi gibi olağan­ üstü durum larda, bundan sözetm ektedir: B ir inek 2 ak­ çeye satılıyordu, 5 koyun ise 1 akçe ediyordu, yani inekle koyun arasındaki fiyat oram , 40:1 kadardı, ya da b ir ine­ ğin değeri 40 koyuna eşitti.^ Ve belirtelim ki, zenginliğin büyük baş hayvan sayısıyla hesaplandığı m eraları bol b ir tarım ülkesi için, bu, şaşırtıcı değildir. V akanüvist, Kayseri pazarında, güzel b ir hıristivan tutsağın 50 akçeye, yani b ir ineğe verilen tu ta r karşılığın­ da satıldığını yazdığı sırada, açıktır ki, h er şeyin değeri düşm üştür. Ama, bu ucuzluktan kârlı çıkanlar, yalnızca feodallardı. Feodallar, saga sola p ara saçıyorlardı, h er bakım dan bolluk içindevdiler. Sarayın yüksek züm resi (n'eclis Emiri M ubarizeddin Behram şah ve E m ir Seyfeddin Avba Bev") Yandaşlarını b ir araya tonladığı zaman, m utfakla­ rında, günde 100 kovun pişiriliyordu; sofra takım ları, kaplar, değerli taşlarla işlenmiş altındandı. Feodaliarın 20 G en el o la ra k v e g a lib a , b u , y a ln ız c a o z a m a n İçin ve y a ln ız c a K ü ç ü k A sya İçin b ir g ö ste rg e d e g lld l, 1 İn e ğ in fiy a t ı 10 k o y u n a e ş itti.



235



cöm ertliği konusunda okuduğu ya da işittiği tipik öyküyü yineleyen Yazıcioglu Ali’nin anlattığına göre, bunların en kötü ozana ya da b ir garip konuğa bağışladıkları en küçük arm ağan, bin altına eşit olabiliyordu. Sultan, kuşkusuz, çok daha lüks b ir yaşam sürüyor­ du. Onun feodallara verdikleri b ir bölüm üyle kendisine geri dönüyordu, tah ta çıkışı sırasında ya da h a tta baş­ kente dönüşü sırasında, üzerine gümüş ve altın sikkeler, dirhem ve dinarlar serpiliyordu.^’ Sultan II. Gıyaseddiri Keyhüsrev’in eşi, b ir Gürcü kızı olan Gürcü H atun, b ir defasında, kendisine sunulan yakut karşılığında, 180 bin dirhem para ödem işti.



21 P ara serp m e, D o g u ’da b u g ü n de h â lâ s ü r e n bir g e le n e k tir . " D ün ya T iy a tro la rın d a " b a ş lık lı a n ıla rın d a , P a p a zy a n , bir sefer in d e, C ezayir'd e bir Arap İz le y ic in in a k tr is tin (T in a d i L o ren tso ) o y u n u y la lıe y e ca n a g elerek k u ­ ş a ğ ın d a n ç ık a r d ığ ı ş iş k in bir k esed en , o y u n c u n u n ü z e rin e g ü m ü ş sikkeler s e r p tiğ in i a n la tm a k ta d ır .



236



ONÎKÎNCÎ BÖLÜM



Selçuklular Dönemi Sanat Anıtları - Selçuklu Sanatının Kökeni - Selçuklu Sanatının Özgün Çizgileri - Yerli Etki



Selçuklular, tüm Küçük Asya’da, cöm ert elleriyle, ü stün sanat yapıtları gerçekleştirdiler. Yollar üzerinde özel p ratik gereksinm eler için yapılan hanlar, kervansa­ raylar; kentleri güzelleştiren ve hayır sahibine cennet yo­ lunu açan cam iler, m edreseler, "darülcezeler” vb., sanat yapıtları özellikleri taşıyordu. Toplum sal yapıların kurulduğu yerler, yalnızca, baş­ kent, ya da Küçük Asya ortalarındaki kentler değildi; Selçuklu egemenliğinin bazan hayal meyal olduğu, ö r­ neğin Efes Ayazluk gibi batıdaki uzak bölgelerde de Sel­ çuklular dönem ini anım satan yapılar kalm ıştır.' 1 K ü ç ü k A sya'da a rk eo lo jik ve p la s tik s a n a t a n ıtla r ı, g e n iş bir ç a lış m a ­ d a a n la tılm ış tır : A. G ab rlel, M o n u m e n ts T u rcs d ’A n atolIe, P aris. 1934.



237



Selçuklulara ün sağlayan yapıların kurulm ası, 13. yüzyıl ortaların a rastlam aktadır. Y urdundan zoraki ayrı­ lığı sırasında, İstan b u l’da, Avrupa kü ltü rü n ü öğrenen, sa­ n at yapıtlarının ateşli koruyucusu Sultan I. Alaaddin Keykubad, cam iler, kervansaraylar gibi anıtsal yapılar dik­ m ektedir; kentler k urm akta (Alaiye ve Kubadiye), Kon­ ya’nın ve Sivas’ın surlarını restore etm ekte, başkentin su dağıtım sistemiyle ilgilenm ektedir, ve tüm bunlar, sağ­ lam lık ve güzellik dam gası taşım aktadır. Ticaret, büyük kazançlar getirm ektedir; zenginlikler, yalnızca, feodallarda yoğunlaşm akla kalm am aktadır. Selçuklular döneminde, Sivas’ta, gönencin ne denli yüksek olduğunu, örneğin, kent yaşayanlarından birinin kurduğu çok güzel b ir m edrese dile getirm ektedir: Yapıyı yaptıran, kendisini, sadece "h ak ir k ü l” olarak adlandır­ m aktadır, onun resm î yüksek konum unu gösterecek baş­ ka hiçbir ünvanı yoktur.^ Rum 'a yolu düşen b ir yabancıyı heyecan sarıyordu. Boyundurukçu Türklere, onların kültürüne karşı, kuşkusuz, gizli k arşıt duygular besleyen doğu hıristiyanları, Selçuklular başkentinin güzellikleri önünde hayran kalıyorlardı. 17. yüzyılın ortasında, Konya’dan geçerek Moskova’­ ya seyahat eden Antalya Patriği M akari, “K entte olağan­ ü stü yapılar ve çeşitli kişilere ait çok sayıda tablo ve re­ sim var. Bunlar, öyle ki, b ir konuşm adıkları kalıyor.”^ diye yazıyordu. Bu görkemli yapıları gören yabancı,'' kurucularının zenginliği karşısında, saygıyla dolu b ir heyecan duyuyor­ du. Ticaret genişliyor, serm aye ve az bulunan m allarla 2 M ax v a n B e r c te m e t H a lil E dhem , A sie M ineure, p. 28. 3 P u te ş e s tv ly e ... Çev. G, M urkos, v ıp a sk p erviy, M oskova, 1896, str, 9. 4 B kz: Fr. Sarre. K o n la . S e ld s c h u k lsc h e B a n d en k m â ler. B er lin s. a. (" D en k m a ler p er slsc h e r B a u k u n st" T eli 1, ayrı b a sım ı, a y n ı yerd e s. 27 - 30 e k le n e n m a k a le: M ax D ev i. D le S e ld s c h u k lsc h e O r n a m e n tik ).



238



ilgili işler çeviren feodallar sınıfı zenginleşiyor, zengiıt leştikçe yapı yapıyordu. Selçuklularda, sanata eğilim ansızın güçlenm iştir. İZ yüzyılda, henüz, sanatı düşünmeye vakit yoktu. Savaşını 1ar, tüm zam anı alıyordu; 11-12. yüzyıllarda, devletin oluşum dönemi, öyle görünüyor ki, sanat bakım ından bir iz bırakm adan geçm iştir. Kuşkusuz olan şu ki 12. yüz yıldan, çok seyrek anıtlar kalm ıştır; örneğin, Konya’daki Alaaddin Camisi’nde bulunan ağaç oyma m inber, üzerin deki yazıttan anlaşıldığına göre, Ahlatlı Hacı usta ta ra fından, 1155 yılında bitirilm iştir. Minber, belki, Konya’ ya sonradan taşınm ıştı. Ama, devlet güçlendiği zaman, Selçuklular, başka hüküm darda olanın kendilerinde de bulunm asını yeğle­ meye başladılar. Şu var ki, bunlar, henüz, tüm zamanla­ rını, akm lara ve savaşlara harcıyorlardı. Sultan Alaaddin K eykubad tarafından yenilenen Konya surları, bu bakış açısından ilginçtir. Kenti saldırılardan korurken, o, sur­ ları, aynı zam anda kendine özgü sanat yapıtı clarak kur­ du. H er şeye karşın, bunlar, sultanın henüz sanatsal de­ ğil, askerî am açlar güttüğünü gösterm ektedir. B undan aşağı yukarı yüz yıl önce, Konya’yı ziyaret eden Ş. Teksye, Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafından yaptırılan kent surlarının dokunulm adan b ü tün olarak kaldığını söylemektedir.® Bunlar, b irbirindea 40 adım uzaklıkta dört köşe kuleleriyle bozulm adan kalm ıştır, duvarlara Aşil’in yaşam ını betimleyen lahit, antik ve Bi­ zans yazıtları kalıntıları yerleştirilm iştir vb.; bundan iki üç yıl sonra, Konya’da bulunan Moltke, “p u tp erest” su­ naklarının, hıristiyan m ezar yazıtlarının, aziz betim lem e­ lerinin, Ceneviz haçlarının, Roma kartalının "ve Arap as­ lanının” bulunduğunu eklem ektedir. K apıların üzeri ise 5 C h . T exler, D e sc r lp tlo n ,



T ex te, 2. P aris, 1849, p . 144.



239



iki barelyef, Ormuzd ve Ariman ile süslenm işti. B urada­ ki, çeşitli çağlardan toplanan anıtların, üslupların düzen­ siz b ir karışım ıdır. Yapıları yapanlar, antik ve ortaçağ anıtlarına, kendisine özgü gerekli b ir malzeme olarak bakm aktadır, ve yalnızca bu kadar. Ve bu, belki de, sur­ ları, deneyim sahibi olmayan, p ratik ten yetişme yerli us­ taların kurm asından kaynaklanm aktadır. Ne var ki, sur­ lara düzensiz olarak yerleştirilen bu öğelerden, kısa sü­ rede, bütünlüğü olan b ir Selçuklu sanatı yaratılm ıştır. Konya’nın surları, gelişmesinin ilk aşam asında, Sel­ çuklu sanatının simgesini ortaya koyar gibidir. Tüm bun­ ların alıntı olduğu açıktır, usta, bunları izleyene safdillilikle anlatm aktadır, bunların sonradan keşfedilmesi için, sanat araştırıcısının bakışı gerekm ektedir. Yerli kültürün geriliğini gören Selçuklular, ülke dı­ şından ustalar çağırırlar; kendi y urtlarında ağır koşul­ larda yaşayan yabancı ustalar. Küçük Asya’ya yerleşirler. Önce, H arzem lilerin, sonra, yolları üzerinde rastla­ dıkları her şeyi yıkıp yağm alayan Moğol ordularının sal­ dırısının yaydığı korkular, insanları, doğup büyüdükleri yerleri terketm eye zorlam ıştı. Rum Selçuklularının dev­ let yapısını ve kültü rü n ü oluşturan kafa emekçileri, top­ raksız zanaatçılar, dervişler, ulema, özellikle kaçm ışlardı. Azerbaycan’dan, G ürcistan’dan, E rm enistan'dan ge­ lenler, Küçük Asya’yı doldurm uşlar ve sanatsal sanayinin ve m im arlığın gelişmesine yardım cı olm uşlardır. H er yandan, iş istem inin sürüklediği b ir insan seli akıyordu; siyasal ve ekonom ik karışıklıklardan ötürü, ül­ kelerini terkeden bu insanlar, Küçük Asya’da, güleryüz ve sevecenlik buluyorlardı. Alabildiğine hızlı tem polarla kentler kuruluyor, camiler, köprüler, m edreseler vb. ya­ pılıyordu. Bu yüzden, kalifiyeleşmiş zanaatçılar gerekliy­ di. Ezilmiş b ir sınıf olarak zanaatçılar, şimdi, kent ya­ 240



şam ında büyük rol oynam aktadırlar. B unlar arasından, yapıları planlayan, m im arlık kurallarını yaygınlaştıran, sanatsal tarzlar yönlendiren gerçek u stalar çıkm ıştır. U stalıklı ince m etal ve ağaç oymalar, arabesk süsleleme vb.. Tüm bunlar, onların elinden çıkıyordu;* onla­ rın çalışm aları sayesinde düzgün, zarif yapılar kuruluyor­ du. Feodallar tarafından özendirilen zanaatçılar, Selçuklu sanatını yaratm ışlardır. Adları, yapılarda bazan rastlan ­ tısal olarak kalm ış olan bu zanaatçı ustalar, Selçuklular dönem i sanatım , yüksek b ir basam ağa ulaştırm ışlardır. Selçukluların yapılarında, yalnızca yerli u stalar ça­ lışm adığı gibi, onlardan daha fazla yabancı (Kafkasya'­ dan, Mezopotamya'dan,^ Şam 'dan) u stalar çalışm ışlardı. Sultan I. Alaaddin Keykubad zam anında. Kuzey Su­ riye, m im arlığın ve sanatsal sanayinin m erkezi durum un­ daydı. M ısır'a, M ezopotamya’ya ve Küçük Asya’ya, b u ra­ dan, u stalar gidiyordu. Konya’daki Selçuklu anıtlarında da, Suriye okulunun izleri yansımıştır.® M im arlar arasında hıristiyanlar da vardı, am a bun­ ların ad lan , bazan, m illiyetlerinin belirlenm esini güçleş­ tirm ektedir; örneğin C. H uart, Sivas inşaatçılarından "K aloyani”yi Rum olarak kabul ederken, Max: Von Berşam için, bu, K onya'nın kuruluşunda iz b ırak an b ir Erm enidir.’ Anlaşılan, b ir bölüm üyle Selçuklu devleti toprağında yaşayan yerli Hıristiyan R um ların ve E rm enilerin katılım ­ ları da önemli boyutlardadır. Sikke koleksiyonlarında, görülüyor ki, sikke bası­ m ında da dışardan gelme ve yerli ustaların katılım ı belli 6 F r . Sarre. E rz e u g n isse is la m ls c h e r K u n st, B . II, S e ld s c h u k isc h e K le in k u n s t. M it 25 T a fe ln u n d 38 T e x ta b b ild u n g e n . L eipzIg, 1909. 7 Cl. H u a rt. E p lg ra p h le arabe, pp . 32, 33, 45. 8 M. v a n B ero h em e t J . S trz y g o w sk l. A m ld a . Held,elberg, 1910, p. 104, n o t. 3, (lite r a tü r e g ö n d erm eler b ir a raya g e tir ilm iş tir ). 9 M a x v a n B er c b e m e t H a lil E dhera. A sle M ineure, p. 21, n o t. 3, 4.



241



olm aktadır. Gümüş sikke üzerindeki zarif desen, dışarı­ dan, b ir m üslüm an ülkeden ak tarılan güzel yazı tekniği­ ni, Bağdad okulunu belli etm ektedir, am a bak ır sikkeler üzerindeki açıklayıcı yazılar, bunları kazıyan ustanın içe­ rik ve harfler bakım ından kendisine yabancı bu kutsal form ülleri işlerken, ne denli özensiz davrandığını göster­ m ektedir. Has m adenlerden bakıra geçerken, sanatçı, ka­ ba b ir zanaatçıya dönüşüyordu. Anlaşılan, sikke basım ıy­ la uğraşılan devlet atelyelerinde, yerli hıristiyanlar da çalışıyordu. Çok küçük sanatsal çalışm a ürünlerinde, kuşkusuz, ad bulunm uyor, am a çalışma stili, karşılaştırm alı incele­ me, bunların doğduğu yeri gösterebilm ektedir. Ahilerin zaviyelerinde keyif m eclislerine katılan îb n i B atûta, bazan, M ezopotamya avizeleri konusunda not düşm ektedir. Yabancı ustaların sanatlarını, yerli u stalar da kavram ış­ lardır. M imari anıtlard a en çok sevilen, fon, koyu mavi renkti; elyazm aları desenlerini de koyu mavi b ir zemin, "Türk m avisi” süslüyordu. Selçuklular, m inyatürü bildikleri gibi, p o rtre ressam ­ lığını da biliyorlardı. B ir ara İkdam gazetesinde, M. Fuad Köprülü, Küçük Asya’da T ürklerin sanatına ayrılmış b ir dizi deneme yayım lam ıştır. Rum Selçukluları dönem i için belirleyici özellik olan hıristiyan - m üslüm an kültürel b ir­ liği, burada b ir kez daha yansım ıştır. Örneğin, b ir hıristiyan usta, "Rum ressam ” Aynû’d Devle, sultanın eşi Kiçi H atun'un (belki, m istik şairi seven Gürci hatun) verdiği görevle, Celâleddin’in portresini yapm ıştır; aynca, E rm e­ ni ve Türk (şeyh B edreddin Yavaş) ressam lar vardı. Ya­ zarın, kabul ettiğine göre, resim sanatında Bizanslılarm etkisi belirgindir.'® 10 VI. a o r d le v sk iy . 204).



İz



Jlznl so v re m y o n n o y



242



T u r ts il



(V ostok , k n .



3,



str.



Rum Selçuklularının yaratıcılığının özgünlüğünü bü­ tünüyle reddeden P. W ittek, Selçuklular dönem i Küçük Asya anıtlarının, yalnızca, daha yetkin olan Iran anıtla­ rına, incelem ek için ulaşılam adığı ya da daha az ulaşıl­ dığı için, b ir izlenim bırakabildiğini belirtm ektedir. Bu­ rada, kuşkusuz, b ir abartm anın, Selçukluların sanatının değerini önem sem emenin önem li payı vardır; o. belki de bilinçsiz olarak, sonraları, görüşlerini değiştirm iş olan F. Z arre’nin b ir zam anlar söylediğini yinelem ektedir. Wittek için, Rum Selçukluları tarihi, b ir yandan Bizans ta­ lihini, diğer yandan Türkiye tarihini açıklayan b ir ek malzemedir. Tarihçi olarak, P. W ittek’in bakış açısı taraflıdır. Türkler, Küçük Asya top rak ları üzerinde, Selçuklulardan çok önce yerleşm işlerdir, ve Selçuklulardan sonra da Kü­ çük Asya, Türklerin yönetim inde bulunm uş (ve bulun­ m aktadır), am a sadece Selçuklular tarafın d an yaratılan anıtlar, erişilmez örnekler ortaya koym aktadır. K uşkusuz, Rum Selçuklularının ü stün yararlılığı, ar­ tık, iç düşm anların üstesinden gelir gelmez, dinsel —ba­ şına buyrukçu düşünceler taşıyan Danişmend— gaziler saf dışı bırakılır bırakılm az, yerleşik T ürk öğelerin yeri­ ni bulm asında ve Selçukluların da yapılarla uğraşm aya başlam alarm dandır.” Köyde, dem irciler tarafından; kentte, kerpiç yapı us­ taları tarafından, yerli halkın zorunlu p ratik gereksin­ m elerine hizm eti sürdüren, ve zenginleşen feodalların desteği sayesinde gelişen Selçuklu m addi kültürü, 13. yüzyıl ortasında, ansızın, görülm emiş b ir yüksekliğe eriş­ m iştir; kültür, kaba zanaatçılıktan incelmiş b ir zarafe­ te ilerlem iştir; dinsel ve dünyasal yapılar, sanatsal (hah 11 M ü s lü m a n k ü ltü r ü n d e , S e lç u k lu la r ın r o lü k o n u su n d a bk z: T. K ov a lsk l, N a s z la k a c h Isla m u . S zk icez h is to r il k u ltu r y lu d o w m u a u lm a n sk lc h . K rakow , 1935, pp. 78 - 82.



243



dokum a ve m etal) sanayii, ufak elişleri (kuyumculuk, oy­ m a işleri) vb., tü m bunlar, Selçuklu sanatm m belirleyici özelliğini ortaya koyan o rtak dam gasını taşım aktadır. Sanatsal sanayi, o rtak b ir k ü ltü r kaynağının izleri­ ni taşım aktadır, seccadelerde ve cam ilerdeki m inberler­ de, aynı m otiflere ve renklere rastlanm aktadır, çünkü bunlar, aynı şekilde dinsel am açlara hizm et etm ektedir­ ler. Ne var ki, kü ltü rü n ü ivedilikle benim sedikleri Hıris­ tiyan halkla çevrelenmiş ve İstan b u l’daki Bizans im pa­ rato rlarının yaşam ını gören Selçuklular, dinin koyduğu tem el istem leri bozm uşlardır. Onlar, canlı varlıkların, taşlar ve ağaçlar üzerinde kuş (kartal) ve diğer hayvanların (aslan) heykel betim ­ lem elerine izin vererek, m üslüm an bağnazlığından ayrıl­ m ışlardır. Selçuklu sanatı, küçük heykelciklerle betim lemelere oldukça düşkündür. Bu alanda, Selçuklular, Erm eni - Me­ zopotam ya yaylasında gelişmiş olan gelenekleri kullan­ m ışlardır; am a, Glück’ü n ’^ gösterdiği gibi, Türklerin Çin ve H int kültürüyle çok eskiden beri tem asta bulunan anayurtları O rta Asya’dan getirdikleri heykel betim lem e­ lerine olan eski eğilimleri, bu geleneklerin benim senm e­ sini, Küçük Asya yerli m otif ve yöntem lerinin aktarılm a­ sını kolaylaştırm ıştır, örneğin. Küçük Asya sanatını. Gü­ ney Rusya bozkırlarındaki K uban buluntularıyla yakın­ laştıran eski bozkır m otifleri. Küçük Asya'da canlılığını sürdürüyordu. Glück, bu konuda, herhalde yalnız değildir: Türkle­ rin çok eskiden beri. Yakın Doğu'da sanatın yaratılm a­ sında etkili olan 5Öiksek gelişkinlikte b ir m addi kültürleri 12 H. G lü ck . E in e s e ld sc h u k ls c h e S p h ln x İm M u seu m v o n K o n s ta n tln o p e l. J a h r b u c h der a s la tls c h e n K u n st. Bd. II, 1925, H era u sgeb en v o n O. B leınn'ann, M p z l g 1925, pp* 123 - 127,



244



olduğunu varsayan Strjigovski de, özel olarak, b u görüş açısını savunmaktadır.'^ Ama, hem dokum alar, hem ağaçlar ve taşlar üzerin­ de betim lenm iş yarı simgesel, yarı fantastik kanatlı hay­ vanlar, kuşkusuz, dışardan, belki Sasaniler’den, belki de, Küçük Asya yerli halkı H ititlerden ya da K um lardan alın­ m ıştır. 1220 -1270 yılları arasında, yaklaşık 50 yıl boyunca yaratılan Küçük Asya Selçuklu sanat anıtlarını inceleyen F. Zarre, başlangıçta, bu yapıtların özgünlüğünü redde­ diyor ve bunların karm a b ir kuruluş üslubunu açığa vur­ duğunu, İra n ’dan gelen etkiyle karm aşık hale gelmiş Rum-latin ve Bizans sanatlarının zemini üzerinde, yüksel­ diğini düşünüyordu. Moğol saldırısı sonrasında çini mozayiği, elbette, bu ralı ustalarca. K üçük Asya’ya getiril­ mişti.''' Ne var ki, daha sonraları, Zarre, düzeltm e yapmış ve Küçük Asya Selçuklu sanatının Fars (tran) sanatın­ dan farklılığını vurgulam ıştır. B u sanatı oluşturan öğelerin çok çeşitliliğine işaret ederek, o, H. Glück’ün (1917 yılında) yazdıklarını ak ta­ rıyor: "Bu gelişkin bezekleme içindeki Fars, H orasan, Suriye, Arap, Erm eni, H int ve O rta Asya öğelerini ayırdetm ek için, daha çok çalışm ak gerekiyor. Sözkonusu öğelerin ayrılmaz şekilde b irbirine geçmiş olm ası nede­ niyle, bu, çok daha güçleşm ektedir; gerçek T ürk ruhu­ nun istediği b u öğeler, tek b ir b ü tü n halinde kaynaşm ış­ tır, ve bu da yaratılara, Selçuklulara özgü k arak ter sağ­ lam aktadır.” Hem Doğu’dan, hem B atı'dan yapılan birçok ak tar­ m alara karşın, Selçuklular, sanatsal an ıtlard a Türk “ru13 J . S trzy g o w sk i. A lta l, I r a n u n d M Fr. Sarre. R e ise in K le in a s ie n 1896, pp. 5 7 - 5 8 , 70.



V öllcerw and erun g. L eip zig, 1917. zuar se ld sc h u k is o h e n K u n st. B erlin ,



245



h u n u ” sürdürebilm işlerdir. Onlar, örneğin, binanın için­ deki mozayikten, tavanda dışarıya çıkan ve kubbeyi çev­ releyen "T ürk üçgeni” m otifini yaratm ışlardır. Bu şekilde, Glück, Selçuklu sanatının özgün çizgiler taşıyan öğeleri üzerinde dikkatini yoğunlaştırm aktadır. Ama, Batılı sanat araştırm acıları, herhalde, Selçuklu sanatını resim leştiren, yaşayan yerli geleneklerin önemi­ ni küçüm sem ektedirler. Bu sanatın kendine özgü form larını. Küçük Asya'da sürekli olarak yaşayan yerli gelenekler doğurm uştur. 13. yüzyılda Harzem ve Küçük Asya arasında etkileşim, göz­ le görülür biçim de güçlenm ektedir; Küçük Asya’da ve H arzem ’de (Kunya - Urgença’da) kurulan m im ari anıtlar­ da (türbelerde) o rtak b ir kültürel görünüm yansım akta­ dır, bunlar, T ranskafkasya’ya ulaşan b ir k ü ltü r zinciri birliğini ortaya koyuyor. Küçük Asya’da, göçebelikten yerleşikliğe geçen Sel­ çukluların yeni yaşam düzeyinin yetkinleşm esi ölçüsün­ de, eski Önasya k ü ltürünün etkisi de, daha güçlü ve da­ ha önemli durum a geliyordu. N. Y. M arra’nın Ani’dekl kazılarının ortaya çıkardığı Hıristiyanlıkla m üslüm anhğın geçmiş dönem lerde b arış içinde birlikte yaşaması, O rta Asya’dan gelenlerin, yerli kültürü, hızla ve sağlıklı olarak benim sem esi olanağını hazırlam ıştı. Selçuklular dönem i sanatının kökeni, tek­ niği ve form larını doğuran yerli (Kafkas) öğeler üzerinde, î. A. Orbeli, ilgisini yoğunlaştırm ıştır.’^ Daha ilk bakışta, Transkafkasya anıtlarım anım satan anıtsal yapıların tipi, açıkça, Selçuklulara bu rad an u sta­ lar geldiğini ve bu nların kim ler olduğunu, dile getirm ek­ tedir. Selçuklular, dinsel anıt yapılar için hıristiyan m i­ m arların ve ressam ların sanatlarına değer veriyor ve on15 î , O rbell. P ro b lem a s e lç u k ld s k o v o Isk u sstv a . III. M ejd u n a ro d m y k on gress p o Ira n sk o m u I sk u sstv u i a rh eo lo g ll. M. — h . , 1939, str. 150 - 154.



246



la n davet ediyordu.'^ Selçuklulardan kalan Küçük Asya yazıları, belki, Türklerden de yeni kuşak yetiştiren u staların yüksek tek­ niğinin, ve ayrıca m üslüm an yönetim in soylu hoşgörüsü­ nün ya da dinsel ilgisizliğinin b ir belirtisidir. Selçuklular­ dan ise, bu teknik, eski K ırım anıtlarının incelenm esinin gösterdiği gibi, K ırım ’a, T atarlara da geçebilm iştir. Selçuklular dönem inde Küçük Asya’da yaratılan sa­ n a t anıtları, hıristiyan ve m üslüm an o rtak yaratıcılığının izlerini taşım aktadır. Sivas'taki Gökmedrese gibi, daha geç dönem Moğol devri yapılarında ve b ir dereceye k ad ar h alıla/d a da, sa­ n at araştırm acısı A. Gabriel tarafından desteklenen bir düşünce olan. Uzak Doğu konularının izleri de farkedilm ektedir; bunlarda, hayvanların yanı sıra ejd er betim le­ meleri de yer almaktadır.'^ Belirtm eli ki, D iyarbakır’da, Halep kapıları üzerin­ de daha 1183 yılında, yani M oğolların saldırısından çok önce, Çin ejderi betimlenmiştir.'® B uradaki b ir eski yan­ sım a olabilir, çünkü S asaniler’in sancağında ejd er resm i bulunuyordu. H. Glück’ün varsayım ına göre, Çin sanatının öğeleri, T ürkler tarafından, daha, O rta Asya’da benimsenebilmiştir. Belki, Glück'ün düşüncesini yineleyerek, S. Bessonov” da. Küçük Asya’daki türbelerde, "Çin’den çıkm a” Türkler tarafından getirilm iş olan b ir Uzak Doğu, Çin etkisinden sözetm ektedir. Şimdi, Küçük Asya’da b ir Uzak Doğu, Çin sanatı, 16 N . M arr. A n i, str. 36 - 37. — G . de J e rp h a n lo n . M d lan ges d ’arohSologie a n a to lle n n e . B ey r o u th , 1928, p . 85. 17 Q. d e J e r p h a n lo n , op. o ltj, pp. 77 - 78i, 83. B u n u n la b ir lik te G. H o fr lc h te r (A r m e n lsc h e T ep p lo h e. W len , 1837), "ejder" m o tifin d e , k ü r k ç ü ­ le r in g e r ilm iş d e r ile r in i g ö rm ek ted ir. 18M ax v a n B erch a m . A m ld a , p . 82. 19 S. B e sso n o v . P a m y a tn lk l se ld c u k ld o v a r h lte k tu r ı v ı E rzerü m e. Iz v e stiy a O b şçestv a o b sle d o v a n ly a i I zu çe n iy a A zerb a y ca n a , n o : 5, B a k u , 1927, str . 67.



247



yeniden belirm iştir, am a bunu getirenler, belki doğrudan Moğollar değildir. Bu, belki de. Geniş Birleşik Moğol im ­ paratorluğu, halk lar arasm da kültürel ve ticari tem aslar için elverişli koşullar oluşturduğu zam an ve Selçukluların zayıflam asından sonra yükselen canlı ticarî tem aslar sayesinde gerçekleşm iştir. Küçük Asya Selçuklularının k ü ltü r yaşam ındaki doğ­ rultu, ulusal ya da dinsel ayrım lardan hareket etm iyor­ du; kişinin ortam ı, onun önemi, emeğiyle, çalışmasının niteliğiyle ölçülüyordu. Bu ise, devlet içinde, meslekle­ rin, zanaatçı örgütlerinin ağırlığını yükseltiyor, sınıfsal tabakalaşm aya doğru götürüyordu. S anata değer veren Selçuklular, böylece, etkin insan güçlerini, kendi saflarında yoğunlaştırabilm işler, Küçük Asya’da m üslüm an k ü ltürünün yüceliğini desteklem işler­ dir. O lanakların bolluğuyla k u ru lan toplum sal yapılar, camiler, kervansaraylar, m edreseler vb., Selçuklu sanatı­ nın ününü yükselterek yüzyıllar boyunca yaşadı. Adları b ir zam anlar gürültü koparan feodallarm konutlarına iliş­ kin anılarsa, yitti; anlaşılan, kısa süre öncenin göçebesi, yaşadığı yere, kişisel konutunun dış görünüşüne kayıtsız­ dı, yapı için, dayanıksız malzeme seçiyordu. Bunlar, sa­ hibinin ölüm ünden sonra kısa sürede dağılan kerpiç ev­ lerdi; yalnızca. Sultan I. Alaaddin K eykubad'ırf'’ uzun süre gizemli b ir korku uyandıran köşkünün enkazı, do­ kunulm adan kalmıştır.*'



20 V a k tiy le S. T ek sy e ta r a fın d a n a n la tıla n b u a n ıtı, sa n a ts a l b a k ım d a n , Fr. Zarre İ n c e le m iştir (Pr. Sarre. D er K io sk v o n K o n ia . B erlin , 1935): d a h a ö n o e S tr jig o v sk i y a z m ış tı (Z e its c h r lft fü r d ie a e s c h lc t e der A r c h ite k tu r , 1, 1907). 21 VI. G ordlevskIy, O sm a n sk iy e Isto r iç e sk iy e sk a za n ly a . E tn o g r a fiç e sk o y e o b o z r en iy e , 1915, n o ; 1 - 2 , str, 15.



248



ONÜÇÜNCÜ BÖLÜM



Yönetim - Merkezi Organlar (Divanlar) - Taşra ■ Yerel Yönetim Malikâne ve Denetim - Moğol Döneminde Meydana Gelen Değişiklikler



Rum, Büyük Selçuklu devletinin on iki bölgesinden biri olduğuna göre, Küçük Asya’daki sivil, m ali ve askerî k u ru m lan n örgütlenm esi, O rta Asya’dan aktarılm ıştı. Sul­ tan M elikşah’ın veziri Nizam ül Mülk de. Küçük Asya'ya vezir gönderm ektedir. Küçük Asya Selçuklularının divanı da, belli ki. Büyük Selçukluların divanının b ir kopyasını ortaya koym aktadır. Dinsel kuruluşların (mahkemelerin, m edreselerin vb.) yöneticisi başkadı, "k ad ılar kadısı” B agdad’dandır, H alifeden gelmektedir. Küçük Asya, Oğuzlar tarafından fethedildiği zaman. K üçük Asya Sel­ çuklu devletinin kurucusu Sultan Melikşah, kent yaşa­ mının, m üslüm an toplum yaşam ının düzenlenmesiyle il­ 249



gilenerek, cam iler için, 70 m inber gönderm işti. Böylece yönetim sel ve dinsel aygıt, dışardan düzene sokuluyor, m addi dem irbaş da dışardan geliyordu. H anın çadırı önünde yargılam a yapıldığı zarhanlar, o zam ana ilişkin izleri korum aktan çok, gene de eski Fars kültürel kalıntılarını yansıtarak, Selçuklularda hü­ küm et kuruluşları “k ap ı” ("kapu”) adını taşıyordu; bu terim , Selçuklulardan O sm anlılara geçmiş, onlarda her şeyi yöneten “B abıâli” oluşm uştur. Merkezi kurum lar, devletin başkenti (“d a rü ’l m ilk”) Konya’da bulunuyordu. Yöneticiler, kom utanlar ve vezir, ülke içindeki hareketi sırasında, genellikle, sultana eşlik ediyorlardı. Yönetim, Sasanilerden aktarılm ış b ir kurum olan "div a n 'la rd a yoğunlaşm ıştı. Burada, devlet aygıtı iyi düzen­ lenm işti, divanların sayısı ona ulaşıyordu,' am a Küçük Asya'da kaç divan bulunduğu Vakayinam e'den belli değil­ dir. Rum Selçuklularında da, kuşkusuz. B uhara için Nerşahi olarak geçen yüksek yönetim k u ru m lan vardı; am a bunlar sahiplere bağlı divanlar mıydı? Açık değildir, kuş­ kusuz olan iki divan vardı: Yönetim divanı (“divan-i vezaret”) ve "tım arlar divanı” (“divan-ı arz”). Devlet varlığının hesabını yürüten on iki yazmana "vezaret divanı yazm anları” ("divan-ı vezaret kâtip leri”) deniyordu. T ım arlar divanı yazm anları için, “sunu divanı yazm anları” ("divan-ı arz k âtipleri”) terim i kullanılm ak­ tadır. Vezaret divanı yazm anları, defterleri tu tu y o r ve k ararları ("ahkâm , d efatir”) yazıyorlardı; bu, kendine özgü, devlet kalem bürosuydu.^ "Sunu divanında” tim an n asker hesabı (“çeri defteri”) tutuluyordu, burada, "sunu em iri” ("emir-i arz”) sanını taşıyan resm î görevli kişiler \ D iv a n la rı, V. B a rto ld a n la tm ış tır 2 B kz; A. B orlsov. M in ia t y u n e p o h i R usta,veli. L„ 1938, str. 176.



