Arap Halkları Tarihi 978-975-470-613-0 [PDF]

Citation preview

ALBERT HOURANI



•



Arap Halklan Tarihi



ALBERI HOURANI Lübnanlı Hıristiyan bir aileden gelen Hourani, 1915'te Manches­ ter'da dogdu. Oxford'da Madalen College'da okuduktan sonra bir süre Beyrut Ameri­ kan üniveısitc:si'nde okuunanlık yapu. Oıatlwn HOU5e'da Arnold Toynbee'yle çalış­ tı. Ikinci Dünya SaVll$1 sırasında Kahire'de Britanya Ortadoıtu Bürosu'nda çalıştı ve Filistin davasına ilgi gösterdi. 1948'de Oxford'a döndü, 1980'deki emekliligine kadar akademik çalışmalarına orada devam etti. 1958-1971 yıllan arasında St. Antony's College'da Ortadoıtu Merkezi'nin müdürlügünü yapn. 19. yüzyıl sonlannda ve 20. yüzyılın başlanndaki Arap milliyetçiligi hakkında çok saytda makalesi yayunlandı. Arabic Thought In The Liberal Age (1962) ve A History ofArab Peoples (1991) başlıklı kitaplanyla büyük ün kazandı. Hourani 1993'te Ingiltere'de öldü.



A History of the Arab Peoples



© 1991 Albert Hourani ve Faber and Faber Limited © 1991 john Flower (Haritalar)



Iletişim Yayınlan 428



•



Araşunna-lnceleme Dizisi 65



ISBN-13: 978-975-470-613-0 © 1997 Iletişim Yayıncılık A. Ş.



l-9. BASKI 1997-2012, Istanbul 10. BASKI 2013, Istanbul' KAPAK Ümit Kıvanç UYGULAMA Hüsnü Abbas DÜZELn Sait Kızılınnak



BASKI ve ClLT Sena Ofset SERnFIKA NO. 12064 Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Topkapı 34010 Istanbul Tel: 212.613 03 21 ·



tletişim Yayınlan



·



SERnFIKA NO. 10721



Binbirdirek Meydanı Sokak Iletişim Han No. 7 Cagaloglu 34122lstanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58 e-ınail: [email protected] web: www. iletisim.com.tr •



•



ALBERT HOURANI



Arap



Halkları Tarihi A



History of the Arab Peoples ÇEVtREN Yavuz Alogan



. YAYINA HAZlRLAYAN



cı



Tanıl Bora



t



'



m



Oxford, St. Antony� College'deki meslektaşlanma ve öğrendierime



içiNDEKiLER



Önsöz Teşekkür Tarihler Üzerine Not Giriş



13



................................................................................................ ...............................



l5



........................................................................................ ..................................



17



..................... ............................................................................



19



..................................................................................................................................



BiRiNCi KlSlM



BiR DÜNYANINOLUŞMASI (Yedinci YüzyıldanOnuncu Yüzyıla}



25



...............................................................



BiRiNci BÖLÜM



Eski Bir Dünyada Yeni Bir Güç Arapların içine doğdukları dünya Şiir dili. Muhammed ve islam'ın doğuşu



27 .33 .................................................................................36 ................................................................................



................................. ..............................................................................................



iKiNCi BÖLÜM



Bir imparatorluğun Oluşumu Muhammed'in halefleri: bir imparatorluğun fethi Şam halifeliği Bağdat halifeliği



45 49 ............................................................................................................. .57 .................................................



....................................................................................................................



ÜÇÜNCÜ BÖLÜM



Bir Toplumun Oluşumu



63 69 ................................... .......................................................................72 ...................................................................................................................82



Siyasal birliğin sona ermesi Birleşmiş bir toplum: ekonomik temeller inanç ve din birliği islam dünyası



........................................................................................... ..................................................................



DÖRDÜNCÜ BÖLÜM



islam'ın �klemlenmesi



Otorite �orunu



.87 . ......................................9ı Şeriat ............................. .................................................................. ...................................94 Peygamber'in gelenekleri .. ... ... .......... .............. ............. ... ................. ........... ....... ..99 Gizemcilerin yolu ..... ...... .......................... . . .............................................. ................ıoı Akıl yolu ... . .. .. ... . ........ . . . .... .......... . . . .. . ...... ..... . . . .. .......... .. ............ ........ ....... 105 ................................ ........................ ..... .. . ....... .........................................



iktidar VE! Allah'ın adaiE!ti



. . .. ...



.



.



.



.



.



.



.



. .



. .



.



...



.



.



.



..



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



..



.



iKiNCi KlSlM



M0SL0MAN ARAP TOPLUMLARI (Onbirinci ilaOnbeşinci Yüzyıllar} BEŞiNCi BÖLÜM



Müslüman Arap Dünyası Devletler ve Hanedanlar Araplar, Farslar ve Türkler Coğrafi bölünmeler . . Müslüman Araplar ve diğerleri



ı 13 ı 17 ............ ..... .......... .. ... ...... . . .. ........... ...... ........... 120 ........... ............ ...... ... ............. .. ............... ...............ı27



.................................................................... ................... . .....



..... . .... .. ..................................................... ................ .........



.... . . .............



.



.



.



.



.



.



...



.



.



.



.



.



.



AlTlNCI BÖlÜM



Kırsal Kesim Toprak ve kullanımı Aşiret toplumları



.



.... . . . . . . . . ............



...... ..... ................ .... ............. .................



. .



....... ... .. ................... ......... .....................



.



. ......... ... .....ı30 . .. . . .ı37



. .......



.



.



. . . . .............. .....



.



.



YEDiNCi BÖlÜM



Kentlerde Hayat Pazarlar ve kentler . Kent nüfusu Hukuk ve ulema . . . . . . . Köleler Kentteki Müslümanlar ve gayri müslimler Kentteki kadınlar Kentin nizamı . .. Kentteki evler Kentler zinciri



.



.



.. .............. 142 . 144 ... ................. ... . .......... ...... ............................... ........ ........... .......ı47 .. ..... . .. .. ............. .. ..................... ............. ............. .. .. .. ......... . . . .. 150 ... ............. ... ................... ............. ...... I5ı ........... .. ........... ....................... ....... . ..... ......... .. ... ....................... ı54 ........... ......... .... .............. ............. ....................................................... 156 ... ........................ ....... ................................... ........ .......... ................ ..... 160 ........... ............................................. . ........... ....... ................................. 163 ............... ... ............ ............... ................ ... ......... .... .......



.



.................................................... ............ . ......... ........ .... . ..... . . . .... ..............



..



.... .. .. . .



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



..



.



.



. .



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



.



SEKiZiNCi BÖlÜM



Kentler ve Hükümdarlan Hanedanların oluşumu . . . Çıkar birliği . . Kırsal kesimin denetimi . Siyasal otorite üzerine düşünceler



ı65 169 . .. ... ........... .. .............................. .... .............. .. ..... ...... ..... .ı 73 ......... ................................ ...... ........ .................ı78



. ........... ...



. ..



. .



............... . .. ............ ............. ..............................



.



.



......................... ....... . .......... . ................. ................................ . . . ................. .



.



.



.



.



.



.



.



.



.



DOKUZUNCU BÖlÜM



islam'ın Yolları islam'ın temel ilkeleri Allah'ın dostları .



.



.... . .................................................................. ...........................



.. .... .................. . . .............. ............................. ........ ............................ ...



185 19ı



ONUNCU BÖLÜM



Ulema Kültürü



Ulema ve Şeriat. . . . .. . . . . ... . . . . . .. .... . . .. .. l!JB Öğretinin aktarılması ...................................................................................................203 Kelam . 208 EI-Gazzali . . . 209 ......... .. . ..



.. ....... ... .. ..



. ... ..... .......... .... .



.



..... ........... ..



...



...



.................................... .........................................................................................



..... ............................................ .......... ................................................. .........



ONBiRiNCi BÖLÜM



Aynşan Düşünce Yollan Filozofların islamı .......................................................................................................... 214 ibn Arabi ve teosofi 218 ibn Teymiye ve Hanbeli Okulu . 222 Şiiliğin Gelişmesi . 225 Yahudi ve Hıristiyan öğretisi ,........................................................230 ..................................................................................................... ................ ............. ............................................... .....



......................................................................................... ................. ......... ...................



ONiKiNCi BÖLÜM



Saray Kültürü ve Halk Hükümdarlar ve efendiler Şiir ve öykü .. Müzik Dünya anlayışı .



. .



.



233



........................................................... ........................ .....



237



........... ............... . ......................................................... ..............................



242 .................. ...........................................................................................245



........................................... .............................................................. ......................



ÜÇÜNCÜ KlSlM



OSMANLI ÇAGI (Onaltıncı-onsekizinci yüzyıllar) ONÜÇÜNCÜ BÖLÜM



Osmanlı imparatorluğu Siyasal iktidarın sınırları . . . . . 255 Osmanlı hükümeti . 261 Osmanlılar ve islam geleneği ....................................................................................268 Arap eyaletlerinde hükümet 273 ............ ................. . . ...... .. ................. .... .................. ...........



........ ........................ ....................................... ....................... . . . ......



......................................................................................



ONOÖRDÜNCÜ BÖLÜM



Osmanlı Toplumlan



imparatorlukta nüfus ve servet . . 279 Arap eyaletleri ...............................................................................................................282 Arap eyaletlerinin kültürü ..........................................................................................286 imparatorluğun ötesi: Arabistan, Sudan, Fas . . 291 . ......................... ......... ................ ............................



...... ................. ..................... ........



ONBEŞiNCi BÖLÜM



Onsekizinci Yüzyılda Değişen Güçler Dengesi Merkezi ve yerel otoriteler ... . . 298 Arap Osmanlı toplumu ve kültürü . . . . .303 islam dünyası .................................................................................................................306 Avrupa ile değişen ilişkiler . . .J08 ................................ . . .................. ... ............................. ... .. ..................... ........................ ....................



.... ............................... ................................................. ...



DÖRDÜNCÜ KlSlM



AVRUPA iMPARATORLUKLARI ÇAGI (1800-1939) ONALTlNCI BÖlÜM



Avrupalı G(Jçler ve Reform Hükümetleri (1800-1860} Avrupa'nın yayılması Avrupa hakimiyetinin başlangıcı Reform hükümetleri



.315 .319 .............. . . . . . . ......................... ........ . . . . . . ................ ............ .............322 ........... ....................... . . . . ............................................ .................



.



.



............... .................... .......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....



ONYEDiNCi BÖlÜM



Avrupa imparatorlukları ve Başat Seçkin ler (1860-1914) Bağımsızlığın sınırları .. . .. . Afrika'nın bölünmesi: Mısır ve Mağrip . . Hakim çıkarlar ittifakı . Toprağın denetimi.. .. . . Halkın içinde bulunduğu koşullar ikili Toplum



.330 .334 ........... .................. ..................... ............... .. .............................337 ..... ..... ............ ............ ............ .................... .................... . . . . . . . . . . . .339 ........................................................................... ..345 ................................ ...... .................................. ........... .......... ...... ............ . . ...348 .....



. .....



. .



.



...... ............... ...................... ........... ....... ....... . . . . . . . . . . . ....... ...... . . . . . . . . . . . . ............. ..........................



ONSEKiZiNCi BÖlÜM



Emperyalizm KültiJrü ve Reform Emperyalizm kültürü . .352 Entelijansiyanın yükselişi . . . .355 Reform kültürü . .. . . .. . .358 Ulusçuluğun doğuşu . ... . . . .. . . . .363 islam geleneğinin sürekliliği .......................................................................................365 ....... . . ............... ..... ..................................... ................ ................



............... .. .................... .................................... ................



.................. ............ . ................ ........ .................... .... ...... .



.. . ..... ............. ......



.......... ............



........................ ........ .. ...................



ONDOKUZUNCU BÖLÜM



Avrupa Gücünün Zirvesi (1914-1939) Büyük Britanya ve Fransa'nın üstünlüğü . . Britanya ve Fransız çıkarlarının üstünlüğü Göçmenler ve toprak . . . Yerli seçkinlerin gelişmesi Siyasal anlaşma girişimleri



. . .



.370 .. ...375 ........... ...... . . . . . ............................... .............................. ........... ..378 ................ ................. . . . . . . . . . . . ......... ........ ................ ........... ..380 ............. ............. ............ ... .............. ...................................384 . . . .. ........................... .. .. ............. .........



. ..



. .



................... .. . ........................ .. ....



YiRMiNCi BÖLÜM



Değişen Hayat ve Düşünce Tarzları (1914-1939) Nüfus ve kırsal kesim . . Yeni kentlerde hayat . .. . . . .... Ulusçuluk kültürü . . . . Seçkinlerin ve kitlelerin islamı . .



. . .. ..389 . . .....392 .... ................. ....... ..... ..................... .. . . . . . . . . . . . . . . . . . ................. ...........397 ...... ..... .......................................................... ............403 .



. ... ................ . . .......................................................... .... . .....



........... .....



.. ... ........ ..



.



.



.



.............. ...... ........ ................. .. .



BEŞiNCi KlSlM



ULUs-DEVLETLER ÇAGI (1939'dan itibaren) YiRMiBiRiNCi BÖLÜM



imparatorluklann Sonu (1939-1962) ikinci Dünya Savaşı... . Ulusal Bağımsızlık Süveyş krizi Cezayir savaşı .



.



.



. .



411 .4 14 . . ............................................................ ........... . . . . . . . . . ................... ................424 . . ...... .......................... .............. . . . . . . . . . . . . ............. ............... .......................428 ... ...... . . . . . . . . . . . . ...... ..... ........ . . .............. . . . . . . . . . ................... . . .... ... . .



.



....... ... ................................................................... ........... ...............



YiRMiiKiNCi BÖLÜM Değişen Toplumlar (1940'1ar ve 1950'1er)



iJJ 439 . . . ...... .. ...... . . .. ... ..... ..... ....... ... ............. .........44 1 . . . . . . . ... . . ......... .. . . . . . . . . ...... ... ........... . . .......445



Nüfus ve ekonomik gelisme Büyümeden yararlananlar: Tüccarlar ve toprak sahipleri Devletin gücü Kentteki zengin ve yoksul . . .. .... .



........ . . ... ... .......... .... . .



... .. . . . .. . . .. . ... . . . . . .



.



. ....... . . . .



.



...



.



.



.



.



..



.



.



. . . . .. . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......... . . . . . .. .



.



.



.



.



.



..



.



....... . . . . . . . .. . . .



.



. .



.



.



.



.



.



.



............



.



.



. .



YiRMiÜÇÜNCÜ BÖLÜM Ulusal Kültür (1940'1ar ve 1950'1er)



Eğitim sorunları Dil ve kendini ifade etme islami hareketler



.......... . . . . .. . . . ..... . . . . . . ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



......



450



454 ...... ....... 459



........... . .................. . . .. .. . ........ . . ....... . . .... . . . . . . . . . ........ . . . . . . . ......



. . ... .... . . . ......... .. .... . . . . . . .. .. ... . . .. . . ......... . .......... ...... . . . . . . ........ ..... . .



.



YiRMiDÖRDÜNCÜ BÖLÜM Arabizmin Zirvesi (1950'1er ve 1960'1ar)



Popüler ulusçuluk Nasırizm'in itibarı 1967 krizi



463 470 .............................. 473



........ ................. . ........ . .......... .... ...... . .. . . . . . . .... . . . . . . . . . . .. ..... . . . . . . . . .. . . . . ......



..... ....... . . . . .......... . ............................................ . ............ . . ....................



. . . . . . . . ... . . . ..... . .... ................ . .. ..... ................... ..... .... . . . ......... .



YiRMiBEŞiNCi BÖLÜM Arap Birliği ve Uyumsuzluk (1967'den itibaren) 1973 krizi . . .. . . .... .... . ... ............ .. . .... ... . ........... . .



.



.



..



.



.



. .



.



479 482 . ............ . .. . ......... . .. ........ . . . . .... . . . .487 . ........... ................................ .. .. ............. ............... 490 ....



.. .



Amerikan etkisinin üstünlüğü Arap ülkelerinin birbirine bağımlılığı Araplararası uyumsuzluk



.



..



..



.



. .............. . . . . . . ..... . ....... ....... ..



............ . .. . . . . .. . . . ......... ... .... ...... . . . . . . . . . . . . . . . ...... ...... . . . . . .....



........ .



.



..



.



.



.



.



.



. .



.



..



.



.



.



....



.



.



. .



....



.



.



YiRMiALTINCI BÖLÜM Manevi Karmaşa (1967'den itibaren)



Etnik ve dinsel bölünmeler Zengin ve yoksul Kadınların toplumdaki yeri Bir miras ve mirasın yenilenmesi Rejimierin istikrarı Rejimierin kırılganlığı



499 .501 .. . . . ......... ............... ........... .. . .... ...... . . ..... ... .505 ................... ..... ............ ............. . ............. .. .....508 ............................. ...... ......... ................. ............... . ............ ........5 14 . ......... ......................... ........... ............ ......... ......... ........... ........521 .................. .... ............... . .............. . ..... ....... ........... .............



....................... . ............ ............................. .......... ....... ................ . ... .... .



.



.



.



.....



..



.



.



.



.



.



.



.



.



.



HARiTALAR



....



..



.



.



..



.



.



.



..



.



.



..



.



.



.



.



.



.



.



.527



......... ....................... . ........................... . ........................... . .......................



TABLOLAR



Peygamber Ailesi Şii imamlan Halifeler Önemli Hanedanlar Ondokuzuncu ve Yirminci Yüzyılda Hükümdar Aileleri



.55 1 .552 ..... .................. ............................ . . ........... ....... . . ....... . .... . ...... ... .. ... ....553 . ................... ............................................................ ............... ...554 ......... ... ..... ..................556 . . .... .................. . . ................. ..............................................................



...................... ............. . ................ ........ ........ ...............................................



. ..



.



.



.



BiBLiYOGRAFYA DiZiN



. ..



.



.



. .



. .



.



.



.



.



.



..



.



.



.



.



.557



......... . ................................................... ....................................... . .



................................. ............................................................................................



.593



ÖNSÖZ



Bu kitabın konusu lslam dünyasımn Arapça konuşan bölqmleri­ nin İslam'ın zuhurundan günümüze kadar olan tarihidir. Bunun­ la birlikte, bazı dönemleri, örnegin hilafetin ilk dönemlerini, Os­ manlı lmparatorlu�'nu, Avrupa ticaretinin ve hakimiyetinin ya­ yılmasım ele alırken konuyu aşmak zorunda kaldım. Konunun hem çok geniş hem de çok dar oldu�nu öne sürmek mümkün­ dür: Mağrip'in tarihi Ortado�'nunkinden farklıdır ya da Arap­ ça'mn başlıca dil oldu� ülkelerin tarihi öteki Müslüman ülkele­ rin tarihinden ayrı olarak görülemez, denebilir. Ne var ki, bir yer­ de çizgi çekmek zorunludur ve bu çizgiyi, kısmen kendi bilgimin sınırlan nedeniyle, kendi tercih ettigim yerde çekiyorum. Bu kita­ bın, ele aldığı farklı bölgeler arasında yeterli bir tarihsel deneyim birligi oldu�nu ve bu birligin bütün bu bölgeler hakkında tek bir tarihsel çerçeve içinde düşünmeyi ve yazmayı mümkün kıldı­ ğım gösterecegini umuyorum. Bu kitap konuyu incelemeye henüz başlayan öğrencilere ve bu konuda bir şeyler öğrenmek isteyen okurlara hitap ediyor. Böyle­ sine geniş bir alam kapsayan bir kitapta, söylediklerimin çoğu, uzmanlar için açıkur ki, başkalan tarafından yapılan araşurnıalan temel alıyor. Belli başlı gerçekleri aktarmaya ve bunlan başkala­ nnca yazılaniann ışığında yorumlanıaya çalışum. Bu çalışmalara borcumu bibliyografyada belirtiyorum. 13



Böylesine uzun bir dönemi kapsayan bir kitabı yazarken isim­ ler hakkında kararlar vermek zorunda kaldım. Coğrafi bölgeleri belirtmek için modem ülkelerin isimlerini, bu isimler geçmişte kullanılmış olmasalar da, kullandım; kitap boyunca aynı isimleri kullanmanın, bunlan dönemlere göre değişik olarak kullanmak­ tan daha kolay olduğu görüldü. Böylece, "Cezayir" ismi, sadece modem yüzyıllarda kullanılmış olsa da, Kuzey Afrika'daki belirli bir bölgeyi belirtmek için kullanıldı. Genel olarak Ingilizce oku­ yanlara aşina gelebilecek isimler kullandım. "Mağrip" sözcüğü "Kuzey-batı Afrika" dan daha çok bilinir; ancak aynısı "Maşnk" sözcüğü için geçerli olmadığı için, bunun yerine "Ortadoğu" is­ mini kullandım. Tek bir sözcükle ifade etmek daha basit olacağı için, lberya yanmadasının Müslüman bölgeleri için "Endülüs" is­ mini kullandım. Günümüzde egemen bir devlete ait olan ismi, bu devletin henüz ortaya çıkmadığı bir dönem hakkında yazarken kullandığımda kabaca betimlenmiş belirli bir bölgeyi kastetmiş oluyordum; modem dönemi yazarken, aynı ismi, devletin sınırla­ n içinde yer alan bölgeyi belirtmek için kullanıyorum. Örneğin, kitap boyunca "Suriye" ismi, hem fiziksel hem de toplumsal or­ tak özellikleri olan ve genellikle tek bir tarihsel deneyime sahip belirli bir bölgeyi anlatıyor, ancak bu sözcüğü Birinci Dünya Sa­ vaşı'ndan sonraki dönemde, savaşın ardından kurulan Suriye devletini kastederek kullanıyorum. Bu tür kullanımlann, devlet­ lerin varolmalan ve sınırlan hakkında herhangi bir siyasal yargı anlamına gelmediğini söylemeye gerek yok. Kitapta kullanılan başlıca coğrafi isimler Harita l'de gösterilmiştir.