250



(T ü r k ista n , str, 238 ve d e v .). “K n lg l M akam " a l - h arlrl. P a m y a tn ik i



bulunuyordu.^ Rum Selçuklularının uyruğu olan hıristiyanlardan alınan genel vergi "h araç” işlerini yöneten özel yazman­ lar ayrılm ıştı. Bu yolla, sultan, serbest to prakların m iktarım dai­ m a biliyor ve bu fondan, istediğine bağışta bulunuyordu. Kuşkusuz, taşınm az m alların olduğu gibi, taşınırların da hesabı tutuluyordu. Savaşın ya da seferin sona erm e­ sinin ardından, hemen, u sta saym anlar ve tahsildarlar (mihasib, yazıcı) harekete g e ç iy o rla rd ıB u n la r, silah, er­ zak, altın gibi ganimeti, deftere geçiriyor ve sultana, bun­ ların listesini gönderiyorlardı.^ Tıpkı bunun gibi, kam u­ laştırm a sırasında, mal varlıklarının listesi de divanda bulunuyordu. M ükremin Halil, anlaşıldığına göre, Rum Selçuklula­ rında, devlet kurulu niteliğinde, özel olarak tek b ir di­ van* bulunduğunu varsaym aktadır. Divan heyetine "hazinedar”, (müstevfi), devlet yaz­ m am "pervane”, ordu kom utanı, (arz-ı ceyş), b u n lar ara­ sında eşit m uam ele gören "b aşb ak an ” ya da divan baş­ kam , (Sahib-i divan, tuğrai), yabancı ülkelerle yazışma­ ları yürüten yazm anlar başı em ir (mülk-ül küttap) da­ hildir; devlet güvenlik işlerini yürüten em ir (müşeref), k adılar (kadı) ve diğer em irler (emir). T ım arlar sistem i üzerinö k urulu devlette, doğaldır ki, toprakların (bölgelerin, y u rtlukların ve m alikânelerin) resm î ekonom ik hesabı, birincil görevi oluşturuyordu; bu, feodallar tarafından, doğal, parasal ve askerî yüküm ­ lülüklerin yerine getirilm esini güvenceye bağlıyordu. O lasıdır ki. Küçük Asya’da divanlar, kesin şekliyle S Y a z ıc ıo ğ lu 4 Y a z ıc ıo g lu S Y a z ıc io g lu 6 M ü k rem in



A li, III, 109. AH, III, 253. AU, III, 368. H a lil. A n a d o lu n u n F e th i,



251



s. 76.



Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafın d an kurulm uştur. Geleneksel olarak 24 boy sayısına göre, 24 yazm an vardı (divan m ünşileri, divan kâtipleri); bunlardan on ikisi, dev­ let varlığının gelirlerinin (emval-i milk) hesabını yü rü tü ­ yor, ve diğer on ikisi orduyu, bağış tım arları yönetiyordu/ Ayrıca, "gelir defterlerini” (emval-i defateri) tu tan Osmanlı dönemi yazm anları, "d efterd arlar” vardı.® Hâzineyi yöneten özel b ir resm î görevli de (hazine­ dar) bulunuyordu. Gözetim ya da m ali görevlerin önem inin yanısıra, devlette diğer işlevler de vardı. Belli ki, daha başka b ir­ takım divanlar ya da m akam lar bulunuyordu. Dış ilişkiler bölüm ü, ya da basit deyimle dış yazışma, vezarat divanında bulunuyordu. Vakayinam e’de "melikül-küttab”, "yazm anlar em irine” değinilm ektedir, ve ola­ sıdır ki, bu, daha sonra O sm anlılarda (16 -17. yy.) (reis ül küttab,) sanım alan dışişleri bakanıdır;’ galiba, gene yazm anlardan olan "m ünşi”ler (davetdar)'“ ve çevirmen­ ler (tercüman) b u n lar arasında sayılıyordu. Daha çok, "elçilik çevirm enleri” olan b u kişiler, kendine özgü bir tü r diplom at işlevi görüyorlardı,” örneğin, îbni Bîbî'nin babasının biyografisinin gösterdiği gibi, bunlar, sultanın verdiği siyasal görevleri yerine getiriyorlardı; vezir Sadeddin Köpek de, başlangıçta, elçi çevirmeniydi. Selçukluların dış politikası, doğudaki ve batıdaki kom şularına yönelikti; diplom atik yazışm aların yü rü tü l­ m esi için, üslup inceliklerinde usta, geniş bilgi sahibi ki­ şiler gerekliydi; bu aygıtta, genellikle tran lılar, Horasan7 Y a z ıc ıo g lu A li, I II, 210. S Y a z ıc ıo g lu AH, III, 105. A y n c a b k z: F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le rln ln T esir i, s. 204. 9 A m a b a ş la n g ıç ta . S u lta n II. M eh m ed ’in ''K a n u n n a m e " sin d e n g ö r ü l­ d ü ğ ü g ib i b u n la r ın b ü y ü k b ir ö n e m i y o k tu ; bk z; F. K öp rü lü . B iz a n s M ü e ss e s e le r in ln T esiri, s. 215. lo t b n i B îb î, IV , 80. 11 Y a z ıo ıo g lu A li. III, 381.



252



lılar çalışıyordu, ve sultanlar, belge düzenleme yetisine (inşa ü m ektubat)'^ (yazışma ve belgeleme) yüksek değer veriyorlardı. Selçuklularda, yazışm alar, hangi dilde yürütülüyor­ du? Tarihçi A ksarayi'nin savm a göre, 13. yüzyıla değin, Küçük Asya'da, belgeler, Arapça olarak yazılıyordu, ve yalnızca, Baba Tugrai’nin yerine geçen Vezir Fahreddin Ali ibn Hüseyin (yani Sahibata) için, belgeler, vezirin de belgeleri okuyabilmesi için Farsçaya çevrilmişti.'^ Daha önce V.V. B artold'un yazdığı gibi, bu, kuşkusuz, "son derece inanılm az” b ir durum dur. Arap dili, tüm zam an­ larda, şeriat tem elinde faaliyet gösteren kum m lardan, dinsel yönetim den kaynaklanan belgeler için devam edi­ yordu. Bu durum , kuşkusuz, çok daha önce m eydana gel­ m işti ve "kutsal dil” üzerinde eğitilmiş olan okuryazar­ ların hizm etinden vazgeçilmesi anlam ına geliyordu. Sel­ çuklular, Küçük Asya'ya, Iran kültürüyle içli dışlı olmuş olarak geldiklerine göre, Selçukluların devlet düzeninin tem ellendiricisi Nizam ül M ülk'ün dili de ü stü n gelmek durum undaydı. Çok geçmeden, îb n i B îbî’nin deyimiyle “insan güru­ h u ” Cimri ayaklanm ası sırasında yeni b ir reform oluş­ turm uş, Fars dili, yerini Türkçeye bırakm ıştır. "Bundan böyle, divanda, sarayda, özellikle Türkçe yazılm ası” için k a ra r alınmıştır.''* Anlaşılan, Moğol saldırısından sonra, halkın alt tabakaları harekete geçm iştir; taşra, sınır böl­ gelerinde yaşayan Oğuzlar, devlet dairelerinde yerleşmiş yabancılara karşı protestoda bulunm aya başlam ışlardır. Farsça, bunlar için anlaşılm az b ir dildi, ve m eıkezi yöne­ tim , ayrıca, Fars dilini, ancak, istem i dışında kabul etm iş 1 2 Y a z ıcıo g m A li, III, 105. 13 V. B a rto ld . O n y e k o t o n h v o s to ç n ıh r u k o p isa h , str. 0129, p rim . 2. M lb n l B îb l, IV . 326,



253



olan, yansını hıristiyanların oluşturduğu kent halkı, za n aatçılan n da, taşrayı desteklem eleri nedeniyle, ödün verm ek zorunda kalm ıştı. Böylece, en sonunda, Küçük Asya’daki yönetim ay­ gıtında, T ürk dili, ü stü n gelerek yerini bulm uştur.’^ Selçuklularda, yüksek m akam ları, daim a İran lılar işgal ediyordu; örneğin (Sultan I. İzzeddin Keykavus za­ m anında) divan "sahibi” H orasan kökenliydi, "devlet yaz­ m anı” ise Tebriz’dendi, yani yerli (Küçük Asya’h) kişiler değildi.'^ Vakayiname'de, genellikle, kurum lardan çok, bunları yöneten kişiler anılm aktadır, bu ise, devletin yapısını de­ ğil, olayların gidişini anlatan yazar için doğaldır. Doğu'da, işleri, küçük yazman hizm etlilerin oluştur­ duğu, söz dinleyen b ir organ olan divandan çek, başkan durum undaki "sahib” çözüme bağlıyordu. Başkanın durum u bağımsızdı, o, divanda istediğini gerçekleştirebiliyordu. Bağışlama tezkereleri, buyrukları, kararnam eler ve anlaşm alar şeklindeki sultan belgeleri (takrir,'^ ahkâm , sevzendname, (yemin, an t m ektubu, antlaşm a, ç.) men­ şur'®), m ühürle ("tuğrayla”) onaylanıyordu, ve m ühürü basan kişi, büyük b ir rol oynuyordu. M ühürün basılm ası, b ir belgenin divandan geçişinin en önemli ve son aşam a­ sıdır. H erhangi b ir karışıklık ya da panik sırasında, dar­ beler zam anında, b u aşama, birden öncelik kazanıyor, herhangi b ir önem li belgeye m ühür basılıyordu. Örneğin, b ir seferinde, ik tid ar savaşım ında üstünlük 15 V. B a rto ld . O n y e k o t o n h v o s to ç n ıh r u h o p u sa h , str. 0126. 1 6 Y a zıcıo ğ lu A li, III, 105, 17 O sm an lI d ö n em in d e , b u te r im i, b e lk i m ü lk ü y a d a g örevi o n a y la y a n b e lg e a n la m ın a g e le n (m u k a rrern a m e) te r im i k a rşılıy o rd u . B kz; V. S m irn ov, agy. s. 125, n o t. 2. 18 "M enşu r” sö z c ü ğ ü y le , k u şk u su z , tım a r b e lg e si k a ste d ilm ek te d ir ; krş: W. B Jörk m ann . B eitr eg e z u r G e sc h ic h te der S t a a tsk a n z ie i im Isla m isc h e n A e g y p te n . H am b urg, 1928, p. 51.



254



sağlayan saray hizibi, Şemseddin M ahm ud Tugrai’yi cö­ m ertçe ödüllendirm işti. Yalnızca “B aba” adıyla övülen bu kişi, anlaşılan, resm î hizm etli kesim inden değildi; Kü­ çük Asya’ya, belki, H orasan'dan gelmiş ve, anlaşılan, gizli dinsel propogandayla uğraşıyordu. Ama o, ustaca belge­ ler düzenleyebilen yüksek nitelikte b ir üslupçu idi.” Çok uzun süre görevde kaldı. Öyle becerikliydi. Ve ona, öyle­ sine alışıldı ki, kendisi için "Tugrai” (sultan m ühürü “Tuğra basan ”)^ lakabı yerleşti. îk i Selçuklunun birden tah ta kurulduğu sırada doğan saray karışıklıklarından yararlanarak, o, sarayın şakşakçı takım ına, yüksek devlet m akam ları gösteren belgeler düzenledi ve m ü h ü r vura­ rak bunlara ferm an gücü sağladı.^’ Büyük b ir m al canlısı olan Baba Tugrai, daha sonra. Sultan II. Keykavus’un vezirliği görevinde bulundu, am a yetkilerini adaletsizce kullanm ası, sultanın hoşnutsuzluğunu üzerine çekti ve idam edildi, m al varlığına el konuldu.^ Bu yüksek görevli, genellikle, “pervane”^ sanını taşı­ yordu (pervane, belki tim ar ve zeamet işlerini yönetiyor­ du); bu, bazan, daha yüksek b ir göreve, vezirlik görevine gelmek için b ir başlangıç, b ir hazırlıktı. Örneğin, eski gö­ revine ilişkin anı, lakabında devam eden M uiuüddin Per­ vane, vezirliğe, pervanelikten yükselm işti. Vezir, fiilen, sultan adına yönetim i gerçekleştiriyor1 9 lb n l B îb î, IV, 83, 157. 20 O ğu zla r ta r a fın d a n , O rta A sy a 'd a n g e tir ile n b u s ö z c ü ğ ü n



k ö k en i b e lli değ ild ir; bk z: W. B a rto ld . 12 V o r lesu n g en , p. 119. — F. K ö p r ü lü : B iz a n s M ü e sse se le r in in T esir i, ss. 199 - 200. F. K r a e litz . O sm a n ic h e U r k u n d en . W ien, 1918; p. 18, n o t. — T u ğ r a k o n u su n d a a y rıca bk z: A lib e y 'in (T arlh-1 O sm a n î E n c ü m e n i M ec m u a sı, n o : 43 - 44) v e B a b in g e r ’lu (D le g r o ssh e r lic h e T uğra. E in B eitr a g z u r G e sc h ic h te d es O s m a n ls c h e n U r k u n d en w ese n s. J a h r b u c h der A sla tls c h e n K u n st, B d. I I ). 21 İ b n i B îb î, IV, 251. 22 B a rto ld . O n y e k o to rıh v o s to ç n ıh r u k o p isa h , s tr . 0129. 23 S ö z c ü k le r d e n a k ta rm a la r y a p a n H a lil E d h em (T arih -1 O sm a n î E n c ü ­ m e n i M ec m u a sı, n o : 35, s. 653, n o t.) "P ervane'; sö z c ü ğ ü n d e n , v e ziria z a m ın y a r d ım c ıs ın ı a n la m a k ta d ır. A yrıca b k z: K. H u a r t'ın , A flâ k l'n ln ç ev irisi ü z e ­ rin e y a z sı (I. 80, n o t.).



v.



255



du. Vezirlik m akam ının belirtileri olarak m ürekkep hok­ kasını, bazan, özel b ir ihsanı ve talihi de, o, sultandan alıyordu. O, sultanın sivil alandaki yardımcısıydı.^'* Bazan, az okum uş kim seler de, vezirliğe yükselebili­ yordu; böylelerinden b iri üzerine tarihçi Aksarayi, ger­ çekten de olmuş b ir fıkra anlatm aktadır. Sultan II. Gıyaseddin M esud’un veziri Fahreddin M ustavfi Kazvini, in­ sanı ürpertecek denli bilgisizdi; b ir defasında, o, “Cizye nedir?” diye sorm uştu. O sıralar, cizye (m üslüm an olm a­ yan halktan alm an genel vergi), Selçuklularda hâzinenin başta gelen gelirini oluşturuyordu.^ Sasanilerde, divanın başında bulunan yöneticiye bey, başkan anlam ında “sahib” deniyordu.^ Bu Arap sanı, egemen beyler için de kullanılm akta­ dır; örneğin, Vakayinam e’de (Farsça metinde) “Şam sa­ hibi” (Sahib-i Şam) anılm aktadır.^ 607 tarihli (1210/11) Dokuzhan K ervansarayının Arapça yazıtında Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev de, "m üm inlerin hüküm darının m uzaffer yardım cısı”, “onun dostu, dava arkadaşı” (sahâbe)^® olarak ünvanlandırılm aktadır. Küçük Asya’da, Rum Selçuklularında da, sözcük ("başkan”, “ dava arkadaşı”) anlam larında kullanılm ak­ tadır; Yazıcıoğlu Ali Vakayinamesi’nde de, gere, "divan sahibi” (sahib-i divan)^ deyimine rastlanm aktadır; "uğur­ suz” vezir M uinüddin Pervane, M oğollarla barış yapm ış olan “sahib” M ühezzibeddin'in oğluydu.®* 24 P. K öp rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esir i, s. 188, n o t. 1. 25 V. B a rto ld . O n y e k o to r ıh v o s to ç n ıh r u k o p lsa h , str . 0133 - 0134. 24 F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esiri, s. 188, n o t. 1. (lite r a tü r de g ö s te r ilm iş tir ). — A y rıca b k z: M ax v o n B erch em . M atĞriaux p ou r u n C orpus İn sc r ip tio n u m A ra b lca ru m (— M em olres de l’I n s t it u t P ra n ça ls p ou r l'A rchSo lo g le O rie n ta le , X X IX , p. 20) ve K cyclop^dle de l ’Isla m , IV, 62 (b u n u n la b ir lik te , T. C ro u th er O o rd o n 'u n y a z ısı b itm e m iş tir ). 2 7 İb n l B îb î, IV. 224. 23 Cl. H uart. E p ig ra p h le arabe, p . 36 (te r im in a n la m ı k o n u su n d a bk z: s. 77). 29 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 215; a y rıca I II , 105. 30 H a lli E d h em , K a y ser iy e Ş eh ri, s. 82, n o t.



256



Divanlar üzerindeki yüksek yönetici, yüksek görevli kişi, Selçukluların veziri ayrıcalıklı olarak “sahib" sanını da taşıyordu. Örneğin, K onya'da gömülü olan ünlü vezir Fahreddin, sonraki kuşaklara, "S ahibata" sanıyla geçmiş, Konya'daki büyük bir sulam a kanalında da adı devam etm iştir. Bazan, sultanın iradesizliği ya da güçsüzlüğü o rta­ m ında ilerleyen vezir - sahib, b ir diktatöre dönüşüyordu; yüksek orun sahipleri, sultanın önündeki yerlerini aldık­ ları zam an. Sultan II. İzzeddin K eykavus'un veziri Şemseddin M uhamm ed İsfahanı (o, anlaşılan İranlıydı) tah ta yaslanm ış, bu davranışıyla kendisinin “tah tın dayanağı” olduğunu gösterm işti. Sultanın askerî alandaki genel yetkilisi "naib"di, sul­ tan ona altın b ir kılıç bağışlıyordu.®' Bu maKam, sultan iktidarının görüntüsel olm aya başladığı Moğol dönem in­ de ortaya çıkmış gibidir. B ununla birlikte, naib, genel olarak vekil vali an­ lam ına gelen b ir cins isimdi; sultanın taşradaki tem sil­ cileri de naib olarak adlandırılıyorlardı. Sefer sırasında, ord u lara kom uta edilmesi şeklindeki yüksek askerî yönetim, "beylerbeyine” (begler begi) veri­ liyordu. Bu, em ir ül üm era sanının Türkçeye çevirisidir; ayrıca b ir de, "em irü'l üm era” deyiminin anlam daşı olan "m elikü’l üm era” deyimi geçm ektedir.^ Beylerbeyi (begler begi) sanı, b ir zam anlar, halifeyi B ağdad’a yerleştiren Büyük Selçuklu Tuğrul'a Abbasi H alifesi tarafından verilm işti; şimdi, k u d ret hisseden Rum Selçukluları, bu sam, kendileri (bazan “m elikü’l üm era” şeklinde de) bağışlam aktadırlar. J. Deni’nin var­ sayım ına göre, bu, t.S. en azından 5. yüzyılda. Erm e­ si Y a z ıc ıo g lu A li, III, 247. Y a z ıc io g lu A li'de, (III, 68) B iz a n s ord u k o ­ m u ta n la r ı d a n a ib o la ra k a d la n d ır ılm a k ta d ır . 3 2 İb n i B îb î, IV, 183.



257



nistan yöneticilerine, Sasaniler tarafından verilen "işhan işhanats” Erm eni sanının b ir çevirisidir.^ H er nasıl olur­ sa olsun, hem A raplar, hem T ürkler üzerinde yansıyan İran kültürü etkisi, yeniden görülm ektedir. Ama bu eski İra n sanı, sonradan, Türklerden kendi yurduna dönm üş­ tür: 19. yüzyılda, İran 'd a "beylerbeyi”, askerî validir. Bazan, yüksek kom utan için, ayrıca “çaşnigir”^'* sanı bulun­ sa da, genellikle bu, "çaşnigir” (tada bakan) terim inin etim olojisinden de ortaya çıktığı gibi, çeşnici ve saki gö­ revlerini yerine getiriyordu; o, şölende yiyecek dagıtıyordu.“ Selçuklular, “b ir denizden (Karadeniz) diğer denize (Akdeniz)” yayıldıkları zaman, onlarda, deniz kuvvetleri­ ne kom uta eden em irler de o rtay a çıktı; bunlar, tü rlü sanlar taşıyordu; "deniz kom utanı” (reisü'l bahr), “kıyılar em iri (em irü’l sevahil), "kıyılar beyi” (m elikü’l sevahil).^ Geleceğin sultanı şehzadenin eğitimcisi, baba olarak adlandırılan "atabeg”, Selçuklularda, büyük etkiye sahip­ ti, bu da saygın b ir sandı.^^ K üçük Asya'da, genellikle, İranlılardan ve Araplardan aktarılan ünvanlar, “şah ”, "padişah” sanları (Meclis Em iri B ehram şah'ın adında olduğu gibi), Selçuklular ta­ rafından cöm ertçe dağıtılıyordu. Sultan Veled’den sonra, Mevlevi tarik atı şeyhi, ge33 J . D en y . S o m m a lr e d e s a rch iv es tu r g u e s d u Calre. L e C aire 1930, pp. 41 - 42. 3 4 ît)n l B îb î, IV, 183. 3 5 Y a z ıo ıo g lu A li, III, 215. 36B kz: F. K ö p r ü lü ’n ü n d ü şü n c e le r i (B iz a n s M ü e sse se le rin in T esiri, ss. 208 - 207), B a n a d a ö y le g e liy o r k i, K a ra d en iz'd e bir "reis ü l bahr" (d en iz k o m u ta n ı) b u lu n u y o rd u ; b u n u n la b ir lik te krş: “S lo v o Laz,arya T ra p ez u n tskovo" (Y . K ula k o v sk Iy , agy. s. 96). " İk o n y a s u lta n ın ın k o m u ta n ı B e is Y etu m a , S in o p 'ta b ir g e m i e le g e ç ir m iştir .” 3 7B u h ara'd a, ("atab«kl'> k a r şıla d ığ ı a n la ş ıla n ) " a talık " , h iz m e t h iy e ­ r a rşisin d e 15., e n y ü k se k r ü tb ey d i, bkz: A. Sem y o n o v , agy. s. 14. n o t 2. B u " atab ek " (y a d a K a fk a sy a ’d a " a ta lık ” ) te r im i, M. O. K o sv en 'in g ö s te r d iğ i g ib i (S o v y etsk a y a e tn o g r a fiy a , 1935, n o ; 2) a n a e r k lllik te n a ta e r k lllig e g e ç iş ­ t e k i d ü z e n ve iliş k ile r in k a lın tıla r ın ı İçerm ek ted ir.



258



nellikle, yabancı (Suriye ya da Kürt) b ir san olan "çele­ bi" (Çelebi Amir Arif) ünvam nı taşım aktadır. îb n i B atû ta’nın 14. yüzyılda Küçük Asya yolculuğu­ nu yaptığı sırada, E ğridir yakınındaki G ölhisar’m ve Si­ n op’un dinsel işlevleri olm ayan hüküm darlarının sanları da çelebi idi.^ Ama, ahiler (îzzeddin Ahi Çelebi) ve din­ sel feodallar da, “çelebi” sanı taşıyabilmektedirler.®’ Aynı sırada (14. yüzyıl), b ir de, K um lardan aktarılan "efendi” sözcüğü ortaya çıkıyor, am a bu, o zam an için, çok saygın b ir sandır, sultanın K astam onu'daki kardeşi, böyle adlandırılm aktadır.'” Bu anlam, O sm anlılarda da devam etm iştir; özellikle tah tın ardılına “efendi” sanı ve­ riliyordu. Em irlerin sayısı, oldukça yüksekti. Boy başkanları “beyler”, sultanın görevlileri gibi, "em ir” sanını taşı­ yorlardı: E m ir K aratay, E m ir Yutaş, E m ir Ceıal Horasani vb.. Ayrıca, özel görevlerde bulunan, örneğin, "emir-i a h u r”, O sm anlılarda sultanın seyisbaşı olan, "m irah u r” ya da "im rah o r” gibi em irler de vardı.'*' Kentte, polis yöneticisi işlevi gören şihne vardı. Sam aniler zam anında, bunun b ir muhafız divanı vardı. Bu da, zenginlikleri elinde toplayan büyük yöneticilerdendi. Sivas'ta, Hüseyin ibn Cafer adlı birinin göm ülü olduğu (ö. h. 629 = Î.S. 1231) b ir yapının öreni bulunm aktadır, bu bina, “Şihne güm beti” olarak bilinmektedir.''^ Bugünkü Konya’nın taşra yaşam ından görüldüğü gi­ bi, geceleri, m uhafızlar, adını farsçadan alan "pasban” (basban), kenti dolaşıyordu.'’® Ama, bu, genel b ir kent 38 İ b n l B a tû ta , II, 270 - 350, 39 İ b n l B a tû ta , II, 349. 40 İ b n l B a tû ta , II, 345. 41 Y a z ıc io g lu A li, III, 163. 42ta m a ll H a k k ı, S iv a s Ş eh ri, s. 108. B o lu 'd a " Ş a h n e le r'’ yöresi b u lu n ­ m ak tad ır, b e lli kİ, b u ra d a " şa h n e" to p ra ğ ı vardı. 43 B u s ö z c ü k İsta n b u l'd a b ilin m iy o r ; b u ra d a k o ru m a iş le v le r in i " b ek çi­ le r ” y e rin e g e tir m e k te d ir.



259



kurum uydu: "P asbanlar”, daha sonra, uzun süre, Avrupa Türkiye’sinde bulunm uş, b ir halk türküsünün hâlâ dile getirdiği, 19. yüzyıl başındaki b ir ayaklanm ayı gerçekleş­ tiren Pasbanoğlu da bu n lar arasından çıkm ıştır. Yüksek orun sahipleri, sultanın nezdinde b ir "mec­ lis” oluşturuyorlardı. Bu, önemli devlet ve aile sorunları­ nın, savaş, sultanın evlenmesi vb. konuların görüşülm esi için toplanan danışm a organıydı. Biçimsel olarak, burada, çok zengin ve etkili kişilerden b ir başkan da fVakayinam e’de "meclis em iri” M ubarizeddin Behram şah anılm ak­ tadır) bulunuyordu, am a asıl ağırlığı sultanın oyu taşı­ yordu. Bazan, sultan, m eclisin tu tum una aykırı olarak, canının istediği b ir k arar alıyor, başarısızlık durum un­ da, yüksek görev sahipleri, yapılan yanlışı, onun yüksek görevlilerin öğütlerinden saptığını vurguluyorlardı. Bu­ radan da açıkça anlaşılıyor ki, meclis, eski boy meclisi, kurultay kalıntılarım koruyordu. Selçuklu devletinde, görülüyor ki, görevler için hi­ yerarşik b ir düzen vardı; genellikle, beylerbeyi sanı, mec­ lis em irliğinden yüksekti, am a sultan, b ir defasında mec­ lis em irini, beylerbeyinin sağ ve sol kol beylerinin üze­ rinde b ir konum a getirmiştir."” Yüksek görevliler, yönetimi, kendi çocuklarına, ak­ rabalarına ve kendilerine yakın kişilere devretmeye çalış­ salar bile, görev m akam ları, kuşkusuz, biçimsel olarak babadan oğula geçmiyordu. Bu meslekî ya da grupsal ka­ palılık, kişiden özel bilgiler istendiği yerlerde devam ede­ biliyordu ,yani buralard a da zanaatçılarda olan ayıklama m eydana geliyordu. Devlet aygıtında yüksek b ir konum da bulunan kişi­ nin oğlu, ya da varlıklı birinin oğlu, iyi b ir eğitim görü­ yor ya da görebiliyordu, ve onun önünde geniş b ir gele44Y a z ıc io g lu



A li,



m,



197 - 198.



260



cek açılıyordu. îşte, Selçuklu vakayinam e yazarlarının kişiliğinde de, devlet görevlilerinin önemi görülm ektedir: îb n i Bibî saraya yakın b ir aileden gelm ektedir, babasının lakabı "Tercüm an”dır, yani "elçi çevirm enidir”, Türkçeye, vakayinam e uyarlayan Yazıcıoğlu Ali de, adından da anlaşıldığı gibi okuryazar ("yazıcı”) çevreden gelmiştir. Devlet dairelerinde, daha sonra, Türkiye’de de yer­ leşen "siyakat” ("noktasız”) yazı kullanılıyordu. M ektup yazılması, üstelik yabancı dilde belgeler düzenlenmesi, karm aşık b ir iş olduğuna göre, sultanlar (örneğin Stıltan I. Alaaddin Keykubad), bu görevlerin, eğer yapabilecek yetenekte iseler, oğullarda devam etm esine izin veriyor­ lardı; böylece, işin niteliği, sanatkârlık düzeyi yükseliyor, buna karşılık ödüllendirm e de artıyordu.'*® Sultanın buyrukları, yazılı olarak veriliyordu. Örne­ ğin, toprak yönetimiyle ilgili b ir buyruk, b ir ferm anla onaylanıyordu; savaş için ordu toplanırken, sultan, bey­ lere m ektuplar (mektub, biti) gönderiyordu.'^ Ama ge­ nellikle, başkentte bulunan sultan, sözlü buyruklar da veriyordu, ve eğer bu, b ir ilk buyruğu yürürlükten kal­ dıran karşı buyruksa, doğruluğunu gösterm ek için, ada kazılı b ir yüzük gönderiyordu.''^ Yüzüğün bulunduğu kişi, sultan adına davranıyordu. Yüzük, onun sözlerine, karşı gelinmez b ir güç, sultan buyruğunun gücünü sağlıyordu; bu, sultanın, yüzük verirken, sanki yetkisini devretmiş olduğu, kendine özgü b ir tü r tılsımdı. Yüzüğün anlamı, folklor ürünlerinde de çok iyi sap­ tanm ıştır, “Akıllı K adın” (Afanasyev’in derlemesi) m a­ salında, sultan baba, "en büyük güvence” işareti olarak 45 Y a z ıc ıo ğ lu AH, III, 2İ0 - 211; " H a tt ü b e la g e tte v e İn şaya ve s iy a k a tte o ls a te r b it ve ş e f k a t Idüb m e r su m u m u c ib in z iy a d e İderd l.” 46 P. K ö p r ü lü , S u lta n II. M eh m ed z a m a n ı b e lg e le r in e d a y a n a ra k " b iti" n ln (" n işa n " a n la m d a ş ı o la ra k ) " v a k ıf" b e lg e si o ld u ğ u n u v arsaym ak tad ır (B iz a n s M ü e sse se le r ln ln T esiri, s. 15.)47 Y a z ıc ıo ğ lu A li, I II, 279.



261



oğluna yüzük gönderir. Belli ki, bu, üzerine, sultan tarafından seçilen bir simgenin, onun “tu g ra”smın, "tevki”inin (padişah buy­ ruklarına çekilen nişan, ç.) kazındığı ada yazılı b ir yü­ züktü.'® örneğin, kaleye kapatılm ış bulunan şehzade Alaaddin’i rahatlatm ak isteyen E m ir Seyfeddin, ona, k ar­ deşinin yüzüğünü götürür, başlangıçta, em ire korkuyla ba­ kan Alaaddin, kardeşinin gerçekten öldüğüne inanır."” Eğer başkentte düzensizlik baş gösterm işse, burada, feodallar arasında, yönetim için savaşım, m akam sava­ şımı (çünkü iktid ar zenginlik getiriyordu) şeklinde h ır­ gür çıkmazsa, taşradaki durum , çok daha ağır oluyordu. B uralar, feodalların keyfi tutum una terk edilm işti. Bun­ lar, toprak üzerindeki hakkı, en geniş şekliyle anlıyor ve halkı ezerek bitk in düşürüyorlardı. Nizam ül Mülk, halkın refahına özen gösterilm esi konusu üzerinde ıs­ rarla durm aktadır, am a belli ki, bu, gerçekleşmekten uzak b ir iyi dilek olm aktan öteye geçmemiştir. Çalışmasını Rum Selçuklu Sultan I. Gıyasettin Keyhüsrev’e ayıran Büyük Selçuklu tarihçisi Ravendi, hü­ küm dar ve tüm ordu “em lâklar ve bağışlanm ış toprak­ la r konusunda tan rı yasasının buyruklarını izledikleri için... kentlerin geliştiğini, bölgelerinse, meskûnlaştığını"“ belirtm ektedir. Ama, ister istemez, bunun, "ulem anın sığınak, köy­ lülerinse huzur”^' buldukları sultana b ir övgü olduğu kuş­ kusu ortaya çıkıyor. H er ne olursa olsun, durum , genel­ likle böyle değildi. Devletin bölünm üş olduğu beyliklerin iç düzeni, ge­ ne de değişikti. Öyle ki, beyliğin nasıl ve hangi koşullar-iBP, K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esiri, p. 199. n o t. 2, 3. 4 9 Y a z ıo ıo ğ lu A li, m , 188. 50 A. A, S e m y o n o v 'u n ç e v irisin d ek i a k ta rm a y ı a lıy o r u m (agy. R a v e n d l’ye y a p ıla n g ö n d er m e d o ^ u d e ğ il: 40. sa y fa d e ğ il, 30. s a y fa ). 51 R a v e n d i, ed. Igljal, p. 248.