14



TEŞEKKÜR



Bu kitabı yazınam için beni teşvik eden ve yayma hazırlayan Pat­ rick Seale'ye, kitabı okumak ve hatalan düzeltmek için zaman harcayan ve nasıl daha iyi olabilecegine dair önerilerde bulunan arkadaşlara, Patricia Crone, Paul Dresch, Leila Fawaz, Comell Fleischer, Martin Hinds, Charles Issawi, Tarif Khalidi, Philip Khoury, Ira Lapidus, Wılferd Madelung, Basim Musallam, Robin Ostle, Roger Owen, Michael Rogers ve Mary Wilson'a, teşekkür ediyorum. Benimsedigim düşünce çizgisini, geniş bilgisinin yanı sıra dikkate değer bir içgörüyle izleyen Paul Deresch'e özel olarak teşekkür borçluyum. İçlerinde julian Baldick, Karl Barbir, Tourkhan Gandjei, Israel Gershoni ve Venetia Porter'ın bulundugu öteki dostlar ve meslek­ taşlar bana gerekli olan bilgiyi sağladılar. Birbirini izleyen taslaklan fedakarlık ve maharetle temize çe­ ken Elizabeth Bullock'a, editörlerim Faber ve Faber, Will Sulkin ve john Bodley'e, haritalan çizen john Flower'a, zor bir elyazma­ sım duyarlık ve zeka ile baskıya hazırlayan Brenda T hompson'a, provalan titizlikle düzelten Bryan Abraham'a ve indeksi hazırla­ yan Hilary Bird'e minnederimi ifade ediyorum. Arapça'dan yapılan çevirilerin bazılan bana, bazılan başka çe­ virmenlere aittir; bazılarını da mevcut çevirilerden hareketle uyarladım. Çevirileri ya da kitaplardan alınan bölümleri kullan15



mama



izin veren aşagıdaki yayınevlerine teşekkür ediyorum: A. J. Arbt:rry'in Arabic Poetry (1965) ve Poems of al-ı Mutanabbi (1967) çevirileri ve john A. Williams'ın Al -Tabari: the Early Abba­ sid Empire, C. I (1988) çevirisi için Cambridge University Press.



Badr Shakir al-Sayyab'ın bir şiirinden Christopher Middleton ve Lena jayyusi tarafından çevrilen satırlar (Salma Khadra jayyu­ si, ed. Modem Arabic Poetry içinde, yayın hakkı: Columbia Uni­ versity Press, New York 1987) için Colombia University Press. George Makdisi'nin The Rise of Col!eges'inden (1981) bir bölüm için Edinburgh University Press. Alifa Rifat'ın Distant View of a Minaret'inden , Denys johnston-ı Davies'in çevirdiği (1983) bir bölüm için Quarter Books. Genel editörlüğünü E.Yar-Shater'in yaptığı The History of al-ı Tabari'den alınan bir bölüm, C. 27'deki,J. A. Williams'ın çevirdiği The Abbasid Revolution (yayın hakkı: State University of New York 1985) için State University of New York Press. A. J. Arberry'in The Koran Interpreted'ından (yayın hakkı Geor­ ge Allen ve Unwin Limited 1955) yapılan alıntılar için Unwin Hyman Limited. J. Lassner, The Topography of Baghdad in the Early Middle Ages'den (1970) bir çeviri için Wayne State University Press.



16



TARiHLER ÜZERiNE NOT



Islam'ın erken dönemlerinden itibaren Müslümanlar olayların tari­



hini Muhammed'in 1. S. 622 yılında Mekke'den Medine'ye göçtüğü günden itibaren başlatnlar. Bu göç Arapça'da Hicret olarak bilinir ve Avrupa dillerinde Müslüman takvimine gönderme yapmanın nor­



mal yolu AH harflerinin (Anno Hegirae, hicıi -çn.) kullanılmasıdır. Müslüman takvimine göre bir yıl Hıristiyan takvimindeki bir yıl ile aynı uzunlukta degildir. Hıristiyan takviminde bir yıl dünyanın güneşin çevresinde yapugı tam bir devirle ölçülür ve yaklaşık ola­



rak 365 gündür. Müslüman takviminde ise bir yılın uzunlugu ayın dünya çevresinde yapugı tam bir devirle belirlenen on iki aydan ibarettir ve bir güneş yılından yaklaşık ı ı gün daha kısadır. Müslüman tarihlerinin Hıristiyan tarihlerine dönüştürülme yöntemiyle ilgili bilgi, G. S. P. Freeman-Grenville'in The Muslim and Christian Calendars'ında (Londra, ı977) bulunabilir. Kitapta, bağlarnın Müslüman takviminin kullanılmasını önemli hale getirdiği durumlar dışında Hıristiyan tarihleri kullanılmışur. Hükümdarlar ve yöneticiler için iş başına gelme ve ölüm (ya da azledilme) tarihleri, öteki kişiler için dogum ve ölüm tarihleri ve­ rilmiştir. Dogum tarihi bilinmiyorsa sadece ölüm tarihi (örneğin, ö. 1456); kişi yaşıyorsa sadece dogum tarihi (örn. d. ı905) veril­ miştir. Tarih sadece yaklaşık olarak biliniyorsa "yaklaşık" sözcü­ ğü ya da "y" harfi kullanılmışur (örn. y. 1307-58). 17



Dipnotlar asgari sayıda tutulmuş, genellikle dogrudan alıntı yapılan kay­ naklara yer verilmiş, sık yararlandıgım kitaplara da birkaç gönderme ya­ pılmıştır. Ingilizeeye çevirisinin güvenilir oldugunu bildigim metinleri ya oldugu gibi aldım ya da çevirime temel olarak kullandım. Kur'an'a yapı­ lan göndermelerde, A.]. Arberry'in



The Koran Interpreted (Londra, 1955)



başlıklı çevirisi temel almdı; ilk sayı sureyi, ikincisi ayeti belirtiyor.



{*) Kur'an'ın Türkçesi için Ali Bulaç'ın mealine dayanılmıştır (Pınar Yayınlan, lstanbull983) 18



Giriş



Tunus hükümdanna hizmet eden bir Arap bilgini 1382 yılında Mekke'ye hacca gitmek için izin istedi ve izni aldığında gemiyle Mısır'daki İskenderiye'ye hareket etti. Kendisinin ve atalannın önemli ve çeşitli roller oynarlıklan Mağrip ülkelerini, elli yaşında, bir daha asla dönmemecesine terk ediyordu. Abdurrahman lbn Haldun (1332-1406) Ispanya'nın Araplar ta­ rafından fethinden sonra Güney Arabistan'dan bu ülkeye gelerek Sevil'e yerleşen bir aileye mensuptu. Kuzey Ispanya'nın Hıristi­ yan krallıklan güneye doğru yayıldıklannda aile Tunus'a taşındı. Geleneksel kültüre sahip ve devlete hizmet eden pek çok aile ay­ nı şeyi yaptı ve bunlar Mağrip (Islam dünyasının batı kesimi) kentlerinde, yerel hükümdarlam hizmet eden bir soylular tabaka­ sı oluşturdular. lbn Haldun'un büyükbabasının babası Tunus'un saray siyasetinde önemli bir rol oynadı, gözden düştü ve öldürül­ dü. Büyükbabası da devlet görevlisiydi; ama babası emekli bir bilgin hayatı yaşamak üzere siyaset ve devlet hizmetinden aynldı. Ibn Haldun, babasından, Tunus'un cami ve okullannda ders ve­ ren veya kenti ziyaret eden bilginlerden o dönemin ölçüleri için­ de özenli bir eğitim aldı ve gençliğinde gidip yaşadığı başka kent­ lerde de öğrenimini sürdürdü. Bir adamın ona bilgi verebilecek herkesten bilgi alması, lbn Haldun'un miras edindiği geleneğin bir parçasıydı. Otobiyografisinde konuşmalannı dinlediği kişile19



rin isimlerini verir ve üzerinde çalıştıgı konulardan söz eder: Müslümaniann Hazreti Muhammed aracılıgıyla Arap dilinde ifa­



de edilen Allah Kelamı (Sözü) olarak gördükleri Kur'an; Hadis ya da Peygamber'in söylediklerinin ve yaptıklannın oluşturdugu ge­ lenekler; Fıkıh, yani resmen Kur'an ve Hadis'i temel alan hukuk ve toplumsal ahlak bilimi; din bilimlerinin onsuz anlaşılamaya­ cagı Arap dili; ve aynı zamanda temel bilimler, matematik, man­ tık ve felsefe. lbn Haldun ögretmenlerinin kişilikleri ve hayatlan hakkında aynnular verir ve bu kişilerin çogunun, kendi ana ba­ basıyla birlikte, ondördüncü yüzyılın ortalannda dünyayı kasıp kavuran büyük veba salgım, "Kara Ölüm" sırasında öldüklerini anlatır. Genç yaşta dil ve fıkıh bilgisinde edindigi üstünlük lbn Hal­ dun'un Tunus Hükümdan'nın hizmetine girmesini, önce katipli­ ge, daha sonra sorumluluk gerektiren ve bu nedenle pek güvenli olmayan görevlere getirilmesini sagladı. Bu dönemi yirmi yıl sü­ ren rastlanularla dolu bir hayat izledi. Tunus'tan aynldı ve Mag­ rip'deki başka hükümdarlann hizmetine girdi, Müslüman tspan­ ya'nın yaşayan son krallıgı olan Granada'ya (Gırnata) gitti, orada iltifat gördü, atalannın yaşadıgı Sevil'in Hıristiyan hükümdanna görevli olarak gönderildi, ancak orada kuşku uyandınnca acele Cezayir'e gitmek zorunda kaldı. Tekrar resmi göreve başladı, sa­ bahlan hükümet işleriyle ugraşıyor, sonra camide ders veriyordu. Steplerde ve daglarda yaşayan Arap veya Berberi aşiret reislerinin, hizmet ettigi hükümdarlara siyasal olarak baglanmalarında önemli rol oynadı. Bu aşiret reisieriyle ilişkilerinde kazandıgı iti­ bar, efendisinin gözünden düştügü zamanlarda ona yararlı oldu. Bu gözden düşme durumu hayatında pek çok kez tekrarlandı. Bir keresinde bir Arap aşiret reisinin koruması altında Cezayir'in kır­ sal kesimindeki bir kalede dört yıl (1375-9) geçirdi. Bunlar, dün­ ya işlerinden elini etegini çektigi ve zamanım geniş bir çerçeveli Magrip hanedanlan tarihi yazarak geçirdigi yıllardı.



Mukaddime (Prolegomena) adım taşıyan bu tarihin ilk bölümü günümüze dek ilgi uyandırmayı sürdürmüştür. Bu bölümde lbn Haldun, hanedanlann yükselişini ve düşüşünü tarihsel aniatılann güvenilirligi bakımından bir köşetaşı olabilecek tarzda açıklama­ ya çalıştı. Steplerde ve daglarda yaşayan, tahıl yetiştiren ya da hayvan besleyen, örgütlenmiş baskı gücüne sahip olmayan ön20



derleri izleyen halkların, insan toplumunun en basit ve en erken biçimi olduguna inanıyordu. Böyle bir halk belirli bir do�al erde­ me ve enerjiye sahipti, ancak tek başına istikrarlı hükümetler, kentler ya da yüksek bir kültür yaratamazdı. Mümkün olduğu kadar özel yetkiye sahip bir hükümdann olması gerekiyordu ve böyle bir hükümdar ancak asabiyyet'e, yani, iktidan elde etmeye ve elde tutmaya yönelmiş bir anonim ruha sahip bir taraftarlar grubu oluşturabilmesi ve bu gruba hakim olabilmesi halinde ken­ disini kabul ettirebilirdi. Bu grup en iyi şekilde stepte ya da dağda yaşayan insanlardan oluşturulabilir; ister gerçek ister hayali olsun aynı soydan gelme duygusuyla veya karşılıklı bağımlılıktan kay­ naklanan bağlarla bir arada tutulabilir, ortaklaşa kabul edilen bir dinle güçlendirilebilirdi. Bir güce ve tutarlı bir taraftarlar grubuna sahip olan hükümdar bir hanedan kurabilirdi; hükümdarlık istik­ rar kazandığında kalabalık kentler gelişecek ve bu kentlerde uz­ manlık gerektiren zanaatlar, lüks hayat tarzlan ve yüksek kültür olacaktı. Ne var ki her hanedan kendi çöküşünün tohumlarını içinde taşıyarak doğar. Hanedan, tiranlıkla, israfla ve yönetme ni­ teliklerinin kaybıyla zayıflayabilirdi. Fiili iktidar hükümdardan ona bağlı olan grubun üyelerine geçebilir, ancak hanedan benzer biçimde oluşan bir başka iktidarla er ya da geç yer değiştirebilir­ di. Bu gerçekleştiğinde, sadece hükümdar değil, hükümdarın üzerinde iktidar kurdugıt bütün bir halk ve bunların yarattıkları hayat da yok olabilirdi. lbn Haldun'un bir başka bağlamda belirt­ tiği gibi, "koşullarda genel bir değişiklik oldugu zaınan, sanki bü­ tün alem değişmiş ve bütün dünya başkalaşmıştır."1 "Kendi za­ ınanlannda dünyanın en büyük güçleri"2 olan Grekler ve Persler, yerlerini , güçleri ve bağlılıklan sayesinde Arabistan'dan tspan­ ya'ya kadar uzanan bir hanedan yaratmış olan Araplara bırakmış­ lardı; aına onların yerine de tspanya ve Mağrip'de Serberiler ve daha doguda Türkler gelecekti. Hükümdarların dönen talihleri hizmetkarlarını da onlarla bir­ likte sürükledi. lbn Haldun İskenderiye'ye gittiğinde yeni bir ka­ riyere başlıyordu. Kahire'ye gitti - daha sonra hacca gidecekti. KaAbd el-Rahman Ibn Haldun, Mulıaddime (Kahire, tarihsiz), s. 33; Ingilizce'ye çevirisi, F. Rosenthal, The Muqaddimah (Londra, 1958), 1, s. 65. 2 A.g.e., s. 163; Ing. çev. C. I, s. 330. 21



hire gördüklerinden çok farklı ölçekte bir kent olarak onu çarptı: "dünyanın metropolü, evrenin bahçesi, ulusların buluşma yeri, halklann kannca yuvası, İslam'ın kutsal tapmagı, iktidann mer­ kezi. "3 Kahire, Mısır'ın yanı sıra Suriye'yi de kapsayan zamanın en büyük Müslüman devletlerinden birinin, Memlük sultanlıgı­ nın başkentiydi. lbn Haldun burada hükümdara takdim edildi, göze girdi, kendisine ilk kez düzenli bir gelir baglandı, sultanlık okullannın önce birinde sonra bir başkasında ögretmen olarak bir yer edindi. Tunus'taki ailesini yanma çagırdı, ancak bindikleri gemi hannca bütün aile fertleri yok oldu. lbn Haldun ölene kadar Kahire'de yaşadı. Zamanının büyük bölümünü okuyup yazarak geçirdi. Ancak hayatının ilk dönemi bir kez daha tekrarlandı. Yaratngı etkide degişimler oldu ve göz­ den düştü. Bu yüzden düşmanlannı suçlar, ancak bütün bunlar kendi kişiliginden de kaynaklanmış olabilir. Hükümdar onu çe­ şitli kereler sultanlık mahkemelerinin birine yargıç olarak atadı, ama o her defasında ya görevini kaybetti ya da kendi istegiyle ay­ nldı. Sultan'la birlikte Suriye'ye gitti ve Kudüs ile El Halil'deki (Hebron) kutsal yerleri ziyaret etti. Kuzey Hindistan'dan Suriye ve Anadolu'ya kadar uzanan bir imparatorluk kuran, Asyalı bü­ yük fatihlerden Timur Şam'ı kuşattığı sırada Suriye'ye bir kez da­ ha gitti. Timur'la görüştü. Onun şahsında komuta gücünün bir örnegini gördü. Bu gücün temelini ordu ve halk oluşturuyordu. Bu halk yeni bir hanedan kurabilirdi. Şam'ı yagmalanmaktan kur­ taramadı, ancak kendisi için Mısır'a dönebilecegi güvenli bir geçit bulabildi. Ne var ki yolda, Filistin tepelerinde yolu kesilerek sal­ dınya uğradı. lbn Haldun'un bizzat anlattığı hayatı, onun mensup olduğu dünya hakkında bize bir şeyler söyler. Bu bütün insani zaaflan ta­ şıyan bir dünya idi. lbn Haldun'un kendi karlyeri hanedanlann ik­ tidarlannı korumak için dayandıklan çıkar ittifaklannın ne kadar istikrarsız oldugunu gösteriyordu. Şam önlerinde Timur'la yapngı görüşme, yeni bir gücün yükselişinin kentlerin ve halklann hayat­ lannı nasıl etkileyebildigini açıkça ortaya koydu. Kentin dışında



3 lbn Haldun, ei-Til'rifbi Ibn Haldun, ed. M. T. el-Tanyi (Kahire, 1951), s. 246; Fransızca çev., A. Cheddadi, Ibn Khaldun: le vayage d'ocddent et d'orient (Paris, 1980), s. 148. 22



düzen istikrarsızdı: bir hükümdann elçisi soyulabiliyor, gözden düşen bir saray mensubu kent denetiminin olmadığı bir bölgeye sürülebiliyordu. Ana babalann vebadan, çocuklann deniz kazasın­ dan ölmeleri kaderin elinde insanın ne kadar güçsüz oldugunu gösteriyordu. Ne var ki, istikrarlı olan ya da öyle görünen bir şey vardı. Bir ailenin Güney Arabistan'dan tspanya'ya taşınabildigi ve alu yüz yıl sonra kendi köklerinin bulundugu bölgenin yakınına geldiginde hala kendisini aşina bir ortamda bulabildigi bu dünya zaman ve mekan farklılıklannı aşan bir bütünlüge sahipti; Arap dili iktidar kapısım açabiliyor ve bütün dünyayı etkileyebiliyordu; şöhretli bir ögTeticiler zinciriyle yüzyıllan aşan bir bilgi yogunlu­ gu, hükümdarlar degiştigi zaman bile bir manevi ceınaati koruyor­ du; iktidar bir kentten diğerine degişse bile, hac yerleri, Mekke ve Kudüs, insan dünyasının degişmeyen kutuplan olmaya devam ediyordu; ve dünyayı yaratan ve koruyan bir Allah'a duyulan inanç kaderin darbelerine anlam kazandırabiliyordu.



23



BIRINCI KlSlM BİR DÜNYANIN OLUŞMASI (Yedind Y üzyıldan Onuncu Yüzyıla)



Yedinci yüzyılın başlannda, dünyanın batı yansına hakim olan bü­ yük Bizans ve Sasani imparatorluklannın kenarlannda bir dini ha­ reket görüldü. Batı Arabistan'da bir şehir olan Mekke'de, Muham­ med, erkekleri ve kadınlan ahlak reformuna ve Allah'ın iradesine itaat etmeye çağırdı. Allah'ın iradesi, Muhammed'e gelen ve daha sonra bir kitapta, Kur'an'da toplanan, Muhammed ve ona bağlı olan­ Iann kutsal kabul ettikleri mesajlarda ifade ediliyordu. Bu yeni din, yani Islam uğruna Arabistan sakinlerinden oluşturulan ordular çevre ülkeleri fethettiler ve Bizans Imparatorluğu bölgesinin büyük kısmı ile Sasani Imparatorluğu'nun tamamını kapsayan ve Orta Asya'dan Ispanya'ya kadar uzanan yeni bir imparatorluk, halifelik, kurdular. Iktidann merkezi Arabistan'dan Emevi halifelerinin yönetimi altında Suriye'deki Şam'a ve oradan da Abbasilerin yönetimi altında Irak'ta­ ki Bağdat'a taşındı. Onuncu yüzyılda halifelik dağıldı ve Mısır ile Ispanya'da rakip halifeler görüldü, ancak halifeliğin içinde gelişmiş olan toplumsal ve kültürel birlik sürdü. Yahudi, Hıristiyan ve öteki cemaatlerin varlık­ lannı korumalanna rağmen, nüfusun büyük bir bölümü Müslüman olmuştu (yani, Islam dinine bağlanmıştı); Arap dili yayılmış ve Müs­ lüman dünya içinde özÜmlenen halkiann geleneklerinden gelen un­ surlan anonimleştiren, kendisini edebiyatta, hukuk, teoloji ve mane­ viyat sistemlerinde ifade eden bir kültür aracı haline gelmişti. Müs25



lüman toplumlar farklı fiziksel ortamlarda ayn kurumlar ve olu­ sumlar gelistirdiler; Akdeniz havzasındaki ve Hint Okyanusu'ndaki alkeler arasında, tek bir ticaret sistemi oluşturan, tanm ve zanaatta değişiklikler yaratan baglantılan kurarken, farklı bir tarzda inşa edilen yapılarla ifade edilen belirli bir uygarltga sahip büyük kentle­ rin gelişmesi için gerekli temeli oluşturdular.



26



BIRINCI BÖLÜM



Eski Bir Dünyada Yeni Bir



Güç



Araplanıı lçiııe Doğduklan Diiıa ıy lbn Haldun'un dünyası o dünyaya ait olanlann çoguna sonsuz gi­ bi görünmüş olmalı, ama o bu dünyanın daha evvelki bir dünya­ nın yerini almış oldugunu biliyordu. Tanıdıgı ülkeler, yaşadıgı dönemden yedi yüz yıl kadar önce, "zamanın en büyük iki gü­ cü"nün nüfuzu altındayken, farklı bir çehreye sahipti. Akdeniz havzasındaki ülkeler yüzyıllarca Roma lmparatorlu­ gu'nun parçası olmuşlardı. Yerleşik bir kırsal kesim, tahıl, meyve, şarap ve zeytinyağı üretiyor, barış içindeki deniz yollan boyunca ticaret yapılıyordu; büyük kentlerde pek çok kökenden gelen ser­ vet sahibi bir sınıf imparatorlugun Grek ve Latin kültürünü pay­ laşıyordu. Hıristiyan çağının dördüncü yüzyılından itibaren im­ paratorluk iktidannın merkezi doguya kaymışu. Konstantinopo­ lis başkent olarak Roma'nın yerini aldı; burada imparator sadaka­ tİn odağı ve bagldığın sembolü idi. Daha sonra "yatay bölünme" denilen şey meydana geldi. Bu bölünme başka biçimlerde günü­ müze kadar sürecekti. Almanya, İngiltere, Fransa, tspanya ve Ku­ zey İtalya'da barbar krallar hüküm sürüyor, buna ragmen Roma lmparatorlugu'na ait olma duygusu hala varlıgını koruyordu; Gü­ ney Italya, Sicilya, Kuzey Afrika kıyısı, Mısır, Suriye, Anadolu ve Yunanistan, dogrudan Konstantinopolis'teki imparatorlugun yö27



netimi alunda olmaya devam ettiler. Bu küçülmüş haliyle impara­ torluk Romalı olmaktan çok Grek idi. (Daha sonraki dönemlerde ona Romalı'dan çok genellikle "Bizanslı" denilir; Konstantinopo­ lis ismi de Bizans ismiyle yer değiştirir.) imparatorluk Grekçe ko­ nuşan kamu görevlileriyle yönetiliyordu; Doğu Akdeniz'in büyük kentleri, Suriye'deki Antakya ve Mısır'daki İskenderiye Grek kül­ türünün merkezleriydi ve yerel seçkinlerini imparatorluk hizme­ tine gönderiyorlardı. Başka ve daha derin bir değişiklik olmuştu. imparatorluk, sa­ dece hükümdann resmi iradesiyle değil, farklı düzeylerde din de­ ğiştinneyle de Hıristiyan olmuştu. Pagan filozofların altıncı yüz­ yıla kadar Atina okullannda öğretim yapmalanna, Yahudi cema­ atlerinin kentlerde yaşarnalarına ve pagan tanrılarından kalan anıların kilisdere dönüşen tapınakları hala taciz etmesine rağ­ men, nüfusun çoğunluğu Hıristiyan idi. Hıristiyanlık imparatora yönelik sadakat duygusuna yeni bir boyut kattı ve onun hükmet­ tiği yerel kültürlere yeni bir birlik çerçevesi sağladı. Hıristiyan fi­ kirleri ve imgeleri, kentlerde kullamlan Grekçe'nin yanı sıra im­ paratorluğun çeşitli bölgelerinin edebiyat dillerinde de ifade edil­ di: Doğu Anadolu'da Ennenice, Suriye'de Süryanice, Mısır'da Kopt (Kıpti) dili. Azizierin mezarlan ve öteki hac yerleri, Hıristi­ yan bir biçim içinde, bir dinin çok eski inanç ve adetlerini koru­ yabiliyordu. Grek kentlerinin kendi kendilerini yöneten kurumlan impara­ torluk bürokrasisinin yayılmasıyla birlikte ortadan kalkmıştı, an­ cak piskoposlar yerel önderliği sağlayabiliyorlardı. lmparator Ro­ ma'dan aynldığında, kent piskoposu olan Papa, doğu Roma kent­ lerindeki patrikler ve piskoposlar için imkansız olan bir tarzda yetki kullanabiliyordu. Bunlar imparatorluk hükümetiyle yakın ilişki içindeydiler, ancak hala yerel duygulan ifade edebiliyor ve yerel çıkarlan savunabiliyorlardı. Kentin kıyısında veya Anadolu ya da Suriye'nin meskün bölgelerinde yaşayan münzevi ya da ke­ ramet sahibi aziz de yöre halkının anlaşmazlıklarında hakem ya da bu halkın sözcüsü olarak davranabiliyordu. Mısır çölündeki keşiş ise seküler kent dünyasındakinden farklı bir toplumun ör­ neğini oluşturuyordu. Resmi Ortodoks Kilisesi'nin yanı sıra dokt­ rin ve uygulama bakımından farklı olan ve Grekçe'den başka dil konuşanların merkezi otoritesine sadakati ve muhalefeti ifade 28



eden başka kiliseler de gelişmekteydi. Başlıca doktrin farklılıklan Mesih'in yaratılısıyla ilgiliydi. Kal­ kedon (Kadıköy) Konseyi 451 yılında Kutsal Üçlü'nün (Teslis) ikinci şahsını, ilahi ve insani olmak üzere iki yaratılışa sahip ola­ rak tanımlamıştı. Ister doğuda ister batıda olsun Kilise'nin ana gövdesinin kabul ettigi ve imparatorluk hükümetinin de destek­ ledigi formül buydu. Ancak daha sonra, kendi papazlanna ve on­ ların başında kendi Patriklerine sahip olan Doğu Ortodoks Kilise­ si, Bizans topraklarındaki Kilise ile Roma'daki Papa'yı yüksek otorite kabul eden Batı Avrupa'daki kiliseler arasında, daha çok yetki sorunu temelinde dereceli bir bölünme meydana geldi. Ne var ki, lsa'nin iki yaradılıştan oluşan tek bir yaradılışı olduğunu iddia eden bazı cemaatler de vardı. Bu Monofizit doktrini, Anado­ lu'daki Ermeni Kilisesi, Mısır Hıristiyanlannın çoğu (Mısır'ın



ka­



dim isminden gelen bir sözcükle "Koptlar" [Kıptiler] olarak bili­ nirler) ve Suriye'nin Süryanice konuşan yerli Hıristiyanlannın (Suriye Ordodokslan ya da en önde giden teologlarının ismiyle "Yakubiler" olarak bilinirler) çoğu tarafından savunuldu. Ötekiler bir kez daha Isa'yı tam bir insan olarak muhafaza etmek için iki yaradılış arasında daha keskin bir ayrım yaptılar ve Allah Kehi­ mı'nı lsa'nın ana rahmine düştüğü andan itibaren bir insan oldu­ ğu şeklinde yorumladılar; bu, isimlerini doktrinle özdeşleşen bir düşünürün isminden alan, genellikle Nasturiler olarak bilinen ki­ şilerin doktriiıi idi. Bizans Imparatorluğu'nun doğu sınırlannın ötesindeki Irak'ta yaşayan Hıristiyanlar arasında en önemli Kilise Nasturi Kilisesi idi. Yedinci yüzyılda Ortodoks ve Monofızit ko­ numlar arasında uzlaşma saglama girişiminin bir sonucu olarak bir grup daha ortaya çıktı: lsa'nın iki yaradılışı fakat tek bir irade­ si olduğunu iddia eden Monotelitler. Bizans Imparatorluğu'nun doğusuna doğru, Fırat nehrinin öte­ sinde bir başka büyük imparatorluk vardı: Hakimiyet alanı bu­ günkü Iran ve Irak üzerinden Orta Asya'ya kadar uzanan Sasani Imparatorluğu. Günümüzde Iran ya da Pers [Fars] ülkesi denilen bu ülke, farklı etnik grupların yaşadıgı, birbirinden stepler ya da çöllerle ayrılan, kolay iletişim kurmalarını saglayacak büyük ne­ hirlerin olmadıgı, yüksek bir kültürün ve kadim kentlerin bulun­ duğu pek çok bölgeyi kapsıyordu. Bu bölgeler güçlü ve kalıcı ha­ nedanlar tarafından zaman zaman birleştirilmişti. Bu hanedanla29



nn sonuncusu, gücünü Güney Iran'ın Farsça konuşan halklann­ dan alan Sasani hanedam idi. Bir memurlar hiyerarşisiyle yöneti­ len bir aile devleti oluşturdular. Sasaniler tran'ın geleneksel ola­ rak ögretmen Zerdüşt'le birlikte anılan kadim dinini canlandır­ mak suretiyle saglam bir birlik ve baglılık temeli oluşturmaya ça­ lıştılar. Bu dine göre evren, yüce Allah'ın ötesinde iyi ve kötü ruh­ lar arasında bir savaş alanıydı; iyi olan kazanacaktı, ancak dinsel kurallan tam olarak uygulayan ahlaklı erkekler ve kadınlar zaferi çabuklaştırabilirlerdi. Büyük İskender'in l .ö. 334-33 yıllannda lran'ı fethetmesinden ve onu Dogu Akdeniz dünyasıyla daha yakın baglar kurmaya zor­ lamasından sonra Grek dünyasından gelen fikirler doguya nüfuz etti. Bu arada bütün peygamberleri ve ögretmenleri tek bir din sistemi (Maniheizm olarak bilinir) içinde anonimleştirmeye çalı­ şan Iraklı bir ögretmenin, Mani'nin fikirleri de Batıya uzandı. Sa­ sanilerin yönetimi altında Zerdüşt'le birlikte anılan ögreti, iyi-kö­ tü ikiciligini (dualizmini) daha fazla vurgulayan, rahiplik kuru­ muna ve formel tapınma kurallanna sahip bir felsefi form içinde yeniden canlandınldı; bu, Mazdekçilik ya da Zerdüştçülük olarak bilinir. Bir devlet kilisesi olarak Mazdekçilik toplumun farklı sı­ nıflan arasındaki uyumu koruyan tam bir kral olarak gördügü hükümdann iktidannı destekledi. Sasani başkenti tran platosunda degil, Orta Irak'ın Dicle ve Fı­ rat ırmaklanyla sulanan bereketli ve yogun nüfuslu bölgesindeki Ktesiphon'dadır (Medain). Irak'ta, Zerdüştçülerin ve Mani taraf­ tarlannın yanı sıra Nasturi Kilisesi'ne mensup Hıristiyanlar da vardı. Bunlar devlete verdikleri hizmet bakımından önemliydiler. Bu bölge aynı zamanda Yahudi dinsel ögretisinin esas merkezi ve Akdeniz dünyasındaki Grek kentlerinden gelen pagan filozoflan ve tıp bilginlerinin bir sıgınagı durumundaydı. Fars dilinin çeşitli formlan yaygındı; o dönemde yazılı form Pehlevi olarak bilini­ yordu. Ihranice ve Arapça'ya yakın semitik bir dil olan ve o sırada bütün Orta Dogu'da konuşulan Arami dili de yaygındı; bu dilin formlanndan biri Süryanice olarak bilinir. tki imparatorluk dünyamn batı yarısındaki yerleşik hayatın ve yüksek kültürün ana bölgelerini kapsıyordu. Öte yandan daha güneyde, Kızıl Deniz'in öteki yakasında, tanının ve Hint Okyanu­ su ile Akdeniz arasındaki ticaretin besledigi örgütlü iktidar gele30



neklerine ve kültüre sahip başka iki toplum yer alır. Bunlann biri,



Hıristiyanlıgı Kıpti formda resmi din olarak benimsemiş kadim



bir krallık olan Habeşistan (Etyopya) idi. Öteki ise, güney batı



Arabistan'daki, bereketli daglık vadileri olan ve uzun mesafeli ti­



caret için denize dogru uzanan bir geçiş noktası oluştııran Yemen idi. Buradaki küçük yerel devletler, belirli bir aşamada daha bü­ yük bir krallık içinde birleştirildiler. Bu krallık erken Hıristiyan­ lık döneminde ticaret gerilediginde zayıflamış, ama daha sonra yeniden canlanmıştı.Yemen'in Arabistan'ın başka yerlerinde ko­



nuşulan Arapça'dan farklı kendi dili ve kendi dini vardı. Bu din­ de, tapınaklardaki rahipler çok sayıdaki tannya hizmet ediyorlar­ dı. Hac yerleri ve aynı zamanda büyük mülkierin merkezleri olan bu tapınaklarda tannlara kurban sunuluyor, topluca degil, özel olarak ibadet ediliyordu. Sonraki yüzyıllarda ticaret yollan üze­ rindeki Suriye'den ve deniz yoluyla Habeşistan'dan Hıristiyan ve Yahudi etkileri gelmişti. Altıncı yüzyılda Hıristiyanlıgın merkezi Musevi inançlanna baglı bir kral tarafından yıkılmış; ancak Habe­ şistan'dan gelen akınlar Hıristiyanlıgın etkisini bir ölçüde yeni­ den saglamışlar, gerek Bizanslılar, gerekse Sasaniler bu olaylann içinde yer almışlardı. Kuzeydeki büyük imparatorluklar ile Kızıl Deniz'deki krallık­ lar arasında farklı türden ülkeler yer alır. Arap yanmadasının bü­



yük kısmı, düzenli tanm için gerekli su kaynaklanna sahip, birbi­



rinden uzak vahalan olan step ya da çöllerden oluşuyordu. Bura­ da yaşayanlar Arapça'nın degişik lehçelerini konuşuyorlardı ve hayat tarzlan farklıydı. Bazılan, çölün kıt su kaynaklanm kulla­ narak, deve, koyun ya da keçi besleyen göçerlerdi; bunlar, gele­ neksel olarak "bedevi" diye bilinirler. Bazılan, vahalarda tahıl ya da hurma yetiştiren yerleşik tanıncılar ya da küçük bir pazan olan şehirlerde tüccar ya da zanaatkar idi; bazılan birkaç hayat



tarzım birleştiriyordu. Göçebe ve yerleşik halklar arasında hassas bir denge vardı. Nüfus içinde azınlık olmalanna ragınen, sürekli



yer degiştiren ve silah taşıyan develi göçerler şehirlerdeki tüccar gruplanyla birlikte tanıncılar ve zanaatkarlara hakim oldular. Bunlara, cesaret, misafirseverlik, aileye ]:,aglılık ve eecll eriyle övünme gibi özellikler de hakimdi. !stikrarlı bir baskı gücünün denetimi altında degildiler, ancak çevrelerine, bagldık ve sadakat­



lerini ortak cetlerinin üslubu içinde ifade eden oldukça kalıcı ta31



raftar gruplan toplayan ailelere mensup reisler tarafından yöneti­ liyorlardı; bu türden gruplara genellikle aşiret denir. Aşiret önderlerinin iktidar merkezleri vahalardı. Buralarda, aşi­ retin denetledigi bölgeler aracılıgıyla ticareti örgütleyen tüccarlar­ la yakın baglar kunnuşlardı. Ne var ki vahalarda yaşayan öteki ai­ leler dinin gücü sayesinde farklı türden bir iktidar oluşturabil­ mekteydiler. Çoban ve tanıncı olanların benimserlikleri dinin be­ lirgin bir biçim kazanmadıgı görülür. Gökyüzü cisimleriyle öz­ deşlenen yerel tanrıların, taşlarda, agaçlarda ve öteki dogal nesne­ lerde cisimleşmiş olduklan düşünülüyor; iyi ve kötü ruhların yer­ yüzünde hayvan biçimine bürünerek dolaştıklarına inanılıyor; kahinierin dogaüstü bir bilgeligin diliyle konuştuklan iddia edili­ yordu. Güney Arabistan'da günümüzde geçerli olan uygulamadan hareketle, tanrıların özel bir mekanda, bir haremde, aşiret çatış­ masının olmadıgı bir yerde ya da bir şehirde yerleşik oldukları düşüncesinin benimsendigi öne sürülmektedir. Bu yer, bir hac, kurban, toplanu, sorun çözme merkezi olarak kullanılır ve kom­ şu aşiretin koruması altındaki bir aile tarafından denetlenir.1 Böy­ le bir aile kendi dini prestijini, aşiret çatışmalannda hakem olarak oynadıgı rolü ve ticaret fırsatlarını başarıyla kullanarak iktidar ya da nüfuz saglayabiliyordu. Bu Yakın Dogu dünyasmda aluncı yüzyılda ve yedinci yüzyılın başlarında pek çok şey degişiyordu. Bizans ve Sasani Imparator­ lukları uzun süren savaşlara girdiler. Bu savaşlar, aralıklı olarak, 540'dan 629'a kadar sürdü. Esas olarak Suriye ve Irak'ta savaştı­ lar. Bir ara Sasani orduları, kutsal Kudüs kentinin yanı sıra, An­ takya ve İskenderiye gibi büyük kentleri işgal ederek Akdeniz'e kadar geldiler. Ancak bu ordular 620'li yıllarda lmparator Herak­ lius tarafından püskürtüldü. Sasani hakimiyeti bir süre için Gü­ neybatı Arabistan'a yayıldı. Buradaki Yemen krallıgı Habeşis­ tan'dan gelen akınlar ve tanındaki gerileme nedeniyle eski gücü­ nü önemli ölçüde kaybetmişti. lmparatorluklann hükmettigi yer­ leşik toplumlar, hayatın anlamı ve nasıl yaşamak gerektigi hak­ kında büyük dinlerin üsluplan içinde ifade edilen sorularla do­ luydu. 1 R. B. Serjeant, 'Haram ve hawta: the sacred enclave i n Arabia', A. R. Badawi (ed.), Mtlanges Taha Hussei n içinde (Kahire, 1962), s. 41-58. 32



lmparatorluklann iktidan ve nüfuzu Arap yanmadasının çeşitli kesimlerini etkiledi ve yüzyıllar boyunca Arap kırsal göçerleri ya­ nmadamn kuzeyinden ve ortasından, bölgenin, günümüzde ge­ nellikle Bereketli Hilal denilen kırsal kesimine dogru hareket etti­ ler. Bu bölge, yani Suriye'nin iç kesimleri, aşagı Irak'ta Fırat neh­ rinin batısında yer alan topraklar, yukarı Irak'ta Fırat ile Dicle arasında yer alan bölge ( Cezire) nüfus bakımından genellikle Arap idi. Bunlar özelliklerini ve toplumsal örgütlenme biçimlerini de beraberlerinde getirdiler. Bazı aşiret reisieri topluluklarına va­ halardan önderlik ettiler ve imparatorluk hükümetleri tarafından, öteki aşiretleri yerleşik bölgelerden uzak tutmak ve vergi topla­ mak için kullamldılar. Dolayısıyla, Sasanilerin dogrudan denetle­ medikleri bir bölgede başkentleri Hira olan Lahmilerinki ve Bi­ zans lmparatorlugu'nun benzer bir bölgesinde yaşayan Gassanile­ rinki gibi daha istikrarlı siyasal birimler oluşturabildiler. Bu ülke­ lerin halkı siyasal ve askeri konularda bilgiliydi ve imparatorluk topraklanndan gelen fikirlere ve inançlara açık oldu; Hira bir Hı­ ristiyan merkezi idi. Bu ülkelerden, Yemen'den ve aynı zamanda ticaret yollan boyunca tüccarların geçişinden, Arabistan'a, dış dünyadan bazı bilgiler ve bu dünyanın kültürü ulaştı ve gene bu dünyadan gelip bölgeye yerleşenler oldu. Batı Arabistan'daki Hi­ caz vahalannda Yahudi zanaatkarlar, tüccarlar ve tanmcılar, Orta Arabistan'da Hıristiyan keşişler ve dönmeler vardı.



Şiir Dili Kırsal aşiret üyeleri arasında bir kültürel kimlik duygusunun ge­ lişmekte oldugu ve Arap lehçelerinin dışında ortak bir şiir dilinin oluştugu görülür. Bu gelişmiş bir grameri ve sözlüğü olan formel bir dildi; muhtemelen belirli bir dilin işlenmesiyle, belki de çeşitli lehçelerin kanşmasıyla zaman içinde gelişmişti. Bu dili farklı aşi­ ret gruplanndan ya da vaha şehirlerinden gelen şairler kullandı­ lar. Yazdıklan şiirler büyüleyici ya da sihirli ifadeler için gerekli olan, ahenkli, yüceltilmiş ve uyaklı dilin dışında gelişmiş olabilir­ di; ancak bu dil bize ulaştıgı kadarıyla asla ilkel degildir. Bu şiir bir gelenegin birikiminin ürünüdür. Bu gelenekte sadece aşiret topluluklan ve pazar şehirlerinin degil, Arap hanedanlanmn bü­ yük imparatorlukların kıyısındaki saraylarının da rolü oldu. 33



Özellikle Hira ve Fırat bölgelerinde bu gelenek Hıristiyan ve



Mazdekçi etkilere açıktı. Bu gelenekten kaynaklanan şiirsel adetler büyük bir özenle ge­ liştirildi. En degerli şiir formu, en çok yüz mısradan oluşan, ka­ bul edilmiş vezin ölçülerinden biriyle ve bütün şiir boyunca sü­ ren tek bir uyakla yazılan



kaside idi.



Her satır iki yanın mısradan



oluşuyordu; ilk satırdaki yanın mısralann her ikisinde de aynı uyak kullanılıyor, ancak diger satırlarda bu uyak sadece ikinci mısralarda yer alıyordu. Genelde her satınn bir anlam bütünlügü vardı ve aynı fikir nadiren şiirin bütününü kapsayacak şekilde ifade ediliyordu; ancak bu durum, düşünce sürekliligini ya da duygunun bir satırdan digerine geçmesini ve bütün şiiri kaplama­ sını engellemiyordu. Şiir yazılı degildi, aına olabilirdi, çünkü yanınadada yazı bilini­ yordu: Güney Arabistan dillerinde yazılı diller yüzyıllar öncesine uzanır. Arami harfleriyle yazılan en eski Arapça yazıtlann tarihi dördüncü yüzyıla kadar uzatılabilir. Arapça harfler daha sonra ge­ liştirildi. Yazı, yazıtlardan ayn olarak uzun mesafeli ticarette de kullanılmış olabilir. Şiirler ya bizzat şair tarafından ya da



ravi, ya­



ni aktancı tarafından halkın içinde ezbere söylenirdi. Bunun bazı sonuçlan oldu: anlamın dinleyenlerin kavrayabilecekleri bir satır, sözcüklerden oluşan tek bir birim içinde aktanlması gerekiyordu ve her şiir gösterisi benzersiz ve digerlerinden farklı idi. Şair ya da ravi, genel olarak kabul edilmiş sözel biçimlerin ya da kalıpla­ nn çerçevesi içinde dogaçlama, belirli fikirleri ya da duygulan ifa­ de etmek için belirli sözcükleri ya da sözcük gruplannı kullanma, olanagına sahipti. Bu nedenle bir şiirin tek bir otantik uyarlaması olmayabiliyordu. Bize ulaştıgı kadanyla, bu uyarlamalar, daha sonra filologlar ya da edebiyat eleştirmenleri tarafından, yaşadık­ lan zaınanın linguistik ya da şiirsel normlannın ışıgında yeniden üretildiler. Bu süreç içinde, dili dogru bulduklan fikirlere uyacak şekilde degiştirerek, hatta daha kısa parçalan birleştirip



kasideler



oluşturarak şiiriere yeni unsurlar katmış olabilirler. 1920'lerde, biri Britanyalı, öteki Mısırlı iki bilgin bu kuşku götürmeyen olgu­ lar temelinde bir teori kurdu. Bu teoriye göre, şiirler daha sonraki bir dönemin ürünleriydi. Ancak konuyu inceleyenlerin çogu, şiir­ lerin özünün geleneksel olarak atfedildikleri zamandan geldigini kabul ederler. 34



Daha sonraki bir dönemin bilginleri ve eleştirmenleri arasında o döneme ulaşan bazı şiirleri kadim Arap şiirinin üstün örrıekleri olarak görme eğilimi yaygındı. Bu şiiriere



Muallakclt ya da



"mual­



lakta kalmış" şiirler denildi. Bu deyiş şiirin kökeninin ve anlamı­ nın belirsiz olduğunu gösteriyordu. Bunlan yazan şairler -Lebid, Züheyir, lmrulkays ve alu şair daha- sanatın büyük ustalan ola­ rak kabul edildi. Bu dönemin şiirine Araplann oldu.