262



s. 27;



da devletin bileşimine girdiğine bağlıydı. B unlar, Selçuk­ lular tarafından, eski savaş arkadaşlarına verilm iş olan (örneğin, E rzurum ’da Saltuk, G üm üşhane’de Mengücük, ya da Sivas’ta Danişmend gibi) yarı bağımsız bölge miy­ di, yoksa, beylik, Selçukluların Küçük Asya’da belirm e­ sinden önce olduğu gibi, bölgesini yönetmeye devam eden genellikle hıristiyan da olabilen (D iyarbakır’da olduğu gibi) eski hüküm darların egemenliğinde kalm aya m ı de­ vam ediyordu. Bölgenin ya da çevrenin başında, özellikle, soy baş­ kanı, sonraları, birlik kom utanı olan “subaşı” bulunu­ yordu; o, aynı zam anda "hâkim ”di, yani askerî güce da­ yanarak yönetim i yürütüyordu. Bu, yönetim ve yargı iş­ levlerini üzerinde toplayan b ir askerî vali, b ir küçük hü­ küm dardı. Oğuzlarda, subaşı, boyun başkanı olarak han işlevlerini yerine getiriyordu.®^ "S ubaşı” terim inin gösterdiğine göre, önceleri, sul­ tan, b ir (Oğuz) boyunu, herhangi b ir bölgenin işgali için gönderiyor, Oğuzlarda boyun başında ise, subaşı bulu­ nuyordu. Çevredeki yerli hıristiyan halk da, ona bağlan­ mış durum daydı; sonra, o, b ir bölge üzerinde tam yöne­ tim i de elde etm iştir, daha geç dönem de ise, anlaşılan, boy başkanı olmayan biri de subaşı m akam ına gelebili­ yordu. Subaşıların ne denli güçlü olduğu, "üçlü yönetim ” zam anında. Kayseri Subaşısınm Sultan IV. Rükneddin K ılıçarslan’ın, devletin tek hüküm darı ilan edebilm esin­ den belli olm aktadır. Bölge yöneticisinin genel olarak büyük yetkileri var­ dı. Örneğin, Sivas’ta bulunan meclis em iri M ubarizeddin Behram şah, b ir sultanın yetkilerine sahipti: Onun yöne­ lim i altında beyler ve prensler,® yani daha Bizans dev52 W. B a rth o ld . 12 V o rlesu n g en , p. 101. 53 Y a z ıc ıo ğ lu A li, m , 257.



263



rinden kalan bazı Erm eni egemen prensleri bulunuyordu. Uzun süre, yerlerinde kalan em irler, tehdit edici b ir gü­ cü tem sil ediyorlar ve su ltanlar da bunlardan çekiniyor­ lardı (örneğin, E m ir E rtokuş, 20 yıl boyunca A ntalya'da yaşam ıştır. Bu, anlaşılan, herhangi b ir Oğuz boyunun yaşlı önderidir). B ir bölgenin başında bulunan resm î kişi, genellikle, iki san taşıyordu: Türkçe "subaşı” ya da Arapça “em ir”. Daha eski olan birinci terim , O rta Asya'dan geçm iştir; bu terim ler, b ir zaman, iktidarın, yönetim inde b ir evri­ mi yansıtarak b ir arad a var olduysa da, sonunda "em ir” sanı birincinin yerini alm ıştır. Taşrada, ayrıca, merkezi yönetim organı olan divan­ ların şubeleri vardı. Kuşkusuz, sefer sonrasında, başkent­ ten taşraya, m al varlıklarının kaydı ve nüfus sayımı için yazm anlar geliyor, bunda, belli ki, gözetim am açları gü­ dülüyordu. Küçük feodallar, zanaatçılar, köylüler, tüm ü ezilmiş durum daydı. Hepsinden kötüsü kuşkusuz, köylülerin du­ rum uydu. Ahlat’a, savaştan sonra, başkentten yüksek görevli­ ler gelince, b u n lar h er şeyden önce kalelerin kom utan­ larını yerlerinden alm ışlar ve köylüler topraklarına dön­ m üşlerdi. Anlaşılan "kalelerin” kom utanları (ketval-i ka­ la), feodalların çıkarlarını koruyorlardı ve güçlerinin yet­ tiğini, en çok da köylüleri eziyorlardı. Prensleri, Selçukluların egemenliğini kabul etm iş olan hıristiyan bölgelerin halkı, en iyi koşullarda bulunuyor­ du; b u halk kesimi, yalnızca "h araç” tanıyordu, halk "h a­ raca bağlanm ıştı” (haraç kezer), am a prensler içte özgür­ dü. Selçuklulardan kalıt olarak alınan bu özgürlük sis­ temini, O sm anhlar da, m üslüm an olmayan topluluklara uygulam ışlardır. Rüşvetçilik, haraçlar, en 50ikardan alt katm anlara 264



değin her yanda egemendi: sultandan küçük feodala ka­ dar. Tarihçi Aksarayi, Sultan II. Alaaddin K eykubad'ı bi­ le doğrudan rüşvetçilik ve zorbalıkla suçlam aktadır.^ Türk m illetvekili Aziz Sam ih’in, “ 1913-1914 yılların­ da, T ürk - Iran sınırında neler gördüm ?”“ başlıklı anıla­ rında, göçebelerin yerleşm iş olduğu sınır şeridi boyunca egemen olan "yönetim ” yöntem lerinin geniş b ir görünü­ m ü verilm iştir. îra n hüküm etince, Rizaiye’ye (Urmiya) atanan vali, Tebriz'den görev yerine varıncaya değin, üç ay geçmişti. Yol boyunca, halk, tam anlam ıyla soyuluyor­ du; vali, boy başbakanlarına [aşiret reislerine], at, katır, erzak için ekipler gönderiyor, em rindekileri, itaatsizlik durum unda, ölümle tehdit ediyordu. Selçuklular döne­ m inde de, “yerel yönetim ”, böyle başına buyruk ve u tan ­ mazdı. H aracın ne olduğu, kuşkusuz, başkentte de bilini­ yordu. Adaletin koruyucusu Sultan I. Alaaddin Keykubad, divanların yetkisi içindeki (“divan”, yani sivil yöne­ tim) davalarına, her gün kendisi bakıyordu. Ve genellikle, davalar. Oğuzların alışılm ış hukuk “tö re” tem eline daya­ narak gecikmeksizin^ çözüme bağlanıyordu (örneğin, m i­ rasçılar hızla, m ülklerinin başına geçiriliyordu). Kışları, Akdeniz kıyısına gidince, sultan, b urada zulmedenlerle ilgili m ahkem e kuruyordu. “Mazlum”lar, ona başvuruyor­ lardı, ve bunu, hesap sorulm ası izliyordu. Sultan, Kon­ ya’da da, sivil dava duruşm aları düzenliyordu. Nizam ül Mülk tarafın d an kabul edilen eski b ir Sasani geleneği gözetilerek (yeni yıl, "nevruz” günü hüküm ­ darın halk önünde hesap vermesi),'^ Sultan I. Alaaddin Keykubad mahkemeye çıkıyor, ve herkes, ondan şikâyet­ çi olabiliyor ya da şikâyetini sunabiliyordu. 54 W. B a rth o ld . O n y e k o t o n h v o s to ç n ıh ru k o p isa h , str. 0138 - 013T. 55 " V a k it” g a z e te s in d e b a s ılm ıştır , 1934, n o : 5929. 5 6 Y a z ıcıo g lu A li, III, 215. 57 K . İ n o str a n ts e v . S a sa n ld sk ly e e ty u d ı. sp b ., 1909, str. 98, prim . 2.



265



Selçuklularda, dinsel m ahkem e olan, şeriat m ahke­ m esi de vardı. Din alanm a ilişkin davalarm duruşm alarm ı. K adılar (ve m üftüler) yürütüyordu. Selçuklularda, Kadı, yüksek dinsel temsilciydi, Osm anh döneminde, bu, şeyhülislamdır. Ayrıca, m erkezden denetlem e kurulları gönderilm e­ si ya da yönetim konusunda rap o r verilmesi için, yöne­ tici beylerin bulundukları yerlerden çağırılm ası yöntemi de uygulanıyordu. Aflâki, Vezir M uineddin Pervane’nin (Sultan IV. Rükneddin K ılıçarslan’ın sarayının bulundu­ ğu) K ayseri’ye b ir sınır beyini (beyaz kalpakları icadeden M ehmed’i) çağırdığını anlatıyor. Bey, Celâleddin Rum i'­ nin him ayesini yoklam ak amacıyla, yolu üzerinden Kon­ ya'ya uğram ıştır.^ Ya, bey kendisinde b ir suçluluk duyumsuyor, ya da K aratay’m ölüm ünden sonra ,halk üze­ rinde yılgı yaratan Muineddin, ondan rüşvet koparm ak istiyordu. C ezalandırm alar hızlı ve kesindi. Alışılmış (hafif) ce­ za, değnek, (çevgan) vurm aktı, ve bundan, em irler de paylarını alıyorlardı, örneğin, p erdedarlar em iri, yüksek görevlilerin silahlı m uhafızlarının saraya girm elerine izin vermesi yüzünden, 50 değnek hak etm işti.^ Eğer b iri­ nin ihanetinden kuşkulanılm ışsa, önce taşınır ve taşın­ maz m allarına elkonuluyor, sonra, bunu (boğma, asma, ya da baş kesme şeklindeki fiziksel ölüm) idam cezası (siyaset) izliyordu.^ Bazan, devlete karşı suç işleyenin, isyancının (kendisini Sultan II. îzzeddin Keykavus’un oğ­ lu olarak gösteren) Sahte Siyavuş'a yapıldığı gibi, canlı canlı derisi yüzülüyor ve, sam anla doldurulup, düşm an­ lara korku olsun diye, kentlerde dolaştırılarak gösteriliyordu.^' 5 8 A flâ k l, 1, 5 9 tb n l B!W, M Y a z ıc ıo g lu 61 İb n l B lb î,



10. IV, 113. A li, III, 277. 393. IV, 333.



266



M ahkeme kararını, “adliye başkanı (m irdad), uygula­ m aya koyuyordu.^ Bu görevde b ir süre bulunanlardan bi­ ri (1250 y.) sonradan vezir olan Sahibata’dır.“ Çok daha acımasız, ve herhalde, daha eski b ir ceza­ landırm a da yaygındı: Suçlu eve kapatılıyor, ve ev ateşe veriliyordu. Halep üzerine başarısız seferinden sonra (1218), S ultan I. îzzeddin Keykavus böyle davranm ıştı. K abahatli oldukları varsayılanlar, birlik kom utanları, bü­ tün yalvarm alara karşın, elleri ve ay ak lan bağlanarak (Rabad T artu ş’ta) b ir eve kilitlenm işlerdir; evin çevresine odunlar yığılmış ve yakılmış, dışarı fırlam ak isteyen olunca da sırıklarla geriye, içeriye itilm işlerdi." Bu, alışılm ış b ir cezalandırm aydı. Örneğin, 14. yüz­ yılda, Tversk Knyazı da, T atar elçisi Çolhan’m bulundu­ ğu evi yakarak acımasızca cezalandırm ıştı. 16. yüzyıl şairi Lamiî "F ık rala r” kitabında, kendini çıldırm ış gibi gös­ teren ulem adan birinin subaşını, m uhtesibi ve kadıyı, kı­ saca, saygın b ir grubu evine davet ettiğini, ve evi odun­ larla ateşe verdiğini anlatm aktadır. Osm anlılarda, bu ce­ zalandırm a, en azından 17. yüzyıla değin kalm ıştır, "ateş­ te yakm a” (ahrak-ı balnar) genellikle cam ilere, özellikle de mezhep sapm ası gösterenlere uygulanıyordu: tslâmda, cesedin yakılm ası en ağır c e z a la n d ı r m a y d ı16. yüz­ yılın sonunda. Küçük Asya’da büyük b ir ayaklanm a ger­ çekleştiren Karayazıcı yandaşları, bu yüzden, ölen önder­ lerinin gövdesine h ak aret edileceğinden kuşkulanarak, onu küçük parçalar halinde kesm işler ve değişik yerlere gönderm işlerdir. Bir defasında da b ir zam anlar, kendisi­ ne ihanet eden erkândan birinden (Zahireddin) öç alm ak için, sultan, onun m ezarının açılm asını, kem iklerinin ya6 2 Y a z ıc ıo g lu A li, III, 199. 63 H a lil E d h e m , op, o lt., 105. 64 Y a z ıc io g lu A li, III, 181 - 182; tb n l - B ibt, IV, 65 A. M ez, op . c lt., 350 - 351.



267



kılmasını, külünün rüzgâra savrulm asını bujrurm uştur.“ Ölüyü aşağılam a, Küçük Asya’da rastlanan b ir du­ rum du; Bizans tarihçisi Duka’nın anlattığına göre. K ara­ m an beyi, B ursa’yı ele geçirdiği zaman, Sultan I. Yıldı­ rım Beyazıt’m cesedini, m ezarından çıkarm ış ve kalıntı­ larını yakm ıştır. Bazan, yüksek görevliler, m akam larından alınıyor ve sürülüyorlardı. Örneğin, erkândan Behaeddin K utluca, anadan doğma çıplak olarak bindirildiği b ir katırla, Kayseri’den Tokat’a sürgüne gönderilmiştir.*^ Tıpkı böyle, tehlikeli şehzade kardeşleri, yeğenleri de, sultan, uzakta b ir yerlere sürüyor, ve orada, b ir kale içinde, onlar, son­ suz b ir korkuyla yaşıyorlardı. Bazan, suçlunun m al varlığına elkoyulduktan sonra, sultan, belki geçici olarak, hapsetm ekle yetiniyordu, ve ona, gündelik tayın belirleniyordu: Yarım "m ena”, yani "b atm an ” et, iki ya da üç "m ena”'^ ekm ek veriliyordu. B uradan anlaşılacağı gibi, hizm etli yine de aç kalm ıyor­ du. Ayrıca, hapishaneler de vardı. H erhangi b ir yengi ya da yeni sultanın ta h ta çıkışı nedeniyle, m ahpuslar, öz­ gür bırakılıyordu; bu, b ir genel af, siyasal am açlar gü­ den b ir önlemdi. Merkez (başkent) ve kenar (taşra) arasında yollar açılm ıştı; tüm ülkede, b ir "posta istasyonları” ağı uzanı­ yordu, "yam ”, ve "yam atları”na‘’ bindirilm iş "u lak ”lar,^ 6 6 y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 62 - 63, 106, 176, 182. 67 t b n l B îb î, IV , 115. 6B İb n l B ib i, IV, 217. ''M ena”n m a ğ ır lığ ı 640 '‘m isk a lle" (—2,97 kU ogram ) (T eb riz'd e) 1000 "M lskal" (— 4,6 k ilo g ra m ) a r a sın d a d eğ işm e k te d ir . « 9 Y a z ıc ıo ğ lu AH, III, 232. 70 U la k (p o sta ) a tıd ır , a m a b u sö zc ü k , a n la m ca , k a tır v e d e v e y i İçereb iliy o rd u , b k z; A. Y a k u b o v sk iy . V o sta n iy e T abari, str . 115, p r im . 1. — G ü n ü m ü z P a rs d ilin d e , sö zc ü k , “n e z a k e te n " " eşek'’ a n la m ın d a k u lla n ıl­ m a k ta d ır , b k z: N . B elg o ro d sk ly . S o v r e m y o n n a y a p ersld sk a y a le k sik a . M. —L., 1936, str . 35. — B u h a ra 'd a , b u s ö z c ü k te n , a tlı araba ta ş ım a c ılığ ı İşi a n la şıly o r d u , bk z: A. S em y o n o v , agy. s. 6, n o t. 10.



268



de



sultanın buyruklarını dağıtıyor (çapar) ve sultanı, h er şey­ den haberdar ediyorlardı (kasad). "Y am ” denilen ulaklar kurum u, Moğol döneminde, artık, kesin biçim ini almış durum daydı. Moğolca "yam ” terim i, bunu dile getirm ek­ te d ir/' Sultan, sarayında kuşku içinde, tetikte yaşıyordu; kendisini, sanki, düşm anlarla, kom plocularla çevrelenmiş gibi duyum suyordu. Böylece, curnalcılık ve tuzakçılık gelişmişti; hizm ette göze girm ek isteyen herkes için ge­ niş b ir ufuk açılmıştı. M utfakta, yiyecekleri, bunların hazırlanışını gözden geçiren (belki b ir bakım a, harcam a­ ları da denetleyen) özel hizm etli m em urlar (m utbahın müşerefleri) bulunuyordu;^^ bu n lar sultanın sağlığının gözeticileriydi. Selçukluların kendilerinden uzakta bulunanları göze­ tim de tutm ak için çok daha büyük gerekçeleri vardı; bu gözetim için, "devletin gözcüsü" (müşerref-i memalik) sanını taşıyan b ir yüksek görevlinin (m üşerref) başında bulunduğu m uhbirler kurum u oluşturulm uştu. Bunlar, yerel bölgelerde olup biten h er şeyden, sultanı haberdar ediyorlardı. Nizam ül Mülk, Büyük Selçuklulara m uhbir­ ler kurum unu ortad an kaldırm alarını öneriyordu, am a halifelerden aktarılm ış olan bu casusluk sistem i. Küçük Asya’da yürürlükte kalm aya devam ediyordu.



71 B. V la d lm lr tso v . Z a m e tk i k d r e v n e tu r y e ts k im 1 sta r o m o n g o lsk im te k s ta m . DAN— B. 1929, str . 290. 7 2 Y a z ıcıo g lu A li, III, 188. — ^A. K n m s k ly , agy. s. 133 (y o ru m , a n la şıla n , B e y h a k i'd en a lın m ış tır ).



269



ONDÖRDÜNCÜ BÖLÜM



Ordu, Ordunun Bileşimi - Boy Birlikleri - Feodallann Birlikleri - Savaşın Karakteri ^ Ülke İçindeki Asker! Birlikler ■ Ücretli Birlikler



Selçuklularda ordunun örgütlenm esi, Nizam-ül-Mülk’' ün eski M ogollardan aktarm aları yansıtan buyrultuları­ nın b ir yinelenmesini ortaya koym aktadır. Toplam sayısı 24 olan Oğuz boylarından, savaşa, be­ lirli b ir birim olan "tü m en ” geliyordu. K ötü b ir biçim de derlenm iş Oğuzlardan oluşan bu insan kitlesi, özellikle, yalnızca çeteci akınlar için elveriş­ liydi; b ir beldeyi (tarlaları, bağları, bahçeleri) yakıp yık­ m a ve yağmalama; düşm anı çabucak barış istemeye zor­ layan savaş yöntemi, işte buydu. Savaş uzadığı zaman, bu, savaşçıları bıktırıyordu; bah ard a ya da yazın savaşa başlayan askerler yoruluyorlardı, kış gelince, sultan ordu­ 270



ya izin verm ek zorunda kalıyordu; kış aylarında, ordu, dinlenmeyi yeğliyordu, b ir yıl geçtikten sonra ise, as­ kerleri yeniden burada toplam ak gerekiyordu. Bu durum , göçebelerin düzenli hareketine benziyor­ du, ne de olsa, ordu da bu göçebe öğelerden oluşuyordu. Örneğin, b ir zam anlar, ilk Rum Selçuklusu tarafın­ dan fethedilm iş bir kent olan İznik’in (Nikeya'nm) Osm anlılar devrinde kuşatılm ası, 32 yıl sürm üştür. Kent, üzerinde 300 kule bulunan su rlarla çevrilmişti. İbni Batû ta'n m yazdığına göre Sultan "O sm ancuk” (Osman), ken­ ti, yaklaşık 20 yıl boyunca kuşatm ış ve ölm üştür. Onun oğlu, İhtiyareddin Orhan, kuşatm ayı, 12 yıl daha sü rd ü r­ m üş ve ancak böylece kenti ele geçirm iştir.’ Daha 9. yüzyılda, Cahız’ın işaret ettiği gibi, Türkler, iyi askerlerdi, onlarda ok atm aya ve ata binm eye büyük önem veriliyordu. Oğuz boyları, savaşçı yetenekleriyle belirginleşm işler­ di; devletin sınırında yer alan onlar, daim a hazır durum ­ daydı. Sınır korum a görevi yün itü y o r ya da hıristiyan kom şuları üzerine akınlar düzenliyorlardı. O rdunun başında, 24 han, melik ya da em ir bulunu­ yordu, yani 24 Oğuz boyundan toplanm ış olan askerî b ir­ likler, bağımsız askerî birim özelliği gösteriyordu. Boy başkanlar!, sınır beyleri için kullanılan terim lerin çe­ şitliliği, Küçük Asya'da, göçebelerde m eydana gelen evri­ m i ortaya koym aktadır; boy başkanı, hana, subaşm a, gi­ derek b ir feodala (melike) ya da askerî kom utana (emire) dönüşüyordu, yani Oğuz kolunun başında, artık, kö­ ken olarak bu boyla bağlantısı olm ayan b ir kişi buluna­ biliyordu. Kuşkusuz, asker kesim ini oluşturanlar, yalnızca Türkm en boylan değildi. K üçük Asya'da, Baba tshak'ın l i b n l B a tû ta , II, 322.



271



yönettiği ayaklanm a p atlak verdiği zam an, sultan, M alat­ ya’dan “Türkleri ve G erm iyanları" getirtm işti. Demek ki. Vakayiname, bunları açıkça birbirinden ayırm aktadır. H er halde, bu, daha sonra batıya kayan ve güçlü b ir bey­ lik kuran K ürt aşiretiydi. Ne var ki, daha önce, Büyük Selçukluların başlattığı fetihler için, boyların süvari birlikleri yetersizdi. Onlar, Sam anilerdeki askerî örgütlenm eyi alm ışlardı (krş: örne­ ğin “sipahiler” terim i). O nlarda, artık, korum a birlikleri de ("candarm alar”) bulunuyordu. Küçük Asya’da da böyle oldu. Oğuz kolları ordunun çekirdeğini oluşturuyordu; kısa sürede ordu, (bir bölü­ müyle hıristiyanlıktan m üslüm anliga geçen) Küçük Asya yerli halkının toprağında yerleşerek ekonom i yürüten feodallardan gelen birliklerle bütünlük kazanm ıştır. Sultandan toprak alan feodal, sultana insan ve as­ ker yardım ında bulunm akla yükümlüydü. Yani feodal, denebilirse, "atlı ve silahlı o larak ” hizmete geliyordu; askerî tım ar sistem inin esası da, devleti, ordu besleme kaygısından kurtarm asında yatm aktadır. Niğde kentinden b ir birliğe ilişkin vakayinamedeki değini,^ daha büyükçe kentlerin feodallara bağışlandığı, bunların da, o kent çevresinde yer alan toprakları, ken­ dilerinin dağıttığı şeklindeki doğal varsayım ı doğrulam ak­ tadır. Toprak üzerinde otu ran küçük m ülk sahipleri, feo­ dallara bağlanıyor, savaş zam anında ise, kenti elinde b u ­ lunduran feodalin çevresinde birleşiyorlardı. Kendisine bağlı çevre köyleriyle, h er (büyük) kent askerî b irlik sağ­ lıyordu. Birlikler, büyüklük bakım ından farklıydılar, am a onlar bağımsızdı, ve bu da, kuşkusuz, savaş sırasın­ da, m anevraları ve operasyonların yönetim ini güçleştiri­ yordu. Feodalların birliklerinin sancakları da vardı. Bu 2 Y a z ıc ıo g lu A li, III, 19S.



272



sancaklar üzerinde, soyun ya da feodalin herhangi b ir işa­ reti bulunuyor m uydu (böyle birşey olanaksız görünse bile), bilm ek ilginç olurdu. Ayrıca, devlet sancakları vardı. Sultanı anım satan kara sancak üzerinde, Romen tarihçi B ratianu’nun varsa­ yım ına göre, Bizans’tan Selçuklulara uçan b ir k artal göze çarpıyordu,^ am a, olabilir ki, bu arm a betimlemesi, Sel­ çukluların totem kalıntılarıyla çakışıyordu. Ama 13, yüz­ yıl Selçuklu sancaklarından birinde, "Selçuk m ersiyesi”ne bakılırsa, Sadreddin Konevi ve b ir ejd er betimlenmişti; bu ise, artık, Moğol etkisini, Selçuklular tarafından Moğol egemenliğinin kabul edildiğini dile getirm ektedir. Birlikler, savaşa, kendi kom utanları ve sancaklarıyla katılıyorlardı. H. 1178 yılına (18. yüzyılın ikinci yarısı) ait b ir ferm anda görüldüğü gibi, “fatihlerin to ru n ların ­ dan” 2 bin kişilik birlikte, "k ırk sancak açılm ak” zorun­ daydı, yani her 50 kişi b ir birim oluşturuyordu. Selçuk­ lular dönem inde de, "ellilikler” bulunduğuna göre, açık­ tır ki, 18. yüzyılda. Oğuzların torunlarında, henüz eski örgütlenm e devam ediyordu. "Ve onlar, silahlanm ış ola­ rak hâzineden altı aylık yiyecekleriyle, çadırlarıyla Sela­ nik'ten G ürcistan’a yürüyorlardı.'* vb.. Rum, Erm enistan ve D iyarbakır orduları, yani Rum, Erm eni ve K ürt bölgelerinden feodallarm birlikleri geli­ yordu. Selçukluların bağlı beyliklerinden gelen birliklerin sayısına ilişkin sayı (500 bin), inandırıcı değildir. Küçük Asya’daki hıristiyan nüfusun m iktarı Küçük Asya’yı fet­ heden T ürk boylarının sayısından (Oğuz boylarından 270 bin kişi geliyordu) sanki yalnızca iki kat fazlaymış gibf 3 D og u 'd a , k a r ta lın ta r ih in i, d a lıa ö n c e , R a m u z io a y d ın la tm a k is te m iş ­ tir . B esim A ta la y , k a r ta lın T ü rk anm ası o ld u ğ u n u sa v u n m a k ta d ır , bk z; VI. G ord levsk iy . İz J lzn i so v re m y o n n o y T u r ts ii. V o sto k , k n . 3, str. 206. B kz: Fr, C u m o n t’u n d ü şü n c e le r in in ö z e ti (Fr. C u m o n t E tu d es sy r ie n n e s, Paris, 1917, pp. 3 5 - 1 1 8 ) . 4 A h m ed R e fik , ag y . s. 218 - 219.



273



b ir durum çıkıyor, bu sonuç, kuşkusuz, aldatıcıdır. Oğuz­ la r için savaş b ir spordu, ve onlardan, doğaldır ki, daha yüksek b ir oran, tüm sağlıklı halk kesimi, savaşa gidi­ yordu. Ayrıca, Selçukluların siyasal yöneticisi Nizam-ülMülk, hıristiyanlardan da asker alınm asını öğütlüyordu. Buna göre, egemen hıristiyan prensleri, Selçuklulara, her yıl (belli ki, hıristiyanlardan oluşan) askerî birlikler yolluyorlardı. Örneğin, (yenilgiye uğram ış olan) Erm eni K ralı II. Levon, elindeki to p rak ları koruyabilm ek için, her yıl, bin atlı ve 500 topçu, yani seçkin savaşçılar gön­ dermeyi yüküm lenm işti. K ırım Savaşı sırasında, Asya Türkiyesinde iki yıl ge­ çiren M. L ihutin'in belirttiğine göre, sonraları, Osmanlı ordusunda da, b ir bölümüyle, hıristiyanlar (Ermeniler) fiilen hizm et etmişlerdir.® Ama hıristiyanlar, asker olarak, herhalde güvenilmez öğelerdi ve askerlik hizm etinden istekle uzak tutuluyor­ lardı. Onlar, genellikle, kurtulm alık parasıyla askerlik hizm eti dışında tutu lu y o rlar ve "bedel” vergisi yatırıyor­ lardı. Küçük toprak ları elinde bulunduran tım ar sahipleri, yani sipahiler, bağımsız olarak savaşa gidiyorlardı. Gene de bunların sayısı, göreli olarak fazla değildi; o sıralar huzursuz b ir dönem yaşanıyordu, ve insanlar güvenlik için güçlü feodallara tu tunuyorlar ve onların uyruğu olu­ yorlardı. Savaş zam anında, loncalar, geride bulunan askerî birliklerde hizm et eden kişiler sağlam ak zorundaydı. Osm anlı dönem i için gerçek olan düzenleme, kuşkusuz, Sel­ çuklulardan aktarılm ıştır. Olağanüstü ivedi durum larda, —örneğin Moğollar 5 M. L lh u tin , agy. s. 44.



274



zam anında, b ir kez olduğu gibi— sultan, saray birlikle­ rini de orduya katıyordu.* Sonuçta, Selçuklularda, ordunun bileşim i karm aydı, am a bu ordunun İbni Bîbî tarafından işaret edilen sayısı ab a rtılm ıştır/ Askerî eğitim gevşek yürütülüyordu. Askerî idm an­ lar ve oyunlar (süngü, kılıç, çom ak oyunu) için alanlar (talimhane)® kurulm uştur, bunlar, Cl. H u a rt’m sözcüğü anlam ak istediği şekliyle,’ devlet (ya da beylik) toprağın­ da yaşayan sipahi ve haseki çocuklarının eğitim gördüğü askerî okullardı. Arada bir, sultan, feodalin askerî bilgi­ lerinin b ir yoklam asını yapıyor, kom uta heyetinin gös­ terisini izliyordu; am a kuşkusuz, bu yetersizdi; kitleler eğitim den kaçınıyordu. O rdu toplandığına ilişkin buyruklar, Selçukluların nereye yayılmaya niyetlendiğine bağlı olarak gönderili­ yordu; 13. yüzyılda, baskı, doğudan geldiğine göre, dev­ letin doğu sınırında bulunan ve seferin de tüm külfetini taşıyan boy başkanları, Malatya, M araş beylerine yapılan çağrılara değinilm ektedir. Sefer öncesinde, ordu, genellikle, devletin coğrafi m erkezinde bulunan Selçukluların “ta h t” kenti Kayseri'de’° toplanıyordu. B urada, sultan, orduyu denetliyordu. Geçit resm i ve oyunlar, daim a, savaş ruhunu yükseltiyor­ du.” Sultan I. Alaaddin Keykubad tarafından, halifenin yardım ına gönderilen büyük b ir askerî birlik, B ağdad'a yaklaştığı zaman, savaş sanatı gösterisi yapmış,'^ hızlı ha­ reketiyle, binicilikteki ustalığıyla, ok ve m ızrak atışıyla vb. izleyenlerde sevinçli b ir şaşkınlık uyandırm ıştı. 6 t b n l B îb î, IV, 182. 7 P . K ö p rü lü , S e lç u k lle r Z a m a n ın d a A n a d o lu ’d a T ü rk M ed en iy e ti, s. 215. s Y a z ıc io g lu A li, m , 211 - 212. 9 Cl. H u a rt, E p lg ra p h ie arabe, p. 45. lO tb n l B îb î, IV, 199. 11 Y azacıoglu AH, III, 315. 1 2 Y a z ıcıo g lu A li, III, 21T.



275



Gelenekleri gözeten sultan, “şölen” veriyordu, ve sul­ tan güçlü olduğu ve askerî girişim leri yengiyle sonuçlan­ dığı sürece, h er şey yolundaydı. Sancaklarını açan ordu, müzik eşliğinde, düşm an üze­ rine yürüyordu. Ordu birliklerinin görünüm ü, onların "ölüyü bile sersem letebilecek” olağanüstü haykırışları, BizanslIlar üzerinde sarsıcı etki uyandırıyordu. Daha, Sultan Sancar (12. yüzyıl) zam anından beri, coşturucu gürültülü sesler çıkaran tuhaf b ir müzik, gün­ de beş kez, “sancari” havasım (nevbet senceri) çalıyor­ du; Selçuklular, müziğe, onun orduyu esinlendiren gücü­ ne, b ir tü r dua gibi bakıyorlar ve, belli ki .müziği b ir yürüyüş m arşı haline sokarken, göçebelerin eski akıncılığını, yüksek b ir dinsel yararlılık düzeyine çıkarm ak is­ tiyorlardı. Köylüleri rahatsız etm em ek ve onları haraçlarla yıp­ ratm am ak için, daha Nizam ül Mülk, yollar üzerinde, belli uzaklıklarla ordu için erzak depolan hazırlanm asını öğütlüyordu. Bu noktada, Rum Selçuklularının da, öğüt­ lerini izlemek durum unda olduğu Büyük Selçuklu vezi­ rinin devlet anlayışındaki yüksek bilgelik dile gelmiştir. O rdunun ilerisinde ise, ülkenin durum u ve düşm an kuvvetleri hakkında kom utanlığa bilgi ulaştıran gözcühaberciler (casus) hareket ediyordu. Yangöçebe h alk ta atlı birlikler, ordunun tem el öğe­ sini oluşturuyordu. Bu birlikler, kom şular için felâket dem ekti, ve T ürkün daim a gururla yinelediği b ir atasö­ zü vardı: “T ürkün atının ayak bastığı yerde, ot bitm ez”. Yengi kazandığı yerde, ordu, halk tan özel olarak at nalı vergisi alıyordu. Piyade, o k ad ar önemli değildi.'^ O sm anhlarda, piyal a ib n l B îb î, IV. 183. — B kz: F. K ö p r ü lü 'n ü n (B iz a n s M ü e sse se le r ln ln T e ­ s iri, s. 244. n o t. 1) N iz a m ü l M ü lk 'ü n b u y ru k la r ın a (b l. X IX ) d a y a lı d ü ş ü n ­ c eler i.



276



de (14. yüzyılın ilk yarısında), O rhan’ın büyük kardeşi ve­ zir A laaddin'in girişimiyle kurulm uştur. Ayrıca, kalelerin ve kentlerin kuşatılm ası sırasında etkin olan özel b ir­ likler de vardı; teknik donatım ı daha yüksek olan ya­ bancı feodallar, topçu birlikleri sağlıyordu. Okçu askerler, “zevebun”, “o k 'la rla , kısa ve uzun m ızraklar "nize” ile silahlandırılm ıştı; m ızraklı "nizedâr”, birlikler, galiba, kılıç da taşıyorlardı. Barış zam anında, bu silahlar kuş ve yaban hayvanı avı için de kullanılıyor­ du. O klar genellikle zehirli ve çentikliydi; gövdeye sap­ landıktan sonra, çıkarılm a sırasında, bunlar, büyük ağrı­ ya yol açıyordu; ateşli silahların devreye girm esinden sonra da, O sm anhlarda, b u silahlar uzun süre kullanıl­ m ıştır. Bunların, vuruşm a sırasında ne k ad ar etkili ol­ dukları belli değildir. F. Bernye, bunların "hedefe isa­ bet edenlerden on k at daha fazlasının havada ziyan ol­ duğunu ya da yere saplandığını” yazıyor. Düşm anın darbelerinden korunm ak için, savaşçılar, zırh takım ları giyiyorlardı. B unlar “zırhlı” (zerrepaş) as­ kerlerdi, ayrıca, kuşkusuz, "k alk an ” da kullanılıyordu. Savaş silahları silah depolarında (zerdhane) korunuyor­ du.'^ Taşlar, "etkin ateş”, “Rum ateşi”, çerh’®aracı ya da atışları (Farsça tayr-i çerh) de devreye sokuluyordu. “îg o r Alayı D estanı”ndaki “şereşir”'^ sözcüğü bu rad an geçmiş­ tir. Genel olarak, silahlar yerli yapımdı; am a daha zen­ gin olanlar ya da saray hassasında görev yapanlar dışa­ lım la getirilm iş, silahlara sahiptiler; Şam ve T aşkent okM tlm l B îb î, IV , 223. 15 A raç, b a r u t d o ld u r a n d e m ir to p b o r u su n d a n İb a retti. 16 P. M. M eldoranskl ta r a fın d a n ö n e r ile n y o r u m (b kz: ZVO, t. X IV , str. X X III; tz v e s tiy a O td elen iy a r u ssk o v o y a z ık a 1 s lo v e s n o s tl A k a d e m ll N auk, t . V II, str . 299 - 301); b u e tim o lo ji P. Y . K orş ta r a fın d a n k a b u l e d ilm iştir .



277



la n ve yayları, “Yemen ve H indistan” işi kılıçlar vardı.'^ Feodal b ir ordu, nasıl silahlanm ış olabilirdi? Bu, 15. yüzyılın ilk yarısında, B. dela B royker’in anlatım ında gö­ rülm ektedir: Sultan II. M urad’ın 120 bin askerinin yarısı —atlılar— silahlanm ış durtım undaydı, yayalar ise kötü donatılm ıştı, çoğunluğu yalnızca sopa taşıyordu. Daha zengin feodalların kollarının oluşturduğu ordu birlikleri, kuşkusuz, teknik bakım dan daha iyi donatılm ıştı. Askerî donatım yetkin olmayınca, ta ra flar arasında­ ki çatışm a kısa m esafede m eydana geliyordu, dem ek ki, göğüs göğüse çarpışm a ve h a tta teke tek savaş, alışılm ış b ir durum du. Türklerde, Oğuz boylarında, kişisel y arar­ lılığıyla çarpışm anın sonucunu belirleyen alp ve bahadır tipi böyle oluşm uştur. Yüksek sanını b ir yana bırakan sultanlar bile, bazan, isteyerek, teke tek vuruşm aya girişiyorlardı. Bizans’a sı­ ğınmış bulunan Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, im pa­ rato ru aşağılayan küstah b ir F ran k ’ı düelloya çağırmıştı. O, belki de, sonra F rank’la teke tek vuruşm ada ölm üştür. A ralarında, önceden, çatışm a ya da düşm anlık bulunan kişiler de (erkân), istekle, teke tek vuruşm aya girişiyor­ lardı,’®burada, belki, kan davası yasası etkin oluyordu. Hem sağ kolda, hem de sol kolda, alpler ve b ah ad ır­ lar bulunuyordu; bunlar, belirleyici anda çarpışm aya atı­ lan özel birlikleri oluşturuyorlardı. Vakayiname, Konyah sipahi Salor Yoluk Arslan’m, m üslüm anlıktaki adıyla Hüsam eddin’in, Antalya surlarına tırm anan ilk kişi olarak yararlığına işaret etm iştir. Açık alanda savaşm aktan çekinen düşm an, kent ya da kale surları ardına gizlenmeye özen gösteriyordu. S ur­ larla çevrilmiş durum daki kale, düşm an kuşatm asına ko­ laylıkla karşı koyabiliyordu. S urların önüne hendekler 1 7 lb n i B îb î, IV, 383. ıS Y a z ıc ıo g lu A li, III, 116.



278



kazıltyordu. Evliya Çelebi, R um eli'deki Sarı-Saltuk tek­ kesini anlatırken (17. yy.) şöyle diyor: “Kale, yalçın ka­ yalar üzerinde konum landığı için, hendek yok”. Kale kuşatm ası için, daha, Sasaniler’ce k ural ve öğüt­ ler geliştirilm iş, bunlar, “Ayinname”” de yansım ış ve ga­ liba, Nizam ül Mülk tarafından da kullanılm ıştır. Kaleye yaklaşan ordu, b u rad a yaşayanlarla dış dün­ ya arasındaki bağı koparıyor ve içeriye dalabilm ek için, gedik açm aya çalışıyordu. B unun için, tü rlü kuşatm a do­ natım ları kullanılıyordu: “M ancınık”lar ve kuşatm a me­ kanizm aları (iradat) Antalya’nın kuşatılm ası sırasında, kentin karşısına, surları taşlarla parçalayan 100 m ancı­ nık kurulm uştu. Sultanın, karm aşık donatım lar sağlan­ m asını bile feodallara önerm esi, ayırıcı b ir özelliktir. Sa­ vaş öncesinde, beylere ve beylerbeyine gönderilen m ek­ tuplarda, sultan, m ancınıklara ilişkin de anım satm ada bulunm aktadır Halk, kuşatm ayı önceden seziyor, ve kentte büyük erzak yedekleri toplanıyordu, örneğin, (Antalya yakının­ daki) Kugunya kalesi kuşatm aya karşı hazırlık yaparken, kırk am bar dolusu hububat, dokuz am bar bal, yağ, b a­ dem ve tuz, odun yığınları, depolanm ıştı; suyla dolduru­ lan sarnıçlarda, denizdeki gibi dalgalar m eydana geliyor­ du.^' Sultan, başka araçları, savaş eylemlerine yeğliyordu. O, halkın psikolojisini etki altına alm aya çalışıyordu. Örneğin, düşm ana kork u verm ek için, kalenin önünde, tutsakların kesilmiş kelleleri sergileniyordu. Casusların­ dan aldığı bilgilerle, Sinop’u ele geçirmenin nasıl güç ol­ duğunu bilen sultan. K ir Aleksis’i zincire vurm uştur; cel­ latlar, onu kentin surlarına yaklaştırm ışlar ve, ayaklann19 K. tnostrantsev, agy. s. 40, 2 0 Y a z ıcıo g Iu A li, III, 234. 2 1 Y a z ıcıo g lu AH. III, 393.



279



dan asarak işkence yapm aya başlam ışlardır. Görünüm ü seyretm ekten bezen kent halkı, teslim olm aya razı olm uşlardır.^ Burada, hüküm dara bağlılık andı duygusu incitilm iştir. Sultan, kent çevresinde çiftliği bulunan kentlilere (feodallara) da m addi zarar veriyor, ve tarlaları, bağları, bahçeleri yakıyordu. Görüldüğü gibi, bu savaş zam anında alışılm ış b ir yöntemdi. Halk, kent çevresindeki bahçelere çok değer veriyordu. 637 (1239) yılında, Amid (Diyarba­ kır), Selçuklulara teslim olduğu zam an, sultan, kent hal­ kına lütfunu bağışlam ıştır: Bahçeler, devlete vergi yü­ küm lülüklerinden bağımsız tutulmuştur.^^ Ya da„^ensonu, sultan, rüşvet vererek kaleyi teslim olm aya boyun eğdiriyordu, ve bu da güç değildi. Gerçi, kalede b ir kom utan, garnizon kom utanı bulunuyordu, am a kalenin ayrı ayrı bölgeleri, kulelerin ve m azgalların vb. kom utası tek kişiye bırakılıyordu, ve b u rad a ihanet için geniş b ir alan açılıyordu. Örneğin, D iyarbakır’ın kuşatılm ası sırasında, h er ne­ dense, hosnutsuz, ihanete k arar verm iş ya da altın hırsı­ na, çekiciliğine kapılm ış b ir K ürt, Ibni Dinar, Sultana adam lar yollamış, kulelerdeki savaşçıları, belli koşullarla güvenceleyerek kendi yanına çekmiş, bunlar, içerden ka­ le kapılarını açmışlardır.^'’ Sık sık şöyle de oluyordu, m üttefiklerinden ya da kom şularından yardım alam ayınca um utsuz durum a dü­ şen kale, sultana, teslim görüşm eleri için tem silciler gön­ deriyordu. Eninde sonunda, düşüş kaçınılm azsa, yaşayan­ lar, gönüllü ba&lanmavı, ülkenin yakıp yıkılm asına yeğ­ liyorlardı; gönüllü teslim, şeriata göre, zorbalık ve yağ­ m adan kurtarıyordu. 22 Y a z ıc ıo g lu AH, n r , 134. 23 A li E m lri, O sm an lI V llâ y â tı Ş a rk ly esl, İ sta n b u l, 1918, s. 50. 2 4 İb n i B îb î, IV, 224.



280



Teslim olm a ko şullan tüılü türlüydü: Bazan, kadın­ ların ve çocukların çıkm asına izin veriliyor, ya da halk bütünüyle kaleden ayrılıyordu. Belki bu, askerler ta ra ­ fından gelecek aşırılıklardan çekinen, başka mezhepler­ den olan ya da m üslüm an olm ayan b ir halktı, daha büyük olasılıkla, burada, hem hıristiyanlarca hem müslümanlarca gözetilen "uluslararası hukuk" işliyordu. B ir defasında, sultan, öç duygusuyla, kale kom utanı­ na, binek atları satılm asını yasaklam ış, ve o, sınıra ka­ d ar askerleri tarafından taşınmıştır.^® Ganim etlerle ağırlaşm ış ordu, evine dönüyordu. Sul­ tan, yeni b ir sefere değin orduyu özgür bırakıyordu. Askerlerse, ganim etlerinden b ir bölüm ünü seve seve Allah yoluna bağışlıyorlardı. Örneğin, 607 (1210) yılında Konya’da "Akıncı” camii inşa edilmişti; belki de b u ya­ pıyı, "ak ın lar” sırasında zenginleşen herhangi b ir sınır beyi yaptırm ıştır. Savaşta yararlık gösteren ya da düşm an birliğini yok eden bahadırlar ve alplar, sultan tarafından ödüllendiri­ liyordu. A tlarının boynuna altın süslemelerle işlenmiş yak kuyruğu, "K utas" bağlanıyordu, sıradan savaşçılar arasında "alp lar” böyle ayrılaşıyordu.^'* H er yana, Osmanlı Sultanı O rhan'ın da hem en be­ nim sediği b ir yöntem olarak gürültülü "yengi duyurula­ r ı” (Fetihname) dağıtılıyordu.^ Bu, kendi türünde b ir si­ yasal propagandaydı. Yalan ya da istenmeyen söylentiler yayılmasını önlemek için, sultan, başkaldırm ayı düşünen düşm anlarına korku salıyor, ve kararsız ya da güçsüz dostlarını sevindiriyordu.® B ir halk türküsü, "d o st ağladığı, düşm an gülmeye 2 5 Y a z ıc ıo g lu AU, r a , 26 Y a z ıo ıo g lu AH, III, 27 J . H a m m er, G. O. 2SP. K ö p r ü lü . B iz a n s



198. 211. B „ 1, 148 - 149, 580 - 587, M ü e sse se le r ln in T esiri, s. 273.



281



başladığı zam an” doğan derdin etkisini çok renkli şekilde yansıtm aktadır.^ Devletin iç düzeyinin korunm ası için de, (maaşlı ça­ lışan) sürekli b ir askerî güç bulunuyordu. Tüm ülkede, "ordu kom utanlarına” (serleşker, subaşı) bağlı birlikler yerleştirilmişti.®’ B irlikler, kenar bölgeleri, düşm anın sız­ m asından korkuyordu; kentlerde ve kalelerde, polis, ka­ rakol hizm eti yürütüyor, yollar boyunca, kervansaraylar­ da, geçitlerde vb. konum lanıyorlardı. Moğol saldırısından sonra (olasıdır ki, daha Selçuk­ lular zam anında da), m aden ocaklarına, askerî birlikler yerleştirilm işti; hiç değilse (Muineddin P ervanenin saf dışı bıraktığı karşıtı) Şerafeddin H atıroğlu, B ulgar m a­ deni "kutvalını” elinde bulunduruyordu (burada 20. yüz­ yılın başında da m aden filizi çıkarım ı zanaatı sü rdürülü­ yordu). H alk, için, bu, ağır b ir yüktü: Feodalların yanında hareket eden askerî birlikler, zanaatçıları, köylüleri vb., vergilerle ve diğer yüküm lülüklerle haraca kesiyor, sojmp soğana çeviriyorlardı. Devlet suçluları da, aynı şekilde kalelerin yönetici­ lerine, kom utanlara (dizdar) em anet ediliyordu. M ahpus­ lardan, b u n lar sorum luydu. Kaçış ya da kaybolm a du ru ­ m unda, m ahkûm a kesilen ceza, kom utana yansıyordu. K arışıkhk zam anlarında, kale garnizonlarının önemi oldukça artıyordu. Çok daha fazla yetkinin ellerinde b u ­ lunduğunu kavrayan bu kuruluşlar, zorbalık yapıyorlardı. Selçukluların yıkılışından sonra, Konya'ya. Karamanoğlu egemen olduğu sırada, kalenin başında, "havasız” Türklerden yüz kişilik birliğe kom uta eden Kılıç B ahadır adlı "çolak hırsız” bulunuyordu.®’ 29 p r. G lese. E rz a h lu n g e n u n d L leder, pp. 59, 82, 72. 30 '‘S u b a şı" te r im iy le , g a lib a , b o y a sk eri b ir liğ in in k o m u ta m (y a da b e lk i, d o ğ ru d a n b o y b a ş k a n ı), "serleşker" te r im iy le fe o d a l b ir lik k o m u ta n ı k a ste d iliy o rd u .



282



S ultanın başkentine gönderilen büyükelçiliklere eş­ lik etm ek, yol boyunca elçiliğin saldırılardan ve takılm a­ lardan korunm ası için, sınırda bulunan o rdudan b ir m u­ hafıza onur birliği seçiliyordu; bu, sınır beylerinin görev­ leri alanına giriyordu. Kısaca, Selçuklularda, ordu, güvenilirlikten uzaktı; sistem köhneleşm işti. K üçük Asya’da, ortam , karm aşık durum aldığı ölçüde. Oğuzlar tarafından O rta Asya’dan getirilen askerî düzenleme zayıflam ıştır. Bu, artık, düzen­ li b ir ordu değil, daha çok, yağma düşüncesiyle ileriye atılan derm e çatm a b ir yığındı. Bozulma, feodalların b ir­ liklerini de sarm ıştır; büyük b ir birlik anlayışı, henüz, h er şeye karşın, feodal yapının daha yavaş sızdığı sınır beylerinde gözlemleniyordu; köylü kaynaşm aları sırasın­ da, son olanak olarak, sultan, devletin sınırından, Erzu­ ru m ’dan birlikler çağırmış, ve ancak o zam an Baba İsh ak ’m üstesinden gelmişti. Akdeniz kıyısında (şatolarda yerleşen). B atı Avrupa­ lI baronların ortaya çıktığı 12. yüzyıl sonunda ve 13. yüz­ yılın başlarına doğru, sultan. F ranklardan kiralık (echor, ecrihor) birlikler^^ edinmeye başlam ıştır; b u birliklere, h er yerde rastlanm ak tad ır (Arran’da G ürcüler ve F rank­ la r hizm et ediyorlardı); genel olarak, daha önce, örneğin, U rfa’da olduğu gibi. Haçlı - Frankların egemen olduğu yerlerde kiralık birlikler belirmiştir.®^ B ununla birlikte, Selçuklular, F rank birliklerini, da­ ha önce de tam yabilm işlerdi. F rank birlikleri, çok eski­ den, Bizans im paratorlarının hizm etinde bulunm uşlardı. Onlar, çoktan beri, Selçuklulara da yanaşm a eğilimlerini duyum satıyorlardı. Örneğin, 11. yüzyıl sonunda (1072 yı31 A flâ k i, II, 374. — M etin d e b ir sö z o y u n u vardır: “D izdar" (k a le k o im u ta m ) v e "dü zd dâr'' (a s ıla s ı h ır s ız ). 32 ib n l B îb î, IV, 301. — A y rıca b k z: F. K ö p r ü lü . B iz a n s M ü e sse se ie rin in T esiri, s. 247. 3 3 Y a z ıcıo g Iu A li, i n , 199.



283



lında), N orm an gönüllü birliğinin önderi (Ursel), T utuk’un tarafına geçtiği zam an böyle olm uştur. H ıristiyan vassallarm kendisine getirdiği birlikleri gördüğü zam anlar, sultan, bunların avantajlarını denem işti. Belirtm eli ki, yalnızca yabancılardan değil, Türklerden de ücretli askerler vardı. Kişisel güvenliğini düşünen büyük feodallar da, ancak, bel bağlayabildikleri kiralık birlikler besliyorlardı: Sahib Şemseddin, karışıklıkları bastırm ak için, kendi birliğini, sınıra gönderir gönder­ mez, karşıtları bundan yararlanm ış ve onu öldürm üşlerdi. Y ardım dileyen halifeye, gücünü gösterm ek isteyen S ultan I. Alaaddin Keykubad, kılıçlarla silahlanm ış 5 bin kişilik b ir birlik donatm ıştı. "Rum ülkelerinde”, ayrıca, T ürklerden seçilmiş ve K üçük Asya’da, Selçuklularda zengin feodallara dönüşm üş alplara ve bahadırlara, hiz­ m etkârlar (hançer güzâr) eşlik ediyordu. Maaşlı olan b ir­ liğe, ayrıca, 10 bin akçe "yolluk” (yol nafakası), yıllık ye­ dekleri verilm işti; güvenilir ve cesur kom utanlar seçil­ m işti.^ Bu, Oğuzlardan oluşan eski birliklerden ne denli uzaktır! Sultan, F ranklardan oluşan kiralık birliğin dayanık­ lılık ve direşkenliğine, feodal orduya olduğundan daha fazla um ut bağlıyordu. B unların geçindirilmesi pahalıya m al oluyor, am a buna karşılık huzur veriyordu. Sultan, bunu iyi kavram ıştı. Vakayiname, sıradan, disiplinsiz birliklerin çarpışm alarda büyük zayiat verdi­ ğini dile getirm ektedir; örneğin, b ir defasında, düşm anın savaşçılarının çoğunluğu öldürülm üş ve ayrıca 700 kişi de tu tsak edilmişken, sultanın tarafından, yalnızca tek b ir F rank ölmüştü.^^ Franklar, çarpışm alarda ilk saflan tutuyorlardı; böylece, onlar, feodal birlikleri, düşm an karşısında kaçm aktan alıkoyuyorlardı. 3 4 Y a z ıcıo g lu A li, III, 265 - 266. 3 5 lb n l B îb l, IV, 195.



284



Rum Selçuklularında, F ranklara ilişkin ilk bilgiler, Baba İsh ak ’ın biçim lendirdiği köylü başkaldırısı sırasın­ da belirm ektedir. Ve belki, sultanın, isyancılar üzerine F rankları sürm esinin nedeni de budur; o, b ir bölümüyle, topraksız bırakılm ış köylüler arasından seçilmiş tim ar ordusunun propagandaya kapılm ış olabileceğinden ve asilere katılabileceğinden korkuyordu. B ununla birlikte, sultanın. F ranklara bağladığı um ut çabuk kırılm ıştır: Sultan II. Gıyaseddin K eyhüsrev'in (1243 yılında), K ıbrıslı ve Cenevizli iki hıristiyanm kom u­ ta ettiği 2 bin kişilik kiralık birliği v a r d ı A v r u p a kay­ naklarının belirttiğine göre, Kösedağ çarpışm asında ilk kaçanlar F rank askerleriydi.®^ M oğollardan sonraki dönemde, ordunun örgütlenm e­ si kesin olarak tam am lanm ıştır. Bu dönemde, “askerî yargıçlık” (kadı-i leşker) görevi de kurulm aktadır.^ Bu durum da, ordu, onun feodal - boysal karm a ör­ gütlenmesi, Küçük Asya’da, Selçuklular tarafın d an aşılan uzun yolu dile getirm ektedir. K üçük Asya'nın fethini, Oğuz atlı birlikleri gerçek­ leştirm iştir. Devletin sınırlarım koruyan Oğuz boyları, atlı birliklerini sağlıyordu; atlı birlikler, daha sonraları. Sultandan to p rak p arçalan , tım arlar ve zeam etler alan feodalların ve tım ar sahiplerinin birlikleriyle bütünleş­ m iştir. K üçük Asya'da, "toprağın yeniden paylaşılm ası"nın yam sıra, yerli serbest köylülük de devam ediyordu; bu kesim, oldum olası, dedelerinin b ir parça toprağı üzerin­ de yaşam ayı sürdürüyordu, savaş zam anında ve seferler sırasında yayalar bunlardan oluşturuluyordu. 36 C. D 'O h sso n , op. c lt., III. 80 - 81. 37 L e B ea u , H isto lr e d u B as E m plre. N o u v e lle â d ltio n , t. X V III, P aris, 1834, p. 357. n o t. 1. A yrıca bk z: C. D 'O h sso n , op. c it., III, 81. 38 F. K ö p r ü lü , B iz a n s M ü e ss e se le r in in T esiri, s. 198, n o t. 1.



285



Ama feodalin ekonom ik gücü, siyasal önem ini a rtırı­ yordu; feodalların desentralizasyona (yerinden yönetm e­ ye) yönelik eğilimleri, onların başına buyrukluga ve ba­ ğımsızlığa doğal yatkınlıkları, feodal ordunun güvenilir­ liğini azaltıyordu. Ve çok eskiden beri, Sasanilere öykünen sultanlar da, kendilerini, dağlı savaşkan boylardan korum a birli­ ğiyle çevreliyorlardı. Selçuklularda, Oğuz Türkm enlerine karşı, b ir tü r iki­ li duygu vardı. Onlar, Türkm en öğesinin güvenilmezliği konusunda, Nizam-ül-Mülk'ün sözlerini anım sıyorlardı. Ne var ki, bilge vezir, Türkm enleri hesaba katm am anın da tehlikeli olabileceğini anlıyordu ve "H üküm darların Yaşam Ö yküleri'nin XXVI. bölüm ünde, bunlardan, Sel­ çukluların bu eski savaş ve eylem arkadaşlarından bin çocuk seçilmesini, onların gulam lar olarak eğitildikten sonra, sultana güvenilir b ir dayanak oluşturacağım salık verm ektedir. Ancak, Oğuz seçkinlerine b ir karşı denge olarak Sel­ çuklular, F ranklardan ücretli birlikler toplam ışlardır. Bu birlikler sultana bağlıydı; m aaşları ondan gidiyordu, ve feodalların iç kavga ve geçimsizliklerine kayıtsızca baka­ rak, ancak ona karşı yüküm lülük duyuyorlardı; sultan­ lar, herhangi b ir ihanetten çekinmeksizin, güvenle, F rank­ lara dayanabiliyorlardı. Aylık ödeme olanağı, yani devlet hâzinesinde parasal olanakların varlığı, artık [askerî örgütlenm enin —ed.] doğal ekonomiye bağlı olm aktan çıktığını gösterm ekte­ dir.



286



ONBEŞÎNCÎ BÖLÜM



Selçuklu Sarayı - B izan s, - Saray Tören K uralları ve Saray Sanları Üzerinde İra n Etkisi - Oğuz Geleneklerinin K alıntıları - H areni



Özgür bozkırların oğlu sultan. Küçük Asya’da da eski Oğuz geleneklerini ayakta tu tm ak istiyordu. Şölende, divanda, avda, her yerde, o, Oğuzların alışılm ış hukuku töreyi gözetiyordu. Akşamları ise, işlerden ya da askerî oyunlardan sonra, dinlenm ek için, saraydaki köşesine, “halvet”e çekiliyor ve kendisine yakın kişileri çevresine toplayarak içki meclisi kuruyordu. Ama, bu, sadece ilk dönem lerde böyleydi. Daha, O rta Asya’da, Büyük Selçuklular, îra n k ü ltü rü ­ nü öğrenm işlerdi. Bağdad halifelerini örnek alan Selçuk­ lular, hüküm dar konusunda, onu, dünya ü stü b ir varlık olarak gösterm e düşüncesini benim siyorlardı. 287



Bizans’a saldıran A raplarda, çok eskiden, Küçük As­ ya, Rum ülkesi (“R om a”, Doğu Roma İm paratorluğu) şekline dönüşm üştü. Ve, Rum, ikili anlam kazanm ıştı; b ir yandan, burası, artık Selçuklular tarafından işgal edil­ miş bölgelerdir, diğer yandan Bizans’ın Küçük Asya m ülk­ leridir:' Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev Alaşehir’deki^ (Filadelfiya) İznik İm p arato ru Laskaris’in Rum bölgeleri üzerine sefer gerçekleştirm ektedir. Selçukluların ardılı Türkiye de. Küçük Asya’da, "R um ” adını uzun zaman sürdürm üştür. Selçukluların Rum ülkesi Doğu Roma İm p arato rlu ­ ğu’nun form larını da kalıt olarak alm ıştır. Rum Selçuk­ lularının saray yaşam ında, saray yaşam ının düzenlenme­ sinde Bizans sarayının p arıltı ve görkem i de yansımıştı,® ve sultanlar sık sık sürgün ya da yurtsuzluk yıllarını Bi­ zans im paratorlarının yanında geçirince ya da Bizans er­ kânını, kaçaklarını ya da konuklarını Konya’da kendi yanlarında gördükçe, bu dönüşüm daha kolay gerçekle­ şiyordu. Böylece, Rum Selçukluları, (Orta Asya’dan kendi ge­ tirdikleri) Doğu ve (Küçük Asya’da Bizans’tan benim se­ dikleri) Batı kültürüyle içiçe durum dadırlar. Sultan, Oğuz akrabalarından uzaklaşm ıştır; akraba­ lık ve boy bağları kopm aktadır. Iranlılardan aktarılan yabancı kültür, sultanı, T ürklerin çok üzerinde b ir konu­ m a yükseltm iştir ve yalnızca sultan değil, dünyasal ve dinsel tüm ü st tabaka, Küçük Asya'daki tüm feodallar, T ürk’ü aşağılıyordu. Aflâki’de, "T ü rk ” sözcüğü, safdil, aşağı b ir yaratık düşüncesi uyandırıyordu. Selçuklularda, "şahnam e”dekileri anım satan eski 1 R u m , S u riy e ile k a r ş ıla ştır ılıy o r ya d a k arşı k arşıya k o n u lu y o r d u (R u m u Ş a m b e g le r l), bk z: Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 311. 2 Y a z ıc ıo g lu A li, III, 87, 88. 3 P . K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le rin in T esir i, s. 269.



288



İra n adlarına b ir düşkünlük vardı. Sultan, uyruğuna gö­ rünmez; sarayda, onunla uyruğu arasına, b ir perde indi­ rilm ektedir. Sultan h arek et ederken ise, eski îra n hü­ küm darlarında olduğu gibi, üzerinde b ir "şem siye” (çetr)'* taşınm aktadır, ve sultanın “şemsiye’'sini, henüz uzaktan gören erkân ve bağımlı prensler, saygıyla atlarından in­ m ektedirler. Sultan, çevresine karşı güvensiz ve kuşkuludur, sa­ rayda korku içindedir. T aht tutsağı halifeye öykünerek, kendisine, yabancı korum a birliği edinm iştir. O, bu ko­ ruyucular konusunu, Nizam-ül-Mülk'de okuyor, sonra, aynı tü r korum a birliklerini İstan b u l’da Bizans im para­ to rların d a da görüyordu. H azar denizi bölgelerinden devşirilen tutsaklar, satm alınan köleler, tüm bu “gulam lar”, "oğlanlar”, "müfredler” vb. eskiden beri, Türklerde seçme orduyu oluş­ turuyorlardı; iyi silahlanm ış olan bu özel askerler (hassa askeri) sultanı koruyorlardı, bunların sayısı d ört binle beş bin arasındaydı. Ayrıca, boylu poslu, yakışıklı genç­ lerden yüzer kişilik iki hassa briiği vardı: bunların silah taşım ası düzenini de getiren Nizam-ül-Mülk’ün (bl. XIX) öğüdüne göre derlenen bu birliğin yüzü H orasan'dan yü­ zü Deylem'dendi.^ Sultan, pek istemese de, çevresinde, ayrıca bin Oğuz gulamı bulundurm ak zorundaydı. O bruk'ta erkânın karşıladığı Sultan I. Alaaddin Key4 Ş e m siy e , d a h a 11. y ü z y ıld a , M ısır ’ın saray tö r e n le r in e g ir m iş ti, bkz: N a şir i - H u sra u K n ig a p u te şe stv iy a , str . 117. — D o ğ u tö r e n le r i, şe m siy e a l­ t ın d a g e ç it tö r e n i, B iz a n s ’ta n R u s h a lk şa rk ıla r ın a g e ç m iştir ; D ttk ov'u n a n n esi, k ilis e d e n d ö n erk en , g e n ç k ızla r, o n u n ü z e r in d e “k ırk s a je n lik ’' b ü y ü k b ir g ü n e ş lik ta şım a k ta d ır la r . D o ğ u d a , tö r e n “şem siy e si" k o n u su n d a , K. A. İn o str a n ts e v 'd e bir b ib lio g r a fi to p la m ış tır (T o r je stv a n n ıy v ıyezd P a tlm id s k ih h a lifo v , ZVO, t . X V II, str. 6 8 - 7 1 ) . 5 P. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in in T esiri, s. 242 - 245. S aray k o r u m a sı iç in (g a lib a , ifa d e e ttik le r i de d e ğ iş ik işle v le r o la n ) tü r lü te r im le - v.ardı, ö r n e ğ in İ b n i B ib i (IV, 182): "M aarida-i h a lk a -i h â k ü g u lâ m â n -ı dergâh ü m ü lâ z im a n ı y a ta k " d em ek ted ir, b k z: P. K öp rü lü , B iz a n s M ü e sse se le rin in T esiri, s. 243; "yatak , o ta k ," s u lta n ça d ırıd ır, a y m yerd e, s. 244, n o t. 3.



289



kubad,‘ deve üzerinde, ta h t kentine doğru hareket eder­ ken, iki yanında, "R uslardan” (herhalde bunlar Varyaglar ya da K ıpçaklardı), G ürcülerden, K ürtlerden, Deylemlilerden,^ Curcanlardan, Kazvinlerden, K um lardan (Küçük Asya hıristiyan Rum ları), H uriylerden (Afgan boyu) vb. oluşan 500 "serheng” ve bölükbaşı yürüyordu. Ölüm, bun­ lardan uzaktı. îb n i B îbî’nin renkli ve canlı anlatım ına göre, ölüm den sonra, kişiyi sorgulayan melekler, bu genç yabancılardan kaçıyordu. Onlar, "görünüm leriyle Mün­ kire, eylemleriyle Nekire korku salıyorlardı”. Sağ ve sol tarafta, silahlı yüz yirm i kişi (candar) yürüyordu, belle­ rinde altın kılıçlar asılıydı. B unlar, "Savul”! (savulun) diye haykırarak sultanın önündeki halkı dağıtıyorlar­ dı. "Uğurlu b ir saatte”, sultan, kente girdiği zaman, bey­ ler ve erkân, atlarından inm işlerdi; şevkm eyster (şarabsalar) eteklerini bellerine kıstırm ış "keykubadi” başlık­ larını giymiş (bu, anlaşılan îra n işi b ir baş giysisidir) ve "dünya hakim i” sultanı, atının üzengisini tu tarak götür­ m üştür, yani. Büyük Selçuklu Tuğrul Bey'in, halifeyi yü­ celtmesi sahnesi yinelenm iştir. Selçuklular, Küçük Asya’ya, görkem li karşılam a tö­ renlerini, O rta Asya'dan getirm işlerdir; bunlar, İran'da, yüzyıllarca sürm üştür. M. Lihutin, 19. yüzyılın ortasında, Makin Hanlığında, ordu kom utanına düzenlenen b ir k ar­ şılam a törenini anlatıyordu. Bezirgan köyünde, onur ko­ nuklarının önünde yürüyenler arasında, Alihan'ın uzun b astonlar taşıyan 70 hizm etkârı vardı; bunlar, anlaşılan, "çu b d ar”lar ya da "d u rb aş”lardı.® Sarayda, tah tın yanıbaşm da, m ızraklar, kalın sopa6 Fr. Sarre. R e ise İn K le ln a s ie n . B erlin , 1896, pp. T4, 75. 7 D ey lem U ler, ço k e sk id e n b e lir m iştir ; ö r n e ğ in , N a şiri H u sra u y ıl) , B asra'da b u lu n d u ğ u sırad a, b ir D e y lem ll, b u ra d a em irdi, 8 M. L lh u tin , agy, s. 248.



290



(11. y ü z ­



1ar ve “çouganlar'' taşıyan “çavuşlar” ve “d u rb aşlar"’ di­ kiliyordu. A rkada ise “saygıdeğer ataların m akam ında”, (ca-i aba-i kiram)'° "uğurlu ta h tta ”, daha sonra K açarlar­ da da olduğu gibi, "İra n h ü k ü m d arları” Ahmenilerin "ta ­ cım giym iş” (tac-ı keyani), uyruğunda b ir perdeyle ayrıl­ mış sultan oturuyordu. O, yeryüzüne, insanlara inm iş tan­ rısal derecede tapınılası varlıktı, ve yüzünü görm ek, uy­ ruğu için büyük onurdu; sultan, uyruğunu "k u l” olarak görm ektedir, ve yüksek görevliler bile kendilerini böyle yükseltm ektedirler." Sultanın m uhafızları, altın çerçeveli Şam ve Taşkent yayları ve kalkanlarıyla, topuzlarla silahlanm ış, "devlete ihanet edenlerin kanını akıtm aya” daim a hazır silahlı as­ kerlerden (silahdarlar, canbedarlar) oluşan b ir korum a birliğiydi. Selçuklularda, saray da —saray bakanlığı— îra n yö­ netim ince kurulm uştur. Bu bölüm , biçimsel olarak genel sistem den ayrılm ıştır, ve yalnızca bu bile, h er şeye karşın hukuksal esasların yüksek düzeyde geliştiğini dile getir­ m ektedir. "Divan” ve “saray” (devlethane, bargâh) kav­ ram ları, kesin çizgiyle ayrılm aktadır, tıpkı bunun gibi, sivil yönetim yazm anları olan “divan yazm anları” (divan m ünşileri) ve saray kalemi olan "saray yazm anları” (bar­ gâh m ünşileri) ayrıdır. Buraya giren bölüm ler : "M üşrif”lerin gözetimin­ deki m utfak, (mutfah); silah ve donatım deposu (cebehane); göreve atam a sırasında sultan tarafından dağıtılan kum aşların, hırkaların vb. bulunduğu gardrop (camdar9C1. H u a r t (A flâ k i, II, 230), n e d e n se , " d u rb aş’' s ö z c ü ğ ü n e , p o lis görevi y a p a n k iş l d e ğ il, “k a la b a lığ ın d a ğ ıt ıld ığ ı so p a la r ” a n la m ın ! veriyor. "D u rb a şla r ”, sa ra y c e lla d ın ın b u y r u ğ u n d a b u lu n u y o rla r d ı, bk z: V. B erto ld . T u r k e s ta n , ç, II, str . 237. " D u rb a şla r” k o n u su n d a a y rıca bk z: F. K ö p r ü lü : B i­ z a n s M ü e sse se le r in in T esiri, s. 213. l o lb n l B îb î, IV, 2 5 1 . 11 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 308.