Dtvdn Araplann yaptıklan işlerin



dtvtinı demek adet



kaydı ya da kolektif bel­



leklerinin ifadesi anlamına geliyordu, ancak şair bireyin kişiliği­ nin güçlü damgası da şiirde yer alıyordu. Daha sonraki eleştirmenler ve bilginler



kaslde



içindeki üç un­



suru birbirinden ayırma alışkanlığı geliştirdiler, ancak bu gevşek ve değişken bir uygulamayı kurallara bağlamak için yapıldı. Şiir şairin bir zamanlar yaşadığı bir yeri zihninde canlandırmasıyla başlıyordu. Bu aynı zamanda kayıp bir aşkın zihinde canlandınl­ ması da olabilirdi. Genel hava erotik değildi, daha çok insan ha­ yatının geçiciliği anılırdı: Mina'daki evler, mola verdiğimiz, konakladığımiZ yerler ıs­ sız; Gavl ve Reyan da terk edilmiş. Rayyan boyunca nehir yataklan taşa yazılmış yazı gibi çıplak ve yıpranmış, uzayıp gidiyor. Kararmış hayvan gübresi artık rahatsız edici değil, çünkü orada konaklayanlar gitmişler: uzun yıllar geçti üze­ rinden, kutsal ve sıradan aylarla yıllar. Yıldız akıtan baharlar onlan besledi ve onlar fırtına bulutlannın sulanyla gelişip serpildiler: şiddetli sağanaklar, hafif çisentiler, gece bulutlan, sabahlan gökyüzünü kaplayan bulutlar ve birbirine seslenen akşam bulutlan.2 Bunun ardından deve sırtında bir seyahat gelebilir. Burada şair, deveden, kırlardan, avcılıktan ve ima yoluyla, doğanın güçlerine karşı sınadığı kendi gücünden ve özgüveninden söz eder. Şiir şa­ irin kendi aşiretine düzdüğü övgüyle sona erebilir: Bizim için yüksek damlı bir ev inşa edildi. Genç yaşlı herkes onun yüksekliğine erişmeye çalışır... Bunlar aşiret tehlikeye düştüğünde savaşanlar, onun silahşorlan, onun hakemleri2 E A. el-Bustani ve digerleri (edds.), ei-Mecdni ei-Hadtse, c. I (Beyrut, 1946) , s. 103; lng . çev., A.J. Arberry, The Seven Odes (l.ondra-1957), s. 142. 35



dirler. Yardım isteyenlerin ya da uzun yıllar yas tutan dulla­ nu



hemen yardımına koşarlar. Onlar böyle bir aşirettirler­



düşman onlara zarar veremez ve onların kavminden hiç kimse düşmanın safına geçecek kadar alçak olamaz.3 Ne var ki, gurur ve övünmenin gerisinde, çok güçlü olan doğa karşısında insan gücünün sınırlılığına dair bir başka ses işitilir: Hayatın yüklerinden bıktım; şüphe etme, her kim seksen se­ ne yaşasa bıkar. Bugün olanlan, dün neler olduğunu biliyo­ rum, ama yannın ne getireceğini söyleyemem. Talihin dam­ gasını karanlıkta bir deve gibi gördüm, dokunan ölür, do­ kunmayan ihtiyarlayana kadar yaşar.4



Muhammed ve Islam'ın Doğuşu Yedinci yüzyılın başlannda biraz güç ve güven kaybına uğramış bir dünya ile bu dünyanın sınırlarında, kuzeydeki komşulada da­ ha yakın ilişki içinde ve onların kültürüne açık bir başka dünya birarada varoluyordu. Bunların kesin buluşması o yüzyılın ortala­ nnda gerçekleşti. Bütün Arap yanmadasını, Sasani topraklannın tamamını, Bizans İmparatorluğu'nun Suriye ve Mısır eyaletlerini kapsayan yeni bir siyasal düzen kuruldu; eski sınırlar silindi ve yenileri ortaya çıktı. Bu yeni düzende, hükmeden grup sadece imparatorluk halklanndan değil, Batı Arabistanlı ve büyük ölçü­ de Mekkeli Araplardan oluşuyordu. Yedinci yüzyıl sona ermeden Araplardan oluşan bu hakim grup, yeni düzenini, bir Mekke yurttaşı olan Muhammed'e Allah tarafından kutsal bir kitap, Kur'an, biçiminde gönderilen bir va­ hiyle özdeşliyordu. Daha erken peygamberlere veya Allah'ın elçi­ lerine gönderilenleri tamamlayan bu son vahiy Musevilik ve Hı­ ristiyanlık'tan ayrı yeni bir dini, lslam'ı yarattı. Bu inançların ge­ lişme tarzlan hakkında bilimsel tanışmaya yer vardır. Muham­ med'in hayatını ve onun çevresinde bir cemaatin oluşmasını anla­ tan Arapça kaynaklar tarih bakımından daha sonradır. Bildiğimiz



3 A.g.e., s. l l2-l3; lng . çev., s. 147. 4 A.g.e., s. 88; lng. çev. , s. 118. 36



ilk biyografi Muhammed'in ölümünün üzerinden bir yüzyıldan fazla süre geçtikten sonra yazıldı. Başka dillerde yazılı kaynaklar bir imparatorlugun Araplar tarafından kuruluşunu bütünüyle doğrularlar; ancak Muhammed'in misyonu hakkında söyledikleri, Müslüman geleneğinin söylediklerinden farklıdır ve hala incelen­ meleri ve tartışılmalan gerekir. Öte yandan, Kur'an'ın esasen ye­ dinci yüzyıl Arabistan'ına ait bir belge olduğundan kuşkulanmak için pek neden yoktur. Bununla birlikte Kur'an'ın nihai bir edebi biçim kazanması biraz zaman almış olabilir. Aynca geleneksel bi­ yografi ve tarihlerde düzmece olması muhtemel görünmeyen un­ surlar vardır. Kuşkusuz bu tür yazılar Muhammed'i Yakın Doğulu bir kutsal adam ve asil soydan gelen bir Arap modeline uydurmak için daha sonra yapılan girişimleri yansıtır. Bunlar yazıldıklan za­ mamn ve mekamn -sekizinci yüzyılda Irak- doktrin anlaşmazlıkla­ nın da yansıurlar. Gene de bunlar Muhammed'in hayatı, ailesi ve arkadaşlan hakkında bugün ortaya çıkanlması çok zor olan verile­ ri içerirler. Bu nedenle İslam'ın kökenieri hakkında geleneksel de­ ğerlendirmeyi izlemek, ihtiyatlı olmak kaydıyla, en iyi yoldur. Bu­ nu yapmamn bir avantajı vardır: bu değerlendirme ve Kur'an met­ ni lslam dinine inananiann zihinlerinde ve imgelemlerinde önem­ li bir değişiklik olmaksızın yaşamaya devam ettiği için, bu yolu iz­ lemek onlann tarih anlayışlanın ve insamn nasıl yaşaması gerekti­ ğine dair düşüncelerini anlamayı da mümkün kılar. Biyografi yazarlanmn aktardıklan gibi, Muhammed'in hayatı­ nın en karanlık kısmı erken dönemidir. Yazarlar bize Muham­ med'in muhtemelen 570 yılında ya da o cıvarda, bir Batı Arabis­ tan şehri olan Mekke'de doğduğunu söylerler. Ailesi Kureyş aşire­ tine mensuptu, ancak bu aşiretin en güçlü kesimine degil. Aşire­ tin üyeleri Mekke çevresindeki kırsal aşiretlerle anlaşmalar ya­ pan, aynı zamanda Güneybatı Arabistan'ın yam sıra Suriye'yle de ilişkileri olan tüccarlardı. Onlann, yerel tannlara ait putlann mu­ hafaza edildiği şehir tapınağıyla, yani Kabe'yle bir bağlantılan ol­ duğu da söylenir. Muhammed ticaretle uğraşan Hatice isminde bir dul kadınla evlendi ve işleri onun hesabına yürütıneye başla­ dı. Daha sonra Muhammed'in hayatım yazan kişilerin kaydettik­ leri çeşitli anekdotlarda rehber bekleyen bir dünya ile çagn ara­ yan bir adam resmedilir. Muhammed Allah'ın kendisini aydınlat­ masını isteyen bir arayıcı durumundadır: "Ey Allahım, nasıl tap37



mamı istediğini bilseydim, sana tapardım, ama bilmiyorum." Ya­



hudi hahamlan, Hıristiyan keşişleri ve Arap kahinieri bir pey­ gamberin gelmekte oldugu kehanetinde bulunurlar: Güney Suriye'ye yapılan bir ticari seyahat sırasında Muham­ med'le karşılaşan bir keşiş, "onun sırtına baktı ve omuzlannın arasında peygamberlik mührünü gördü." Dogal nesneler onu se­ lamlarlar: "yanından geçerken ona, 'Selametle, ey Allah'ın resulü,' diye seslenmeyen tek bir taş ya da bir ağaç yoktur. "5 Kayalar arasında tek başına dolaşmaya başladı. O sırada muh­ temelen kırk yaş cıvanndaydı. Ve bir gün daha sonraki kuşakla­ rın Kadir Gecesi ya da Takdiri Ilahi olarak bilecekleri bir şey ol­ du: Muhammed dogaüstü bir güçle ilişki kurdu. Bir yoruma göre, ufukta insan biçiminde görülen bir melek Muhammed'e Allah'ın Elçisi oldugunu bildirdi. Bir başka uyarlamaya göre melegin ken­ disine okumasını emreden sesini işitti. Muhammed, "Neyi okuya­ cagım?" diye sordu ve ses şu karşılıgı verdi: Oku:



yaratan, insanı bir kan pıhtısından



Oku:



ve senin Allah'ın, en cömert olan,



yaratan Allah'ının adıyla. kalemle ögreten, insana bilmedigini belletendir. Muhakkak ki insan kendisini ihtiyaçtan vareste görünce azar. Muhakkak ki dönüş senin Allah'ınadır.6* Bu noktada dogaüstü güçle ilişki kuran öteki kişilerin de ha­ yatlannda görülen olay gerçekleşti: çagn, kendisine bundan söz edilen bazı kişiler tarafından kabul edilir ve bu kabul, çagnyı, onu ortaya çıkaran Peygamber'in zihninde güçlendirir. Çagnyı kabul edenler sayıca azdı ve Muhammed'in karısı Hatice de arala­ nnda yer alıyordu. "Sevin, ey amcaının oglu ve gönlünü ferah tut. Hatice'nin ruhunu elinde tutan O'nunla birlikte umut ediyorum ki sen O'nun kavminin peygamberi olacaksın."



5



Peygamberin biyografilerinden yapılan bu almu ve daha sonrakiler için bk. A. Guilleaume, The Life of Muhammad (Londra, 1955), lbn lshak'ın Peygamber Sinlc'ının (hayatı) çevirisi.



6



Kuran 96: 1-8.



(*) Çeviri için yararlanılan kaynak: Ahmet Halit Yaşaroglu, Tann Buyrugu, c.l, s.



933-4, lstanbul l947. 38



Bu zamandan itibaren Muhammed, kendisine ba8lananlara, Al­ lah'ın bir mele� tarafından indirildiğine inandığı, birbirini izle­ yen mesajlan aktarmaya başladı. Dünya sona erecekti; her türlü gücü kendisinde toplayan, insanlan yaratan Allah herkesi yargıla­ yacaku. Cennet'in nimetleri ve Cehennem'in azaplan canlı renk­ lerle betimlendi. E8er insanlar kendi hayatlannı Allah'ın iradesi­ ne teslim ederlerse, hesap günü geldiğinde onun merhametine sı­ gınabilirlerdi; ve insaniann düzenli ibadet ederek ve öteki yü­ kümlülükleri yerine getirerek, yardımseverlikle ve cinsel sınırla­ mayla şükran duymalan gereken, Allah'ın lradesi idi. Allah için kullanılan isim "Allah" idi. Bu o sırada yerel tannlardan biri için kullanılan bir isimdi (Arapça konuşan Yahudiler ve Hıristiyanlar da Allah'ın ismi olarak bunu kullanmaktadırlar) . O'nun Iradesi'ne boyun egenler sonunda Müslüman olarak tanındılar. Bunlann be­ nimsedikleri dinin ismi olan lslam da aynı linguistik kökten türe­ tilmiştir. Yavaş yavaş Muhammed'in çevresinde inananlardan oluşan kü­ çük bir grup toplandı: etkili Kureyş ailesinin birkaç genç üyesi, küçük ailelerin bazı üyeleri, Kureyş'in koruması altındaki öteki aşiretlerden çevreler, bazı zanaatkarlar ve köleler. Muhammed'in gördügü destek arttıkça Kureyş'in önde giden aileleriyle ilişkileri kötüleşti. Bu aileler onun Allah'ın elçisi oldugu iddiasını kabul etmiyorlar ve onu kendi hayat tarzianna saldıran biri olarak gö­ rüyorlardı. Muhammed'in kendilerinden olan amcasına, "Ey Ebu Talib," diyorlardı,"yegenin tannlanmıza sövdü, dinimize hakaret etti, hayat tarzımızia alay etti, cedlerimizi günahkarlıkla suçladı." Aynı yıl içinde Hatice ve Ebu Talib ölünce, Muhammed'in hayatı daha da zorlaştı. Muhammed'in ögretisi geliştikçe, yerleşik inançlada arasındaki farklılık daha da belirginleşti. Allah idolleri ve onlarla yapılan ayinlere saldırdı, yeni ibadet biçimleri, özellikle toplu dualar, yeni tür sevap biçimleri geliştirdi. Muhammed, Yahudi ve Hıristiyan gelenegine mensup peygamberlerin çizgisine biraz daha yaklaştı. Yaşadıgı zorluklar öylesine arttı ki, sonunda, 622 yılında 200 mil kadar kuzeydeki bir vahaya, günümüzde Medine olarak bili­ nen Yesrib'e doğru yola çıktı. Bu seyahatin hazırlıgı ticaret ama­ cıyla Mekke'ye gelen Yesribliler tarafından yapıldı. Bunlar iki aşi­ rete mensuptular ve aşiret içi anlaşmazlıklarda bir hakerne ihti39



yaçlan vardı. Vahada Yahudilerle iç içe yaşıyorlardı ve bir pey­



gamber ile bir



kul5al kitapta ifade edilen bir ögretiye inanmaya



hazırdılar. Daha sonraki kuşaklann Müslüman çagının başlangıcı olarak gördükleri bu Medine seyahati



hicret olarak bilinir. Bu söz­



cük Mekke'den kaçış gibi olumsuz bir anlam degil, başka bir yere yerleşerek korunmaya çalışmak gibi olumlu bir anlam taşımıştır. Gelecek yüzyıllarda, İslam'ın ahlaki ögretisiyle uyum içinde yaşa­



mak üzere putperest ve günahkar bir topluluğun terk edilmesi anlamında kullanılacaktı. tık dönem biyografi yazarları, bir yanda Muhammed ile onun taraftarları, öte yanda bazı Yahudi gruplarla birlikte iki ana aşiret arasında yapıldığı söylenen anlaşmalann metinlerini muhafaza etmişlerdir.



Harem(*)



kurulduğu sırada ya­



pılan bu anlaşma, modem Güney Arabistan'da yapılanlara benze­ meyen bir anlaşma idi: tarafların her biri ellerindeki topraklan muhafaza edecekler ve adetlerini sürdürecekler, ancak bütün



ha­



rem bölgesi barış içinde olacak, anlaşmazlıklar zor yoluyla değil "Allah ve Muhammed"in yargısıyla çözümlenecek ve barışı bo­



zanlara karşı birlikte hareket edilecekti. Muhammed Medine'de bütün vahaya ve onu çevreleyen çöle yayılan bir güç toplamaya başladı. Kısa süre sonra, muhtemelen ticaret yollarını denetim altına almak için, Kureyş'e karşı silahlı mücadeleye girdi ve cemaatin yapısı bu mücadele sırasında bi­ çimlendi. Doğru olan şey uğruna savaşmanın gerekli olduğuna inanmaya başladılar: "Kureyş Allah'a saygısızlık ve O'nun inayeti­ ni inkar ettiği zaman . . . O, elçisine savaşması ve kendisini koru­ ması için izin verdi." Allah'ın ve meleklerin kendi saflannda sa­ vaşmakta olduklarına kanaat getirdiler ve felaketi Allah'ın ina­ nanlan sınadığı bir tecrübe olarak kabul ettiler. Peygamber'in öğretisi iktidar alanının ve mücadelenin yaygın­ laştığı bu dönemde son biçimini aldı. Kur'an'ın o sırada indirildi­ gi kabul edilen bölümlerinde, dinle ilgili törensel uygulamalann tanımlanmasına, toplumsal ahlaka, toplumsal barış, mülkiyet, ev­ lilik ve miras kurallanna daha büyük bir ilgi gösterilir. Bazı konu­ larda özel emirlere, bazılannda genel ilkelere yer verilir. Aynı za­ manda, putperest Arabistan'ın tamamını hedef alan ve bütün (*) Harem: buradaki anlamıyla hac zamanında ihrama girilen yerden itibaren Kil­



be'ye kadar olan bölge - çn.



40



dünyayı kapsayan öğreti daha evrensel hale gelir ve kendini Ya­ hudiler ile Hıristiyanlann ögt'etilerinden daha belirgin bir biçim­ de ayınr. Peygamber'in öğretisinin gelişmesi onun Medine Yahudileriyle olan ilişkilerindeki değişikliklerle bağlantılı olabilir. Bu Yahudiler özgün ittifakın bir parçası olmakla birlikte, içinde bulunduklan durum Muhammed'in etki alanı genişledikçe daha da zorlastı.



Kendi gelenekleri içinde onu Allah'ın gerçek bir elçisi olarak ka­



bul edemiyorlardı. Muhammed'in de onlan kendilerine gönderi­ len vahyi sapurmakla suçladığı söylenir: "size açıklamanız emre­ dilen şeyi gizlediniz." Sonunda bu Yahudi klanlanndan bazılan sürüldü, kalanlan öldürüldü. Cemaatin ibadet ederken yönünü değiştirerek yüzünü Ku­ düs'ten Mekke'ye



(kıble)



dönmesi ve Muhammed ile Ihrahim ara­



smdaki manevi bağın yeniden vurgulanması Yahudilerle kopuş­ manın bir belirtisi olabilir. Ihrahim'in yüksek bir tektannlı inan­ cın ve Mekke'deki tapınağın kurucusu olduğu düşüncesi hala ge­ çerliydi; artık Yahudi ya da Hıristiyan olarak değil, Müslümanlar da dahil hepsinin ortak atası olarak kabul ediliyordu. Bu değişim Muhammed'in Kureyş ve Mekke'yle ilişkilerindeki değişimle de bağlantılıydı. Bir tür çıkar birliği gerçekleşti. Mekkeli tüccarlar aşiret reisieriyle ittifaklannı ve ticaret üzerindeki denetimlerini kaybetme tehlikesiyle karşı karşıyaydılar ve kentin içinde lslam'a bağlananlann sayısı gittikçe artıyordu; yeni güçle bir anlaşmaya varmak bazı tehlikeleri ortadan kaldıracaktı. Öte yandan Mekke düşman olarak kaldığı sürece Muhammed'in cemaati kendisini güven içinde hissedemeyecekti ve bu cemaatin, Mekkeli soylula­ rm becerilerine ihtiyacı vardı. Mekke'deki harem'i Ihrahim'in kurduğu düşünüldüğü için, farklı anlamda olmakla beraber bura­ sı, hac ziyaretine izin verilen bir yer olarak kabul edilebilirdi.



629 yılında ilişkiler cemaatin hac amacıyla Mekke'ye gitınesine izin verilmesini sağlayacak kadar yakındı. Bir sonraki yıl Mek­ ke'nin önde gidenleri kenti Muhammed'e teslim ettiler. Muham­ med hiç bir direnişle karşılaşmadan sonunda kenti işgal ve yeni düzenin ilkelerini ilan etti: "mabedin muhafazası ve kutsal yeri ziyaret için gelenlerin sudan yararlanması dışında, her türlü ayn­ calık ya da soy ya da mülkiyet iddiası tarafıından iptal edilmiştir." Ne var ki Medine başkent olarak kalmaya devam etti. Burada 41



Muhammed düzenli bir hükümetten çok siyasal manipülasyonu ve kişisel nüfuzu sayesinde taraftarlan üzerinde bir otorite kurdu.