291



hane, camehane); “banyo dairesi” (taşthane);’^ arena (rekhane); a t ahırı (astâbâl), —Fransızca (“astabal - ^table) terim i, sanki, tavla yönetim inin yabancı düzenlenmesi olduğunu gösterm ektedir—; saray avcılığı (şikârhane); kiler (anbar). B ütün bunlar, yüksek görevli kişilerin yö­ nettiği saray, yönetim inin yardım cı alanlarıdır. Örneğin, Aflâki'den bilindiğine göre, daha 13. yüzyılın sonunda, (Moğol hanına b ir akdoğan götürm üş olan) Tum anbay’ın başkanlık sarayında, şahinlik'^ bulunuyordu. Ayrıca “içki bölüm ü” (şarabhane) vardı, yalnızca uyarıcı içkiler (şa­ rap) değil, serinleticiler, h a tta içme suyu b urada toplan­ m ıştı. Örneğin, Sultan I. îzzeddin Keykavus, V iranşehir’­ de hastalandığı zaman, kendisine F ırat’tan su getiriliyor­ du.’^ B unlardan başka, b ir de, sultanın kişisel m ülkleri­ nin (hazine-i has) gelirlerinin yönetimiyle uğraşan bölüm vardı.'® Sultan, her şeyle ilgileniyordu, herkesin çalışmasını bizzat izliyordu; herkes, belli ki maaşlıydı, ve sultan, us­ talık gösteren yazm anların ve saym anların ("muhasiblerin ”) m aaşlarını yükseltiyordu.'^ Saray sanları kadrosu çok yüksek ve çeşitliydi, ve belki de zam ana göre değişiyordu: görevler kaldırılıyor ya da ad değişikliğine uğruyordu. Bazan, erkânın işlevle­ rini belirlem ek güçtür, bunlar birbirine karışm akta ve belirsizleşm ektedir. Saray yönetim inin başında saray em iri (em irbar) bu12 A m a b u ra d a gardrob d e v a m e tm iş tir ; “ta ş th a n e " sö z c ü ğ ü n ü , dah a. M ark izi b ö y le a n lıy o rd u , b k z: Cl. H u a rt, l « s s a ln t d es d er v lc h e s to u rn eu rs, t . I, p. 22, n o te . 1. IS A flâ k l, II, 310. M Y a zıc io g lu A li, m , 183. 15 V. S m irn o v , agy. s. 84. l 6 y a z ıc ıo g lu A li, n i , 2 1 0 -2 1 1 ; a y rıca s u lta n ın to p ra k la rın ın , " h azin e İşleri y a z m a n ı" (m ü n şl-1 h a s) b u lu n u y o rd u , bk z: F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e ss e se le r ln in T esiri, s. 201, n o t. 3.



292



lunuyor, o, ziyafetlerde, konukları yerlerine oturtuyordu. "Şölen” sırasında hizm et eden "yiyecek tadıcıları” (çaşnigir), sofracılar (hansalar), sakiler (şarabsalar) gibi gö­ revliler vardı. Tümü, sultanın güvendiği kişilerdi ve ge­ nellikle Rum lardı. Bunlar, ziyafetlerdeki gizli konuşm a­ ları duyuyor (ayrıca özellikle kulak veriyor) ve sonra, karşılığında kendilerine ödemede bulunan patronlarına, bunları yetiştiriyor ve satıyorlardı. Ayrıca, stalm ayster (miralıor), "hacib’ler,'^ ensonu, yıldızlara b ak arak talih bildiren "m üneccim ’le r bulunuyordu; b u sonuncular, sul­ tana, niyet ettiği b ir işin "uğurlu saatini” önceden bildi­ riyor ve uyarıyorlardı.’® “K âbenin sahibi önünde yem in ederim ki, m ünec­ cim ler yalan söylem işlerdir.” hadisinin uyarısına karşın, daim a ve her yerde, saray m üneccim lerinin rolü büyük­ tü; bunlar, siyasal karışıklıkların yaklaştığını önceden söylüyor, ve bu şekilde, sürekli korku içinde bulunan hüküm darın üzerinde baskı yapabiliyorlardı.'’ Daha 20. yüzyılda, İran'da, saray müneccimi, M ohammed Alişah'a ta h ta çıkm ak için, uygun anı fısıldam aya çalışıyordu. Doğu’da, saray kadrosunun zorunlu b ir öğesi dok­ to rd u ve ayrıca şair, h a tta soytarıydı. Sultanı eğlendir­ m ek ve gönlünü hoş tutm ak, kendisini sanat ve bilim koruyucusu olarak gösterm ek istediği zam an edebî söy­ leşide bulunm ak gerekiyordu; h asta olduğu zamansa, anında yardım a koşulm alı ya da ilaç verilmeliydi. H astalığı sırasında, sultanın yatağı çevresinde, "Ba­ tı'nm ve Doğu’nun en ünlü dokto rların d an ”^'’ b ir konsül­ tasyon ekibi toplanm akta, b u hekim ler bir, "tıbbi ta n ı” 17 B u n u n la b ir lik te krş. M ü k r e m ln H a lil (op. c it., s. 78): "H aclb” , " m e m lû k ’’ o la r a k a d la n d ır ıla n , y a n i g u la m k ö le le r d e n d e r le n e n ö z el ask er­ le r in k o m u ta n ıd ır . İS Y a zıcıo ğ u A li, III, 136. 19 p . B ern y e, agy. s. 154 -1 5 6 (B ü y ü k M o ğ o lla rın m ü n e c c im le r i « z e r in e gö z le m le r ilg in ç t ir ) . 2 0 Y a z ıc ıo g lu A li, III, 310.



293



koym aktadırlar; en güçlü em irler hizmetçi görevi yap­ m akta, örneğin E m ir K aratay, am eliyat sırasm da sulta­ nın başucunda leğen tutm aktadır.^' Hekim ler, genellikle K um lardan ve Yahudilerden oluşuyordu; bunlar, ustalık­ larıyla büyük ün kazanm ışlardı. 14. yüzyılda, Birgi’de, "kadıların ve F akihlerin’' önünde ayağa kalktıkları, sah­ ne gösterileri sırasında sultanın karşısında o tu ran b ir Yahudi hekim vardı. îb n i B atûta, bunu gördüğü zaman şaşırm ış ve duyduğu öfkeyi açıkça yazm ıştır.^ Sarayın örgütlenm esi (“çaşnigir”, "salar" —başkan— vb.) Farsça terim lerin bolluğunun da gösterdiği gibi, İran öğelerini koruyordu, am a Selçuklular, BizanslIlar­ dan b ir dizi san alm ışlardır. Türkler, İstan b u l’da konuk oldukları zam anlar, Bizans im paratorları, onlara seve se­ ve yüksek sanlar bağışlıyorlardı. Örneğin, Vakayinam e’de —artık Moğol dönem inde— Fahreddin Sevastos’a rastla­ nıyor.^^ Kuşkusuz, bu, augustus şeklindeki eski sanını koruyan b ir dönm e Rum da olabilir. Belki de, Bizans’ta sık sık "kayser” sözcüğünü işiten Selçuklular, b ir ada mı yoksa lakaba mı dönüştüğü belli olm ayan bu sanı,^'’ feodallara dağıtıyorlardı. Sultan I. K ılıçarslan’m oğulların­ dan birinin adı Muizeddin K aysarşah’tı, ve burada, daha önce vurgulanan Bizans ("tsezar” sanının aktarılm ası) ve Iran ("şah” sanı) ikili etkisine rastlanm aktadır. Ge­ nellikle, yüksek m akam larda bulunan saray görevlileri arasında, Iranlılar vardı. Bu, aile lakaplarından anlaşıl­ m aktadır: Tebrizî, Isfahanı, H orasanî, Simmanî, Termezî. Tusî, vb. "T ürk” sözcüğünün karşıtı olarak, îran lı için "Tacik” terim i kullanılmaktadır.^® 21 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 311. 2 2 lb n i B a tû ta , II, 305. 2 3 tb n l B lb î, IV, 264. 24B kz: İb n l BSbî, Y a z ıc ıo lu A li ve Afl&kl d iz in ler i. 25 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 120. — Erm -enllerce, b u te r im , d*ıha ö n c e , tü*n g ö ç eb e h a lk la r iç in k u lla n ılıy o r d u . TJrfalı M a tfe y , t ü m m üslüım an'.crı (h em



294



Sarayın alt hizm etlilerinin sayısı çok daha fazlaydı. Nöbetçiler, (nevbetî); perde dibi hizm etlileri “p erd ed ar” 1ar. Bunlar, sultanın iç odalarında görev alıyor olm alı­ d ırlar ve özel b ir em ire (mir-i perderan),^^ "saray kom u­ tanına" bağlanm ışlardır; “H aseki”ler; '‘feraş”lar; belki, ayrıca "o ğ lan 'la r, îb n i Bîbî, Vakayinam e’sinde, sultanın verdiği görevleri yapan "gulam lar” terim ini kullanm ak­ tadır; "ay yüzlü” köle gençler, şölen boyunca konuk­ lara su ve şarap servisi yapan güzel kadınlar; kapıcılar (kapuçı) vb.; am a tüm bunların, örneğin kapıcılarda ol­ duğu gibi (kapucıbaşı has) yöneticileri vardı. Tüm bu saray korum ası (ve hizmetçileri) için "hâvâşi” terim i kullanılıyordu.^ Saray korum ası, "sultan otağı yasası” (berkanun-i otak) şeklinde özel b ir düzenlemeyle yürütülüyordu. Sultan örneğinden esinlenen feodallarda da silahlı korum a birliği (sermüzedar) vardı. B unlar, sultanın sa­ rayına giderken bile, beylerini izliyorlardı; tüm ü ya da b ir bölüm ü, sahtiyan çizmeler giyiyordu.^ Şölen zam anında, m akam sırasının sıkıca gözetildiği tam b ir toplantı gerçekleşiyordu; Oğuz boylarının beyle­ ri, törede önceden belirlenen düzene göre oturuyorlardı; herhalde, diğer konuklar için de b ir düzenleme vardı. ik i yanda, iki m asa hazırlanarak, o rtad a .sultanın ve, belki, seçkin konukların oturduğu sahne şeklinde bir yükselti (sadr) yer alıyordu.^ Moğollar da, örneğin Kubilay Han, şölende böyle o tu r u y o r la r d ıg e n e llik le şölenİra n lIla rı, h e m T ü r k m e n le r l) b ö y le a d la n d ır m a k ta d ır , T ü rk ler ise, d ah a s o n ­ raları, A rap, Ira n lI y a d a T ü rk fa r k ı gössetm eksizin, ta c ik te r im iy le , yerle­ ş ik m ü sItim a n h a lk ı k a sd ed iy o rla rd ı, bk z: E. D u la u er. R 4 c lt..., p. 78, 2 6 lb n l B îb î, IV. 113. 27 F. K ö p rü lü . B iz a n s M ü e sse se le r ln ln T esir i, s. 246, n o t. 2. s s l b n l B îb î, IV, 113. 2 9 lb n l B a tû ta (II, 268) b e lli k l bir is tis n a o la ra k , E ğrid ir s u lta n ın ın , s a h n e ü z e r in d e d eğ il, yere, d ö şe m e y e s e r ili b ir h a lı ü z e r in d e o tu r d u ğ u n u b e lir tiy o r . 30D 'O h sson , op. c lt„ I, 638.



295



de, ev sahipleri, herhalde Konya’ya yön veren mevleviler de, böyle oturuyor olm alılar; oğlunu evine akşam yeme­ ğine çağıran Sultan Veled, sedire çıkmış ve onu izlemiş­ tir.^' Salon ışıklar içinde oluyordu; gümüş şam danlar ya­ nıyordu; eğer daha sonra, 14. yüzyılda, bölge beylerinin ya da Ahilerin görkemi, îb n i B atû ta’yı hayran bırakm ış­ sa, Selçukluların sarayındaki ortam , kuşkusuz, çok daha parlaktı. M asalarda, porselen, altın ve gümüş, zengin sof­ ra takım ı kullanılıyordu. Şölende verilen yiyecekler, çok çeşitli ve zevkliydi; koyun eti, horozlar, av etleri, güvercinler, keklikler; do­ yuncaya şarap, şerbet içiliyordu; am a ayrıca, Oğuz ulu­ sal yem ekleri ve içkileri de bulunuyordu.^ Güzellikleri, K andahar ve Helluh güzellerini gölgede bırakan şarap dağıtıcı sakilerin (sak) giysileri, altın ve gümüşlerle p ar­ lıyordu; başlarında altın işlemeli "eskeler''ler (Asakif) (yemeni anlam ında ç.) ya da beyaz veya kırm ızı "b ü rlü k ”ler^ vardı, kısaca, Selçuklular, Bizans’ın saray görkem i­ ni de benim sem işlerdi. B ir topluluk, müzik çalıyordu; tim bal (nekâre, kûs), boru (nefir, burgu), zurna (surna), "çengi”, "reb ab ”, d ar­ buka ("tabal”), vb.;^ burada. Iran k ü ltürünün etkisi kuş­ kusuzdur. Değerli giysiler given şarkıcılar, "ozan”Iar®^ ve "kopuzcu”lar, tam bu r ve koüuz çalarak, kentlerin fethedil­ mesi, bahadırların yararlıkları üzerine sofra türküleri yakıvorlar,^ eski Oğuz kahram anlarını anıyorlardı. Bu. sa­ vaşları, başkaldırıları vb. şarkılaştıran Kazak bahşileri31 A tlâk l, II, 398. 3 2 Y a z ıc ıo g lu A li, III, 204. 3 3 Y a z ıcıo g lu A li, II, 206. 34 M ü zik a le tle r in in adları, tb n i B îb î'd e v e rilm iştir . 3 5 Y a z ıcıo g lu A li, III, 206. 36 Y a z ıo ıo ğ lu A li, I II , 359 - 366.



296



(III, 217).



nin de sürdürdüğü repertuardı. Ayrıca, öykücüler vardı. Bunlar, anlaşılan, dinsel destan - şarkılar söyleyip duran ‘'nıeddah”lar "kavval”lar vb. idi. Günün konularına ilişkin sesler getirebilen halk ya­ ratıcılığı, toplum un ü st züm resine anlaşılır ve yakın geliyordu. Sonraki kuşaklar tarafından unutulan T ürk şiir ge­ lenekleri, Selçuklular zam anında, bu îra n k ü ltü rü hay­ ranlarında, gene de, Osmanlı sultanlarında olduğundan daha güçlüydü; eski kahram anlık törenlerini yansıtan “Dede K orkut K itabı” bu gelenekleri, belleklerde tu t­ maktadır.®^ E dirne'deki Milan elçiliğine katılan B. de la Brokyer de, Türk kahram anlarının savaşçı yararlılıklarını dile getiren türkücü müzisyenleri gözlemlemiştir.^ Yazıcıoğlu Ali, saray şöleni tablosunu, anlaşılan. Sul­ tan II. M ürad’ın sarayından başlayarak geriye doğru can­ landırm ıştır. Belki, saray hizm etçilerinin "baş giysisi” eskûflar da "eskefe, aslında eşik, eşik bezemesi. Sonra­ dan, başa giyilen b ir yemeni, kufi, ç. - n.” V akayinam eye Türk dönem inde girm iştir. Bunu, Sultan II. M urad “tü ­ retm iş” ve m oda haline getirmiştir.®’ “Dede K orkut K itabı”na girm iş olan kahram anlık söylenceleri. Erm eni B eyşehri’nin eliyle yeniden kayde­ dildiğine göre,'"’ bu da, sanki, Selçuklular dönem inde. E r­ meni türkücülerin büyük önem taşıdığını varsaym aya olanak veren b ir kanıt gibidir. 19. yüzyılda, Bayazıd’da, M. L ithutin’in gözlemlediği gibi, türkücülerin rep ertu arı genişti; bunlar, kahvehane­ lerde “Şehnam e” kahram anı R üstem ’in yararlıklarım tür37 Y a p ıtın g e n e l k a r a k te r istiğ i, b k z; V. B a rto ld . T u r y e tsk iy ep os 1 K a v k az. Y aa ik 1 llte r a tu r a , t. V, 1930, s tr . 1 - 18. 38 B. d e -la -B r o k y e r , str. 584. 39 A. R a slm . O sm an lI ta r ih i. İ s ta n b u l. 1328 - 1330, II, 308. 40 V a ry a n tla r, " Ü lk ü ’' (1938, n o t: 1 v e d ev .) d e r g isin d e b a s ılm ıştır .



297



küleştiriyorlardı, am a b ir an, kolayca esinlenerek Rus silahının başarılarını ya da T ürklerin utanılası kaçışını da, türkülerinde dile g etiriyorlardı/' Ve bu, "Allahın ken­ dilerine gönderdiği b ü tü n yöneticilere hizmete ve dalka­ vukluğa hazır oluş”, şarkıcıların yabancı kökenliliğine ilişkin varsayım ı güçlendirm ektedir. Ben gene de, Selçuklularca, ozanlık kurum unun Erm enilerden alındığım düşünmeye devam ediyorum.''^ Şarkılara, m asal anlatılarına tü rlü oyunlar eşlik edi­ yordu. Örneğin, h üner sahiplerini genellikle çevresinde bulunduran sultanların sevdiği eğlence u staları Selçuklu hokkabazları, B izans'ta ünlenm işlerdi. Sultan II. Kılıçarslan, İm p ara to r M anuel’in yanında bulunduğu sırada, iz­ leyicilerin karşısında, hokkabazlar, gösteri yapm ışlardı, belli ki bunlar, karm aşık akrobasi num araları gösteriyor­ lardı."” Yengi kazanm ış kahram anların övülmesine, coşkulu b ir ilgi gösteren saray, talihsizliğe uğram ış düşm anların sahnede nasıl simgelendiğini de severek izliyordu. Anna Komnin, "Anılar”mda, inme hastalığına yakalanm ış olan babası im p arato r Aleksis’in "b a rb a rla r” önünde alaya alındığı kom edilerin, Sultan II. K ılıçarslan’m başkenti Konya'da nasıl oynandığını anlatm aktadır. Yunan araş­ tırm acı Skarlatos, burada, daha önceye ilişkin (12. yüz­ yıldan) Rum Selçukluları gölge tiyatrosunun belirtilerini görm ek istiyordu. Ama, Profesör G. Jakop'un'*'* da işaret ettiği gibi, Anna K om nin’in sözlerinden bu varsayım ı çı­ karm ak güçtür. K uşku yok ki, bu, olayların taze izleri 41 M. L lh u t in , agy. s. 126 - 127. 42 VI. Gordl'evskiy, P r o ish o jd e n iy e o sm a n sk o v o slo v a " uzan" . U ç y o n iy e z a p is k i t n s t i t u t a n a ro d o v V o sto k a , M., 1930, str. 229 - 231. A yrıca b k z: V. B a rto ld . T u r ty e tsk Iy ep o s 1 K avkaz, str. 9. prim ; H. Z ü b eyir I. R ıfa t. A n a ­ d ild e n derlem eler. A nkara, 1932, s. 297. (S ö z c ü ğ ü n ça ğ d aş a n la m ı o z a n 'd ır). 43 N. J orga. G e sc h lc h te d es o so n a n isch en R e lch es, Bd. I. G o th a , 1909, p. 103. 44 Jaoob. D le T ü r k lsch e V o lk s littsr a tu r . B erlin , 1901, pb. 37.



a.



298



üzerinde doğan, halkın kaba siyasal türetm eleridir. Şölenlerde, sık sık, yabancı dilde konuşm aya da rastlanm aktadır, çevredekilerden b ir şey saklam ak gerekti­ ğinde, sanki Farsçaya başvuruluyor gibidir/^ Yazın dili, kuşkusuz Farsçaydı, ve bu dilde yazılan tüm yapıtlar, toplum un ü st tabakasının kullanm ası için­ di; am a, zam anın koruduğu az sayıda litaratü r, büyük ta­ rihsel önem taşım aktadır: İbni Bîbî, Aksarayi Vakayina­ meleri, Aflâki’nin anıları; Selçuklulara Bizans’tan geçmiş yüksek görevliler bile, Farsça yazıyorlardı; örneğin, Türkm enlere yakınlığım gösterişli biçim de vurgulam ak iste­ yen, Rum asıllı Hass Oğuz “M unazarai çenguşarap” (“çal­ gı ile şarap arasında ta rtışm a”) adlı b ir çalışm a hazırla­ m ıştır. Genellikle, İra n ’dan gelen m üslüm an k ü ltü rü öğeleri, Selçuklularda, oldukça belirginleşiyordu. İra n ’dan Küçük Asya'ya, şairler, bilginler yönelm işlerdir. Sultan, şehza­ deler, feodal sınıf, Fars dilini iyi biliyor, Farsça şiirler ya­ zıyorlardı; îra n şairleri ve bilginleri, onlar onuruna kasi­ deler yazıyor, onlara y apıtlar adıyorlardı^''* vb.; 12. yüz­ yılın sonunda, şairler. Sultan II. K ıhçarslan’m oğullarına Farsça övgüler yazıyorlardı. Anlaşılan, şehzadeler, oku­ m uş kişilerdi ve îra n yazınına değer veriyorlardı. K üçük Asya’da, Azerbeycan’daki Hancı bölgesinden Nizam i’nin şiiri de iyi biliniyordu. Nizami, "Mahzen-i Es­ ra r” başlıklı uzun şiirini —“Beşleme”nin ilk bölüm ünü— Selçukluların dünürü, Erzincan egemen beyi Fahreddin B ehram şah’a adam ıştır. Adının sonsuzlaştınim asından hoşnutluk duyan Mengücük, şairi cöm ertçe ödüllendir­ m işti. Ama belli ki, Selçuklular sarayı da şiire değer ve­ riyordu. En azından, Ibni Bîbî, bunun öyküsünü ayrmtıy45 Ch. S ch efer. Q u e lq u e s chapitreg d e l'abrtgâ du S e ld jo u - knameh: R e c u e ll d e textes et traduetions publi^s par le s professeurs d e l ’E cole d es la n g u e s OTientales vivantes, t. I, P a ris, 1889, p. 8 . 46 F. K ö p r ü lü . T ü rk e d e b iy a tı ta r ih i. İ sta n b u l, 1928, s. 247.



299



la dile getiriyor/^ Töreye düşkün olan Sultan I. Alaaddin Keykubad bile, Farsça şiirler ("rubailer”) yazıyordu. Konya çevre­ sindeki surlai'i restore ettirdiği zam an ise (1222 yılı), taş­ lar üzerine "Şehnam e”den dizeler kazılm asını buyurm uş­ tur. Selçukluların savaşçı yiğitliği, İran kahram anlarının yararlıklarının betim lem elerinden güç altyordu. Belli ki, “ Şehnam e”, Selçuklu sarayında büyük ilgi ve sevgi görüyordu. M. Fuad K ö p rü lü n ü n dile getirdiğine göre,'® son Sel­ çuklulardan biri, "Selçuklu yurtseverliğini” yükseltm ek isteyen III. Alaaddin Keykubad, şiir halinde, "Şehnam e”ye benzer b ir Selçuklu saltanat kitabı yazılmasını ısmarlam ıştır. Bu destanın yazılması görevi, şair Hoca Dehhan i’ye verilm iştir. Türkm en kökenli (daha sonra anayurdu H orasan’a dönmesi için izin dileyen) Hoca Dehhani, uzun süre ilgi ve sevgi gören Türkçe “gazeller” de yazıyordu.'” 13. yüzyılda, Küçük Asya’da, O rta Asya’dan gelen Türk kültürü etkisi güçlenm iştir. M oğollardan k u rtu la­ rak buraya yönelen bilginler, O rta Asya yazını üzerine kurulu b ir yazı ortam ım da taşım ışlardır. O rta Asya yazını, artık, o zam an. Küçük Asya yazı­ nının dilini ve konularını biçim lendirm eye başlam akta­ dır. Yerli şairler, içinde ulusal gelişme tohum larının oğul cuklarm ı taşıyan b u "T ürk” düşünce akımına, ister iste­ mez, ilgi ve sevgi gösterdiler. îra n kültürüyle yetişmiş Celâleddin R um i’nin oğlu 4 7 İb n l B îb î, IV , 22; Y a z ıc ıo ğ lu A li, OT, 57. A y rıca bk z: "H akan! — N iz a m i — R u s ta v e li’’ d e r le m e si, 1, M . — L., 1935, str . 39. — Y . E. B'e-rtels’d© (E ncyclopĞ die d© l'Isla m , III, 1002) n e d en se, A zerb a y ca n A ta b ey i tld e g lz g ö ­ r ü n m ek te d ir . 48 P. Köprülü. Türk edebiyatı tarihi, s. 288. 49 B u k o n u d a bk z: F. K ö p r ü lü 'n ü n , A n k ara'd a ç ık a n " H a y a f' (1926, n o : 1, str . 4 - 5 ) d e r g isin d e k i m a k a lesi. A y rıca b k z: F. K ö p r ü lü . T ü r k E d eb iy a tı T a rih i, s. 318,



300



Sultan Veled de, Türkçe şiirler yazm ışlardır. Bu “Selçuk” şiirleri, H am m er zam anından beri, yüzyıl boyunca, doğubilim ciler tarafından incelenegelm iştir.“ Sultan Veled'in Türkçe şiirlerinin göreli olarak ayrıntılı b ir seçimini, 1925 yılında, Veled Çelebi yapm ıştır. Böylece, incelik kazanm ış İran simgelerini isteyen sarayın akşam larına karşın. Küçük Asya'da, din çevresi tem silcileri —hocalar (hoca Dehhani, Ahmed Fakih, ya da hoca Fakih), dervişler (Seyyad Hamza)— aslında sufi çizgileriyle örülü b ir T ürk şiirini de aşılam ışlardır, ama, Mevlevi tarikatının kurucusu şair Celâleddin R um i’nin yaşadığı b ir zam anda, ve Moğol saldırısı dönem i için, bunun böyle olm ası doğaldı. 14. yüzyıl T ürk şairleri de düşünceleri üzerinde eğitilmiş olduğu mevlevi dervişleri Celâleddin Rumi ve oğlu Sultan Veled gibi, kendilerini ulusal akım a kaptırm ışlardı. T ürk m istik şiiri de, özellik­ le şölenler sırasında, saraya girm e olanağı bulabiliyordu. Ama şölenlerde yalnızca neşelenmekle, eğlenmekle kalınm ıyordu. Siyasal konular da, b u rad a görüşülüyor, h a tta anlaşm alar da b u rad a gerçekleştiriliyordu.®' H aftada iki kez oyun kuruluyor, ok atm a, “çevgân” ve “to p ” oyunları gibi,“ tüm ünün b ir düzene sokulmuş olduğu, Sasanilerden Türklere geçen oyunlar oynanıyordu.“ Sultan, sevinçli anlarında, güzel kadın halayıklarına 50 P, K ö p r ü lü . T ü rk D ili ve E d e b iy a tı h a k k ın d a a ra ştırm a la r, İ sta n b u l, 1934, ss. 162 - 173. 51 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 381. 52 B u o y u n k o n u su n d a , O p p en h e im 'd e (M ax v o n O p p en b eim , D er D Jerld u n d d as D jerld - S p iel. tsla m ic a , y o l. I I ) b ilg i v e r ilm iştir . O yu n y a ln ız c a k e n t h a lk ı a ra sın d a d eğil, k öylerd e de o lm a k üzere, T ü rk iy e ta şr a sın d a s a ğ la m c a k o r u n m u ştu r , bk z: V I. G o rd lev sk iy . O sm a n sk a y a svadba. E tn o g r a flç e sk o y e o b o zren iy e, 1914, n o : 3 - 4 , str. 51 - 53. B u o y u n u ç o cu k la r da o y n u y o rd u : “A tç ılık D ern eği" ta r a fın d a n d ü z e n le n e n , İ s ta n b u l’d ak i y a r ış ­ m alara, B a y b u r t’ta n g e le n ta k ım ın k a p ta n ı B asri, o n ik i y a ş ın d a n b eri, b u o y u n u o y n a d ığ ın ı b e lir tm işti. 53 K. în o s tr a n ts e v . S a sa n id sk iy e e ty u d ı, str. 72.



301



ve erkek uşaklarına arm ağanlar veriyor, altm kablar için­ de h ırk alar vb. bağışlıyordu. Değeri ve rengi farklı h ır­ k alar arm ağan ediliyordu. Bağımlı b ir bey, saraya geldiği zam an, Selçuklular, cöm ertlik parıltıları saçmayı seviyorlardı. Erzincan beyi Davudşah, sultana dilek bildirm ek için, K ayseri’ye gel­ mişti. Ona, atlastan ve ipekten b ir otağ hazırlanm ıştır. Sonra, saray m utfağından, yiyecekler getirilm iş ve müslüm an konukseverliğinin gerekli süresi olan üç gün bo­ yunca böyle sürm üştür. Dördüncü gün, m utluluk verici gelişi nedeniyle, sultan, ona 10 bin altın sikke, değerli taşlarla süslü başlık ve kuşak, zırh takım ı, a t vb., yani, bağımlı beye verilmesi gereken h er şeyi bağışlam ıştır. Be­ yin geçimi için de, 2 bin koyun, 2 bin yük buğday, 500 yük arpa, 200 tulum şarap ve 20 bin akçe belgesi veril­ m iştir. Sultanın K ayseri'deki sarayı b ir bahçeyle çevriliy­ di.^ Ama, Aflâki’nin “M enkıbeleri’ nden anlaşıldığına gö­ re, kuşkusuz, Konya’da da durum böyleydi; ancak Moğol1ar zam anında, bahçe bakım sızlaşm ış ve giderek b ir me­ zarlığa dönüşm üştür. Sultan, bazan kent dışına, Konya ovasına gidiyordu; orada, küçük b ir gölün bulunduğu b ir yerdeki "Filobad” ["K ubâdâbad”] köşkünde dinleniyordu.^^ K adınlar, ayrı yaşıyorlardı; onlar şölenlerde bulunu­ yorlardı. M üslüman sultanın b ir harem i vardı ve buraya yabancı erkeklerin girm esi yasaklanm ıştı. Ne var ki, bu durum , giderek oluşm uştur; Sultan II. K ılıçarslan zam anında, henüz, eski âdetler, eski gelenek­ ler egemendi. Örneğin, sultanın kızı îsm eteddin Gevher 5 4 tb n i B îb î, IV, 113. 55 A flâk i, I, 30; II, 196. H uart, b u a d la n d ırm a y ı, P ılo p e d ıo v (d o stla r o v a sı) s ö z c ü ğ ü n d e n tü r e tm e k te d ir , a m a b e lk i bu rad a, ik in c i b ö lü m d e "abad" s ö z c ü ğ ü g izild ir; n e o lu r sa o lsu n , b u yer ad ı, sa ra y ın R u m sev er e ğ ilim le r in i d ile g e tir m e k te d ir,



.302



H atun, babasından pay olarak Kayseri toprağını alm ıştı; K ılıçarslan’ın M alatya'da ölüm ünden sonra, onun, adı ga­ liba îzabella olan dul eşi (1124), kentin yöneticisi olarak kalm ıştır.^ Eş seçerken, sultan, harcam alar karşısında duraksam am aktadır, örneğin, K ıhçarslan’ın "arı soyundan’’ ge­ lin için, 100 bin florin başlık (kalın) ö d em iştir^ Yassalar ve hıristiyanlar, Selçuklu, onların kızlarım harem ine al­ dığı zam an, gurur duyuyorlardı. Sultanla dünürlük iliş­ kisine girince, bunlar, konum larını güçlendiriyorlardı. Ör­ neğin, K ir F arid siyasal düşüncelerle, kızını sultana vermekte,^ Gürcü kraliçesi, Konya'ya kızını gönderm ektedir vb.. Ayrıca, Tokatlı, öyle görünüyor ki, T ürk kadını olan b ir Kumaç H atun anılm aktadır. Bunun, b ir ad olm aktan çok, sultanın ikinci (küçük) eşinin sanı olduğu anlaşılı­ yor.^’ S ultanların eşlerinin kendi sarayı, (Hıristiyan kadın­ lardan oluşan) kendi halayık ve köle kadrosu vardı; sul­ tan eşinin b ir kadın haznedar tarafından yönetilen özel hâzinesi de bulunuyordu; h atta, Osmanlı dönem inde, (sa­ rayın ekonom isini yöneten) "hasnedar usta", sarayda bü­ yük etki sahibiydi. B ir defasında, mevleviler, yoksul b ir kızı evlendirir­ ken, saraya. Gürci H atun'a, u sta hatunu yollam ışlar, o ise, sarayda, em irlerin eşleri arasında zengin çeyiz topla­ m ıştı. K um aşlar, örtüler, küpeler, yüzükler, bilezikler ve ev için (şam danlar, kaplar vb. oluşan) tam b ir takım . Sultanın kızları, burada, harem de eğitiliyordu. Bun­ lar, Aflâki'nin yazdığına göre, "soylu ve öğrenim görmüş 56E. D u la u rter. R â c it... pp. 70, 106; b u n u n y a n ısır a , S u r iy e li M lh all'in y a y ım c ıs ı E. J . C h a b o t (III. 200, n o t. 2) b u v a r sa y ım ı r ed d etm ek ted ir. 5 7 y a z ıc ıo g lu A li, III, 157. 5 8 Y a z ıeıo ğ lu AH, III, 243 - 244. 59 B u g ü n “k u m a " sö zc ü ğ ü , b u a n la m d a k u lla n ılıy o r ; K u m a ç H a tu n k o ­ n u su n d a . b k z: A flâ k i, d iz in su b v oce, K araim lerde. “k u m a ” s ö zc ü ğ ü , k u tsa l k it a b ın a n la y ış ın ın e tk is iy le n ik â h s ız k a rı, “o d a lık ” a n la m ın ı k a z a n m ıştır .



303



b ir kadın” olan, anlaşılan, mevlevilerce salık verilen usta hatunun gözetimine em anet ediliyordu. Moğol döneminde, genel olarak mevleviler, saraya ustalıkla sızabilm işler ve tüm sultan sarayını, kadınlar aracılığıyla, etkileyebilm işlerdir. Örneğin, Sultan II. îzzeddin K eykavus'un eşi Gürci H atun, Celâleddin R um i’nin alım m a kendini kaptırm ıştır; o, Celâleddin R um i’den (da^ ha sonra dünya pazarını iyi bilen H indistanlı b ir tüccarın belirlediğine göre), Serendib’te b ir yerde, yani Seylan’da yetişen gizemli çiçekler almış ve bu çiçeklerin taçyapraklarıyla gözlerine dokunarak h astaları iyileştirmişti.*® Daha O rta Asya'da, eski Oğuz gelenekleri, İran 'd an yapılan aktarm alarla uyum içinde, b ir arada yaşıyordu. Küçük Asya’da, Selçukluların harem lerine, tutsaklar, oda­ lıklar ve yerli hıristiyanlardan eşler, çoktan Küçük Asya'­ da yerleşmiş T ürk boylarının sonraki kuşakları, K afkas­ yalI kadınlar vb. giriyordu. Bu da, Anadolu Türkünün dış görünüm ünde, etkisini gösterm iştir.



60 A flâ k i, II, 75. — V. d e R u b ru k , b u n u , o n a v e d e r m a n sız d ü ş e n o ğ lu n a İlişk in o la ra k a n la tıy o r (P u te ş e s tv ly e v ı v o s to ç n ly e str a n ı, str. 177).