Hatice'nin ölümünden sonra yaptıgı çeşitli evliliklerin hepsi ol­ masa da bir kısmı siyasal nedenlere dayanıyordu. Sistemli olarak oluşturulmuş bir yönetim ya da ordu yoktu. Muhammed çok sa­ yıda yardımcısıyla birlikte, inananlardan toplanan bir askeriye­ nin, gönüllü olarak verilen annaganlarla ve tabi kılman aşiretler­



den toplanan haraçlarla dolan bir kamu hazinesinin yüksek hake­ mi durumundaydı. Muhammed'in barışı şehirleri aşarak daha ge­ niş bir alana yayıldı. Aşiret reisierinin Onunla anlaşmaya ihtiyaç­ lan vardı, çünkü O , vahalan ve pazarlan denetliyordu. Anlaşma­ lann niteliği değişiyordu; bazı durumlarda ittifak kuruluyor, ça­ tışmadan vazgeçiliyor, diğer durumlarda, Muhammed'in peygam­ berligi, ibadet yükümlülüğü ve düzenli mali katkı kabul ettirili­ yordu. 632'de Muhammed Mekke'ye son ziyaretini yaptı. Buradaki ko­ nuşması geleneksel yazılarda onun son mesajı olarak kaydedil­ miştir: "biliniz ki, her Müslüman bir diğer Müslüman'ın kardeşi­ dir ve bütün Müslümanlar kardeştir." Müslümanlararası savaştan kaçınılmalıydı; putperestlik döneminde dökülen kanın öcü alın­ mamalıydı; Müslümanlar bütün insanlarla, onlar "Allah'tan başka tanrı yoktur," diyene kadar savaşmalıydılar. Muhammed bir sonraki yıl öldü. Birden fazla vasiyet bıraktı. Birincisi, yakın arkadaşlannın gözündeki haliyle onun kişiliği idi. Onların esas olarak sözel aktarımla yayılan tanıklıkları araçlan çok uzun zaman geçene kadar kesin bir biçim almadı ve o zaman geldiğinde de eklentilerle şişirildi. Ancak erken bir zamandan iti­ baren Muhammed'i tanıyanların ve onu izleyenierin davranışla­ nnda onu model almaya çalıştıklanm öne sürmek yerindedir. Za­ man içinde onu ancak bir ölçüde yansıtabilen bir kişilik tipi geliş­ ti. Taraftarlarının gözünde Muhammed, hayatının erken döne­ minde doğruyu arayan, daha sonra yüksek bir yerden gelen bir gücün verdiği duyguyla aklı karışan, kendisine iletilen şeyi anlat­ mak için sabırsızlanan, taraftarlan çevresinde toplanınca misyo­ nuna güven ve otorite duygusu kazanan, barışı saglamaya ve an­ laşmazlıkları kutsal kökenli olduğuna inanılan adalet ilkelerinin ışığında uzlaştınnaya çalışan, siyasal güçleri beceriyle yönlendi­ ren bir adam; insan eyleminin alışılagelmiş kalıplarına sırtını 42 "



dönmeyen, ancak bunlan Allah'ın iradesi tarafından mukadder kılındığına inandığı sınırlar içinde tutmaya çalışan bir adam, ola­ rak belirir. Muhammed'in imajı nasıl zaman içinde oluştu ve bir kuşaktan ötekine aktanldıysa, aynı şey onun kurduğu cemaat için de ger­ çekleşti. Daha sonraki çağlarda resmedilen şekliyle bu, Peygam­ ber'e saygı duyan, onun yolunu izlemeye çalışırken ve Allah'a hizmet etmek için lslam yolunda savaşırken Onun hatırasına de­ ğer veren bir cemaat idi. Hepsi komünal bir özellik taşıyan temel ibadet usulleri bu cemaati bir arada tuttu: Müslümanlar her yılın aynı ayında topluca hacca gittiler, düzenli ibadette, onlan dünya­ nın geri kalan kısmından en belirgin biçimde ayıran bu faaliyette birleştiler. Bütün bunlardan başka bir miras, Kur'an'dı. Bu kitap, çok güç­ lü ve güzel bir dille, bütün güç ve iyiliklerin kaynağı olan üstün bir Allah'ın kendi yarattığı insanlar dünyasına girişini anlatıyor­ du. Bir peygamberler çizgisiyle Allah hadesi'nin bu şekilde açığa vurulması insanlara bir uyan mesajı gönderir ve onlann minnet­ tar ve itaatkar varlıklar olarak kendi benliklerine dönmelerini sağlar. Süre bitince Allah'ın yargısı, ödüller ve cezalar gelir. Ortodoks Müslümanlar Kur'an'ın Muhammed'e bir melek ara­ cılığıyla Arap dilinde gönderilen, çok çeşitli zamanlarda ve tarz­ larda cemaatin ihtiyaçlanna uygun düşen Allah Kelamı olduğuna daima inanmışlardır. Müslüman olmayan bazılan da bu inanışı bütünüyle kabul ederler. Bunlar çoğunlukla Muhammed'in insan dünyasının dışından bir anlamda esinlenmesinin mümkün oldu­ ğunu düşünürler, ancak buna aracılık eden Muhammed'in kişili­ ğinin ve onun sözcüklerinin [belirleyiciliğini] öne sürerler. Bu inanç farklılığını çözümleyebilecek saf anlamda akılcı bir yol yoktur, ancak bu konuda aynlanlar, Kur'an hakkında bazı sorula­ nn sorulabilmesinin meşruiyetini kabul edebilirler. tık soru, Kur'an'ın son biçimini ne zaman ve nasıl aldığı soru­ sudur. Muhammed gelen vahiyleri taraftarianna çeşitli zamanlar­ da aktardı ve bunlar yazılı olarak kaydedildi veya insaniann bel­ leğinde tutuldu. Alimierin çoğu, genel olarak kabul edilen bir metnin ortaya çıktığı ve gerekli düzenlemenin yapıldığı sürecin Muhammed'in ölümüne kadar sona ermediği ve farklı uyarlarna­ lann toplandığı konusunda birleşirler. Geleneksel değerlendirme, 43



bunun. Muhammed'in üçüncü halefi olarak cemaatin başına ge­



��n Osman (611--56) zamanında gerçekleştirildiği şeklindedir, an­



cak daha sonraki tarihlerde yapıldığı da öne sürülmüştür ve bazı Müslüman mezhepler, ötekileri, Peygamber'den intikal etmeyen malzemeyi metne eklemekle suçlamışlardır. Daha önemli bir soru Kur'an'ın özgünlüğüyle ilgilidir. Alimler bu soruyu o zaman ve mekanda geçerli olan fikirler bağlarnma yerleştirmeye çalışmışlardır. Kuşkusuz burada öteki dinlerin öğ­ retileri yankılanır: kendi doktrinleri bakımından Yahudi fikirleri; yargının şiddeti, Cennet ve Cehennem tasvirleri üzerine geliştiri­ len düşünceler bakımından Doğu Hıristiyanlığının nıanasur inan­ cının yansımalan (ancak Hıristiyan doktrinine ya da ibadet usul­ lerine pek az referansla); Eski ve Yeni Abitlerdekinden farklı bi­ çimde anlatılan lncil öyküleri; ve farklı kişilere birbirini izleyen vahiyler geldiğini öne süren Manişeist fikrin bir yankısı. Yerli bir geleneğin izleri de vardır: Arabistan'da ahlaki fikirler belirli tarz­ larda geçerli olmaya devam eder, bazılan ise terk edilir; ilk vahiy­ lere hakim olan ses, doğaüstü bir güçle karşılaşmanın yarattığı duyguyla kekeleyerek konuşan Arap kahininin sesidir. Geçmişin bu türden izlerinin bir Müslüman'ı endişelendirme­ mesi gerekir. Bir Müslüman, bunlan, Muhammed'in aynı doğru­ yu öğreten bir peygamberler silsilesinin sonuncusu olduğunu gösteren belirtiler olarak görebilir. Son vahyin, etkili olabilmek için bilinen ve anlaşılan sözcük ve imgeleri kullanması da gerekli olabilir ve eğer fikirler ya da öyküler Kur'an'da farklı bir biçim alıyorsa, bunun sebebi, daha erken peygamberlere bağlananlann Onlar arac ılığıyla gelen mesajı çarpıtmalan olabilir. Ne var ki, ba­ zı Müslüman olmayan alimler farklı bir sonuç çıkarmışlardır: Kur'an'da, o zaman ve mekanda Muhammed'in ödünç alabilecek­ lerinden daha fazla pek az şey mevcuttur. Ne var ki, bunu söyle­ mek özgün olanı yanlış anlanıakur: zira o çağın din kültüründen ne alnimış olursa olsun, mesajı alanlar için bilinen bir dünyayı yenHeyecek şekilde uyarlanmış ve dönüştürülmüştü.



44



IKINCI BÖLÜM



Bir lmparatorluğtm Oluşumu



MuJıaımned•in Halejleri: Bir İmparatorluğun Fethi Muhammed öldüğünde taraftarlan arasında kısa süreli bir kan­ şıklık oldu. Önderlerden biri, Ebubekir, cemaate şöyle seslendi: "Ey insanlar, Muhammed'e tapıyorsanız, Muhammed öldü; Al­ lah'a tapıyorsanız, Allali yaşıyor." Gene de Allah'ın altında oyuan­ ması gereken bir rol vardı: tartışmalara hakemlik etmek, cemaatle ilgili kararlan almak. Muhammed'in taraftarlan arasında belli başlı üç grup vardı:



hicret sırasında Muhammed'le birlikte olan ilk



yoldaşları, evlilik yoluyla birbirine bağlanan bir grup; Medi­ ne'nin, Muhammed'le anlaşma yapmış öndegiden kişileri; ve Mekke'nin yakın zamanda din degiştiren önemli ailelerinin üyele­ ri. Yakın dostların ve önderlerin katıldığı bir toplantıda Peygam­ ber'in halefi



(halife; halef sözcüğünden



gelir) olarak seçilen kişi



birinci gruba mensuptu. Ebubekir başından beri Peygamber'i iz­ lemişti ve kızı Ayşe, Peygamber'in karısı idi. Halef bir peygamber degildi. Asla Allah'ın elçisi olmayan, sade­ ce cenıaatin önderi olan halife vahiylerin sözcüsü olduğunu iddia edemiyordu; ancak bu kişinin çevresinde bir kutsallık ve seçil­ mişlik havası oluşuyor ve halifeler bir tür dinsel otoriteye sahip olma iddiası taşıyorlardı. Ebubekir ve onun halelleri kısa süre içinde kendilerini Peygamber'inkinden daha geniş bir alana ön-



45



derlik etme durumunda buldular. Muhammed'in öğretilerinde ve kapalı bir evrensekilik vardı: evrensel otorite iddiası güdüyordu ve kurduğu harem'in doğal sınırlan yoktu; ha­ yatının son yıllarında askeri seferleri Bizans sınırlarına kadar uzanmıştı. Büyük devletlerin hükümdarlarına, onları mesajını ta­ nımaya çağıran elçiler gönderdiği söylenir. Muhammed öldüğün­ de aşiret reisieriyle yaptığı ittifaklar çözülme tehlikesiyle karşı karşıya kaldı; bazı aşiret reisleri, onun peygamberlik iddialarını ya da en azından Medine üzerindeki siyasal denetimini reddetti­ ler. Bu meydan okuma karşısında Ebubekir'in yönetimi altındaki cemaat askeri eylemle ("riddet savaşları") yeniden otorite kurdu; zamanla bir ordu kuruldu ve askeri eylemin hız kazanması ordu­ yu büyük imparatorlukların ön bölgelerine, daha sonra, direnişin zayıflaması üzerine iç bölgelerine ulaştırdı. Ikinci halife Ömer ibn'ül Hattab'ın (634-44) saltanatı sona erdiğinde, Arabistan'ın ta­ mamı, Sasani Imparatorluğu'nun bir bölümü ile Bizans Impara­ torluğu'nun Suriye ve Mısır eyaletleri fethedilmişti; Sasani top­ raklarının geri kalan kısmı da kısa süre sonra işgal edildi. Böylece birkaç yıl içinde Yakın Doğu'nun siyasal sınırları değiş­ miş oldu ve siyasal hayatın merkezi Bereketli Hilal'in zengin ve nüfusu kalabalık bölgelerinden yüksek kültür ve servet dünyası­ nın kıyılannda yer alan küçük bir şehre kaydı. Bu çok ani ve bek­ lenmedik değişiklik, bir açıklama gerektirir. Arkeologların bulgu­ lan, Akdeniz dünyasının refah ve gücünün barbar istilalan, teras­ lama vb. tarımsal faaliyetlerin sürdürülememesi ve kent pazarının daralması yüzünden zayıfladığını gösterir. Gerek Bizans gerekse Sasani Imparatorluklan veba salgınlan ve uzun savaşlada zayıf düşmüştü; Bizanslılann Suriye üzerindeki etkisi, ancak Sasanile­ rin 629'da yenilgiye uğrarnatanndan sonra yeniden kurulmuştu ama zayıftı. Iki imparatorluğu istila eden Araplar ise bir aşiret gü­ ruhu değil, örgütlü bir güçtü. Bu gücün bazı üyeleri Peygam­ ber'in ölümünden sonra imparatorlukların hizmetinde ya da sa­ vaşta askeri beceri ve tecrübe kazanmışlardı. Deveyle sa�lanan ulaşım bunlara geniş bölgelerde savaşma avantajı sağladı; toprak ve servet umudu kendi aralannda bir çıkarlar ittifakı kurmalanna yol açtı; ve inancın verdiği şevk onlara farklı türden bir güç ka­ zandırdı. Ne var ki, fetbedilen ülkelerdeki nüfusun Arap hakimiyetini eylemlerinde üstü



46



kabul etmeleri başka türlü de açıklanabilir. Bu insaniann çogu için lranlılar, Grekler ya da Araplar tarafından yön�tilm�k arMtn­ da fark yoktu. Hükümet genellikle kentlerdeki ve kentlerin bin­ teriandındaki hayatı etkileyebiliyordu; çıkarlan birbirine baglı memurlar ve sınıflar ile bazı dinsel cemaatlerin hiyerarşileri bir yana, kent sakinleri, güvenlik ve banş içinde olmalan ve makul ölçüde vergi ödemeleri şartıyla, kendilerini kimin yönettiğine al­ dınnayabiliyorlardı. Kırlardaki ve steplerdeki halk şeflerinin yö­ netimi altında kendi adetlerine göre yaşıyordu. Kentleri kimin yönettigi bu insanlar için pek önemli degildi. Hatta bazılan için Greklerin ve lranlılann yerine Araplann gelmesi daha avantajlıy­ dı. Bizans hakimiyetine olan muhalefetlerini dinsel aynlık biçi­ minde ifade edenler için çeşitli Hıristiyan gruplara tarafsız davra­ nan bir hükümdann yönetimi altında yaşamak daha kolay olabili­ yordu. Tam anlamıyla bir doktrin ya da hukuk sistemi geliştirmiş olmayan yeni inanç onlara büsbütün yabancı da gelmeyebiliyor­ du. Suriye ve Irak'ın Arap kökenli ve Arapça konuşan insaniann işgali altındaki bölgelerinde önderlerin imparatorlara gösterdikle­ ri sadakati yeni Arap ittifakına aktannalan, kolaydı. Bunun nede­ ni, daha çok Lahmilerin ve Gassanilerin, yani iki büyük impara­ torlugun müvekkili olan Arap devletlerinin, bu önderler üzerin­ deki denetiminin kalkmış olmasıydı. Fetbedilen bölge genişledikçe, yönetim tarzının degişmesi ge­ rekti. Fatihler otoritelerini Arap askerlerin yerleştirildikleri ordu­ gi'l.hlardan sağlıyorlardı. Suriye'de bunlar genellikle kentlerde bu­ lunuyordu, ancak başka yerlerde de yeni yerleşim alanlan açıldı: Irak'taki Basra ve Küfe'de, Mısır'daki Fustat'ta (Kahire zamanla buradan gelişecekti) , ötekiler Horasan'daki Kuzeydogu sınınnda. lktidar merkezleri olarak bu ordugi'l.hlar Arabistan'dan ve fethe­ dilmiş bölgelerden gelen göçmenler için çekim merkezleri oldu, merkezinde vali sarayının, toplantı yerinin ve camisinin bulun­ duğu kentler halinde gelişti. Medine'de ve ona iç yollarla bağlanan yeni ordugi'l.h kentlerin­ de iktidar yeni bir yönetici grubun elindeydi. Bu grubun bazı üyeleri, Peygamber'in yoldaşlan



(Sahabe),



Onun kendini adamış



ilk taraftarlanydı, ancak askeri ve siyasal alanda becerilere sahip Mekke ailelerinden ve yakınlardaki Taif şehrinde yaşayan benzer ailelerden gelen geniş çaplı bir unsur da vardı. Fetihler devam 47



ederken önde giden kırsal aşiret ailelerinden, hatta Peygamber'in ölümünden sonra Medine yönetimini devirmeye çalışan aileler­



den bile, gelenler oldu. Farklı gruplar bir ölçüde birbiriyle kanş­ tılar. Halife Ömer, lslam davası ugruna savaşanlar için, din degiş­ tirme ve hizmet önceligine göre düzenlenmiş bir maaş sistemi oluşturdu. Bu uygulama yönetici elitin birleşikliğini güçlendirdi ya da en azından yönettikleri kişilerden ayrılmalannı sağladı. Eli­ tin yakın zamanda servet sahibi olmuş üyeleri ile daha yoksul in­ sanlar arasında ilk zamanlardan itibaren gerilim belirtileri vardı. Nihai birlikteligine rağmen bu grup kişisel ve hizipsel farklılık­ larla bölündü. Peygamber'in ilk yoldaşlan



(Sahabe)



daha sonra



din degiştiTip güç sahibi olanlan küçümsediler. Erken din değişti­ renierin ve Muhammed'le yakın bağlan olaniann talepleri ile ka­ dim ve şerefli ailelerden gelenlerin soyluluk iddialan da birbiriyle çatışmış olabilir. Medine halkı iktidann kuzeye, Suriye ve Irak'ın daha zengin ve daha kalabalık bölgelerine doğru kaydığını gördü. Buralardaki valiler kendi iktidarlannı daha bağımsız hale getir­ meye çalıştılar. Bu türden gerilimler üçüncü halife Osman ibn Affan'ın (64456) bölgesinde su yüzüne çıktı. Osman, Ömer'in kişisel intikam duygusuyla katledilmesinden sonra küçük bir Kureyşli grup tara­ fından seçildi. Osman'ın hizipleri banştırma konusunda umut verdiği görüldü, çünkü kendisi Kureyş'in erken din değiştiren iç çekirdegine mensuptu. Ne var ki, Osman kendi klanına mensup kişileri eyaletlere vali olarak atama siyaseti izledi. Bu durum hem Medine'de Sahabe'nin ogullanmn ve Peygamber'in kansı Ayşe'nin karşı çıkışına hem de Küfe ve Fustat'ta muhalefetin yükselmesine neden oldu; bazı aşiretler Mekkelilerin hakimiyetine içerlediler. Medine'de patlak veren ve Mısırlı askerlerin destekledigi bir kan­ şıklık Osman'ın 656 yılında katiedilmesine yol açtı. Bu olay cemaat içinde ilk iç savaş dönemini başlattı. Haleflik iddiası olan Ali lbn Ebu Talib (656-61) Kureyşli ve erken din de­ giştirenlerden biriydi. Aynı zamanda Muhammed'in kuzenlerin­ dendi ve onun kızı Fatma ile evliydi. Kendisini çifte muhalefetle karşı karşıya buldu. Osman'ın soyu ona karşıydı, ancak seçilmesi­ nin geçerliligini tartışan başkalan da vardı. Medine'deki iktidar mücadelesi ordugah kentlerine de yayıldı. Ali Küfe'de halifeligini ilan etti. Basra'daki muhaliflerini yenilgiye ugrattı, ama bu kez de 48



Osman'ın yakın akrabası Muaviye lbn Ebu Süfyan'ın vali olduğu Suriye'den gelen yeni bir meydan okumayla yü.t yü:ze geldi. Iki güç Yukan Fırat'taki Sıffin'de karşılaştı, ancak bir süre savaşan ta­ raflar kendi içlerinden seçilen delegelerin hakemliğinde anlaştı­ lar. Ali anlaşmayı kabul ettiğinde bazı taraftarlan onu terk etti, çünkü bu kişiler uzlaşmaya vanlmasını, yani kendi anlayışianna göre Allah hadesi'nin insaniann yargısına tabi kılınmasını, iste­ miyorlardı; lslam'a erken dönenierin şerefi söz konusuydu. Ha­ kemlerin aylarca süren tartışmalan sırasında Ali'nin kurduğu itti­ fak giderek zayıfladı ve Ali sonunda kendi kenti olan Küfe'de kat­ IedildL Muaviye halifeliğini ilan etti ve Ali'nin büyük oğlu Hasan buna razı oldu.



Şam Halifeliği Muaviye'nin (661-80) iktidara gelmesi daima bir dönemin sonu ve bir baŞka dönemin başlangıcı olarak görülmüştür. Ebube­ kir'den Ali'ye kadar ilk dört halife Müslümaniann çoğu tarafın­ dan



Raşidin ya da



"Doğru Rehberlik Edenler" olarak bilinir. Daha



sonraki halifeler farklı biçimde değerlendirildiler. Her şeyden ön­ ce, bu dönemden sonra halifelik konumu fiilen kalıtsal hale geldi. Halifeyi cemaat önderlerinin seçmesi ya da en azından resmen onaylaması düşüncesi muhafaza ediidiyse de, bu zamandan itiba­ ren iktidar bir ailenin, ailenin atası olan Emevi'nin ismiyle anılan Erneviierin eline geçti. Muaviye öldüğünde yerine oğlu, kısa süre sonra da onun oğlu geçti. Daha sonra ikinci iç savaş dönemi baş­ ladı ve saltanat ailenin bir başka koluna geçti. Değişim hükümdarlann değişmesinin ötesindeydi. Imparator­ luğun başkenti Şam'a taşındı. Bu kent bir mahkemeyi, bir hükü­ meti ve bir orduyu yaşatmak için gerekli iktisadi artığı sağlayabi­ lecek bir kırsal bölgede yer alıyordu ve Akdeniz'in kıyı şeridini ve doğu bölgelerini buradan denetlernek Medine'ye kıyasla daha ko­ lay olabiliyordu. Bu oldukça önemliydi, çünkü halifeliğin hakimi­ yet alanı hala genişlemekteydi. Müslüman güçler Mağrip'e doğru ilerlediler. tık önemli üslerini Afrika'nın eski Roma eyaletindeki (Abbasi dönemindeki adıyla Ifnkiyye; bugünün Tunus'u) Kayre­ van'da kurdular. Buradan batıya doğru hareket ederek yedinci yüzyılın sonunda Fas'ın Atiantik kıyısına ulaştılar ve kısa süre 49



sonra tspanya'ya geçtiler. Öteki uçta Horasan'ın ötesindeki bölge­ ler i\ras havzasına kadar ft:thedildi ve Müslümanlar ilk kez Ku­



zeybatı Hindistan'a kadar ilerlediler. Böyle bir imparatorluk yeni bir hükümet tarzı gerektiriyordu. Erneviierin yerini onlara düşmanlık besleyen bir başka hanedan aldıgında, daha sonraki kuşaklar arasında da yayılan bir fikir or­ taya atıldı. Buna göre, Emeviler kendilerini dinin gelişmesine adayan ilk halifelerin aksine, kendi çıkadarıyla belirlenen dünye­ vi hedeflere yönelik bir yönetim uygulamışlardı. Erneviierin ken­ dilerini büyük bir imparatorlugu yönetme sorunuyla yüz yüze bulduklarını ve bu nedenle güç ittifakianna girdiklerini söylemek daha doğru olur. Emeviler, Arap reisieri olduklanndan itibaren, ziyaretçilerine ya da tebalanna Bizans imparatoru ya da lran kra­ lının törensel tavnyla yaklaşarak, Yakın Dogu hükümdarlan ara­ sındaki gelenegi örnek alan bir hayat tarzı oluştunnuşlardı. tık Arap ordulan düzenli gelir alan güçlerle yer degiştirdi. Genellikle ordu önderlerinden ya da aşiret reisierinden oluşan bir hakim grup oluştu; Mekke ve Medine'nin öndegiden aileleri iktidar ma­ karnından uzaklaştıklan için önemli olmaktan çıktılar ve bir çok kez ayaklanma girişiminde bulundular. Irak kentlerinin sadakati de kuşkuluydu ve bunların halifeye baglı güçlü valilerin deneti­ minde olmalan gerekiyordu. Egemenler, yerleşik bir hayata baglı aşiret dayanışmasım temel alan iktidar ve önderlik iddialarına düşmanlık besleyen kentlilerdi. Irak'ın ilk Emevi valisi Haccac, "Aranızdaki ilişkiyi dinin önüne koyuyorsunuz," uyarısında bu­ lunmuş ve aşiret soylulan ile onların taraftarianna daha katı dav­ ranmıştı. Silahlı güç yeni ellere geçmesine ragmen, mali yönetim, eskisi gibi, batıda Grekçe doguda Pehlevi dili konuşan eski hükümdar­ Iara hizmet etmiş gruplardan gelen katiplerle yürütüldü. 690'lar­ dan itibaren yönetim dili Arapça olarak degiştirildi. Ancak bu, personelde ve izlenen yöntemlerde büyük bir degişiklige yol aç­ mış olmayabilir; katip ailelerin Arapça bilen üyeleri çalışmaya de­ vam etti ve çogu, özellikle Suriye'de yaşayanlar Müslüman oldu. Yeni hükümdarlar sadece kentlere degil Suriye kırsal kesimine, özellikle Kuzey Arap steplerine açık olan iç bölgelerdeki kraliyet topraklanna ve sahipleri tarafından terk edilmiş topraklara iyice yerleştiler. Buralarda bulduklan sulama ve tarım sistemlerini 50