304



ONALTINCI BÖLÜM



Selçuklular Döneminde Dinsel İnanışlar - Müslümanlık Öncesinin ve Hıristiyanlığın Yansımaları - Resmî Din Olarak İslâm - Küçük Asya’da Dervişlik - Mevleviler ve Celâleddin Rumi’nin Rum Çevresi



Selçuklular, İslâm î, çok önceden, daha Maverâünnehir'de benim sem işlerdi, am a dış görünüşün arkasında. Küçük Asya’da eski, m üslüm anlık öncesi yatkınlıklar, uzun süre devam ediyordu. Çok eskiden, daha K üçük Asya üzerinde Iran hüküm ­ darlarının egemenliği sırasında, Küçük Asya’ya, Iran kül­ türü, Iran dinsel düşünceleri yayılmıştı; onlar, burada, belki, henüz tam anlam ıyla kaydedilmemiş izler bırak tı­ lar. Küçük Asya’da, Selçuklular, dıştan olduğu gibi, içten de ayrı inancın etkisine uğram ışlardır. Ve Selçuklulara, islâm m kalesi olarak. H açlıların saldırılarım engelleyen, inanç savaşçıları gözüyle bakm ak doğru olm ayacaktır. 305



Küçük Asj^a’da, Selçuklular, gerçekten de, hıristiyanlarla savaşım yürütm üşlerdir; onlar, yazıtlarda, kendilerini gu­ rurla, kâfirleri yok ediciler olarak sanlandırıyorlardı; “İslâm sultanları” olarak yüceltiyorlardı, am a dinsel yo­ bazlık, onlara yabancıydı, onların savaşım çizgileri islâmla yapay olarak bağlantılıydı.’ Selçuklular, dinin çık ar larm ı değil, kendilerinin siyasal ve ekonom ik çıkarlarını savunuyorlardı. Selçuklular, uyrukları için gerçek müslüm anlardı ya da öyle görünüyorlardı, am a kapalı iç çev­ rede, gerçek yüzleri ortaya çıkıyordu, ve bu konudaki söylentiler ülke dışına yayılıyordu. Örneğin, H alep’ten N ureddin Zengi, Sultan II. K ılıçarslan’a elçi gönderdiği zam an, o, sultanın inanç yenilemesini istemişti.^ Demek, 12. yüzyılın ikinci yarısında, dışarda, Selçukluların tam m üslüm an olduklarından kuşkulanılıyordu. Hemen belirtm ek gerekir ki, suçlam alar, genellikle, islâm i inancın d ö rt ekolünü özdeş değerlendiren dinsel hoşgörüyü kavram aktan uzak ve buna yabancı, d ar ka­ falı, biçimci çevrelerden geliyordu. Yönetici ü st tabaka­ nın ikiyüzlülüğünden kuşkusuz, bağımsız olan halkın “alt tabakaları” da islâm dan uzaktı. Daha 14. yüzyılda, yani Selçuklulardan sonra, îbni B atû ta’nın anlattıklarından görüldüğü gibi, Alaiye'de, ka­ dınlar, yüzleri açık olarak dolaşıyorlardı.^ Bunlar, olası­ dır ki, yalnızca hiristiyan kadınlar değildi, yabancılar arasında, —^yabancı tüccarların ziyaret ettiği— kentin ya­ şam koşullarında İslâm dininin istem lerini, kendileri için hoş görmeyen yarı göçebe Türkm en kadınları da böyle davranıyorlardı, tslâm ın ortasında filizlendiği halkın temsilcisi b ir Arap olarak, Ibni B atûta, onlar için istenir b ir konuktu ;ama, öte yandan Alaiye’deki halk, haşhaşın 1



w.



B a rth o ld . 12 V o rlsu n g en , p . 109. la v llle d es d er v ic h e s to u rn eu rs. P aris, 1897, p . 215, 3 t b n l B a tû ta , II, 256.



2 Cl. H u a rt. K o n la ,



306



büyüsünü de deniyordu. Kuzeyde, Karadeniz kıyısında, yalnızca halk değil, islâm ın resm î tem silcisi kadı da, Sünniliğe aykırı davra­ nıyordu. İbni B atûta, E m ir İb rahim 'in annesinin cena­ zesindeki tuhaflıkları şaşkınlıkla anlatıyor. T abutunun ardı sıra, oğlu, başı açık olarak yürüyordu; em irlerin ve kölelerin giysileri ters çevrilmişti,'* kadının, hatibin, fakihin ise başlarına sarık yerine siyah örtü ler sarılmıştı.® Sinop’ta siyah renk, belli ki, yas anlam ına geliyordu, ve b urada hıristiyanlarla kom şuluğun etkisi yansım ıştır. Kuzey kıyıya, daha önceden, sapkın öğretiler yayıl­ mıştı: Baba îsh ak başkaldırısının bastırılm asından sonra —Oğuz boyu— Çepniler, b u rad a sığmak bulmuştu.* Genellikle, cenazeler (halk gelenekleri de çokça bu­ rad a yansım aktadır), m üslüm an törenlerinden uzaklaşı­ yordu. Örneğin, mevlevilerde, cenaze alayına, m üzik alet­ leri çalınarak eşlik ed iliy o rd u / Ibni B atû ta’nm anlattı­ ğına göre, M anisa’da, Sultan S aruhan’ın oğlu, ilaçlanmış ve birkaç ay boyunca, yeraltı sininde korunm uş, anası babası kurban bayram ı arefesinde, ona bakm aya gelmiş­ lerdir;® îb n i B atûta, "B unlarda k ırk gün yas tu tu lu y o r” diye serinkanlıca ekliyor.’ Küçük Asya toplum unun yüksek çevreleri arasında, 4 K arş. e sk i Y a h u d ilerd e, ü z ü n t ü s im g e si o la ra k te r s ç e v r ile n yatak , 5 İb n i B a tû ta , II, 353 - 354. 6 K. G u m a n (O b e tn o lo g ii M aloy A zli, tz v e stiy a K a vk azk ovo o td e la R u ssk o v o g eo g ra fIçesk o v o o b şç estv a , t . V I, str . 57). G alib a, T a h ta c ıla r k o ­ n u su n d a , B u r a la r d a n d u y d u ğ u n u y in e le y e r e k şö y le y a zıyor: T ü rk ler, onlara, a şa ğ ıla y ıc ı b ir ad ta k a ra k “Ç a p n i” d iy o rla rd ı. B u, k o r k u d a n , g ö r ü n ü şte İslâ m î k a b u l e d en , ü lk e n in k ö k lü h ır is tly a n h a lk ıd ır . 7 A flâ k l, II, 217, 347, (E rzu ru m 'd a, P a şa H a tu n y e d in c i g ü n g ö m ü lü y o r ): 257, (K ire H a tu n ’u n c e n a z e si sıra sın d a , S u lta n V eled d ış ın d a h erk es b a şın ı a ç m ış tır ); 410, (A m ir A r if in c e n a z e sin d e , K o n y a h a lk ın ın b ü y ü k b ö lü m ü , b a şın ı aça ra k y ü r ü m ü ş tü ): 284, (c a m id e k i h erk es ü z ü n tü d e n b a ş ın ı a ç m ış tı). 8 ib n i B a tû ta , II, 313. B u arada, krş. esk i B u h a ra 'd a c en a ze . B urada, h a t ifç e y ü k se k k erp iç sin lerd e, ö lü n ü n "ru h u " d ışa r ıy a ç ık a b ilsin diye, a ç ık ­ lık b ır a k ılıy o rd u : b u y ü z d e n , B u h a r a ’da, c ese tle r e ö z g ü b ir k o k u o lu ­ yordu. 9 İb n i B a tû ta , II, 354.



307



daha 14. yüzyılda, islâm la çelişen eski dinsel inanışlar, tutunm aya devam ediyordu. Devletin m erkezindeki m üslüm an Oğuzlar da, Hıris­ tiyan düşüncelerinin çevrintisine k a p ılıy o rd u :S e lç u k lu larca işgal edilen büyük kentlerin halkı, yaşam larını k u r­ tarm ak ve toplum sal konum larını sürdürm ek için islâma geçmişti, am a yeni dönmeler, Bizans ortodoks bakış açı­ sından kalan sapm acı eski inanışlarını genellikle bilinç­ sizce alıkoym uşlardı, m üslüm anlığa aykırı bu düşünceler de Oğuzlara geçmişti. Y ukarı F ırat'ta, öğretileri, Erm enilerce istekle be­ nim senen Pavlikiyenler güçlenmişti; ikonalardan nefret etm eleri, onları, b ir yandan m üslüm an A raplarla yakınlaş­ tırıyordu, öte yandan da, burada. Oğuzlar arasında yan­ daş kazanm ak için, gene elverişli b ir ortam açılıyordu. Selçuklular üzerinde, E rm enilerin güçlü etkisi ol­ m uştur.” Bizans’ın dinsel baskısından bunalan Ermeni1er, Küçük Asya’da, Oğuzların belirm esini hoşnutlukla se­ lam lıyorlardı. Doğallıkla, Oğuzlar da, onlara yakınlık du­ yuyordu. "H aç”'^ sözcüğü de, Erm eniceden o zam anlar geçmiş olm alıdır. Erm enilerin Oğuzlara eğilimi, anlaşı­ lan, öylesine güçlü biçim de göze çarpm ıştır ki, hıristiyan tarihçiler, Erm enileri, hıristiyanliga ihanetle suçluyor­ lardı. Böylece, Bizans’ın düşm anları, Oğuzların kalbini ka­ zanmış, ve dağılma m eydana gelmiş, Küçük Asya’da, eski kültürlerin zemini üzerinde, m üslüm an - hıristiyan ikili inancı büyüm üş ve sağlam laşm ıştır. Sonuçları, çıkarırken, anım satayım . U luslararası 11. Doğubilimciler Kongresinde, V. D. Smirnov, doğrusu, ka­ rışık olan raporunda,'® Küçük Asya hıristiyan halkının 10 F. K ö p r ü lü . B iz a n s M ü e sse se le r in ln T esiri, s. 296, n o t. 1. 11 tb ld , s. 227, n o t. 4. 12 Y a z cıo g lu A li, m , 63 (am a, y a n ın d a A rapça "salb'’ sö z c ü ğ ü v ard ır). 13Les vers d lts " S e ld jo u k ” « t le c h r ls tla n ls m e tu r c . A c te s d u o n z le m e



308



oldum olası ikili inançlılığı konusunda, düşüncesini dile getirm işti. Küçük Asya'da, hıristiyanlığı baltalayan din­ sel öğretiler (gnostitsizm, maniheycilik), eskiden beri yay­ gınlaşm ıştı. Islâm la Hıristiyanlık arasındaki sınırlar sili­ niyor, islâm ın resm î ilgilileri, Hıristiyanlığın sapm acı dü­ şüncelerini de taşıyabiliyorlardı. V. D. Sm irnov, Danişm endlerin Bizans k ü ltürüne eğilimini (sikkelerde iki dil­ den, Arapça, Rumca açıklam alar), ya da gerçek b ir yakın­ lığın, herlıangi b ir yabancılaşm a ve yobazlık bulunm adı­ ğının gözle görülür yansım ası olarak tarihsel vakayina­ m elerde ya da söylencesel destanlarda ve m asallarda, m üslüm anların sık sık Hıristiyan din adam ı giysisi giy­ mesini böyle açıklam aktadır. M averaünnehir’den sürekli olarak yeni kalabelekler, yeni dervişler, babalar geliyor, ve bunlar, sürekli. Küçük Asya'daki Oğuzların basit törelerini ayrıştırıyor ve değiş­ tiriyorlardı. Büyük ilgiyle, simyacılığın gizlerine kendile­ rini kaptıran dervişler, insanların kafalarını karıştırıyor ve onları inançtan koparıyorlardı.''' Ama, Selçuklular, resm î olarak sünni idiler ve inan­ cın yönergelerini gözetiyorlardı. Örneğin, eski gelenekle­ rin koruyucusu Sultan I. Alaaddin Keykubad, ateşli b ir m üslüm an olarak, E bu Hanife mezhebini izliyordu; o, günde beş vakit nam az kılıyordu, ve yalnızca, gün doğar­ ken, ilk duayı, şafii mezhebine göre yapıyordu. Ayin kuralları, ayrıntılı ritm le düzenlenmiş, akılcı, şekilde kurulm uştu ve islâm ın sünni öğretisi, h er şeye karşın, T ürk’ün asker doğasına uygun düşüyordu. Selçuklularda, şeyhülislâm görevlerini yerine geti­ ren kadı, yeryüzünde, tan rısal yasayı simgeliyordu, am a o, yalnızca dinsel değil, dünyasal m akam larda da buluC ongres I n te r n a tio n a l d e s o r le n ta lis te s â. P a ris, 1897. T ro isiâ m e s e c tlo n . P a ­ ris, 1899, pp. 142 - 157). B u n u n la b ir lik te , V. D . S m irn o v , s o n r a d a n g ö r ü şü n ü d e ğ iş tir m iş tir . (M n im ıy tu r y e ts k iy s u lta n , str . 53). M A flâkI, II, 349.



309



nabiliyordu. Sultan II. îzzeddin Keykavus’un “kadılar kadısı” (kadıü’l kuddat) "atabek" sanını taşıyordu ve ve­ zirdi; hüküm darını yiğitçe savunurken, M oğollarla çarpış­ m ada ölm üştü (654 - 1256 yılı),’®14. yüzyılda, Sivas’ı, kadı ve şair Sivaslı B urhaneddin yönetiyordu. Feodallar, kadı önünde sultana bağlılık andı içiyorlardı. Kadı, Selçuklu­ lar arasında hakem di; şehzadeler arasındaki tartışm aları ve kavgaları, o, çözüme kavuşturuyor, devletin yüksek orun sahipleri de, onun öğütlerine başvuruyorlardı. Din adam ları, sultanın anlayış doğrultusunu, çok iyi gözönünde bulunduruyorlardı. Bizans görenekleriyle ya­ kından ilgilenen (bir hıristiyan kadından doğma) Sultan I. Gıyaseddin K eyhüsrev’in aykırı tutum larını kınayan kadı Term ezi'nin idam edilm esinden sonra, b ir ara, ülke­ de kuraklık başgösterm işti; sultan, kolayca, bunun, işle­ diği günahın b ir cezalandırılm ası olduğu düşüncesine inandırılm ış, ve o, pişm an olm uştur.’'* Anlaşılan, bu ra s t­ lantının ardından, din adam larının etkisi güçlenmiştir. "Ezeli söz” (Kelam-ı Kadim) K u r’an, sultan için k u t­ saldır, ve o, yüksek san sahibinin (feodalin) K ur'an üzeri­ ne yemin etm esini istiyordu. Yazıcıoğlu Ali, Sultan I. Alaaddin K eykubad’m sofu­ luğunu övüyor.’^ O, m ektuplara saygı gösteriyordu, divan­ dan çıkan buyruk belgeler de, onun için kutsaldı. Çünkü, giriş bölüm ü, Allah adının yüceltilm esini içeriyordu; Kü­ çük Asva T ürk’ünün 20. yüzyılda bile, b ir gazete sayfası­ nı ya da kâğıt parçasını, bunlarda kutsal söz yazılmış ola­ bileceği nedeniyle, kaldırm ası ve saklam ası gibi,’® sul­ tan da, belgeye bakarken saygılı b ir ürperm e duyuyordu. IS A b d ü lk a d ir H a m d iza d e (şim d i; K rdoğan), K o n y a G a zetesi, "Türle S ö ­ zü", 1917, n o ; 36.



16 Yazıcıoğlu Ali, III, 80. 17 Yazıcıoğlu Ali, III, 217. 18 VI. G o rd lev sk iy . B it o sm a n ts e v v ı su y erv eriy a h , p r im e ta h 1 obryadah . B tn o g r a fiç e sk o y e o b o zren iy e, 1915, no; 3 - 4 str . 9.



310



o , buyruğu im zalam adan önce abdest alıyordu; imzadan önce, duadan önce olduğu gibi, tem izlenm ek istiyordu. Ama, belki de, Selçuklu devletinde yaygın olan, yalnızca, E bu H anife’nin sünni mezhebi değildi. Konya’daki Sırçalı m edreseyi kuran (1242 yılı) Bedreddin, burayı, "Fakihler ve E bu Hanife yandaşlarının nafakalarına” (liyü’l fükaha vel m ünefaka m in ashabı Ebi-Hanife) ayır­ m ıştı.” Buna işaret etm ek gerekti, çünkü, anlaşılan, di­ ğer m ezheplerin de yan d aşlan vardı. Ira k ’ta, Ebu Hanife ve şafii mezhepleri arasında eski çekişme sürüyordu. Tarihçi Ravendi, Sultan I. Gıyaseddin K eyhüsrev’e başvurarak bu düşm anlığa son verilm esini d i l e r B u kavganın yankıları, belli ki. Küçük Asya'da da işitilm ektedir; Hanife yanlısı Sultan I. Alaaddin Keykubad, sabah nam azım işte b u düşm anlığı ortad an kaldır­ m ak için, şafii mezhebine göre kılıyordu. Belki, m alikiler de vardı. Küçük Asya’ya gelmeye can atan yabancılar arasında, uzak Fas'tan da m üslüm anlar bulunuyordu. Selçuklu devleti ve Fas arasında, b ir tü r sıkı bağ oluşm uştu. Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, yabancı ülkelerde do­ laştığı sırada, gemisi, beklenm edik şekilde K aradenizden F as'a geçmiştir.^' Konya’da, Sultan H I. Gıyaseddin Keyhüs­ rev tarafından yaptırılan (1275) "Faslılar Cam isi” vardı.^ Ve ensonu, İspanya doğum lu olan "şeyhler şeyhi” M uineddin İbn al Arabi, uzun süre Konya’da yaşamış, b u ­ rada, öğrencisi ve ardılı Sadreddin Konyevi’yi yetiştirm işti.“ 19 Cl. H u a rt. E p lg ra p h le arabe, p. 79. 20 R a v en d i, ed. Iq b a l, p . 64. 21 Y a z ıc ıo g lu AH, I II , 37. — H u a r t (op. c lt., p. 57) h a k lı ola ra k B U ltanın " o d iss e ly a sım n ’' (se r ü v e n ll y o lc u lu k , ç .) b ü tü n ü n ü n u y d u r m a o ld u ğ u n u d ü şü n ım ek ted lr. 22 Cl. H u a rt, op. c lt., p. 65. 23 VI, G o rd lev sk iy . J ltiy e S a d red d in a K o n y ev l. tz v e s tiy a A k a d em ll N au k . O td e le n iy e g u m a n lta r n ıh n a u k , 1929, str . 538. 1 sİ.



311



îb n al Arabi figürü, 13. yüzyıl başında Selçukluların iç politikasına da zayıf b ir ışık tu tm ak tad ır. Bu büyük m istik, sufi üzerine, önceden, kulak dolgunluğu olan Sul­ tan I. Izzeddin Keykavus, onu Konya’ya, saraya çağırm ış­ tır. İbn al Arabi, Küçük Asya’da dolaşmış, Sivas’ta, Ma­ latya'da vb. bulunm uş, belki, sultanın verdiği birtakım görevleri de yerine getirm iştir. Ama, sultandan uzakta, îb n al Arabi, onu düşünüyor, askerî başarılarına u m ut besliyordu. H açlılarca çevrelenmiş olan sultan, onu, dinsel b ir baba gibi görüyor, ve kendisini bezdiren sorulara, ondan karşılık arıyordu. Sultan, devletin sınırları içinde yaşayan hıristiyanlara karşı, nasıl b ir siyaset yürütm esi gerektiği konusunda, ona danışıyordu. Sultana yazdığı ("F ütuhat”a giren) m ektubunda, îb n al Arabi, am ansız davranm asını önerm ektedir. Anlaşılan, bu, Suriye’de, H açlıların başına buyruk egemenliği görm ekten doğan öç duygusudur. önerinin uygulam ada sonuçlar doğurup doğurm adı­ ğı belli değildir. Ama, Selçuklu II. Gıyaseddin K eyhüsrev’in san terim lerinde ("putperestleri kahredici”), gene de, hıristiyanlara, anlaşılan Avrupah H açlılara k arşıt duygu­ la r ortaya çıkmaktadır.*'' O rta Asya'da, yaşam ın barışçıl akışını bozan karga­ şalıklar, bilginleri de Rum Selçuklularının sarayına git­ meye itiyordu. Küçük Asya'da, b ir yandan ilahiyatın, öte yandan m istisizm in meşaleleri parıldadığı için, onlar, bu­ raya büyük hevesle geliyorlardı. Küçük Asya’da, genel m üslüm anlık bilim i (Arap dilinde) ve şiir (Fars dilinde) gelişme kaydetm işti. Konya, H arzem ’den Necmeddin K ubra’vı da, Necmeddin Razi’yi de kendine çekmişti. Celâleddin Rumi (Öl. 1273) ve Sadreddin Konyevi (Öl. 24 tb n i al A ra b i'n in K ü ç ü lt A sya'da b u lu n u ş u k o n u su n d a bk z: M igu el A sin P a la clo s, E l la la m o r istia n iz a d o . E stu d io d e l " S u fls m o ” a travma d e las obras d e A b en a ra b l de M urcia. M adrid, 1931, pp . 89 - 97.



312



1274 - 75) sayesinde, 13. yüzyıl ortasında, Selçukluların başkenti, dinsel aydınlanm a m erkezine dönüşm üştü. Aflâki’nin anlattıklarından anlaşılacağı gibi, Sadreddin Konyevi’nin çevresinde, başkent toplum unun kaym ak ta ­ bakası toplanm ıştı: Gerçeği aram a peşinde, Doğu'da do­ laşıp duran Fahreddin Irak i (öl. 1288), Evhadeddin Kirm ani (öl. 1298), Kadı Siraceddin, kılıç yerine kalem e sa­ rılan Kadı îzzeddin Atabek vb.. Ama, Celâleddin R um i'nin m istik vaazı, K onya'dan yayılınca, Selçuklu kentleri, ondan uzak duruyorlardı; sofuluk K ayseri'de toplanıyor, Sünniliğin ateşli yandaş­ ları, burada, m edreseler kuruyor ve ortodoks sünni öğ­ retisini destekliyorlardı. Ufak ta şra kentlerinde de, örne­ ğin, Akşehir’de bilginler vardı: Necmeddin Ahnıed (öl. 1251) ve M ahm ud H ayrani (öl. 1268) kardeşler, M esud'un aynı türbede gömülü oğulları ve belki, güldüren halk bilgesi Hoca N asreddin.“ Yabancı adaşlar —Necmeddin K ubra ve Necmeddin Razi—, Küçük Asyalı yerli bilgin Necmeddin Ahmed'i göl­ gede bırakm ışlardır, am a 14. yüzyılda, Yunus Em re, eski zam anları anım sayarak, şöyle haykırıyordu; "N erde Fakih Ahmed Kudbeddin, Sultan Seyid Necmeddin, Mevlana Celâleddin? Nereye y ittiler dünyanın o kutubları?"^^ 13. yüzyıl ortasında, Selçuklulardaki dinsel ateş so­ ğum uştu, ve tutkulu "bir m üslüm an olduğu anlaşılan ta ­ rihçi Aksaray! de. Büyük Selçuklularca gözetilen geleneği yenilediği ve dinsel sorunları görüşen bilginleri sarayda topladığı, sonra, bilginlik derecesine göre, bu n lara görev­ ler verdiği için, vezir M uineddin Pervane’yi övüyordu.^^ S ultanlar, eğitimi koruyorlar, m edreseler yaptınyor25 Y a şa d ığ ı d ö n e m ü z e r in e d ü şü n c e le r k o n u su n d a bk z: VI. G ordlevskiy. A n e k d o tı o h o c e N asp ed dine, M ., 1936, str . X II I 1 bI. 26 A b d u lk a d ir E rd oğan, N e c m e d d in A h m e d 'in sa n d u k a sı. K onya, 1936, n o : 2, s. 108. 27 V. B a rth o ld . O n y e k o to r ıh v o s to ç n ıh ru k o p isa h , s tr . 0131.



313



lardı (feodallar da, onlara öykünüyordu); medreselerden^ sınıfsal olarak onlara yakın kişiler, ideolojik bakım dan kendilerine yakın din adam ları çıkıyordu. M edreseler, ya­ bancı bilginlerin (Iranlıların) yönettiği, am a yerli ulem a­ yı çıkaran ilahiyat ocaklarıydı.^ Yollar boyunca, yolcular için zaviyeler (gezgin kabul evleri) kurulm uştur. B unları, genellikle günahlarından pişm an olup hayır işlerine gelirlerini bağışlayan feodal­ lar yaptırıyordu. Örneğin, K astam onu Em iri Fahreddin, böyle davranm ış, zaviyenin gözetimini de oğluna b ırak­ m ıştı. “K utsal ve köklü kentlerden” (Mekke ve M edine’­ den) ya da Suriye’den, Irak 'tan , H orasan'dan vb. gelen h er yoksula, giysi ve bulunduğu sürece, günde 100 dir­ hem ve yola çıktığı gün 300 dirhem veriliyordu.^ Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in cenazesi sırasında, gömme töreninden sonra, zengin yem ekler verilm işti; h a­ fızlar, öğrenciler ve yoksullar arasında, yalnızca Konya’­ da değil, ülkenin h er yanındaki tüm kentlerde, 50 bin al­ tın sikke dağıtılm ıştı Dinleri ayrı kentleri fetheden sultanlar, o ralarda ca­ m iler kuruyordu; Ibni Bîbî'nin belirttiği gibi,^' ikonala rm yerini m ihrap lar ve m inberler alm ıştı; b uralara, ho ç a l a r ,y a n i din öğretm enleri gönderiliyordu. H ıristiyan la n n baskıyla islâm a döndürüldüğünü varsaym ak güçtür b u islâm ın kavga arayan hareketi değildi, sultan, h er şey den çok, Selçukluların politikası gereği, elverişli toprak la ra yerleşerek. Küçük Asya’nın barış içinde Türkleşm esi ni gerçekleştiren T ürk kolonilerinin, Oğuz boylarının din sel eğitim ini düşünüyordu. Kısaca, sultanlar, islâmı, gö çebeler arasında pekiştirm ek istiyorlardı. Ayrıca, açıkça28A flâk l, II. 38. 2 9 ib n l B a tû ta , II. 347 - 348. 3 0 Y a zıcıo g Iu A li, III, 114. 31 I b n l B îb î. IV , 137. 3 2 tb n i B lb î, IV, 138.



314



sı "h araç” ödem ekte olan hıristiyanlarm sayısını azalt­ mak, ekonom ik bakım dan da onlar için kârlı değildi. M oğolların saldırısı, giderek, aydınlanm a alanında da yansım ıştır. Maddi ve m anevi anlam da, k ü ltü rü n ge­ lişmesi durm uştu; 1273 yılında, Celâleddin Rumi öldü ve Sadreddin Konyevi’nin renkli deyimiyle "tespih saçıldı”; o, "Bilgin kişinin ölüm ü dünyanın yok olm asıdır” hadi­ sini yineliyordu.^ Böylece, sultanın tutum unu, dış görünüm üyle şeriat belirliyordu, am a aslında, o, feodalin telkinlerini uygulu­ yordu. Feodallar, din adam larını da yönetiyorlardı. Ellerin­ de toprak ve taşınm azlar ("vakıflar”) toplam ış olan din adam ları kesimi, uygulam ada, feodallara bağlıydı. Örne­ ğin, M oğollar dönem inde, devleti. Vezir M uineddin Per­ vane yönetiyordu, Konya kadısını bile, o, atam aktaydı.^ H ıristiyan toprakları üzerine yağm alam a akm ları gerçekleştiren sultan, dinin buyurduğu yolda yürüdüğünü düşünüyordu, ve şeriata göre, inanç için savaşanların "ga­ zi hakkı” olan savaş ganim etinin beşte birini islâm a hiz­ m et edenlere, seyidlere, yoksullara ve "bağlı hizm etlilere” (metbu) veriyordu. Vakayiname, "tokların m erham etinin ederi” bu sada­ kanın tutarını, b ir yerde, tam olarak belirtm ektedir: Yüz sığır, bin koyun ve on b in akçe.^^ Savaş zam anında, bü­ yükbaş koyunların fiyatı, bilindiği gibi, yüksek değildi, îk i yüz sığır (1000 koyun = 100 sığır), olsa olsa 400 akçe edebiliyordu. Sultanın feodallara, çoklukla, büyük top­ rakların yanısıra yüz binlerce akçe bağışladığı b ir zaman­ da, bu, çok önemsiz b ir tu tard ı. Y oksullara yardım özel­ liğindeki hayırseverlik, b ir hiç düzeyindeydi. Bu, bedava33 VI.



a o r d le v sk iy . J ltiy e



S a d re d d in a K o n y ev l, str . 545.



34Aflâki, I, 325. 35Y azıcıo|lu Ali, III, 338.



315



dan, değerli yiyeceklerle donatılm ış m asasından k ırın tı­ lar atan m üslüm an zenginin gösterişli davranışıydı; bu davranış, feodal ile toprağında yaşayan, ona çalışan yok­ sul arasındaki toplum sal uçurum u b ir kez daha vurgulu­ yordu. Dindarlık, varlıklı sınıfların yapm acık ve ikiyüzlülü­ ğünü ortaya koyan, işin yalnızca gösteriş yanıydı. Ama, dinin buyruklarım , yalnızca saray ve feodallar gözetiyorlardı, alt kesim lerde ise kitleler biçimlenmemişti, islâm a kayıtsızdı. H atta, sınırlardaki T ürk boylarının yöneticileri de, dinsel ayinlere, onları hiç de ilgilendir­ meyen, kendinden olm ayan, yabancı şeyler olarak b ak ı­ yorlardı. Mevlevi tarik atın ın şeyhini güleryüzle karşılı­ yorm uş gibi davranan Germiyan Alişir’in oğlu (Yakub), b ir yanda dervişler K ur'an ok u r ve ilahiler söylerken, her zam anki işleriyle, köleleriyle ilgilenmişti. Aflâki’de, "bu, utanm az b ir T ürktü" yargısı beliriveriyor.^ K ent ve köy b irbirinin karşıtıydı. K ent halkı, Sünni­ liğe bağlıydı. Toplum un feodallardan, tüccarlardan ve bü­ yük zanaatçılardan oluşan tutucu çevrelerini oluşturuyor­ du. Köylülük arasında ise, alevilik egemendi, genellikle, derviş propagandası sürüyordu. Sultanın uyruğu, eziyet içindeydi. Tanrı, zenginleri koruyor, bu yüzden de yoksullar, resm î dini j^adsıyamn ardından seve seve yürüyorlardı. Onlar, burada, yaşamın güçlüklerinden k urtuluş bulm ayı um uyorlardı. Böylece, Küçük Asya, çok eskiden beri yadsıyıcılar ocağıydı. Bi­ zans’tan Selçuklulara geçerken, Küçük Asva’nın halkı, hu­ kuksuz yaşam içinde geçen yüzyılların ü rü n ü olan ideolo­ jisini korum uştu; böylece. Küçük Asva'da, Sünniliğe k a r­ şıt (ve m üslüm anlığa karşıt) öğretilerin gelişmesi için elverişli ortam kolay oluşuyordu. Ve, her şey b ir yana, İslâm, tepeden gelen ağır dara^ A flâkl,



n,



389, 390.



316



belere uğruyordu; H an B aydu’nun (1295) kısa hüküm dar­ lığı sırasında, “m edreseler”, A ksarayi'nin deyimiyle “si­ linm işti” (Burada çevrilemeyen Arapça sözcük oyunu vardır), m edreselere içki düşkünleri yerleşm işti ve nere­ deyse, müezzin sesi kesilecek ve cam iler p u tların barına­ ğına (yani kiliselere) dönüşecek gibi g ö rünüyorduk Alt tabakalar çok daha sarsılm aya başlam ışlardı. Daha İslâm dam gası altında Küçük Asya’ya sızan din­ sel- akım larla, İslâm dindarlığının tem elleri sarsılm ıştı. Belki, zenginlikleri kendilerinde toplam ış olan sarraflar da, Ş İİ dervişlerinin (ismailliler) propagandasını yönlendirebiliyorlardı. Küçük Asya'da zengin hıristiyan to praklarını yutan büyük b ir m üslüm an devletinin kurulm ası, şiiliğe eğilimli “babalar", “batimler",®® “K alenderler” vb. yüzlerce der­ vişi, H orasan’dan “cihad bölgesine” çekm işti. Bunlar, o ra­ da, daha Büyük Selçuklu M elikşah zam anında çoğalmış­ lardı. Moğol saldırısından sonra, zincirleme akın güçlen­ miş, Harzem den, Necmeddin K ubra’nın öğrencileri bura­ ya yönelm işlerdir. Ve bunlar, genellikle, islâm ı güç kulla­ n arak yayan gaddar yobazlardı.^ A rtlarından k an larım ve çocuklarını da sürükleyerek savaşa atılıyorlardı. Dervişler, Küçük Asya’da, “gizli m ezheb” ismailiye öğretisini yaydılar. Öğreti, ahilerce, onlardan, bu baba ve hatm ilerden, kolayca benim senm iştir. Sonra, tüm bun­ lar, bektaşilik içinde eriyip dağılm ıştır. Bugün ise, "gizli kişiler" (ehli batin) deyimiyle, artık yalnızca, kızılbaşlar am açlanm aktadır. 37 V. B a rto ld . O n y e k o to r ıh v o a to ç n ıh r u k o p isa h , str , 0133. — 14. y ü z y ıl b a şın d a s u lta n O lc a y tu 'n u n h ü k ü m d a r lığ ı s ıra sın d a a y n ı d u r u m y in e le n m işti, bk z; A flâ k i, II, 322 - 323. 38B kz: F. K ö p rü lü , T ü rk E d e b iy a tın d a İlk M u ta sa v v ıfla r . 39K rş. Y a lo v a 'd a (y a n i İ sta n b u l y a k ın ın d a ) s ila h s ız b ir d e r v işin , k e n d i­ le r iy le a la y e d e n b ir h ır is tiy a n ı, a ğ a ç ta n y a p ılm a k ılıç la İkiye b iç tiğ i, b u n ­ d a n sonra, t ü m ç e v r e n in İslâ m î k a b u lle n d iğ in e İ lişk in s ö y len ce , bk z; Pr. G lese. D le a lto s m a n lsc h e n a n o n y m e n C h ro n ik en . B . I. B resla u , 1922, II, 11.



317



A ralarında ahilerin de bulunabildiği gaziler ve yiğit­ ler, "sipehsalarların” “reislerin” vb. yönetiminde, Küçük Asya'yı kaplayan tüm bu kitle, sonra, savaş sona erdiği zam an, ülkede dervişlik propagandasıyla uğraşıyordu. Sufiler ve seyidler de, Küçük Asya'da, islâm ın tem el­ lerini sarsıyorlardı. Sultanlar, sufi şeyhlere (meşayıh-i m utasavvıf e), saray kapılarını seve seve açıyorlardı; su­ filer, seyidler, şölenlerde, ulemayla, kadıyla, m üftüyle vb. yanyana o tu ru y o rla rd ıS e lç u k lu la r, şeyhleri seviyorlar­ dı; daha Sultan I. Mesud (545 -1150 yılında), Amasya'da, "hanaku”'" yaptırm ıştı. Seyitler, daim a, yüksek konum larda bulunuyorlardı. Gerçek ya da sahte, M uham m ed'in soyundan gelme özel­ liğini kullanan açıkgöz seyitler, kalabalıklar halinde. Kü­ çük Asya'ya geliyorlardı. Küçük Asya'da, örneğin, Seyidabad''^ gibi (bugünkü Seydişehir) seyid m erkezleri y aratıl­ m ış gibiydi. Olasıdır ki, buralarda, kendisine ait toprak parçasının bulunduğu yere, p arlak adını veren, yalnızca, b ir seyit yerleşm iştir. Seyidler, birlik oluşturm uşlardı; Vakayiname'de, se­ yitlerin beyi anlam ında “m elikü's sâdât" anılm aktadır. Ibni B atûta zam anında, Sivas'ta m edreseye benzeyen b ir bina, "seyidlik ocağı” (darü's seyade) vardı. B urada, özellikle M uham m ed'in sonraki kuşağından olanlar ko­ naklıyorlar, onların o rtak başkanı da (nakib) b u rad a ya­ şıyordu; kaldıkları sürece, kendilerine, yatak, yiyecek, ışık, vb. sağlanıyor, ayrılırken de, yol için yiyecek gerek­ sinm eleri karşılanıyordu.'*^ Dervişler de iyi yaşıyorlardı. Aflâki'den bilinm ekte­ dir ki, devlet, dervişlere, kuşkusuz, önem li sayılacak bir 4 0 Y a z ıcıo ğ lu A li, I II , 221. 41 P, K ö p rü lü , A n a d o lu 'd a ta la m ly e t, s. 47. 42A flâW , II, 61. 43 İ b n l B a tû ta , II, 289 - 290.