özenle koruduklan, ağırlama işlevinin yanı sıra ekonomik 3ü� merkezleri olarak inşa ettikleri saraylan ve evleri yerini aldıklan hükümdarların tarzına uygun biçimde düzenledikleri, toplantı salonları ve hamamlarla, mozaikli zeminler, oymalı kapılar ve süslemeli tavanlada dekore ettikleri görüldü. Bu ve benzeri yollarla Erneviierin Batı Roma İmparatorlu­ ğu'nun barbar krallarına, hayatlanın kendi güçleriyle koruyama­ yan huzursuz göçmenlere benzerlikleri düşünülebilir. Ancak bir farklılık vardı. Batıdaki hükümdarlar içine çekildikleri Latin Hı­ ristiyan uygarlığımn gücüne karşı durabilecekleri, kendilerine ait pek az şeyi beraberlerinde getinnişlerdi. Arap hakim grubu Yakın Doğu'nun yüksek kültürünün orta yerinde muhafaza edeceği, bu kültürle değişip gelişen ve o zamandan bu yana kendisini ifade edebildiği bir üslup sağlayacak olan bir şeyi beraberinde getirmiş­ ti: Allah tarafından Hazreti Muhamrned'e Arap dilinde gönderilen vahye inanç. Yeni düzenin sürekliliği ve ayırt edici özelliği ilk kez 690'larda, halife Abdül Melik'in (685-705) saltanatı sırasında açıkça ortaya çıktı. Arapça idari amaçlarla kullamlmaya başladığı sırada yeni bir para birimi dolaşıma sokuldu. Madeni paralar güç ve kimlik sembolleri olduğu için bu önemliydi. Üzerinde Sasanilerden dev­ ralınan ya da Emeviler tarafından Şam'da basılan insan figürleri­ nin bulunduğu madeni paraların yerine, yeni basılan madeni pa­ raların üzerinde sadece, Allah'ın birliğini ve O'nun elçisi Muham­ med'in getirdiği dinin doğruluğunu Arapça ilan eden sözcükler yer alıyordu. Daha da önemlisi, Muhammed aracılığıyla insanlığa gönderilen vahyin sonuncu ve en mükemmel vahiy olduğunu ve hükmünü sonsuza kadar sürdüreceğini ilan eden büyük amtsal binaların in­ şa edilmesiydi. Toplu ibadete ayrılan ilk yerler (mescit, İngilizce mosque, ispan­ yolca mesquita) aynı zamanda bütün cemaatin kamu işlerini gör­ mek için toplandığı yerler olarak kullamldı. Bunları öteki binalar­ dan açıkça ayıracak işaretler yoktu: bazıları bu amaç için kullam­ lan eski binalar, bazılan da Müslüman yerleşim merkezlerinde in­ şa edilmiş yeni binalardı. Yahudilerin ve Hıristiyanların kutsal yerleri yeni hükümdarların düş gücünü hala etkiliyordu: Ömer ele geçirdiği Kudüs'ü ziyaret etıniş ve Muaviye halifeliğini orada 51



ilan etmişti. İslam'ın farklı ve kalıcı olduğunu açıkça ortaya ko­ yan ilk büyük bina ö90'larda yükseldi Bu bina, Kudüs'teki Yahu­ .



di Tapınağı'nın bulunduğu yerde inşa edilen ve şimdi bir Müslü­



man harem'ine dönüşen Kubbetü's Salıra idi. Buradaki kayalıklar hac için bir ziyaret yeri olacaktı. Halıarnlık geleneğine göre Al­ lah'ın İbrahim'e İshak'ı kurban etmesi için çağrıda bulunduğu yer burasıydı. Kubbenin tam burada inşa edilmesi, ikna edici bir bi­ çimde, İslam'ı İbrahim'in nesebine yerleştiren ve Musevilik ile Hı­ ristiyanlık'tan ayıran sembolik bir eylem olarak yorumlanmıştır. Kur'an metinlerinin bilinen en erken fiziksel şekillendirilmesi olan ve iç kısımda yer alan yazılar, Allah'ın yüceliğini, "Kudret (ve) Bilgeliği"ni belirtir, "Allah ve O'nun melekleri Peygamberi kutsar," sözlerine yer verir ve Hıristiyanlan lsa'yı Allah'ın oğlu olarak değil, O'nun elçisi, O'nun kelamı ve ruhu olarak kabul et­ meye çağınr.1 Kısa bir süre sonra ritüel ibadet gereklerini yerine getirmek için tasarlanan bir dizi büyük cami inşa edilmeye başlandı: Şam ve Halep'te, Medine ve Kudüs'te; daha sonra Mağrip'teki ilk Arap merkezi olan Kayrevan'da ve tspanya'daki Arap başkenti, Kordo­ ha'da (Kurtuba) . Bunlann hepsi aynı temel plana uygun olarak yapılmıştır. Açık bir avlu,



imam'ın



önderliğinde ibadet edenlerin



oluşturduklan uzun safiann yüzlerini Mekke'ye dönebilecekleri şekilde inşa edilen kapalı bir mekana gider. Bir



mihrap



cemaatin



yüzünü döneceği duvan belirler. Bunun hemen yanında



minber



vardır. Bir vaiz cuma günleri öğle ibadetinde buradan vaaz verir. Binaya bitişik ya da hemen yakınında, müezzinin belirli saatlerde mürninleri ibadete çağırdığı minare yer alır. Bu türden binalar sadece yeni bir gücün değil, gelişmekte olan yeni ve farklı bir cemaatin belirtileri idi. Hükmeden bir grubun inancı olduğu için Muhammed'e inen vahyin kabulü dereceli ola­ rak yaygınlaştı. Bu süreç hakkında



az



şey biliyoruz ve nasıl geliş­



tiğine dair ancak spekülasyon yapabiliriz. Suriye ve Irak kırsal kesiminde yaşamakta olan Araplar yeni hükümdarlada dayanış­ ınayı daha kolay kabul etmiş olabilirler (bir aşiret, Gassanlar dı­ şında). Yeni hükümdarlar için çalışan memurlar onlann inancını kendi çıkarlan gereği ya da iktidann doğal cazibesine kapılarak



1 O. Gabar, The Fonnation of Islamic Art (New Haven, 197J), s. 45-74. 52



kabul etmiş olabilirler; aynı şey fetih savaşlan sırasında alınan esirler veya Araplara katılan Sasani askerleri için de geçerli olabi­ lir. Yeni kentlere gelen göçmenler Müslüman olmayaniann öde­ mek zorunda olduklan özel vergilerden kaçınmak için din degiş­ tirmiş olabilirler. Kadim Fars dinine baglı olan Zerdüştiler, Sasani yönetimi sona erdiginde kendi örgütlü Kiliseleri zayıfladıgı için Hıristiyan olmaktansa Müslüman olmayı daha kolay bulmuş ola­ bilirler. Ne var ki, Allah ve vahyin niteligiyle ilgili birbirine ters düşen görüşlerle karşılaşan bazı Hıristiyanlar da erken Müslü­ manlıgın bu tür sorulara genellikle aynı düşünce evreni içinde verdigi yanıtın basitlig-inden etkilenmiş olabilirler. Bir Müslüman Kilisesi'nin ya da inceden ineeye düşünülmüş bir din değiştirme ritüelinin yoklugu, sadece birkaç basit sözcükle yetinilmesi bu di­ nin beniınsenmesini kolay bir işlem haline getirdi. Ancak bu ey­ lem basit olmakla birlikte bir zorlugu da beraberinde getiriyordu: Arapça'nın vahyin gönderildigi dil olarak kabul edilmesi, Arap yöneticiler, askerler ve toprak sahipleriyle ilişki kurma geregiyle birlikte, Arapça'nın günlük hayatta geçerli dil olarak kabul edil­ mesine yol açabiliyordu. İslam'ın geldigi her yerde Arap dili yay­ gınlaştı. Ancak bu süreç henüz tamamlanmamıştı; Arabistan'ın dışında Emeviler, nüfusunun çogu ne Müslüman olan ne de Arapça konuşan ülkeleri yönetiyorlardı. Müslüman cemaatin artan büyüklügü ve gücü Erneviierin lehi­ ne olmadı. Erneviierin merkezi bölgesi olan Suriye imparatorluga katılan ülkeler zincirinin zayıf bir halkasıydı. tran, Irak ve Afri­ ka'daki yeni kentlere benzemeyen Suriye kentleri İslam'dan önce var olmuş ve hükümdarlanndan bagtınsız bir hayat sürmüşlerdi. Hala Bizans'ın elinde bulunan, Araplar ile Bizanslılar arasında çı­ kan savaşlann sık sık bozdugu yeni sınınn ötesinde kalan Anado­ lu'dan kopması, bu bölgenin ticaretini kesintiye ugratmıştı. Müslüman cemaatin ana gücü daha doguda yer alıyordu. Irak kentleri, Arap yanmadasının yanı sıra tran'dan gelen göçmenlerle gittikçe büyüyordu. Bazı Araplarm toprak sahibi olarak yerleştikle­ ri Güney Irak'taki bereketli ve sulak topraklann zenginlig-i bu göç­ menleri cezbedebiliyordu. Yeni kentler Suriyelilerden çok Araplarla doluydu ve buralarda yaşayan Araplann hayatı, eski tran hakim sı­



nıfı memurluga ve vergi tahsildarbgina çekildikçe, zenginleşti. Benzer bir süreç imparatorlugun Kuzeydogusundaki Hora53



san'da yaşanıyordu. lslam'ın Orta Asya'ya yayılma sının üzerinde



yt:r alan Horasan'da büyük gamizonlar vardı. Bu bölgenin ekile­ bilir topraklan ve otlaklan da Arap göçmenleri cezbetti. Bu ne­ denle ilk dönemlerden beri burada lranlılarla yan yana yaşayan hatırı sayılır bir Arap nüfus vardı. Bölgedeki lranlı eski toprak sa­ hibi ve yönetici sınıf konumunu koruyordu. Dereceli olarak bir tür simbiyoz (ortakyaşam) oluşuyordu: Araplar faal savaşçı ol­ maktan vazgeçer, kırsal kesime ya da kentlere -Nişabur, Belh ve Merv- yerleşerek lran toplumuna doğru çekilirlerken, lranlılar da hakim gruba giriyorlardı. Müslüman cemaatlerin doğu kentleri ve eyaletlerinde büyüme­ si gerilimiere yol açtı. Kişisel ihtiraslar, yöresel şikayetler ve grup çatışmalan birden fazla lehçe, etnik grup, aşiret ve din içinde ifa­ de kazandı. Bunca zaman geçtikten sonra bölünme çizgilerinin nasıl çizildiğini söylemek zordur. Her şeyden önce lslam'a dönen halklar ve bilhassa lranlılar ara­ sında Arap kökeniilere tanınan mali vb. ayncalıklar konusunda huzursuzluk vardı ve bu huzursuzluk ilk fetihlerin anısı zayıfla­ clıkça arttı. Din değiştirenierin bazılan "vekil"



(müvella)



olarak



Arap aşiret önderlerine bağlandı, ancak bu onlarla Araplar arasın­ daki aynmı ortadan kaldırmadı. Aşiret farklılığı ve muhalefet de gerilimiere yol açtı. Arabis­ tan'dan gelen ordular kendi aşiretlerine olan bağlılık duygulannı da beraberlerinde getirdiler. Yeni koşullarda bu duygular daha da güçlenmiş olabilir. Kentlerde ve öteki göç yerlerinde aynı soydan geldiklerini iddia eden gruplar Arap steplerine kıyasla birbirine daha yakın mahallerde bir araya geldiler; soyluluk iddiasında bu­ lunan güçlü önderler daha çok taraftar toplayabildiler. Birleşik bir siyasal yapının varlığı önderlerin ve aşiretlerin geniş bir bölgede birbiriyle bağiann kurmalannı sağladı ve zaman zaman onlan or­ tak çıkarlarda birleştirdi. Merkezi hükümetin denetlenmesi için verilen mücadele aşiret isimlerinin ve sadakat duygulannın kulla­ nılmasını sağlayabiliyordu. Erneviierin bir kolu evlilik yoluyla, fe­ tihten önce Suriye'ye yerleşmiş olan Beni Kelb ile bağlantı kur­ du. Muaviye'nin oğlunun ölümünden sonra haleflik için verilen mücadelede Emevi ailesine mensup olmayan bir aday bir başka aşiretler grubu tarafından desteklendi. Ortak çıkarlar zaman za­ man, Orta Arabistan'dan ya da güneyden geldiklerini iddia eden 54



bütün aşiretlerin aynı kökeni paylaştıklan fikrini güçlendirebili­ yordu. (Bu aşiretlerin isimleri, Rays ya da Yemen, Suriye'nin bazı kesimlerinde bu yüzyıla kadar yerel çatışma sembolleri olarak kullanılacaku.) Halifenin halefi ve Müslüman cemaatinde otoritenin niteliği konularında çıkan anlaşmazlıklar daha kalıcı ve önemli oldu. Muaviye ve ailesinin iddialarına iki grup karşı çıktı. Şekilsizlikle­ rinden ötürü bu grupları eğilimler olarak tanımlamak daha uy­ gundur. Birincisi, Hariciler denilen gruplardan oluşuyordu. En erken ortaya çıkan grup, Sıffıyn savaşı sırasında Ali'nin hakemliği kabul etmesi üzerine ona verdikleri desteği geri çekenler tarafın­ dan kuruldu. Bunlar ezilmişler, ancak daha sonraki hareketler, özellikle Basra'nın denetimindeki bölgelerde aynı ismi kullanmış­ lardL Aşiret reisierinin iddialarına karşı geliştirdikleri muhalefette bunlar Islami doğruluk dışında hiç bir önceliğin bulunmadığını savundular. Doğru Müslüman'ın imam'a uyması, ancak imam yol­ dan çıkarsa ondan ayrılması gerekirdi. "Ailenin taleplerine önce­ lik veren Osman," ve "Bir ilke meselesinde uzlaşmayı kabul eden Ali," hata etmişlerdi. Grupların hepsi bu noktadan hareketle aynı sonuçlara varmadılar: bazıları bir süre için Emevi yönetimini ka­ bul etti; bazıları bu yönetime karşı ayaklandı; bazıları gerçek ina­ nanların uzak bir yere yeni bir hicret yoluyla faziletli bir toplum yaratmaya çalışmaları gerektiğini öne sürdü. Öteki grup, Peygamber ailesinin hakimiyet iddialarını destek­ leyen gruptu. Bu çok farklı biçimler alabilen bir fikirdi. Uzun va­ dede en önemli olan, Ali'yi ve onun soyundan gelenleri cemaatin meşru önderleri ya da imamlar olarak kabul eden fikirdi. Bu fik­ rin etrafında toplanan başkaları da vardı. Bunların bazıları fethe­ dilen ülkelerin dinsel kültürlerini de beraberlerinde getirdiler. Ali ve onun soyundan gelenlerin, Kur'an'ın derin anlamında yer alan, insanötesi özel bir ruh ve bilgiyi Muhammed'den devralarak taşı­ dıklarına inanıldL Ali'nin soyundan gelen biri adaletin hükmünü gerçekleştirmek için zuhur edecekti. Bir mehdi'nin, "rehber" in ge­ leceğine dair bu beklenti lslam tarihinin erken bir döneminde or­ taya çıktı. 680'de Ali'nin ikinci oğlu Hüseyin akrabalarından ve hizmetiilerinden oluşan küçük bir grupla birlikte Irak'a hareket etti. Irak ve Küfe çevresinde destek bulacağını umuyordu. Hüse­ yin Irak'taki Kerbela'da yapılan bir savaşta öldürüldü ve onun 55



ölümü Ali taraftarianna (Sftlt-ı Ali ya



da SITler)



hep yadedilen bir



�thadttin gücünü ka.ı:;andırdı. Birkaç yıl sonra Muhammed ibn'ül llanefiyye le hine bir başka ayaklanma oldu. O da, Fatma'dan dogmamış olsa da Ali'nin ogluydu. Sekizinci yüzyılın ilk onyıllannda Emevi hükümdarlan böylesi­ ne çeşitli biçimlerde ifade edilen muhalefet hareketleriyle ve böy­ lesine geniş ve heterojen bir imparatorluğun iç zorluklanyla başa çıkmak için çeşitli girişimlerde bulundular. Yönetimlerinin mali ve askeri temellerini güçlendirebiidiler ve bir süre için sadece bir­ kaç büyük isyanla karşılaştılar. Daha sonra, 7 40'lı yıllarda, bir baş­ ka iç savaş ve farklı hedefleri olmakla birlikte ortak muhalefette birleşmiş bir hareketler ittifakı karşısında iktidarlan ansızın çöktü. Bu hareketler imparatorluğun doğu kesimlerinde batı kesimlerine nazaran daha güçlüydü. Bunlar özellikle Horasan'da, lranlı "vekil­ ler"in yanı sıra yerel tran toplumu içinde özümlenmekte olan bazı yerleşik Arap gruplan arasında güçlüydü. Başka yerlerde olduğu gibi burada da Şiilik duygusu çok yaygın, ama örgütsüzdü. Peygamber ailesinin bir başka dalından, Peygamber'in amcası Abbas'ın torunlanndan daha etkili bir önderlik çıktı. Bunlar Suri­ ye çölünün kıyısındaki yerleşim yerlerinden haleflik hakkının Muhammed ibn'ül-Hanefiye'nin oğullanndan birine geçtiğini id­ dia ederek, merkezi Küfe olan bir örgüt kurdular. Muhtemelen lranlı bir aileden gelen Ebu Müslim adında geçmişi karanlık bir adamı Horasan'a elçi olarak gönderdiler. Ebu Müslim Arap ve başka muhalif unsurlardan bir ordu kurmayı ve bir koalisyon oluşturmayı başararak hareketin sembolü olan siyah bayrak altın­ da ve harekete daha çok destek sağlamak amacıyla adı açıklanma­ yan Peygamber ailesine mensup birinin adına isyan başlattı. Ordu Horasan'dan batıya doğru hareket etti. Emeviler 749-50 yıllannda bir çok meydan savaşında yenilgiye uğratıldılar ve son halife Il. Mervan Mısır'a kadar izlenip öldürüldü. Bu arada, ismi bilinme­ yen önder Küfe'de açıklandı. Bu önder, Ali'nin değil Abbas'ın to­ runlanndan, Ebu'I-Abbas idi. Tarihçi el-Tabari (839-923) duyurunun nasıl yapıldığını anlat­ mıştır. Ebu'I-Abbas'ın erkek kardeşi Davud, Küfe'deki caminin minher basamaklannda durmuş ve müminlere şu şekilde hitap etmiştir:



56



Allah'a şükredin, minnetle, minnede ve daha çok minnetle şükredin! Düşmanlanmızı mahvedene ve bize Peygamberi­



miz Muhammed'in mirasını bağışlayana şükredin ki, Allah'ın inayeti ve selameti üzerinize olsun! Ey cemaat, dünyanın ka­ ranlık geceleri artık dağılıyor, ağırlığı üzerimizden kalkıyor, artık yeryüzüne ve cennete nur iniyor, şafak sökerken ay yükseliyor. Yaya şekil veren onu yerden alıyor ve ok onu fır­



latana geri dönüyor. Hak, Peygamberinizin ev halkına, size şefkat ve merhamet, size sevgi duyan insanlara, kaynaklandı­ ğı yere iade edilmiştir. Allah beklediğinizi, yolunu gözlerliği­ nizi size bağışlamıştır. Haşim kabilesinden bir halifeyi ara­ nızdan çıkarmış, böylelikle yüzlerinizi aydınlatmış, Suriye ordusunu yenmenizi sağlamış, İslam'ın hükümranlığını ve şanını size intikal ettirmiştir. . . Müminlerin Kumandanı Ali ibn Ebu Talip ve Müminlerin Kumandanı Abdullah ibn Mu­ hammed'den maada, Allah'ın elçisine bu minber'inizde yük­ selen bir halef var mıdır? -bu sözleri söyledikten sonra eliyle Ebu'l-Abbas'ı işaret etti.2



Bağdat Ha1ifeliği Bir hükümdarlık ailesinin yerine bir diğeri geçti ve Irak, Müslü­ man halifeliğinin merkezi olarak Suriye'nin yerini aldı. Ebu'I-Ab­ bas (749-54) ve atalannın ismiyle Abbasiler olarak anılan halefie­ rinin iktidan, Doğu Akdeniz ülkelerinde ya da bu ülkelerin bir uzantısı olan Hicaz'da daha zayıf, eski Sasani bölgelerinde, yani Güney Irak, tran platosu ve vahalan, Horasan ve oradan Orta As­ ya'ya doğru uzanan bölgede daha güçlüydü. Halifenin Mağrip'i yönetmesi daha zor, ancak zaten daha az önemli idi. Bazı bakımlardan Abbasi yönetimi Erneviierin son döneminden farklı değildi. Daha başından itibaren kendilerini yeni bir hane­ dan olmanın kaçınılmaz sorunuyla uğraşır buldular: farklı çıkar­ Iann oluşturduğu sıkıntılı bir ittifaktan türemiş sınırlı bir iktidar daha istikrarlı ve kalıcı bir iktidara nasıl dönüştürülecekti? Salta-



2 Muhammed ibn Cerir el-Tabari, Tarik, ed. M. lbrahim, c. 7 (Kahire, 1966), s. 421-31; Ing. çev. , ]. A. Williams, The History of al-Taban 27: The Abbasid Revo­ lution (Albany, New York, 1985), s. 154-7. 57



natlannı sadece Erneviiere muhalif güçleri bir araya getirerek ka­ �ıı.nmıslıı.rdı ve sirndi ittifak içindeki güçler ilişkisini tanımlamak zorundaydılar. Yeni halife her şeyden önce sayesinde iktidara gel­ digi kişilerden kurtuldu; Ebu Müslim ve digerleri öldürüldü. Aile içinde de çatışmalar vardı. Aile üyeleri vali olarak atandılar, ancak bazılan çok güçlendi ve bir kuşak içinde, yüksek memurlardan oluşan yeni bir yönetici seçkinler tabakası oluştu. Bazılan devlete hizmet etme gelenegine sahip, lslam'ı yakınlarda benimsemiş lranlı ailelerden, bazılan hükümdann aralannda serbest bırakıl­ mış kölelerin de bulundugu ev halkından çıkıyordu. lktidann bu şekilde hükümdann elinde toplanması Ebu'l Ab­ bas'ın halefleri, özellikle el-Mansur (754-75) ile Harun el-Reşid



(786-809) zamanında gerçekleşti ve ifadesini yeni bir başkentin, Bağdat'ın kurulmasında buldu. El-Tabari Mansur'un bu kentin kurulacağı alana yapugı bir ziyaret hakkında anlatılan bir öyküyü kaydeder. Köprünün bulundugu bölgeye geldi ve şimdiki Kasr el-Se­ lam'a geçti. Orada ögle namazı kıldı. Mevsim yazdı. Sarayın bulundugu alanda o zamanlar bir rahibin kilisesi vardı. Ge­ ceyi orada geçirdi. Hayatının en güzel ve sakin gecesinin sa­ bahında uyandı. Bir an durdu. Her şey gözüne çok hoş görü­ nüyordu. Sonra şöyle dedi: 'İnşaatı burada yapacagım. Mal­ zemeler Dicle, Fırat ve bir kanal şebekesiyle buraya ulaştın­ labilir. Ordu ve halk ancak böyle bir yerde bannabilir.' Böy­ lece planı hazırladı ve inşaat için para tahsis etti ve ilk tugla­ yı kendi elleriyle yerleştirirken şöyle dedi: 'Allah'ın adıyla, ona harndederek Yeryüzünde ne varsa Allah'ındır ve Allah kendi iradesiyle bütün bunlan kullanna, içinde Allah korku­ su olanlara emanet etıniştir.' Sonra şöyle dedi: 'Yapın, Allah sizden razı olsun! "3 Bagdat Dicle ile Fırat'ın birbirine yaklaştıgı bir noktada kurul­ du. Burada oluşturulan kanallar sistemi büyük bir kent için yiye­ cek ve hükümet için gelir saglayabilen zengin bir bölge yarattı. Bagdat, lran'a ve ötesine, tahıl üretimi yapılan Kuzey Irak'taki Ce-



3 A.g. e. , s. 614-22; Ing. çev. ]. A. Williams, AI-Tabari, the early Abbasi Empire I: The rrign of ai-HaJar ai-Mansur (Cambridge, 1988), s. 145. 58



zire'ye, Erneviierin hala güçlü olduklan Suriye ve Mısır'a giden



sttatejik yoUann üzerine kuruldu. Bagdat yeni bir kent oldugu



için hükümdarlar Küfe ve Basra'nın Arap Müslüman sakinlerin­ den gelen baskıdan özgür olabildiler. Yakın Doğu hükümdarlan­ nın uzun süredir benimsedikleri, kendilerini yönettiklerinden ay­ n tutma geleneğine uygun olarak kent, hükümdann ihtişamını ve



uzaklığını belirtecek şekilde planlandı. Merkezde, Dicle'nin batı kıyısında, saray, kışlalar ve bürolardan oluşan "yuvarlak kent" yer



alır; pazarlar ve meskün semtler bu bölgenin dışındadır. 9 1 7 yılında Halife el-Muktedir'in bir Bizans elçisini kabul edişi­ ni anlatan Bağdatlı tarihçi, el-Katip el-Bağdadi (1002-71) sarayın ihtişamını ve törenselliğini vurgular. Halifenin huzuruna çıkma­ dan önce komutan onlara sarayı gezdirdi: salonlar, avlu ve park­



lar, askerler, hadımlar, teşrifatçılar ve iç oğlanlan, odalardaki ha­



zineler, üzerlerinde mavi ipekten işlemeli örtüler olan filler. Ağaç Odası'nda gördükleri şöyleydi: Temiz su dolu, büyük, yuvarlak bir sarnıcın içinden yükse­ len bir ağaç. Ağacın on sekiz dalı vardı; her dal büyük küçük her türlü altın ve gümüş renkli kuşun konduğu sayısız ince dallara aynlıyordu. Ağacın yapraklan rüzgar estikçe kımıldı­ yor, kuşlar ötüşüyor, şarkı söylüyordu. Sonunda halife tarafından kabul edildiler: Altın işlemeli giysilere bürünmüş, fildişi bir tahtta oturuyor­ du. Tahtın sağında kıymetli taşlarla süslü dokuz halka asılıy­ dı. .. ve solunda bilinen bütün mücevherler vardı. Halifenin biraz önünde, üçü sağda, ikisi solda olmak üzere beş oğlu ayakta duruyordu.4 Bu korunaklı saraylann içinde, halife, eski hükümdarlardan ve taklit ettiği başka hanedanlardan devraldığı tarza uygun bir bi­ çimde iktidannı sürdürüyordu. İnceden ineeye düşünülmüş bir saray törenselliği onun ihtişamını vurguluyor; saray muhafızlan onun güvenliğini sağlıyor; ve cellat, hemen yanıbaşmda adaleti



4 El-Katili el-Bagdadi, Tdrik Bağdad c. I (Kahire, 1931), s. 100 vd.; lng. çev., j. l.assner, The Topography of Baghdad in the Early Middle Ages (Detroit, 1970), s. 86 vd. 59



derhal yerine getirmek üzere hazır bekliyordu. Erken saltanat dö­ n�ml�rind� ön�mli bir makam ortaya çıku. Bu, vetirlik makamı idi. Vezir halifenin danışmanlıgım yapıyordu. Etkisi degişebili­ yordu; daha sonra yönetimin başı ve yönetim ile hükümdar ara­ sında aracı durumuna gelecekti. Yönetim bir çok memuriyet ve



divan'a bölünüyordu. Bu bölün­



me öteki hanedanlann yönetiminde de görülecekti. Ordu işlerini yürüten bir



divan,



mektup ve belgeleri usulüne uygun biçimde



düzenleyen ve muhafaza eden bir arşiv, gelir ve giderleri denetle­ yen ve kaydım tutan bir hazine, vardı. Geniş bir alana yayılmış bir memurlar hiyerarşisiyle yönetimini sürdüren bir hükümdar, bun­ lann çok fazla güçlenmediklerinden ya da onun adına kullandık­ lan yetkiyi istismar etmediklerinden emin olmak zorundaydı. Bir istihbarat sistemi halifeye eyaletlerde olup bitenler hakkında bilgi saglıyordu ve halife ile ona baglı valiler şikayetlerin diıılendigi ve çarderin bulundugu genel toplanularda bir araya geliyorlardı. Mutlak yönetim gelire ve orduya ihtiyacı olan bir bürokrasi aracılıgıyla yürütülüyordu . Abbasi döneminde uygulanan vergi hukuku sistemi erken Islam dönemindeki uygulamalardan geli­ yordu. Bu sistem mümkün oldugu ölçüde lslam normlanna bag­ lıydı. Başlıca iki tip vergi vardı. Birincisi topraktan ya da toprak ürünlerinden alınıyordu



(haraç).



Müslümaniann ödedikleri vergi



oranlan ve türü ile gayri Müslim toprak sahiplerinin ödedikleri arasında yapılan aynm bu uygulamayla birlikte başladı; ancak, hukuk kitaplannda yer almasına ragmen bu uygulamanın füliyat­ ta pek önemi yoktu. Ikincisi gayri Müslimlere uygulanan ve ser­ vete göre degişen bir kelle vergisi



(cizye)



idi. Ek olarak, ihraç ya



da ithal edilen mallara ya da kentlerde imal edilen el zanaatı ürünlerine çeşitli vergiler konuldu. Bunun yanı sıra zaman zaman ihtiyaca göre kent zenginlerinden para toplandı. Bunlar Islam hu­ kukuna tam olarak riayet edenler tarafından resmen kınanmışur. Abbasilerin sayesinde iktidara geldigi Horasanlı askerler ayn önderlerin yönetiminde gruplara aynldı. Bunlann sadakatini mu­ hafaza etmek halifeler için kolay olmadı. Bu askerler Bagdaı nü­ fusuna kanştıklan için çok etkin bir askeri güç haline de geleme­ diler. Harun el-Reşid'in ölümünden sonra ogullan el-Amin ve el­ Memun arasında bir iç savaş oldu. Amin halifeligini ilan etti. An­ cak, Bagdaı ordusunun destegini almasına ragmen yenilgiye ugra60



dL Dokuzuncu yüzyılın başlannda etkin ve sadık bir ordu kurma ihtiyacı, satın alınan kölelerle ve Orta Asya sının üzerinde ve öte­ sinde yaşayan Türkçe konuşan kırsal aşiretlerden toplanan asker­ lnle karşılandı. Türkler ve hükümetin sınır bölgelerinden getiri­ lm başkalan, yönetilmesine yardımcı olduklan toplumla hiç bir bagı olmayan, kişisel olarak halifeye bağlı yabancılardı. Türk as­ kerlerinin Abbasilerin hizmetine girmesi lslam dünyasının siyasal hayatına farklı biçim kazandıran bir süreci başlattı. Bu askerler, halife yönetimine düşman olan Bağdat nüfusundan kısmen ayn tutuldular. Bu düşmanlık yüzünden el-Mutasım (833 -42) halifeliğin başkentini Bağdat'tan Dicle nehrinin daha kuze­ yindeki Samara'ya taşıdı. Hükümetin merkezi yanm yüzyıl kadar burada kaldı. Ancak bu durum halktan gelen baskıyı azaltsa da, hükümet Türk askerlerine önderlik eden kişilerin etkisine girdi. Bu askerler halifenin hükümetine hakim olmaya başladılar. Bu aynı zamanda imparatorluğun uzak eyaletlerindeki hükümdarla­ no bağımsızlaştıklan bir dönemdi. Irak'ta bile halifenin iktidan ülkenin güneyindeki şeker plantasyonlannda ve tuzlalarda çalı­ şan siyah kölelerin büyük ve uzun süreli isyanlannın tehdidi al­ tında kaldı: Zanc isyanı 868'den 883'e kadar sürdü. Birkaç yıl sonra, 892'de, Halife el-Mutadid Bağdat'a döndü. Halife ne kadar uzakta ve ne kadar güçlüyse, iktidannın temel­ lerini, yönettiği kişilerin moral duygulanna teslim etmesi de o kadar büyük bir önem kazandı. Abbasiler, Erneviierden daha sis­ temli bir biçimde, hakimiyetlerini lslami kurallarla haklı çıkar­ maya çalıştılar. Başından itibaren dinsel sembolleri kullandılar. Peygamber ailesinin bir üyesi olarak halife, kutsal bir yetkiyle yö­ nettiğini iddia ediyordu. Aynı zamanda Kur'an'a uygun biçimde ve giderek Peygamber'in alışkanlık haline gelmiş davranışlanyla tanımlanan doğru yönetim kurallanna (sünnet) göre hükümet et­ tiği iddiasındaydı. Din uzmanlan da, bu iddia doğrultusunda, ha­ lifenin yönetiminde önemli bir rol oynadılar ve yargı memuruna (kadı) daha büyük bir önem verildi. Onun görevleri valininkiler­ den aynldı. Kadı'nın hiç bir siyasal ya da mali görevi yoktu; oyna­ dığı rol, anlaşmazlıklan çözümlemek, bir lslam hukuku ya da toplumsal normlar sistemi olarak zamanla ortaya çıkan manzu­ menin ışığında kararlar almaktı. Başkadı devlet hiyerarşisi içinde önemli bir rütbeydi. 61



tık dönemdeki Abbasiler, meşru hükümdarlar olma iddiasını öne sürerlerken, Peygamber ailesinin bir başka koluyla, Ali'nin torunları ve onların taraftarı olan Şiilerle karşı karşıya gelmek zo­ runda kaldılar. Şiilerin hepsi Abbasi yönetimine düşman değildi; altıncı



imam



olarak kabul edilen Cafer el-Sadık (yaklaşık 700-



65) , taraftarlanna, Allah tarafından dinin ve adaletin saltanatını yeniden kurmak üzere gönderilecek Mehdi'nin gelişine kadar pa­ sif direnişte bulunmalanın ögreten bir barış yanlısıydı. Ne var ki Abbasi hakimiyetinin ilk iki kuşağı boyunca, Ali'nin aile fertleri­ nin isimlerini kullanan çeşitli isyan hareketleri oldu ve bu tür ha­ reketlere tepki olarak, Harun'un oğlu Memun (813-33), kendi yönetimini sağlamlaştırmak için iki girişimde bulundu. Birinci­ sinde, pek çok Şii'nin sekizinci



imam



olarak kabul ettiği Ali Rı­



za'yı halefi ilan etti. Kullanılan argüman Ali Rıza'nın Peygamber ailesinin en değerli üyesi olması idi. Bu girişim, halefliğin aile içindeki moral değerlerle geçmesi halinde, Abbas'ın torunları ka­ dar Ali'nin torunlarının da ilkesel olarak bu hakka sahip olacakla­ rı anlamına geliyordu. Daha sonra Memun bazı rasyonalist te­ . ologlann fikirlerini destekledi ve onlara resmi bir görevi kabul et­ tirmeye çalıştı. Bu girişim, Kur'an'ın ve Peygamber'in alışılagelmiş davranışlarının tam olarak yorumlanması halinde yeterli rehberli­ ği sağladığını savunan Ahmed ibn Hanbel'in önderlik ettiği te­ ologlann muhalefetiyle karşılandı. Bir zulüm döneminden sonra, dinsel inanca hükümdarıo gücüyle tek bir yorum getirme girişimi sona erdi ve bir daha asla görülmedi. Meşru düşüncedeki farklı­ lıklan içeren bir birliğe ve Kur'an ile Peygamber'in gerçekleştirdi­ ği uygulamalann (sünnet) bu birliğin temeli olarak taşıdığı öne­ me duyulan inanç, zamanla, Şiilik'ten ayrı, genellikle Sünnilik olarak bilinen bir düşünce tarzım oluşturdu.



62



ÜÇÜNCÜ BÖLÜM



Bir Toplumun Oluşumu



Siyasal Birfiğin Sona ETJ��eSi Abbasi halifesinin iktidan zirvede olduğu zaman bile, fiili yöneti­ mi sınırlıydı. lktidar esas olarak kentlerde ve kentlerin çevresin­ deki üretim bölgelerinde varoldu. Neredeyse hiç itaat etmeyen dağ ve step bölgeleri vardı. Halifenin otoritesi zaman geçtikçe, merkezi, bürokratik hükümet sistemlerinin çelişkilerine kapıldı; uzak eyaletleri yönetmek için valilerine vergi toplama ve hasılatın bir kısmını yerel güçlerin muhafazası için kullanma yetkisi verdi. Bir istihbarat sistemi aracılığıyla valileri denetim alunda tutmaya çalışu, ancak bazı valilerin, süzerenierinin önemli çıkarianna -en azından ilkede- sadık kalırken iktidan kendi ailelerine devrede­ bilme noktasına kadar güçlenmelerini önleyemedi. Böylece, Doğu Iran'da Safaviler (867- y. l495), Horasan'da Samaniler (819-1005), Mısır'da Toluniler (868-905) ve Tunus'ta Aglebiler (800-909) gibi yerel hanedanlar gelişti. Tunuslu Aglebiler Sicilya'yı fethettiler ve onbirinci yüzyılın ikinci yarısında Normanlar tarafından alınana kadar adayı elde tuttular. Bu gelişmeler olurken, Bağdat'a gelir akışı azaldı. Tam o sırada Aşağı Irak'ın da sulama ve tanmsal üre­ tim sisteminde belirli bir zayıflama oldu. Halife orta vilayetlerde durumunu güçlendirmek için, daha çok, kendisine bağlı profes­ yonel orduya dayanmak zorunda kaldı. Ordunun önderleri za63



manla halife üzerinde daha büyük güç kazandılar. Hazar Denizi kıyılanndan gelen bir a5keri önderler ailesi, Buyiler, bazı eyaletle­



ri denetim altına alarak, 945'de Bağdat'ı ele geçirdiler.



Buyiler kadim Iran unvanı şehinşahlık ("Kralların Kralı") dahil çeşitli unvanlar aldılar, ancak halifelik unvanını almadılar. Abba­ siler varlıklarını üçyüz yıl daha sürdüreceklerdi, ancak tarihlerin­ de yeni bir dönem başlamıştı. Bundan sonra, imparatorluğun orta bölgelerinde fiili iktidar askeri grupların desteklediği başka hane­ danların eline geçti. Ancak bunlar, zaman zaman biraz otorite gösterebilen Abbasilerin halifeliğini kabul etmeye devam ettiler. Ne var ki otorite öncekinden daha sınırlı bir alanda kullanılıyor­ du ve eski imparatorluğun, iktidara sahip olmakla kalmayan, aynı zamanda Abbasilerin resmi otoritesini de kabul etmeyen yerel hükümdarların bulunduğu bazı kesimleri vardı. Belirli bölgelerde muhalif bir lslam tarzı adına ortaya karşıt ve ayrılıkçı hareketler çıktı. Bu türden hareketler ayn siyasal birim­ lerin kurulmasıyla sonuçlandı, ama aynı zamanda bunlar, lslam'a toplumsal düzeni bozmayacak bir şekil vererek onun yayılmasına yardımcı oldular. Bunların bazıları Haricilik ya da en azından onun kollanndan biri olan lbadilik adını taşıyan hareketlerdi. Cemaatin başkanlığı, yani imam olma görevinin en değerli kişi tarafından yerine getiril­ mesi, bu kişinin ehliyetsiz olduğunu göstermesi halinde görevin­ den alınması gerektiği inancı, uzak yerlerde yaşayan, zaman za­ man bir öndere ya da hakerne ihtiyaç duyan, ancak bu kişinin sü­ rekli ve örgütlü bir iktidara sahip olmasını istemeyen aşiret grup­ lanndan oluşan zayıf koalisyonların ihtiyacına gayet iyi uyuyor­ du. Nitekim bir lbadi imamlığı sekizinci yüzyılın ortalarından, Abbasiler tarafından ezildiği dokuzuncu yüzyılın sonuna kadar Güneydoğu Arabistan'daki Dmınan'da varlığını sürdürdü. Mağrip bölgelerinde Berberi nüfusun bir kısmı lslam yönetimine direndi ve Müslümanlığı kabul ettiklerinde bu nüfus arasında harici fikir­ ler hızla yayıldı. Bir süre için güçlü bir lbadi imamlar hanedam kuruldu. Rüştemiler hanedanının (777-909) başkenti ise Batı Ce­ zayir'deki Tihert idi. Bunların talebi, aynı zamanda, Dmınan'da lbadiler tarafından kabul edilmekti. Ali ibn Ebu Talib'in torunlannın imamlık iddialarını destekle­ yen hareketler daha yaygındı. Irak'ın içindeki ve çevresindeki Şii 64



çogtınluk Abbasi yönetimini kabul etti ya da en az\ndan ona razı oldu. Bu Şiiterin benimsedikleri imamlar zaman zaman başkente bpanıp kalsalar da Abbasi yönetimi alunda sakin bir hayat sür­ düler. Buyiler bir ölçüde Şii idiler, ancak halifeterin süzerenliğine meydan okumadılar. Bu durum Kuzey Suriye'deki yerel Hamda­ niler hanedam (905-1004) için de geçerliydi. Ayrı hanedanlar kurmadan sona eren başka Şii hareketler de vardı. Zeyditer imam'ın Peygamber ailesine mensup en ehliyetli üye olması ve cahil hükümdarlara muhalefet iradesi göstermesi gerektiğini savundular. Bunlar, Şiiterin çoğu gibi Muhammed el­ Bekr'i (ö. 73 1) değil, onun kardeşi Zeyd'i beşinci imam olarak ta­ nıdılar. Dokuzuncu yüzyılda Yemen'de bir imamlık kurdular. Ha­ zar Denizi bölgesinde de bir Zeydi imamlığı vardı. Abbasileri daha doğrudan hedef alan bir meydan okuma Şiili­ ğin bir başka kolu olan lsmaililerle bağlanuh olan hareketlerden geldi. Bunlann kökeni belli değildir, ancak merkezi önce Irak ve Güneybatı tran'daki Kuzistan'da, daha sonra Suriye'de olan gizli bir hareket olarak faaliyete başladıklan görülür. Şiiterin ana göv­ desinin aluncı imam'ı olarak kabul ettikleri Cafer el-Sadık'ın bü­ yük oğlu İsmail'in imamlık iddiasını desteklediler. İsmail, baba­ sından beş yıl önce, 760'da öldü ve Şiiterin çoğunluğu sonunda İsmail'in kardeşi Musa el- Kazım'ı imam olarak tamdılar. Ne var ki, lsmaililer, İsmail'in babasımn halefi olarak değiştirilemeyecek şekilde tayin edilmiş olduğuna ve onun ardından gelecek imam'ın da oğlu Muhammed olduğuna inanıyorlardı. Muhammed'in er ya da geç mehdi olarak döneceğini, Kur'ani vahyin gizli manasını ifşa etmek ve dünyayı adaletle yönetmek için gönderileceğini iddia ediyorlardı. Hareket geniş çaplı misyoner faaliyetleri örgütledi. Taraftarlar­ dan oluşan bir grup Doğu Arabistan'da, Karnıetiler adına bir tür cumhuriyet kurdu . Bir başka grup Magrip'e yerleşti, Herberiler­ den asker topladı ve Kayrevan'ı işgal etti. Ubeydullah, 910'da Ali ile Fatma'mn soyundan olduğunu iddia ederek Tunus'a geldi ve kendisini halife ilan etti. Ubeydullah'ın ailesi yanın yüzyıl kadar süren Peygamber'in kızı Fatma'dan gelen Faumiler ismini alan is­ tikrarlı bir hanedan kurdu. Gerek dinsel gerekse siyasal nedenler­ den ötürü bu hanedan doğuya, Abbasi topraklanna doğru kaya­ rak 969'da Mısır'ı işgal etti. Hükümdarlığını buradan batı Arabis65



ran ve Suriye'ye kadar genişletti, ama bir süre sonra Tunus'u kay­ betti.



Fatımiler hem imam hem de halife unvanıarını kullandılar.