318



tu ta r olarak yarım dinar^'' gündelik ödüyordu. Eski, şam an dünya görüşünün öğelerini, henüz ken­ dileri de koruyan dervişler, yalnızca kısa b ir süre önce, islân:ıı benim sem iş olan Türkm en halk arasında onayla­ nan b ir kabul görüyorlardı. K üçük Asya’ya dolan dervişler, yalnızca dinsel yöne­ ticiler olm akla kalm ıyorlardı. Onlar, göçebelere k ültür ve devlet yapısı öğeleri aşılıyorlar, Selçukluların y arattı­ ğı düzenlemeleri yıkan M oğollara karşı, halkı b irleştiri­ yor, direnişleri örgütlüyorlardı. Dervişler, Küçük Asya’ya, d ö rt yoldan geliyorlardı: H orasan’dan, Azerbeycan'dan (Ardebil'den), Suriye’den ve Ira k ’tan (Erbil'den, B ağdad’dan). B urada, Küçük Asya’­ da, köylüler ve zanaatçılar arasından kendilerine yandaş­ lar kazanıyorlardı. Mülksüz kalm ış insanlar, yeryüzü acı­ larının dinm e çaresini onlarda arıyorlardı. H orasan'dan açılmış olan yol üzerinden, Osmanlı dö­ nem inde de dervişler gelm iştir, bunlar, zam anım ızda da D ersim ’de, derviş olarak kendilerine verdikleri adla "H o­ rasan erenleriydi”. Küçük Asya halkının düşünce yapısına, O rta Asya T ürk m istikleri "a ta la r” da, büyük etkide bulunm uşlar­ dır. Bunlar, Küçük Asya’ya, Ahmet Yesevi’nin mezhebini ve onun hikm etlerini taşıyorlardı. Daha 16. yüzyılda, bu konuda, bellekler tazeydi. Örneğin, Lam ii’nin “Latifeler” inde, "derviş ata"ya rastlanıyor. Eğridir gölü yakınındaki b ir köyün adı da, ("Ata”). Bu, m üslüm an özel adı olabil­ se bile, ilginçtir. Biraz ötede, "S m ırkent” yeralm aktadır, ve Küçük Asya toponom isinde seyrek rastlanan "k en t” (krş. H ankendi, Mollakendi) sözcüğü, O rta Asya yansım a­ larını dile getirm ektedir. Belki de, (Seyid - B attal’m gömülü olduğu) Seyidga 4 4A flâ k l, I, 345.



319



zi'deki Bektaşi tekkesi/^ daha 20. yüzyılda bile, Ahmet Yesevi'nin'^ anısının sürdüğü Doğu T ürkistan’dan ziya­ retçi çektiğine göre, burada. K üçük Asya ve O rta Asya arasındaki eski, canlı ilişki sürm ektedir. Selçuklu sul­ tanları, Bizans’ın kutsal saydığı b ir yöresinde ortaya çık­ m ış olan Seyidgazi’ye de sevgi duyuyorlardı. Sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev, Selçuklulara, Küçük Asya yolunu açan gaziliğin tem ellendiricisine sevgisini vurgulayarak, b urada b ir cam i (1207 - 08) yaptırm ıştır; onun eşi. Sul­ tan I. Alaaddin K eykubad’m annesi, mezhezi b ü tü n K ü­ çük Asya’da yayılmış olan Fatım a (ve kölesi Ayniana), buradaki eski b ir Bizans kilisesinde göm ülüdür Seyyit B attal’m m ezarı birçok ziyaretçileri çekiyor­ du; Seyyit B attal’ın adını, savaşa gidenler, yani gâvur­ larla savaştan sonra yengi kazanmış, gazilik borcunu ye­ rine getirm iş olarak evine dönm ek isteyenler, simge edi­ niyorlardı. Azerbeycan’da, eskiden beri Sünniliğe karşı b ir yapı­ daydı. H azar boyu bölgelerinin halkı, m üslüm an fetihçilerden bağımsızlığını özenle koruyordu. Burada, eskiden beri, köylü kitleleri arasında kaynaşm a vardı; 9. yüzyıl­ da Babek başkaldırısı, burada, Ardebil’de başlam ıştı. Sonraları da şii şeyhler, sürekli olarak Ardebil'de barın ı­ yorlardı. H urûfi mezhebinin kurucusu Fadlallah da, Astrâbâd kökenliydi. Vakayiname’de, Ardebil, yalnızca b ir kez anılıyor. Azerbaycan kökenli şeyh Suhraverdi'nin Konya’da bulu­ nuşunu anlatırken, Yazıcıoğlu Ali, halkta, Ardebil şeyh45 K arş. 1918 y ılın d a İ s ta n b u l’d a y a y ım la n a n D erv iş M. Ş ü k r ü m a b e d in in (T ü rk çe o la ra k ) a n la tım ı. 46 T h. M anzel. D as B e k ta s c h i - K lo ste r Sejldj-1 C hâsl. M .S.O .S. J a h r a n g X X V III, 1925, W e sta si!ıtlseh e A b te llu n g , p. 93. 47 T h . M en zel, op. c lt., pp. 94, 102. B u ta p ın a k k o n u su n d a k i m alz e m e le r (X V II. y ü z y ıld a B a tıd a k i e n e sk i d e g ln ller ) F. W. H a slu ck 'd a (op. c lt., pp. 704 - 710) to p la n m ış tır .



320



lerine güçlü ilgi olduğunu dile getirmektedir.*® İra n ’da, Şiiliği, devlet dini ilan eden ve Sünniliğin çabalı yandaş­ ları olan Osmanlı sultanlarıyla savaşım yürüten Safevi1er hanedanı, 16. yüzyılda, b u rad a doğm uştur. Çepnilerin b ir bölüm ü de. Küçük Asya’dan oraya, H azar D enizine, Ardebil'e geri dönm üştür. O halde, bu akım , Oğuz boyla­ rını da sarsm ıştı. O nlarda, daha önce de, şiiliğe b ir eği­ lim vardı. Selçukluların Suriye’ye seferleri, doğaldır ki, bu ezeli yadsım acılar ülkesinden, dinsel kaynaklı toplum sal dü­ şüncelere geliş yolu açm ıştır. Feodalların top rak ları üze­ rinde oturan köylülerin, Baba îsh a k ’m "harici” vaazını nasıl derinden benimsediğini, Selçuklular, kısa süre son­ ra öğrenm işlerdi. Ve ensonu, Ira k ’tan, K ürtlerin yerleştiği ve anlaşılan Şiiliğe eğilimli b ir çevre olan E rb il’den (eskiden Arbel) ve halifeliğin merkezi B ağdat’tan, Sünnilikle gelişen din­ sel düşünceler geliyordu. O rta Asya’ya olduğu gibi,'” Kü­ çük Asya’ya da, derviş dansları, Ira k ’tan geçm iştir. Gali­ ba bunlar. Ön Asya’da egemen eski Doğu dinlerinin ka­ lıtları ya da kalıntılarıydı. Küçük Asya’da, danslar, 12. yüzyılda, tüm üyle yayıl­ m ıştı. Burada, belki ayrıca, yerli Rum halkın™ sonradan mevlevilere geçen gelenekleri de, etkisini gösterm iştir. Sultan II. K ıhçarslan’ın ve onun oğulları N asreddin B arkiyaruk ile, "Ç ertunam e” yapıtını adadığı®' Gıyaseddin’in büyük sevgisini kazanan Azerbaycan kökenli T ürk“ Şeyh Suhravardi Şihabeddin “M aktul” (578- 1190 yılın4 8 Y a z ıcıo g lu A li, III, 225. 49 V. B a rto ld . O p o g r e b e n ll T im u ra . ZVO, t. X X III, str . 4. VI. G ordlevskiy. B a h a u d d in N a k sb e n d B u h a r sk ly . S b o rn ik “S erg ey u F e d o r o v lç u O ld en b u r g u ’', L ., 1934, str . 162. 50 VI. a o r d le v sk iy . J ltiy e S a d re d d in a K o n y ev l, s tr . 540. 51 Y a z ıc io g lu A li, III, 14; krş: Y u s u f Z iy a 'n m sö zleri. 52B kz: b iy o g r a fisi, O. S p ies, op. c lt., p. 8.



321



da öldürülm üştür), dinsel dansları (sema) seviyordu.^ Halife N asiridenillahi'nin elçisi, artık yaşlı olan (doğ. 1145) Şihabeddin Abu Hafs Om ar ibn M uhamm ed Suhraverdi ve onun m üridleri, şarapla sarhoş olm uş konuklar olarak kendilerinden geçip dansetm eye başladıkları za­ m an, bu. S ultan I. İzzeddin K eykavus'un sarayında hoş görülüp beğeniyle karşılanm ıştı; sünni m üslüm anlar da, toplu ayin dansı yapıyorlardı. S ultanların ve beylerin ahi topluluğuna dahil olm ası da, tam burada, yerinde m eyda­ n a gelmişti. Halife N asiriddinillahi'nin elçisi şeyh Sahraverdi, anlaşılan, futuvva tüzüğünü izliyordu. 14. yüzyılda. Küçük Asya'da, ahiler, aynı görenekle şarkı söylüyor ve dansediyorlardı. Dans, ayin dansı, daha önce de, Ira k ’ta —B ağdat'ta— Futuvvanın öğelerinden birini oluşturu­ yordu. O m ar ibn M uham m ed Suhraverdi'nin Sünniliği kuş­ kuludur. Küçük Asya'da, (sultanı yıldırarak) futuvva dü­ şüncelerini propaganda ettiğine göre, o, belki de ismailiyedendi. Sultan H. îzzeddin K eykavus'un ardılı, IV. R ükneddin K ılıçarslan'm ismailiyeye m ensup olduğu yo­ lundaki bilgiyi, Ham m er, Cenabi'den almış olm alıdır.^ Kuşkusuz, bu, ahiler ve ism aililer arasında bağ bulundu­ ğuna ilişkin, yalnızca b ir varsayım dır, am a ahileri, genel olarak "batını" zemini üzerinde gözden geçirmek zorunludur.“ Bunlar, sünni m üslüm anlar değildi, dervişlere sevgiyle bakıyorlar, ve derviş tarik atların a bağlanıyor­ lardı (örneğin, Ahi Yusuf Halveti) Küçük Asya'da, Ahmed Yesevi'nin kalıtçıları ve a r­ dılları bektaşilerin de bulunduğu açıktır; örneğin, Kon­ ya'da (Hacı B ektaş'ın "Vilâyetnam e”sinde geçen b ir ad) 53 Y u s u f z iy a , Y u s u f Z iya, E m ir 54 J . H am m er, 55 F. K ö p rü lü , 5 6İb ld ., s. 89,



Ş e y h Ş lh a b e ttin M a k tu l S u h ra v erd i, M ihrab, 1924, n o: 1., K e m a le d d in K a m y a r’ı da, ş e y h i sev e n le r a r a sın d a sayıyor. a .O .B ., I, 22. A n a d o lu ’d a İsla m iy e t, s. 67. , n o t, 4.



322



Pirebi bölgesi v ard ı5 "K alenderiye” dervişlerine de, başka adla "abdalla­ ra da (taife-i abdalan) sık sık rastlanıyordu. Âşıkpaşazade tarihinden bilindiği gibi, "ab d allar” o zam anlar. K üçük Asya'da egemendi; bu, ülkenin toplum ­ sal - siyasal yaşam ını yönlendiren d ö rt Rum (Anadolu, ç.) gruplaşm asından (abdalan-ı Rum) biriydi. Kalenderlere, 16. yüzyılda yaygınlaşan b ir terim ola­ rak ayrıca "ışık” deniyordu. Burada, belki, Türkçe "ışık” ve "aşık” (Arapça, "Tanrı sevgisiyle yanıp tu tu şan ”) söz­ cükleri arasında b ir türem e m eydana gelm iştir, yani "ışık” sözcüğü sufi terim inin halk dilindeki köküdür.®® Dervişlerin gezgin yaşam ı sırasında, belki, dağlara çıkı­ lıyor ya da dağlarda ateş yakılıyordu. F. Gize’nin kaydet­ tiği yarı m istik bir tü rk ü böyle b ir yorum a götürüyor. Uca dağ başında yanar bir ışık Onu bekleyen garip bir a şık ..



Küçük Asya’da, K alenderler, ortad an kaybolmuş, on­ lara yakın olan Rufailer kalm ıştır. Aflâki'de onlar için, Türkçe (kılsız, çıplak) anlam ında "cavlak” sözcüğünden, "cavlaki” terim ine rastlanıyor. Diğer kullanım lar arasın­ da, o, N iksarlı Şeyh Abu B ekir Cavlaki’ye değiniyor." îb n i Bîbî'de "cavlakiyan” sözcüğü "esiran” (tutsaklar)'^’ sözcüğüyle yan yana yer aldığı için, Halil Edhem , derviş içeriğini ayırarak, buna "yoksul”^ anlam ı veriyor. Olasıdır ki, "ışıklar” terim i altında birleşen kalen­ derler, abdallar, cavlaklar, sonunda bektaşi tarik atın d a 57 VI. G o rd lev sk iy . İz Isto r ll v o d o p o lzo v a n ly a v ı K o n y e. Z ap isk i İ n s t ltu t a v o sto k o v e d e n iy a , t . II, str. 188. 53 Y. T sen k er (S lo v a r I, 54) e tim o lo jid e n y o la çık arak , "âşık" s ö z c ü ğ ü ­ n ü , ış ık y a d a k ıv ılc ım g ib i b e llr iv e re n g e z g in d erv iş ş e k lin d e açık lıy o r. 59 Fr. G lese. E rz a h lu n g e n u n d L leder, n o : 28, p. 69.



«OAflâkl, II. 110. — Karş. Arapça yazan “yabancı” yazar İb n al Cavallk i'n ln adı (Y apıtı 1867'de E. Z ahau tara fın d a n yayım lanm ıştır). 61 t b n l B îb î, IV, 242. 62 H a lil E d h em . K a y seriy e Ş e h r i, s. 81, n o t, 2.



323



birleşm işler, eski gruplarsa, yerinden olm uştur. Işıklar, dış görünüm leriyle, cavlaklan andırıyordu; hepsi de, yüz­ lerindeki tüyleri yokediyorlardı. 16. yüzyılda, “ışık” te ri­ mi, genişçe yayılmıştı. Hem R um eli’de, hem Anadolu’da, m edreselere ve zaviyelere ışıklar yerleşm işti; Seyidgazi ve Sarı Saltuk zaviyesi gibi eski bektaşi tekkelerinde on­ lar bulunuyordu. Besbelli ki, bunlar, şiilige eğilimliydi; "aşu re” günü m üzik eşliğinde sokaklarda yürüyorlardı.^ H üküm et, onlara, yeni yöntem ler getiren karıştırıcılar gö­ züyle, olum suz bakıyordu.. T arikatın kurucusu Ahmed R ufai’nin oğlu Taceddin, kısa kadife ceketler giymiş yarı deli derviş kalabalığı eşliğinde Konya’ya geldiği zaman, kent erkânı, em irler, sıradan halk ve ahiler, onu, törenle karşılam ışlar ve ken­ disine, K aratay m edresesini tahsis etm işlerdi; rufailerin "olağanüstülükleri” (onlar ateş içine giriyorlardı, ağızla­ rına kızgın dem ir koyuyorlardı, yılan yiyorlardı, vb.) bü­ yük etki uyandırm ıştı. Mevlevi şeyhi Salahaddin Zerkub'un eşi K ira H atun da, onların hayranlarından olm uştu. Onlar, vezirlerin, vezir M uineddin Pervane’nin yanında da bulunabiliyorlardı (örneğin, Celâleddin R um i’nin çağda­ şı, Şeyh A bdurrahm an Şeyad).*^ Taceddin'in ardılları (torunları) kısa süre sonra, Amasya yakınında, yadsıyıcıların eski b ir merkezi olan Sunuş’a y e r le ş tile r S o n r a d a n îb n i B atûta, İzm ir'de, Ber­ gam a’da ve diğer kentlerde, —rufailere kendi verdiği ad­ la— "ahm ediler” görmüştür.'^ İzm ir’de "hokkabazlık” gösterileri yapan büyük b ir derviş topluluğu (100 kişi) vardı. 63B kz; VI. O ordlevskiy, V n u tre n y e y e s o sto y a n iy e T u r ts li vo vto ro y p olov ln e X V I. v . T ru d ı t n s t l t u t a v o sto k sv ed en iy a , sb o r n ik n o; 2, M .. 1940, str. 105 - 108. 6 4 A flâ k i, I. 113. 6 5 tb n l B a tû ta , II, 292 - 293. « ö ib n l B a tû ta , II, 310, 316, 328.



324



Ama mevleviler, "M evlâna”*^ Celâleddin R um i'nin iz­ leyicileri, zenginlikleri ve etkileriyle tüm diğerlerini geri­ de bırakıyordu. Bir yandan yerel geleneklerden yararlanarak, öte yan­ dan Ira k ’tan gelen akım a kapılarak,*® Celâleddin Rumi, dinsel ayin dansları uygulam aya koym uştu; bu danslar, Konya’da saray çevrelerini sarm ış, mevleviler de, bu şe­ kilde güçlerini pekiştirm işlerdi. Bol akşam yemeği eşli­ ğindeki ayin törenleri, K onya’da, sık sık Celâleddin’in sa­ natına vurgun b ir topluluğu b ir araya getiren erkân ta­ rafından düzenleniyordu.^ Selçuklular, mevlevilere büyük sevgi besliyorlardı. Örneğin, başlangıçta kuşkulu b ir belirsizlikle bakan Sul­ tan I. Alaaddin Keykubad, kısa sürede Celâleddin R um i’­ nin babası Behaeddin Velet karşısında eğilmiş, ve ona, hüküm dar saygısı gösterm eye başlam ıştır. Sultan IV. Rükneddin K ılıçarslan (Aksaray’da boğularak öldürül­ m üştür), Celâleddin’i "b ab a” olarak yüceltiyordu.’^ Onun annesi Gürcü Tam ara (Sultan II. Gıyaseddin K eyhüsrev’in eşi), Celâleddin R um i’ye, b ir tü r derin saygı dujoıyordu. Celâleddin'in p ortresinin yapılm asını buyuruyor, Konya’dan b ir yere giderken portreyi yanında taşıyordu, onun b ir giysisini (gömleğini) elde etm ek için, büjöik p aralar (2 bin altın sikke) ödüyordu, vb.. Kentte, kadınların "zik r” ayinleri de yapılıyordu. Em ineddin Mihail’in eşinde, akşam ları, kadınlar toplanı­ yordu (Mihail adı onun Türkm en "Oğuz” kökenliliğini dile getiriyor gibidir, am a, belki de, bu yeni dönm e b ir müslüm andı). Celâleddin, bu toplantılara, "kadınlar şeyhine” 67 ''E fen d im iz" , ö z e llik le , d in ç e v r e le r in in s a y g m te m s ilc ile r in e ve rilen bir sa n , a y rıca k a d ın ın r e sm î sa n ıd ır . 68Irak 'la b a ğ la r ın ı, m e v le v ile r s o n r a d a sü rd ü r m ü şle r d ir , bk z; A flftki, II, 310 (Ç eleb i A m ir A rif, Ira k ’ın b ü y ü k m is tik le r in i g ö r m e k is tiy o r d u ). 69 A flâ k i, I, 137 - 138. 70A flâk I, I, 113.



315



geliyordu; kadınlar çevresine oturuyor, onu, gül yağm u­ runa tutuyor ve üzerine gülsuyu döküyordu/' Mevlevi tarik atı, giderek, yalnızca başkentte değil, taşrada da güçlenm iştir. Celâleddin’in sesine, daim a du­ yarlıkla kulak verm iş olan vezir M uineddin Pervane’nin çocuklarında, mevlevilere b ir ailesel bağlılık vardı. Ör­ neğin, Amasya’daki Mevlevihane, vezirin oğlu tarafından yaptırılm ıştır.” Celâleddin’in "m üridleri” (izleyici çırakları) yalnız­ ca m üslüm anlar değildi, onu dinleyen ve gözlemleyen hıristiyanlar, islâm a geçmişlerdi. Celâleddin’in hayranları, ona ait eşyalara bin ler ödüyorlardı,^^ çünkü, “bunlar, ola­ ğanüstü güce sahipti ve sahiplerini uğursuzluklardan koruyordu.”^"' Mevleviler, Küçük Asya’da, derin kökler saldılar. Sık sık, büyük kentlere geziler düzenliyor” ve ayinler yapıyor­ lardı; h er yanda, örneğin, T okat’ta olduğu gibi, bazan ka­ dınlardan da "yönetici” m üridleri bulunuyordu.^* Celâleddin öldüğünde ise, ta b u t sedyesinin çevresin­ de kalabalık b ir halk toplanm ıştı; erkân ve sıradan halk, herkes, başlarını açarak yürüm üştü. H ıristiyanlar, yahudiler, Rum lar, A raplar, T ürkler b ir aradaydı; bunlar, Ze­ b u r’dan ilahiler söyleyerek, Tevrat ve tncil okuyarak yü­ rüyorlar, ve m üslüm anlar, onları uzaklaştıram ıyorlardı. H ayranları, “ona bakarak, biz Isa ’nın, M usa’nın ve tüm peygam berlerin özünü algıladık” diyorlardı.’^ Anlaşılan, ayrı inançtan halk, Celâleddin’in öğretisin­ de, kendine yakın yankılar duyuyordu. Yasalara özenle 7 IA flâ k l, II, 14. 72 T a la t M ü m ta z Y a m a n . K a s ta m o n u T a rih i, İ sta n b u l, 1935, s. 87. 73A flâM , II, 71. 74 A flâ k i, II, 61 (A h i K a y sa r'ın o ğ lu A h i Ç oban, M oğol s a id ın s ı s ıra sın d a C elfU eddln h a r m a n iy e siy le ö r tü p ü r ü n ü n ü k o r u m u ştu . 75 A flâ k i, II, 326. 76A flâk i, II, 375. 77A fIâki, II, 96 -9 7 .



326



uyulm asını savunanlai' arasında ise, tersine, örneğin. Ka­ dı Siraceddin,^® seyidler (Niğde’de)^ vb. m evlevilerin düş­ m anları vardı; bu n lar m üzikten, mevlevi ayinlerinden nefret ediyorlardı. Celâleddin Rum i’nin oğlu Sultan Veled ise, (Arap harfleriyle) Rum dilinde de şiirler yazıyordu. Demek ki, bunları okuyan birileri vardı. Demek ki, yalnızca Rumsever yapıdaki ailesinde değil, belki R um lar arasında da, bu Küçük Asya sufi şiirinin sevenleri ve hayranları var­ dı. Sultan Veled, Rum dilini iyi kullanabiliyordu, Mordtm an'ın düşüncesine göre, Rum ca şiirler yazm ak için, dostlarının yardım ına başvurm aya gereksinm esi yoktu. Celâleddin Rum i’nin Rum lara, yani hıristiyanliga eğinimi, kuşkusuz, Hıristiyanlığın dervişliğe, özellikle de mevlevi dervişlerine yansıyan eski izlerini dile getirm ek­ tedir. Selçukluların başkenti Konya, sonradan. K aram an beylerinde Hıristiyanlığa sem pati patlam asına yolaçan m istik kam utanrıcıhğm merkeziydi.®® Ülkede, genellikle inanç sloganı altında b ir savaş yürüyor: Sultan Rükneddin, T am ara’dan, yaşam ak iste­ yen herkesin kendi gözleri önünde hıristiyanlığm simgesi haçı ayakları altında ezmesini istiyor; hıristiyanlar ise, Ani m abedlerinden m üslüm anlan kovacaklarına andiçiyorlardı —am a tüm bunlar, din adam ları çevresinin fı­ sıldadığı ezberlenmiş sözlerdir; yaşam ise ayrılıkları düz­ lüyor, insanlar, birbirine candan yakınlık duyuyor, sevgi, onları yakınlaştırıyor, güvenlik yengi kazanıyor, o rtak çıkarlar üstün geliyor. B ir G ürcü kızının güzelliğiyle bü­ yülenen Saltuklu şehzadesi dininden dönüyor; Selçuklu­ nun gelini, dinsel inancı konusunda anasının ve babası­ nın kaygı duydukları Gürcü kızı, Konya’ya ulaşınca, islâTSAflâkl, II, 244, 245. — VI. G o rd lev sk ly . J lt iy e S a d re d d in a s tr . 541. 7 9A flâ k l, II, S65. 80 V. S m irn o v , op. c lt., pp. 151 - 152.



327



K on yevl,



m a geçiyor. H alkın alt tabakaları ise, kuşkusuz, dinsel kuşkularını kolay ve çabuk şekilde b ir yana atm aktadır. Küçük Asya’daki Rum piskoposlukları, giderek, cı­ lızlaşıyor, ortadan kalkıyordu.®' İstanbul tarafından terk edilm iş olan Küçük Asya Rum halkı, başıûı yitirm işti. Bu halk, genellikle, iki ateş arasında bulunuyordu; T ürkm enler tarafından yerinden edilince, onun usuna Selçuklular geliyor, sonra gene düşkırıklığına uğram ış olarak, usulca K apadokya’nın m ağa­ ralarına, ya da K aradeniz kıyısm daki dağlara siniyor, es­ ki iktidarını düşlüyordu. Küçük Asya’da, m üslüm anlıgı, yalnızca dış görünüm üyle benimseyen gizli hıristiyanlar böylece oluşm uştur. Çünkü, islâm a geçince, belki, dü­ şüncede olduğundan çok, gündelik yaşam da, Hıristiyan­ lığın öğelerini ister istemez koruyorlardı. H ıristiyanı ve m üslüm anı, kuşkusuz daha çok, ara­ larında gerçekleşen evlenmeler yakınlaştırıyordu. Alt ta ­ bakada zayıflayan dinsel k arşıtlık siliniyordu; Bizans im ­ paratorluğu’nun kenar bölgelerinde, ortodoks hıristiyanhk eriyordu. Örneğin, G ürcistan’da b ir yandan maniheycilik, öte yandan sufi öğretileri yayılıyordu. Yüksek orun sahipleri de, çıkarsever özendirm eler­ den ya d a dünürlerine duydukları yakınlıktan (hıristiyan1ar ile m üslüm anlar arasında evlenmeler sık görülüyor­ du), yurtlarından ayrılarak Selçuklulara gidiyorlardı. örneğin, B izans'ta şato sahibi Manuel Mavrozom, İstanbul'da sürgün yaşadığı sırada. Sultan I. Keyhüsrev’e kızım vermiş ve so n ra sultam desteklemiş, buna karşılık da cöm ertçe ödüllendirilm iştir. P. W ittek, özgün b ir var­ sayım da bulunuyor. Buna göre, o İslâmlığı kabul etmiş, üç oğlu ise —dönme “Abdullah"m çocukları— Selçuklu­ larda yüksek m akam larda bulunm uşlardır; Vezir K ara­ sı A. w a c h te r . D er V e rfa ll d es a r lc h e n t h u m s ' İn K le iu a s le n İm X IV Ja.hrh u n d e r t. LeIpzIg, 1903.



328



tay (adına yapılan m edrese K onya’yı süslem ektedir), De­ nizli'de yapılar kuran (1250) E m ir K arasankor; Kemaleddin K aragaş “ H er üç kardeşteki “K ara” lakabı, önceki soyadlarının kökü olan Rum ca “m avros" (kara) sözcü­ ğünün çevirisini ortaya kojoıyor. Ama, Selçukluların hizm etine geçen Rum lar, bazan m illiyetlerini de, dinlerini de koruyorlardı, örneğin, K om ninlerin ve M avrozomlarm to runlarından birinin, "Âmiroğlu”nun üzerine, Konya'da, b ir m üslüm anın, rumca olarak beceriksizce yazıt kazımış olduğu b ir lah it ya­ pılmıştır.®® Toprak sahibi, İslâmlığı kabul ederek m ülkünü ko­ ruyordu; resm en m üslüm an olan o, gene de, toprağı üze­ rinde yaşayan halkı kayırıyordu. Örneğin, Abdullah Mavrozom ’un eski bölgesi Denizli'de, İbni B atûta'nın Küçük Asya'yı gezdiği 14. yüzyılda da, aşağılayıcı "Donuzlu" ad­ landırm asından anlaşıldığı gibi, dom uzculukla uğraşan hıristiyanlar yaşıyordu. Yerli hıristiyanlarm (Rumların) etkisi, çok eski ta­ rihlerde içerden sızmıştı, feodalların evlerinde, köle cariyeler, odalıklar, m aiyet görevlileri gibi hıristiyan hizm et­ liler vardı. Küçük Asya’nın h er yanında, eski inancını ko­ ruyan ya da m üslüm anlaşan, "ortodoks” ya da "sapm acı” hıristiyanlar bulunuyordu. Bizans’ın zulmünden, hıristiyanlar, daim a buraya kaçıyorlardı. 13. yüzyılda, Selçukluların uyrukları, m üslüm anlar ve hıristiyanlar, birbirinin inanışlarından etkilenerek ba­ rış içinde b ir arada yaşıyorlardı.®^ Celâleddin'in R um lara karşı kişisel tutum u ve eğinimi sayesinde güçlenen, mev8 2K a ra ta y v a k fiy e s in d e ("K onya", 1938, n o : 2, s. 123), y in e m ed rese y a p tır m ış o la n k ü ç ü k k ardeş K e m a le d d in R u m ta ş o la ra k a d la n d ır ılıy o r ; bkz: d a h a y u k a rıd a s. 125. B3 P. W ittek . L 'S p ita p h e d ’u n C o m n â n e a k o n la . B y z a n tlo n , X , 505 - 315. 84B k z: F. K ö p r ü lü 'd e k a r ş ılık lı e tk ile ş im ö rn e k le r i (L es o r ig in e s de l'E m p ire O tto m a n , ss. 70, 95, B7).



329



levilerin kam u tan n cı (panteizmi) dünya görüşleri de, ay­ rılıkları kaldırıyor, hıristiyanları ve m üslüm anları kendi aralarında yakınlaştırıyordu “ Coğrafyacı Y akut’un bil­ dirdiği gibi, Konya’da, m üslüm anlar, “ilahi” Platon’un m ezarına derin sevgi ve saygı gösteriyorlardı. Oysa bu, piskopos İkoni Amfilokiya’nm (4. yüzyıl) mezarı, müslüm anlarca "değişikliğe u ğ ratılan ” b ir Hıristiyan tapınagıydı“



Küçük Asya’da m üslüm an k ü ltü rü elverişsiz tem eller üzerine katm anlaşm ıştır; Küçük Asya’da islam dan Hıris­ tiyanlığa doğru b ir köprü atılm ıştı. Küçük Asya’da, çağdaş T ürk m üslüm an halkı, eski dinin, Hıristiyanlığın anılarını, karm aşık biçim de Henüz sürdürm ektedir. Konya ilindeki gezilerim sırasında, sık sık duyduğum a göre, köylerdeki kadınlar (en tu tu cu öge), ekm ek hazırlarken, üzerinde istavroz çıkarm a kalıntısı b ir Hareket yapıyorlardı.®^ Celâleddin’in ailesi, şaşırtıcı b ir örnek oluşturm ak­ tadır. Eşler ve çocukların bakıcıları, tüm üyle Rum kadın­ lardı. K ira H atun (Celâleddin’in eşi), Kiraga H atun (Sul­ tan Veled'in eşi) vb.. Ev çevresinin etkisiyle, mevleviler, çocuklarına, kuşkusuz bu kapsam da kızlarına da, Rum ­ ca lakaplar veriyorlardı. Celâleddin’in kızının lakabı, Efendipulo’dur.®® Celâleddin’in torunu Çelebi Âmir Arif'85 Fi W. H a slu ck . C h r is tia n ity a n d İ s la m u n d e r th e S u lta n a . O xford, 1929, pp. 370 - 378; hırİB tIyan larla m e v le v ile r a r a sın d a k a r şılık lı İlişk ile r k o n u su n d a , b k z: s. 56, 85 - 87, 290. V. D . S m lrn o v (L es vers d lt s “ S e ld jo k s” e t !e c h r lstla n ls m e tu r c . A c te s d u onzlfem e C ongres I n te r n a tio n a l d es o r le n ta lls te s . T ro lslâ m e s e c tlo n , I. P aris, 1989, pp. 143 - 157). S u lta n V eled 'in " R eb â b n a m e” a d lı T ü rk çe ş iir ler in d e, y e n i d ö n e m in ilk y ü z y ılla r ın ın g n o stlk ‘'b ilirc llik , ir fa n iy e, ç." ö ğ r e tile r in in . K ü ç ü k A sy a ’d a d a y a y g ın o la n m a n ilıe y c iliğ ln y a n s ıd ığ ın ı ta h m in e tm e k ted ir. 86 p . H a slu ck , op. c it., pp. 17, 363 - 364, 373. 87 K ü ç ü k A sya T ü rk h a lk ın ın ik ili in a n c ı ü a e r in e m a lz e m e , b e n im y a y ım la n m a m ış ö z e l m a k a lem d e to p la n m ış tır . 88 Ev h a lk ın ın v e e n b a ş ta e ş in in C e lâ le d d in ’e h it a b ı o la n R u m c a " eren d i” (b sy ) s ö z c ü ğ ü T ü rk lere, e n a z ın d a n , 13. y ü z y ıld a g e ç m iştir .



w.



330



in kızının adı, sonraları Osmanlı dönem inde de sık ra s t­ lanan b ir ad, Despina’dır.®’ Konya yakınında, Sille’de, Bilge Platon’“ adına bir Rum m anastırı vardı, ve Celâleddin Rumi, yaşlı ve saygın b ir adam olan m anastır başrahibine büyük sevgi besli­ yordu.” Aflâki’nin anlattığına göre, Celâleddin Rumi, b ir ara, onun yanında kırk gün geçirm işti; Celâleddin’in a r­ dılları da —oğlu Sultan Veled ve Âmir Arif— m anastırı, severek ziyaret ediyor ve Hıristiyan rahiplerle görüşüyor­ lardı. Bu çevreye, Rum körinançlarm m sızmış olm ası da şaşırtıcı değildir. Örneğin, Celâleddin’in eşi, büyük b ir il­ giyle, su perilerine inanıyordu. Aflâki’nin Ilgm ’daki b ir ırm akta “su beyi” bulunduğunu söylediği biliniyor. Türk1er, onun her yıl, b ir hayvanı ya da insanı aldığını ve boğduktan sonra, su yüzeyine attığını savunm aktadırlar. Bunu bilen K ira H atun, (sık sık su tedavisine giden) Celâleddin’e, daha dikkatli olm asını ögütlüyordu. Ama, ko­ cakarı m asallarıyla alay eden Celâleddin, üzerinde "fera­ cesiyle”, başında sarığıyla, ırm ağa atılm ış ve gözden yit­ m işti. O anda. K ira H atun, çadırın önünde, saçları ba­ şından ayaklarına dek uzanm ış çirkin b ir hayalet gör­ m üştü; yüzü insan yüzüydü, ayaklarıysa ayı pençelerine benziyordu. Bu, işlenmiş günahlar için bağışlanm a dile­ yen su perisiydi.’^ Şam an Türkler, eskiden beri, su perilerine inanıyor­ lardı; daha 7 - 8. yüzyıllarda, Orhon yazıtlarında değini­ len “yersub” ("toprak su”) perileri, dağlarda ve kaynak­ ların yanında yaşıyordu. Ama bunlar, dişi cins varlıklar­ dı; 15. yüzyıl Çağatay şairi Atai bile, henüz "sukızlarm89 D e sp in a " b a y a n ” d em ek tir. 9 0A flâ k i, II, 67 - 68. 91 J . H. M o rd tm a n n . t im das M o u so leu m d e s M o lla H u n k la r in K o n ia . J a h r b u c h der A s ia tis c h e n K u n st, B d. II, pp. 197. 9 2A flâ k i, II, 110.



331



d an ” (sukızı) sözetm ektedir.” 15. yüzyılda Türkiye’de bulunm uş olan G6doyn, anı­ larında, her yıl 12 Ağustosta, (Hios adasındaki) Karagöz gölünden çıkarak b ir delikanlıyı alıp götüren “kocakarıy­ la ” ilgili notlar yazm ıştır.’'’ Bugün de, Küçük Asya'da (Şe­ binkarahisar’da), yarısı kız, yarısı balık su kızları üzerine m asallar sürm ektedir.” Ahmed Vefik Paşa’nm atasözleri derlem elerinde, "deniz m elikesi gibi”’* deyimine rastla­ nıyor. Ama, Türklerin harem lerine giren Rum kadınlar da, erkek cinsi su perileri üzerine tasavvurlar aktarabiliyor­ lardı.’^ T ürk’ü aşağılayan, Türklere karşı olan Celâleddin’e, büyük m utasavvıfa yakınlığıyla böbürlenen mevleviler arasında, hıristiyan (Rum) kadınlarıyla evlenmeler. Kü­ çük Asya’da alışılm ış durum du. Ama, feodallar, eski ya­ şam biçim lerini terk ettiklerine ve Bizans’ta yaşandığı gibi yaşam ak istediklerine göre, yüksek tabaka arasında da, böyle evlenmeler sık görülüyordu. Tahta çıkm adan önce, sürgün ya da konuk olarak Bizans’ta bulunan Selçuklular, doğallıkla, Konya’ya Hıris­ tiy a n -ru m kültürüyle beslenm iş olarak dönüyorlardı. Orada, "b arb arı” kendine bağlam ak için, siyasal düşün­ celerle, Bizans İm paratorları, bu n lara kızlarını, bacıla­ rını veriyorlardı. Öte yandan, hıristiyan to prakları üze­ rine yürüyüşleri sırasında, çevrede gördüklerinin alım m a 9 3 M a terla lı p o s r e d n e a z la tsk o tu r y e ts k o y lite r a tü r e . Z ap isk i k o lle g ü v o sto k o v ed o v , t. II, s tr . 255. 94 A. B orre. J o u r n a l e t co rr e sp o n d a n ce d e O âd oyn Le T u rc (1823 - 1625), ParİB, 1909, pp . 149 - 150. 95 VI. G o rd lev sk ly . İ z o sm a n sk o y d e m o n o lo g li, M ., 1914, str. 38. (O td e lm y o t t ls k İz “E tn o g r a flç e sk o v o o b o zren iy a " , k n . C I - C I I ) . 96 A. V e fik P a şa . A ta la r S ö z ü . İ s ta n b u l, s. a., s. 132, 97 B u n u n la b ir lik te K a z a n T a ta r la r ın d a d a h e m " su b ab ası" h e m de " su İyesi" vardır, (b kz: K , N a siro v . P o v ery a I p r im e tl k a z a n sk ih ta ta r. Z ap isk i R u ssk o v o g e o g ra flç esk o v o o b şc estv a , t. V I, 1880, str. 244). A m a bu İn a n ışla r, o la sıd ır k i. K u şla r d a n a lın m ış tır .



332



kapılan Selçuklular, hıristiyan kadınlarla evleniyor, ha­ zan, candan dostları olabilen Rum ları, kendilerine çeki­ yorlardı. Daha, Haçlı seferleri zam anında, Selçukluların sa­ rayları, AvrupalI Hıristiyan kadınlar görm üştü. Örneğin, Sultan I. K ılıçarslan (12. yüzyıl haşı), şövalye R aym ond’un hacısı tzabella ile evlenmişti.’® Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in h ir karısı, G ürcü kraliçesi R usudan'ın kızı Tam ara'ydı, (Gürcü Hatun). Gürcü H atu n ’dan, oğlu, ge­ leceğin sultanı II. Alaaddin Keykubad doğm uştu. Gürcü H atun’dan başka o, b ir de papazın kızıyla evliydi. Erm e­ ni K ir B arta'nın kızı da, karısı olm uştu, vb.. Daha geç dönem de ise, anayurt kökeninden kopm uş Selçukluların din değiştirdikleri de oluyordu. 15. yüzyıl­ da, M akedonya'da, Selçukluların soyundan geldiğine ina­ nan h ir Hıristiyan aile yaşıyordu. Bunlar, Bizans İm p ara­ to ru V III. M ihail'in yanında geçici sığınak bulan (1259 y.) Sultan II. îzzeddin Keykavus’un torunlarıydı.’’ Konya çevresindeki surların yapım ını bitiren, dindar m üslüm an Sultan I. Alaaddin Keykubad, surların üzeri­ ne, kentte korunduğu anlaşılan beyaz m erm er heykeller'*” yerleştirm işti. O, antik k ü ltü rü anlam ış gibidir. Heykel­ lerin yüzleri, sonradan m eydana geldiği gibi, henüz p ar­ çalanmış değildi. Böylece, Selçukluların dış görünüşü değişm ektedir. Selçuklularda Hıristiyan ("gâvur”) eğinimleri belirgin ola­ rak dış yüze yansıyınca, din adam ları çevresi, onlara kar­ şı kam panya başlatıyor ve dinden dönenleri yıkıyordu.'®' 9 8V ersla g en e n M ed ed ee lin g en d. K . A k a d em le v o n W e te n sch a p p e n (A m aterd a m ), 1893, p. 133 (g ö n d erm e, Fr. S arre’dea a lın m ış tır ). 99B kz: E ch o s d'O rlent, 1934 (n o t P. W itte k 'ln d lr ). 100 Y a z ıc ıo ğ lu A li, III, 258. 101 A m a, k u şk u su z , b u n u n te r s i b ir e tk i de m e y d a n a geliyord u ; 1437 ta r ih li b elg elerd e g ö r ü ld ü ğ ü g ib i, B u m d in ad a m la rı, “T ü r k iy e ’n in b irçok n o k ta la r ın d a , in a n s s ız la r ın (y a n i m ü s lü m a n T ü r k le r in ) g iy s is in i ta ş ıy o r ve



333



H ıristiyan kadınlardan doğan ya da hıristiyan kadın­ larla evlenen Selçuklular, dıştan islâm da görünüyorlardı. Ama, bunlar, gizliden. B atın ın , Bizans'm etkisine kapıl­ mış hıristiyanlardı, ya da dünürleri Halife N asiridinillah’ın Doğu etkisine kapılarak b ir başka aşırılıktan, ismaillilerdendi. Selçuklulara dostça duygular besleyen p atrik Arşeni, Sultan n . İzzeddin Keykavuş’un gizli Hıristiyan olduğu­ nu savlıyordu. Ve patriğe karşı düşm anların sesleri yük­ selince, N ikifor G rigora’nın anlatım ıyla, bu "gâvurun hi­ tabı, onun için güçlü b ir silah olabilecekti, çünkü, Hıris­ tiyan ana babanın oğlu sultan Azatin, kutsal vaftiz suyuyla yıkanm ıştı, sultan ve Türklerin önderi olunca, o, din­ sel ayinleri gizlice gözetecek ve Hıristiyanların gelenek­ lerini açık olarak uygulayacak, İstan b u l’da ise, kutsal ikonolara saygı gösterecekti.’^ Doğallıkla, dinsel Hoşgörü, Selçukluların ayırıcı özel­ liği oluyordu; hiç değilse, onlar, yobazlıktan uzaktılar. Sultan n . Gıyaseddin Keyhüsrev, Gürcü prensesiyle (Tam ara) evlendiği zaman, Konya’ya Hıristiyan papazları gel­ m işlerdi. Ama, G ürcü kızının İslâmlığı benim sem esi ol­ gusu doğunca, m aiyeti hapsedilm işti. Bu "çem ber”, müslüm anlar için, belli ki, hoş değildi. îb n i Bîbî, evlenmeler konusunda susm aktadır; buna ilişkin bilgiler Hıristiyan tarihçilerde (Bar-Hebrey’de) bulunuyor."” B urada belir­ telim , Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev (Sultan I. Alaaddin Keykubad’m oğlu), kısa süre sonra dinsizleşm iştir; o, belge ve buyrukları sarhoş kafa ile im zalıyordu. Ibni Bîbî de, onun babasının dindarlığını överek göklere çıkarır­ ken, anlaşılan, islâm ın buyruklarına aykırı davranan ,tano n la r ın d ilin d e k o n u şu y o rd u " , bk z: R . M. D a w k ln s. M odern G reek İn A sla M lnor. C am brid ge, 1916, p. 1, n o t. 1. 102N lklfor G rigora, str . 90. 103 H a lil E d h em , K a y ser iy e Şehri, ss. 75 - 76, n o t. 3.



334



ntanım az oğulu anım sam aktadır. Güçten düşme döneminde, Selçuklular, şiiliğe eğilim gösteriyorlardı, am a Selçukluların Ali soyundan geldiği yolunda kurnazca, tu m tu rak lı arayışlar kuşkusuz saçmadır.'°^ Ve —^yazgının m antıklı, yasal cilvesidir ki— sondan b ir önceki Selçuklu III. Alaaddin K eykubad'm üçüncü ku­ şaktan yeğeni, dervişliğe, belki, şiiliğe eğilimli Simavne kadısioğlu Bedreddin,’“ yüz yıl sonra, I. M ehmed’e karşı Asya ve Avrupa Türkiye'sinde yayılan b ir başkaldırıyı ger­ çekleştirm iştir. Ve Boveli keşiş V intsenti’nin (13. yüzyıl ortasında ölm üştür) yazdığı gibi yalnızca sultanlar değil, devletin yüksek sanlıları em irler de hıristiyanlara yakınlık duyu­ yordu; besbelli ki, em irler arasında, önceki dinine eğlim ini henüz koruyan (yerli Hıristiyan vb.) dönm eler de vardı; sözkonusu keşiş, b ir em irden söz ederken, onun Fransızca ve Almanca konuştuğunu anlatıyor. Hilmi Ziya Ülken (şimdi İstanbul Üniversitesi felse­ fe profesörü), "Selçukluların Gerileme Döneminde Konya”'“ adlı makalesinde, kentin dinsel yönelim lerini çö­ zümlüyor. Onun kanısına göre, Oğuz gelenekleri, yerini Iran etkisine te rk ederek artık yok olm uştur; am a o, ü st tabaka sözkonusu olduğunda, büyük ab artm alara başvur­ m akta, halkın alt tabakası sözkonusu olduğunda ise, de­ ğerlendirm eye önem verm em ektedir. İdeoloji açısından halkı gözden geçirirken, o, üç akım saptam aktadır. Sarayda, Büyük Selçukluların veziri Nizam ül Mülk tarafından çok eskiden büyülenmiş feodallar arasında İran akım ı egemendi. Iran k ü ltü rü hayranı, O rta Asya’104 Pr. B abinger,. op . c lt., pp. 7 3 - 74. 105 f'r. B a b in g er, o p c it., p. 21. 106 ‘'M lhrab" d erg isi, 1924, n o : İT - 18.



335



dan gelme Celâleddin, dinsel ayinleri yaygınlaştırarak sa­ raya İran rnüzigini de sokm uştu. Moğol döneminde, Iran ideolojisinin sözcüsü vezir M uineddin Pervane'ydi. İra n ’­ ın yeniden doğuşunu düşlüyordu ve b u yüzden, Moğolla­ rın yönetimini, başlangıçta istekle kabul etm işti. M edreselerde, Arap, ortodoks akım ı tem silcileri var­ dı; bunlar, sarayda barınm a olanağı bulan sufiliğe nef­ retle bakıyorlardı. Böylece, sufiler ile hocalar arasında, eskiden beri, ayrılık pekişmiştir.'®^ H alkın düşüncesi ise, tekkelerden, Abdulkadir Geylan i’nin, Ahmed R ufai'nin basit, safyürekli tekkelerinden, yani dervişlerden besleniyordu; halk, açıklam a gereksin­ melerine, onlarda karşılık buluyordu. Tekkeler, saraya (îranlı sufilere) ve b ir dereceye kadar, anlaşılm az dille konuşan hocaların yerleştiği m edreselere karşı, düşm an­ ca yapılanm ıştı. Hilmi Ziya, islâm dan, islâm ın içinde savaşım veren dinsel akım lardan sözettiğine göre, ilginç olan düzenle­ mesi, zayıf kalm aktadır. Çünkü o. Küçük Asya halkının dinsel inanışlarının karm aşık kom pleksini susarak geçiş­ tirm ektedir. Ve açıktır ki, sünni dindarlığın kalesi, Sel­ çukluların başkenti Konya değildi; başlıca m edreseler K ayseri’de yoğunlaşm ıştı. Kısaca, Küçük Asya’da, m üslüm anlık akideleri zayıf­ tı, hafif b ir m üslüm anlık zarıyla kaplı sünni karşıtı p ro ­ paganda, halkta, eskiden beri araların d a b abaların koş­ turduğu Oğuz Türklerinde, m üslüm an ya da hıristiyan yerli yaşayanlarda, daim a canlı b ir yankı bulunuyordu. Sünniliği yavaş yavaş parçalayan b ü tü n bu dervişler, h a­ tm iler, Selçuklular döneminde. Küçük Asya’da, özgürce dolaşıyorlardı. Selçukluların yıkılm asından sonra ise, a r­ kalarında kalan ve h er zam an islam ın yıldırıp derinlere 107 VI. G o rd lev sk iy .



J lt iy e S a d re d d in a



336



K o n y ev l,



str .



540.



ittiği, m üslüm anlığa k arşıt eylemler gizleyen şiirler, Kü­ çük Asya’da başlarını dikm işlerdir. Moğol saldırısı, on­ lara, Küçük Asya yolunu açm ıştı, peygam berin ve "dine bağlı halifelerin” yandaşları, yani sünniler de şaşırıp bun­ dan rahatsız olmuşlardı.'"® Bölük pörçük olm asına karşın, Selçuklular dönem in­ de, toplum un dinsel yaşam ının yüzeysel b ir denemesi, Sel­ çukluların dinsel fanatizm i konusundaki yargıların ne denli abartılm ış olduğunu gösterm ektedir. Bu yargılar, 15. yüzyılda İstan b u l’u fetheden müslüm an Türklere karşı, ruhları, düşm anca yapılanm ış olan Avrupa kaynaklarından çıkm aktadır. B atı Avrupalı Haçlı tarihçileri. B atı A vrupa'nın Ön Asya’ya k ararlı ekonom ik eğinim lerini haklı göstermeye çalışıyorlardı. Küçük Asya’da devlet k uran Selçuklular, üzerinde sav sahibi oldukları top rak ları koparan ya da işgal eden A vrupa'dan gelme yabancılara, kuşkusuz, nefretle bakı­ yorlardı. Latinyanlarla Selçuklular arasında, Bizans m ülkleri yüzünden kavga sürüyordu. Ama burada, dinsel çelişkiler değil, yalnızca yayılmacılık düşüncesinde iki yağmacı isteklinin arasındaki k arşıtlık lar çatışıyordu; ve savaş var olduğu sürece, h er iki taraf â la guerre comme â la guerre (her şeye katlanarak) davranıyorlardı. Kimin çıkarına uygunsa, o, dinsel ayrılıkları anım satarak savaş ateşini körüklüyordu. Ama, barış sağlanır sağlanmaz, hıristiyanhkla İslâmlık arasındaki k arşıtlık lar da sönüyor­ du. H ıristiyan köylüler, kalabalıklar halinde Selçuklulara kaçıyorlardı; b u hıristiyanlar, besbelli ki, m üslüm anla rm "boyunduruğu altın d a” daha iyi yaşıyorlardı. Ama, b ir İspanyol gezginin Suriye'de kaydettiğine göre, müslüm an köylüler de, Hıristiyan prenslerin yanında yaşamı lOSAflâkl, II,



322 - 323.



337



yeğliyorlardı. M üslüm an yönetim (Küçük Asya’da) ve hıristiyan yönetim (Suriye’de), ellerinde bulunan to p rak ­ larda, her şeyin yolunda gitmesiyle ilgiliydiler. O nlar için önem li olan, toprağm işlenmesi ve vergilerin sağlam ve zam anm da gelmesiydi, bunlarm hangi yöntem lerle top­ landığı ise, onlar için fark etm iyordu. Ve Küçük Asya Selçuklu devletinin savaşçı islâm ın b ir ileri karakolu olduğu görüşü de, kesinlikle reddedil­ melidir.



338



SONSÖZ OĞUZLARCA GEÇİLEN YOLUN AŞAMALARI



OĞUZLARCA geçilen yolun aşam aları, Rum Selçuklularınm tarihinde, onların devlet yönetim inde, yaşantı bi­ çiminde, toplum sal ve özel yaşam ında etkinlikle yansı­ m ıştır. Selçuklular üzerinde ilk, erken iz, T ürklerin ve Mo­ ğolların M oğolistan’da b ir yerlerde birlikte yaşadıkları sırada, M oğollardan kalm ıştır. Oğuz boylarının askersel örgütlenm esi, toprak ayrıcalıkları, göçebe feodalizmi ko­ nusunda, bu örgütlenm eden doğan önkoşullar, Moğol ak­ tarm alarım dile getirm ektedir. Moğollar, 13. yüzyılda, Or­ ta Asya’yı yengiyle geçip Küçük Asya’ya ulaştıkları za­ m an, Selçuklu devleti, M oğolların, Moğol fetihçilerin et339



kişini (yönetimin örgütlenm esi, gelirlerin düzgün akışm ı sağlayan genel valilik), deneyimiyle ikinci kez yaşam ıştır. Oğuzlar Küçük Asya yolu üzerindeki H orasan’da, İra n kültürünün güçlü etkisine uğram ışlardı. Büyük Sel­ çuklu devleti, İranlıların yönetim i altında yaratılm ıştı. Büyük Selçukluların veziri, bozkırlara kent yaşam ı yat­ kınlıklarını aşılıyordu. Nizam-ül-Mülk’ün "Yönetim Kitab ı”nı ("Siyasetnam e”) örnek alan Rum Selçukluları, Kü­ çük Asya’da, Sasani düzenlem elerini yürürlüğe koydular, ik tid arın tanrısal kökenli olduğu düşüncesi, onları, H ora­ san’dayken hayran etmiş ve büyülem işti. Sarayın parıltısı ve görkemliliği, saray törenleri, yönetim, divanlar, mali­ kâne, sultanın halk önünde günah çıkartm ası, tüm bun­ ları, Selçuklular, Sasanilerden seve seve aktarm ışlardır. İran kültürüne kapılan, yalnızca, feodalların ü st ta ­ bakası değildi, köylülük de bu etkiyi denemiş, yaşam ıştı. Küçük Asya'ya, tü rlü dinsel öğretiler getiren şiiliğe eği­ limli, ruhça, Sünniliğe k arşıt yapılanm ış dervişlerin akı­ şı, köylü kitleleri üzerinde etkili oluyordu, ve propagan­ da, daha başarılı yürüdüğü ölçüde, dilini unutm uş ve m üslüm anlaşm ış yerli halk da, Bizans’tan geçme toplum ­ sal, dinsel zulm ü protesto ediyordu. Ama, Oğuzlar, Küçük Asya’da da, eski göreneklerini sürdürm üşlerdir. Dedelerinin geleneklerini ("şölen”, bü­ yük av, vb.) gözeten sultanlar da, törelerin büyüsü altın­ da bulunuyorlardı. Küçük Asya’da, Selçuklular, sağlam ca oturm uş top­ lum sal ve siyasal düzenlemeler buldular. Bizans’ın top­ raklarını fetheden Selçuklular, onların devlet düzenini de alm ışlardı. Selçukluların iç yaşam ının incelenmesinde, Bizans’ın izleri ortaya çıkm aktadır. Sönen Bizans’ın yerine, Avrupa’dan Latinyanlar ge­ liyordu. Ama, Selçuklularla H açlılar arasındaki bu sava­ şım, dinsel olm aktan çok, ekonom ik özellik taşıyordu. 340



ik i taraf, Bizans'ın to p rak kalıtı üzerinde, b irb irin in sa­ vını yok etmeye çalışıyordu. Ama Selçuklular, düşm anlarından da, yaşantı ve ku­ rum laşm a öğeleri alm ışlardır. Selçuklular, insanlara, ön­ yargısız, dinsel körinançlarm üzerinde bakm ayı, çok ön­ ceden öğrenm işlerdi. Onlar, belki dolaysız olarak, am a daha büyük olasılıkla vasallar —Küçük E rm enistan k ral­ ları— aracılığıyla Batı Avrupa etkisine kapılm ışlardır. Selçukluların Küçük Asya feodalizmi, en azından, feoda­ lizmin dış yüzü (san terim leri), bu kom şuluğu yansıt­ m ıştır. Selçuklular dönemi, dinsel inanışları, zam anın ve halkların alacalı karm aşasını dile getirm ektedir. Derviş­ ler tarafından (Rufai tarik atm ca vb.) 20. yüzyıla değin getirilen eski şamanizm, alt tabakada genellikle yaygın Şiilik, İra n ve hıristiyan yansım aları vb., tüm bunlar, res­ m î dinin, sünni islâm ın fonu üzerinde tutunuyordu. Ne var ki, devletin toplum sal tem eli sağlam değildi. Devlet, yalnızca kendisini düşünüyor, feodalların haraç ve vergilerini yatırm aları ve asker sağlam alarıyla ilgileni­ yordu; feodalların keyfiliğine bırakılm ış köylülük ise batkm laşıyordu; zulüm ve hukuksuzluk egemendi. Köylüler ile feodallar arasında sınıf savaşımı keskinleşiyordu; köy­ lülük, feodallara karşı başkaldırıyordu. Yönetimin otori­ tesi düşm üştü; devlet aygıtı sarsılm ıştı, ve güçlü dış d ar­ be (13. yüzyılda Moğol saldırısı), Selçukluların kaçınıl­ maz durum a gelen yıkılışını hızlandırm ıştır. 13. yüzyıl boyunca büyüyen yeni b ir toplum sal güç —ahi dinsel topluluğu— topkım sal yeniden düzenleme yaratm aya çalışıyordu. Ahilerin yönetim indeki zanaat ö r­ gütleri, feodallara karşı başkaldırm ışlardı. Moğol saldı­ rısından sonra, feodallar, m erkezi yönetim in vasiliğinden ve sultan karşısındaki yüküm lülüklerden bağımsızlaşmışlardır; am a köylülük, onlardan yüz çevirince ve tarım 341



sarsılınca, feodallai'in altındaki zemin kaymış ve onların yerini zanaatçıların koruyucuları ahiler alm ıştır. Ama, Rum Selçuklularının ardılları, onların toprak larm ın ve kültürlerinin kalıtçıları Osmanlı sultanları, darbelerin etkisinden kendini k u rtara rak Küçük Asya’da feodal sistem i yeniden kurdular. Ahiler ezilm iştir, ve es­ ki düzen, Türkiye’de 20. yüzyıla değin tutunm uştur. O sm anhlar, Selçuklular dönem inin yönetim biçimini ve yöntem lerini aldıklarına göre, açıktır ki, Rum Selçuk­ lularının incelenmesi, yalnızca Osmanlı devleti feodal dö­ nem inin tem el siyasal - ekonom ik çizgilerinin değil, sa­ ray yaşantısı, yönetim yapısı vb. ayrıntılar dahil. Küçük Asya çağdaş tarihinin kavranm ası için’ büyük önem taşı­ m aktadır.



1 ICuşkusuz, P. K ö p r ü lü ’n ü n ç a lış m a la r ın ın d a g ö ste rd iğ i g ib i (ö r n e ­ ğ in , krş. o n u n sö zle r i " B iza n s M ü e sse se le r ln ln T esiri", s. 181), İn celem e y ü z y ılla r ın d e r in le r in e u z a n m a lı ve T ü rk h a lk la r ın ın İslâm ö n c e si ta r ih in i. K ü ç ü k A sya M o ğ o lla r ın ın ta r ih in i vb. k a p sa m a lıd ır .



342



EK RUM SELÇUKLULARININ KRONOLOJİK TABLOSU’ H lC R Î 470 - 707 — ÎS 1077 -1307



Hicri Yıl



İS Yıl



470 479-485 485 500 (?) 510



1077 1086-1092 1092 1107 1116



551



1156



584



1188



Süleym an, K utılm ış’ın^ oğlu Erk aralığı I. Daud K ılıçarslan Süleym an’ın^ oğlu I. M elikşah, I. K ılıçarslan’ın oğlu I. Rükneddin'i Mesud, I. K ılıçarslan’m oğlu II. İzzeddin K ılıçarslan, M esud’un^ oğlu Devletin paylara ayrılm ası : 1. Rükneddin Süleym anşah (Tokat'ta). 2. N asireddin Barkiyarukşah (N iksar’da) 3. M uhiseddin Tuğrulşah (Elbistan’da, Erzurum ’da ve Bayburt’ta). 4. N ureddin Sultanşah (K ayseri’de). 5. II. Kutbeddin M elikşah (Sivas’ta ve Aksaray’da). 6. Muizeddin K aysarşah (M alatya’da). 7. Sancarşah (Ereğli’de). 8. Arslanşah (Niğde’de).



1 E. Z em b a u r'u n (M a n u el d e g â n 6 a lo g le e t d e c ro n o lo g ie p o u r l'h lsto lr e de İsla m . H an over, 1927) ta b lo su e sa s a lın m ış tır . A yraç İçin d e k i ta r ih le r S. L en - P u l'u n T ü r k ç e ç e v ir isin d e n (H a lil E tem , D ü v e li I slâ m iy e, İ sta n b u l, 1927), 2 S u riy e S e lç u k lu la r ı h a n e d a n ı k u r u c u su T u tu ş ta r a fın d a n y e n ilg iy e u ğ r a tılın c a , İn tih a r e tm iş tir : bir d iğ er v e rsiy o n a göre ç a rp ışm a d a ö ld ü ­ r ü lm ü ştü r . 3 M u su l y a k ın ın d a k i ça rp ışm a d a H a b u r ır m a ğ ın d a b o ğ u lm u ştu r . 4 Y a da, İzzed d in . 5 D e v le ti ç o c u k la r ı a r a sın d a p a y la ş tır d ık ta n so n ra , y a ş a m ın ın so n y ıl­ la r ın ı d o la şa ra k g eçird i; s o n u n d a K o n y a ’d a k i k ü ç ü k o ğ lu n u n y a n ın a y er­ le ş t i v e h . 588 y ılın d a ö ld ü .



343



588



1192



592’



1196



600



1204



601 607



1205 1210



616



1219



634



1236



644-646



1245- 1248



646-647 (647)



(1219) 1248 -1249



9. N izam eddin Argunşah (Amasya'da). 10. M uhieddin Argunşah'^ (Ankara'da). 11. Gıyaseddin Keyhüsrev (Konya'da ve Burgulu’da).^ 12. îsm ed d in Geuher-hatuns (Kayseri’de). I. Gıyaseddin Keyhüsrev, II. Kılıçarslan'ın oğlu II. Rükneddin Süleym anşah, II. Kılıçarslan'ın oğlu''’ III. Izzeddin Kılıçarslan, Süleym anşah’ın" oğlu I. Gıyaseddin Keyhüsrev (ikinci k e z ) ' ^ I. tzzeddin Keykavus, I. Keyhüsrev'in oğlu'3 I. Alaaddin Keykubad, I. K eyhüsrev’in oğlu’^ II. Gıyaseddin Keyhüsrev, I. Keykubad'ın's oğlu Üç kardeşin hüküm darlığı, II. Keyhüsrev’in oğulları II. îzzeddin Keykavus (ayrı olarak) II. Keykavus, kardeşi IV. Rükneddin Kılıçarslanla birlikte



6 D a h a 1201 - 1202 y ılla r ın d a o n u n a d ın a slk k o le r b a s ılm ıştı, b k z: P. W lttek , Zur G e sc h lc h te A ngoras İm M itb elalter, p. 341. 7 H erh ald e (İsp a r ta ’n ın k u z e y in d e k i) U lu b o rlu . — Cl. H u a r t (E p lg r a p h ie A rabe, p. 55, n o t. 1) b u ra y ı, G eredo v e K a s ta m o n u a r a sın d a g ö s ­ teriy o rd u . 8 B u S e lç u k lu p r e n s e s in in a d ın a y a z ıtta r a stla n m a k ta d ır . 9 K o n y a 'd a b a s ıla n sik k ed e. 10 A n k a ra ’y ı İşgal ed erek k a rd eşi M esu d 'u ö ld ü r d ü k te n b e ş g ü n so n r a ö ld ü . 11P. W ltte k ’ln d ü ş ü n c e s in e göre, toelki, k e n d isin e "pay" ola ra k b e lir ­ le n e n T o k a t'a d a v a r a m a d a n ö lm ü ştü r . T o k a t'ın b a ğ ış la n m a sı, d a h a g e ç d ö n em d e, O sm an lI d e v r in d e d e d e v le te k a rşı s u ç işle y en ler iç in h a p ish a n e b u lu n a n T o k a t'a s ü r g ü n a m a c ıy la b ir h ü s n ü ta b ir işa retid ir. 12 İ z n ik İm p a r a to r u P ed o r L a sk a ris’le H o n a s y a k ın ın d a k i çarp ışm ad a ö ld ü r ü lm ü ş tü r . 13 V ir a n şeh ir ’de (B o lu ili) v erem d en ö lm ü ştü r . 14 O ğ lu ta r a fın d a n z e h ir le n m iş tir . ıS F ü c 'e te n ö lm ü ş tü r (erk a n ta r a fın d a n ö ld ü r ü lm ü ş tü r ? ).



344



647 - 655



1249 - 1257



663



1257 -1265 (1264) 1264 - 65 1282 - 1283



655 - 663 681 (682) 683 (?)



1284



683 693 692 700 702 70423 707



1284 1293 1294 1300 1302 1304 1307



II. K eykavus’^ kardeşleri IV. Rükneddin K ılıçarslan ve II. Keykubad'la b irlikte’7 IV. Rükneddin Kılıçarslan's III. Gıyaseddin Keyhüsrev'’ II. Gıyaseddin Mesud, II. K eykavus’oğlu III. Alaaddin Keykubad, Feram erz’in oğlu II. Gıyaseddin M esud (ikinci kez) III. Alaaddin Keykubad (ikinci kez) II. Gıyaseddin M esud (üçüncü kez) III. Alaaddin Keykubad (üçüncü kez)^' II. Gıyaseddin Mesud (dördüncü kez)^^ III. Alaaddin Keykubad (dördüncü kez) III. Gıyaseddin M esud (?), III. Keykubad'ın oğlu^'*



16 Y u r ts u z k a ld ık ta n so n r a K ır ım 'd a ö lm ü ştü r . l7 M u n k e y o lu n d a ö ld ü r ü lm ü ş tü r . 18 Z eh ir e tk ili o lm a y ın c a , A k sa ra y ’d a y a y k ir iş iy le b o ğ u lm u ş tu r . 19 V ezir M u in e d d in P erv a n e ta r a fın d a n ik ib u ç u k y a ş ın d a t a h t a o tu r ­ tu lm u ş , İlhanlI A h m ed 'in b u y r u ğ u y la E rzin ca n 'd a ö ld ü r ü lm ü ştü r . 20 K onya, a ra lık la r la 675 (1277) y ılın d a M ısır o r d u la r ın ca işg a l e d ilm iş ­ tir ; 676 (1278) y ılın d a Y a la n c ı - S iy a v u ş (II. K a y k a v u s’u n o ğ lu ) ortaya ç ık m ıştır . 21 H a n G a z a n 'ın b u y r u ğ u y la ö ld ü r ü lm ü ş tü r . 22 A şırı ta h s is a t is te m le r i s o n u c u z e h ir le n m iş tir . 23III. K ey k u b a d ü z e r in e m a k a le n in (E n cy clo p â d le de I'sia m , II, 686) a n o n im y a za rı (T. H autsana?) F e r id u n b e y 'in v e M ü n e c c lm b a ş ı’n ın h e s a p ­ la r ın ı k a b u l e tm iy o r . 24 M ogollar ta r a fın d a n b o ğ u lm u ştu r .



345



ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ Anadolu Selçuklu Devleti.lin oluşumu, Cunıîıuriyetin üzerinde inşa edildiği toplumsal yapının ilk biçimlenişiyle örtüşür. Türklcıin i!k kültür biçimlerinin, Acem ve Arap kültürleriyle ayrı yönierden kaışılajti;^! ve etkilendiği, Anadolu'da bulduğu farklı kültürlerle yeni bir soııte? arayışına çekildiği zengin bir etkileşim, bu dönendin belirleyici özellikleri arasındadır. Dinlerin, dillerin, törelerin, mülkiyet, üretim ve ticaretin birbirini sürekli etkilediği yeni insan arayışının temelinde de, bu etkileşim ve kaynaşma gizlidir. Buna karşın, bu dönemden bize ulaşan belge ve bilgilerin eksikliği, Anado'u Selçuklu Devletinin toplumsal yapısı;.>n tam ve doğru taîi'ir!!' güçleştirmektedir. Kavimler ve dinleı aı js'nd^ki yakınlık ve uyuşmazlıkların, bu dönemi yorumlayan «»etiklerin özüne yarısıma>;ı, doğal ki, sorunu nesnelliği içerisinde çözümleyecek günümüz tarihçisi için ayrı biı güçlük oluşturmuştur. Siyasal anlamda güncelliğini koruyan kimi konular da, yakın tarihteki araştırmaların nesnelliğini gölgeleyen etmenler arasında sayılabilir. Gordlevski'nin Anadolu Selçuklu Devleti, Anadolu Selçuk'uları konusunda dü.'c;'li zengin bir materyal sunduğu gibi, bu konudaki çalışm.ıb-a, daha geniş ve daha nesnel yönüyle de katkıda bııluı;uyor.