Imamlar olarak Müslümanlar üzerinde evrensel yetkiye sahip ol­ dukları iddiasında bulundular ve devletleri, dışarıya misyoner gönderen bir merkez haline geldi. Fatımi devleti ortadan kalktık­ tan uzun süre sonra da onlarla bağlantılı olan cenıaatler, Yemen, Suriye, tran ve daha sonra batı Hindistan'da yaşamaya devam etti. Fatımiler sadece



imamlar değil,



merkezi Nil Vadisi'nde bulu­



nan büyük bir devletin hükümdarlarıydı. Kahire'yi Fustat'm ku­ zeyinde emperyal bir kent olarak inşa ettiler. Bu kent onların ikti­ darlarının ve bağımsızlıklarının sembolü oldu. Kurdukları hükü­ met Bağdat'taki halifeliği model aldı. Iktidar halifenin elinde top­ lanıyor, ihtişam ve inceden ineeye düşünülmüş bir törensellikle sahneleniyordu. Fatımi halifeleri Kahire'de düzenledikleri tören­ sel gezilerde kendilerini halka gösterirlerdi. Büyük devlet memur­ lan saraydaki toplantı salonuna girerler; halife elinde asasıyla bir perdenin ardından çıkardı; borazanlar çalarken, maiyeti ve asker­ leriyle birlikte at sırtında sarayın büyük kapısından çıkar, işlemeli kumaşlar ve ipekler içinde, tüccarların hayranlık dolu bakışlan arasında sokaklarda gezinirdi. Bu törensel gezi Fatımi hükümdar­ lığının her iki özelliğinin de ifadesiydi. Bu özelliklerin bazılan dinseldi; diğerleri hükümdann kent hayatıyla ve ırınakla özdeş­ lenmesini gösteriyordu. Fatımi iktidannın temeli Nil delta ve vadisinin bereketli top­ raklanndan gelen gelirlerden, kentlerdeki el zanaatlanndan, Kızıl Deniz'in yanı sıra Akdeniz havzasındaki ticaretten sağlanan gelir­ lerden oluşuyordu. Bu gelirler Mısır'ın dışından gelen, Berberiler­ den, Sudanlı siyahlardan ve Türklerden oluşan bir ordunun mu­ hafaza edilmesi için yeterliydi. Halife, çoğu Sünni olan ve geniş Hıristiyan ve Yahudi topluluklarıyla barış içinde birarada yaşayan Mısırlı Müslümanlara lsmaili öğretilerini zorla kabul ettirmek için sistematik bir girişimde bulunmadı. Fatımilerin halifelik iddiası Abbasilere yönelik bir meydan okumaydı. Hem Abbasilere hem de Fatımilere yönelen bir başka meydan okuma Müslüman dünyasının Uzak Batısından geliyor­ du. Arapların fethettikleri bölgeleri, Fas ve Ispanya'nın büyük kısmım Doğu Akdeniz'den denetlernek zor, Irak'tan denetlernek 66



ise imkansızdı. Arap askerler ve memurlar bir süre sonra kendi çıkarianın kollamaya başladılar ve bunu, Arabistan'dan o kadar uzakta kapıldıklan dününün tazelenen anılannın terimleriyle ra­ hatça ifade edebildiler. Sekizinci yüzyılın sonuna doğru Ali'nin torununun torunu tdris, Fas'a geldi, destek sağladı ve Fas tarihin­ de önem taşıyan bir hanedan kurdu. tdrisiler Fez kentini inşa et­ tiler ve günümüze kadar süren, Fas'ı yöneten ve hükümdarlıklan­ nı Peygamber soyundan gelme iddialanyla haklı çıkaran bağımsız hanedanlar geleneğini başlattılar. Bir bütün olarak Müslüman dünyasının tarihi bakımından da­ ha önemli olan, tspanya'nın ya da Arapça ismiyle Endülüs'ün ayrı bir yol tutmasıydı. Araplar, tspanya'ya ilk kez 7lO'da geldiler ve kısa süre içinde yanınadanın kuzeyine kadar uzanan bir halifelik eyaleti kurdular. llk gelen Araplara ve Serberilere Suriyeli asker­ lerden oluşan ikinci bir dalga eklendi. Bunlar önemli bir rol oy­ nayacaklardı, çünkü Abbasi devriminden sonra Emevi ailesine mensup bir kişi tspanya'ya sığınınayı başardı ve orada taraftar edindi. Yeni bir Emevi hanedam kuruldu ve yaklaşık üçyüz yıl kadar hüküm sürdü. Buna rağmen hanedanın hükümdan doku­ zuncu yüzyılın ortalanna kadar halifelik unvanını almadı. Emeviler yeni krallıklannda da doğudaki değişim sürecini ya­ şadılar. Müslümaniann gayri Müslim bir çoğunluğa hükmettikle­ ri bir toplum, zamanla, nüfusun önemli bir kesiminin hükümdar­ Iann dinini ve dilini kabul ettiği bir topluma; başlangıçta siyasal yönlendirmeyle ademi merkezi bir tarzda yöneten bir hükümet, bürokratik denetimle yöneten güçlü ve merkezileşmiş bir hükü­ mete dönüştü. Bu kez de yeni bir başkent kuruldu: Guadalquivir Innağı üze­ rinde yer alan, Cordoba (Kurtuba). ırmak beslenme ve endüstri için gerekli mallann taşındığı bir su yolu oluşturuyordu; Irmağın çevresindeki düzlüklerde kentin ihtiyaç duyduğu tahıl ve öteki ürünler sulak topraklarda yetiştiriliyordu. Cordoba aynı zamanda yollann birleştiği bir yer ve çeşitli bölgeler arasında ticaretin ya­ pıldığı bir pazardı. Bu kez de hanedan otokratik hale gelirken kent hayatından çekildi. Hükümet Cordoba'dan, başkentin biraz uzağındaki kraliyet kenti Medine el-Zehra'ya taşındı. Burada Arap ve Araplaştınlmış aileleri -hükümetin toplumdan kopuklu­ ğu Bağdat'taki kadar büyük değildi- kapsayan bir yönetici grupla 67



kuşatılmış halde saltanat sürdü. Bu grup, Karadeniz bölgesinden, ltalya ve baska yerlerden getirilen kölelerin oluşturdugu bir un­ sura da sahipti. Ordu içinde de dışardan getirilen paralı askerlerin oluşturduğu bir çekirdek vardı. Bu çekirdek askerlik hizmeti kar­ şılığında bölgeye yerleşen Araplan ve Herberileri de kapsıyordu. Emeviler, Hicaz kökenli bu şehirliler, tıpkı Suriye'deki gibi, ik­ tidarlarını şehirleri ve meskün kırsal kesimi geliştirmek için kul­ landılar. Yakın D_oğu'dan alınan tekniklerle bir ekonomik artının üretildiği sulak topraklar sayesinde kentler -önce Kordoba, sonra Sevil (lşbiliye) gelişme gösterdi. Bu topraklarda, yerli nüfusun büyük kısmının geri kalınasma rağmen, Araplar, toprak sahibi ve tanıncı olarak önem kazandılar. Sulak ovaların ötesindeki yüksek bölgelerde Magrip dağlarından gelen Berberi göçmenler küçük çaplı tarım ve koyun besiciliğiyle geçindiler. Herberilerin Magrip'ten İspanya'ya gelişleri Arapların doğudan gerçekleştirdikleri göçten daha uzun sürdü ve muhtemelen daha geniş kapsamlıydı. Yerli nüfusun bir kesimi zamanla lslam'ı be­ ninısedi. Muhtemelen onuncu yüzyılın sonunda Endülüs nüfusu­ nun çoğunluğu Müslüman oldu; ancak din değiştirmeyen zanaat­ karlardan ve tüccarlardan oluşan Hıristiyanlar ve oldukça kalaba­ lık bir Yahudi nüfus bu Müslümanlada yan yana yaşıyordu. Erne­ viierin Yahudi ve Hıristiyanlara gösterdikleri hoşgörü ve onbirinci yüzyılda, Müslümanların yanı sıra Yahudilerin ve Hıristiyanların, çoğunluğun dili haline gelen Arapça'nın yayılması sayesinde fark­ lı gruplar birarada yaşadılar. Hoşgörü, ortak dil ve uzun bir ayrı yönetim geleneği, ayrı bir Endülüs bilincinin ve toplumunun oluşmasına yardımcı oldu. Endülüs'ün lslam kültürü doğu ülke­ lerine kıyasla farklı bir çizgide gelişti; Yahudi kültürü de Yahudi dinsel hayatının esas merkezi olan Irak'tan bağımsızlaştı. Bu nedenle III. Abdurrahman'ın (91 2-61) üstlendiği halife ün­ vanı, sadece hanedanın çıkarlannın değil, ayrı bir Endülüs kimli­ ğinin de ifadesiydi. Onun saltanatı tspanya'daki bağınısiZ Emevi iktidannın en yüksek noktasını belirler. Kısa süre sonra, onbirin­ ci yüzyılda Erneviierin krallığı, Abbasi Imparatorluğu'ndakine benzer bir süreçten geçerek, Arap ya da Berberi hanedanlannın hükmettiği daha küçük ve çok sayıda krallığa ("parti kralları" ya da "hizip kralları",



68



tavaif-i müluk) bölünerek parçalanacaktı.



Birleşmiş BiT Toplmn: EfumomiJı Tmaella Doguda ve batıda üniter bir hükümetin yokluğu toplumsal ya da kültürel bir zayıflıgın belirtisi degildi. O sırada pek çok bağın bi­ rarada tuttugu, pek çok iktidar ve yüksek kültür merkezi olan bir Müslüman dünyası yaratılmıştı. Böylesine geniş bir bölgenin tek bir imparatorluk içinde ôzüm­ lenmesi, sadece büyüklügü bakımından degil, zamanla uygar dünyanın iki büyük deniz havzasını, Akdeniz ve Hint Okyanusu­ nu birbirine bagladıgı için de onemli olan bir ekonomik birim ya­ ratmıştı. Ordulann, tüccarlann, zanaatkarlann, bilginierin ve ha­ cılann bu iki bölge arasında gidip gelmeleri, aynı zamanda fikir­ terin, hayat tarzlannın ve tekniklerin seyyaliyetini, kolaylaştırdı. Bu geniş etkileşim alanında, güçlü hükümetlerin, büyük kentle­ rin, uluslararası ticaretin, gelişen kırsal bölgelerin, birbirinin var­ lık koşullanın muhafaza ederek gelişmeleri mümkün oldu. Müslüman lmparatorlugu'nun ve daha sonra bu imparatorlu­ gun bölgelerinde devletlerin yaratılması, besin maddesine, imalat için hamnıaddeye, servet ve kudret gösterisi için lüks mallara ihti­ yaç duyan kentli nüfuslar, kent hayatındaki degişimlerin ve kar­ maşıklaşnıanın yeniliklere, güçlü veya yabancı olanın taklidine yol açtı; saraylan ve hükümetleriyle büyük kentlerin gelişmesini sag­ ladı. Kentlerin talepleri ve iletişimin görece kolaylaşması her za­ man varolmuş uzun mesafeli ticarete yeni yönler ve örgütlenme yöntenıleri kazandırdı. Yükte agır mallann uzun mesafelere taşın­ ması karlı degildi. Kentler besin maddelerini genellikle kendi iç bölgelerinden saglamak zorunda kalıyordu. Ancak bazı mallar uzun mesafe taşınıaya degecek kadar karlıydı. Biber ve öteki baha­ ratlar, kıymetli taşlar, degerli kumaş ve porselen Hindistan ve Çin'den, kürk kuzey ülkelerinden geliyor; karşılıgında men:an, fil­ dişi ve tekstil ürünleri gönderiliyordu. Orta Dogu kentleri artık sa­ dece tüketici degildi, kendi kullanımlannın yanı sıra ihracat için mamul mal üretiyorlardı. Üretimin bir kısmı büyük ölçekliydi devletin üreuigi askeri mühimmat, saraylar için kaliteli tekstil ürünleri, şeker rafinerileri ve kagıt imalathaneleri- ama çogu kü­ çük atelyelerde üretilen tekstil ve metal ürünlerinden oluşuyordu. Demiryolunun ve daha sonra modem zamaniann motorlu kara taşıtlannın gelişinden önce, su yoluyla ulaşım, daha ucuz, daha 69



çabuk ve güvenliydi. Büyük bir kentin kendi sakinlerini besle­ mek için denizin ya da ulaşıma uygun bir ırmagın yakınlannda olması önemliydi. Uzun mesafeli ticaret esas olarak deniz yoluy­ la ,



o



dönemde de özellikle Hint Okyanusu'ndan yapılıyordu. Ab­



basi döneminde bu yollardaki başlıca örgütlü ticaret merkezleri Aşagı Irak'taki Basra ve Körfez'in Iran kıyısındaki Siraf idi. Bu merkezlerin her ikisi de Abbasilerin denetiminde ve başkentin de taleplerini karşılayacak konumdaydı. Onuucu yüzyılda, Kahi­ re'nin bir ticaret ve iktidar merkezi olarak gelişmesi ve ticaretle uğraşan İtalyan kentlerinden gelen talebin artması nedeniyle tica­ ret faaliyetinde Körfez'den Kızıl Deniz'e doğru belirli bir kayına oldu, ancak bu sadece bir başlangıç idi. Basra ve Siraftan doguya yapılan ticaret esas olarak Batı Hin­ distan limanlanna ya da daha ötelere seyreden Arap gemileriyle, lranlı, Arap ya da Yahudi tüccarlar tarafından yapılıyordu. Bu ge­ miler bir ara Çin'e kadar gittiler, ancak onuncu yüzyıldan sonra Güney Asya limanlanndan daha öteye geçmediler. Güneye doğru, Güney ve Batı Arabistan'a ve Dogu Afrika'ya da gittiler. Mallar ır­ mak yoluyla Basra'dan Bagdat'a taşınabiliyor, Suriye çölünden ge­ çirilerek Suriye ve Mısır'a veya Anadolu'dan Konstantinopolis ve Trabzon'a veya Bagdat'tan geçen büyük yolla Kuzey Doğu İran'da­ ki Nişabur'a, oradan Orta Asya ve Çin'e ulaştınlıyordu. Uzun me­ safede mallar büyük ve çok iyi düzenlenmiş karavanlada deve sırtında, daha kısa mesafelerde katır ya da eşekle taşmıyordu. Ya­ kın Dogu'nun büyük bir bölümünde tekerlekli arabalada ulaşım Müslüman lmparatorlugu'nun yükselişinden sonra onadan kalktı ve ondokuzuncu yüzyıla kadar görülmedi. Bu konuda çeşitli ne­ denler öne sürülmüştür: Romalılar tarafından yapılan yoUann bo­ zulması, yeni Arap hakim gruplannın devecilikte çıkarlannın ol­ ması ve deve sırtında ulaşırnın tekerlekli arabadan daha ekono­ mik olması. Akdeniz ticareti başlangıçta daha istikrarsız ve sınırlıydı. Batı Av­ rupa henüz ihracat için üretim yapacak veya daha çok ürünü mas­ sedebilecek gelişme noktasına ulaşmaınıştı ve Bizans lmparatorlu­ gu Arap deniz gücünü ve deniz yoluyla yapılan ticareti kısıtlamaya çalışıyordu. En önemli ticaret yolu güney kıyısı boyunca uzamyor, tspanya ve Magrip'i Mısır'a Suriye'ye ve antrepo olarak kullanılan Tunus'a baglıyordu. Bu yol boyunca, çogu Yahudi olan tüccarlar ls70



panya'da ipek, Bau Afrika'dan getirilen alun ve ayrıca metal ve zey­ tinyağı ticaretini örgütlediler. Daha sonra, onuncu yüzyılda, Vene­



dik ve Amalfi'yle yapılan ticaret önem kazanınaya başladı. Güçlü hükümetler ve büyük kentler üretken bir kırsal kesim olmadan yaşayamıyorlardı, ama kırsal kesim de, üretime yatınm yapacak güçlü bir hükümet ve kentler olmadan gelişemiyordu. Araplann fethettiği ülkelerde ve özellikle kalabalık bir Arap göç­ men nüfusun bulunduğu yerlerde yeni bir toprak sahibi sınıf ge­ lişti. Daha önceki mülk sahiplerinden devralman ve resmen hü­ kümdara ait olan toprak, vergi yükümlülüğü karşılığında Arapla­ ra tahsis edildi. Daha sonra, onuncu yüzyılda, toprağın bazı bö­ lümleri üzerinden toplanan vergilerin memurlara ya da ordu ko­ mutanlanna verildiği bir düzenleme geliştirildL Böylece memur­ lar ve ordu komutanlan fiilen mülk sahibi haline geldiler. Artık üretimin sürmesinde çıkarlan vardı. Bazı yerlerde köylülerin ve çobaniann göç etınelerine rağmen, buralarda yaşayan tanıncılar çalışmak için büyük çapta toprağa yönelmeye devam ettiler. Elde­ ki bulgular toprak sahipleriyle tanıncılar arasındaki ilişkinin şu ya da bu biçimde ortakçılığa dayandığını gösterir: vergi ödendik­ ten sonra ürün, önceden kararlaştınlan oranlarda, toprağı bağış­ layanlar, tohum, hayvanlar ve emek arasında bölünürdü. Sulak topraklar ya da üzerine ağaç dikilen topraklar için daha karmaşık düzenlemeler getirilmişti. Ticaret ya da başka yollardan para biriktiren toprak sahipleri bu parayı tanmsal üretim için kullanabiliyor ve ellerindeki sermayenin yardımıyla yeni teknikleri getirtiyorlardı. Müslüman Imparatorlu­ ğu'nun genişlemesinin yeni ürünlere, en azından bilinen ürünlerin çoğalmasına yol açuğını gösteren bulgular vardır. Genelde hareket bauya, Çin ve Hindistan'dan, Iran yoluyla Akdeniz havzasına doğ­ ruydu: geniş bir bölgede, pirinç, şekerkamışı, pamuk, karpuz, pat­ lıcan, portakal ve limon yetiştiriliyordu. Bu ürünlerin bazılan sula­ maya daha fazla yatırımı ve toprağın ıslahını gerektiriyordu. Eski sulama şebekeleri, örneğin Güney Irak'takiler onanldı ve yenileri



(na'ura,noria), (kandt) getirten Ispanya'da gözlenebilir. Is­



yapıldı. Bauya doğru hareket, Suriye'den su dolabım Iran'dan yeralu kanalını



panya'ya yeni nadas yöntemleri de getirildi. Bu tür gelişmeler tanmsal fazlalan çoğalttı ve bu, imalat ve ti­ caretin gelişmesiyle birlikte, Yakın Doğu ve Akdeniz havzası eko71



nomisinde paranın önemini arttırdı. Uluslararası kabul görmüş



bir para 5i5temi gelişti. Degerli madenlerin, özellikle Afrika altı­ nının halifeliğin eline akması para kullanımının yaygınlaşmasını sağladı. Abbasi altın dinan yüzyıllarca bir degişim aracı olarak kaldı. İskandinavya'da ve Oxford'un kuzeyindeki Wychwood Or­ manı'nda Islam gümüş sikkeleri bulunmuştur. Parayla birlikte bir kredi sistemi de gelişti. Büyük tüccarlar mevduat topluyor ve faiz karşılığında borç veriyorlardı; tefeciler ve vergi tahsildarlan da el­ lerindeki birikmiş nakdi, faiz karşılıgında borç vermek için de­ gerlendireceklerdi. Başka bölgelerde aracılan ya da vekilieri olan tüccarlar tahvil çıkaracak ya da kredi mektubu kullanacaklardı. Kannaşık ve çok uzaklara yayılmış bir ekonomi, birbiriyle alış­ veriş yapan, kişisel temastan ve birbirleri hakkında bilgiden yok­ sun kişiler arasında bir ortak beklentiler sistemi olmaksızın varo­ lamazdı. Aile baglan bazı durumlarda bu sistemi saglayabiliyor­ du. Akdeniz dünyasında ve ötesinde seyahat eden, Müslüman ve Hıristiyan ülkeler arasındaki sınırlan geçen Yahudiler bunun bir ömegi idi. Bu tür baglar yoksa genel kabul gören toplumsal ahlak normlanna ve yasalara ihtiyaç oluyordu. Aynı şekilde, toprak



sa­



hipleri ile tanmcılann da, mülkiyet, ürünün bölünmesi, vergi, su kullanımıyla ilgili haklar, agaçlar ve topragın altındaki mineraller hakkında açık ve kabul edilmiş kurallara ihtiyaçlan vardı. Böylece ekonomik ilişkiler ortak bir davranış sistemini gerek­ tirdi. Böyle bir sistem, Müslümaniann hükmettigi topraklarda ya­ şayan nüfus Müslümaniaştıkça ve



Muhammed'e gelen vahyin



toplumsal hayat üzerindeki etkileri görüldükçe, mümkün hale geldi.



İliiDlç ve Din Birliği Teba durumundaki halklann Müslüman olma aşamalanmn mey­ dana çıkartılması kolay değildir; ancak özgül olarak Müslüman isimlerini beninıseme olgusunu temel alan bir araştımıa, din de­ ğiştirmenin (ihtida) boyutlannı makul biçimde ortaya koymuş­ tur. 1 Bu degerlendirmeye göre, Emevi döneminin sonunda (yani



1 R. W Bulliet, Conversion husetts, 1979). 72



to Islam in the Medieval Period (Cambridge, Massac­



ikinci Islam ve sekizinci Hıristiyan yüzyılının onalannda) . tran ve Irak, Suriye ve Mısır, Tunus ve İspanya'daki nüfusun 1){, lO'un­ dan daha azı Müslüman idi. Bu oran Arap yanmadasında çok da­ ha yüksek olmalı. Müslüman fethinden önce Irak ve Suriye'de bulunan Arap aşiretleri dışında, din değiştirenierin çoğu ya toplu­ mun daha alt saflanndan -örneğin savaşta ele geçen askerler- ya da Sasaiıi hükümetinin yeni hükümdarlann hizmetine giren me­



murlanndan geliyordu. Başkalannın din değiştirmesi için herhan­ gi bir baskı ya da teşvik uygulanmadı. Din degiştirenler çoğun­



lukla Arap nüfusun ve iktidannın başlıca kent merkezlerinde ya da bu merkezlerin yakınında yaşıyorlardı. Bu kentlerde özgül ola­ rak Islami nitelik taşıyan ilk kurumlar -cami, hukuk mahkemesi­ bulunuyordu. Irak ve Iran'daki bu kentler, Afrika'daki Kayrevan ve Ispanya'daki Cordoba, Islam'ın yayılma merkezleri olarak hiz­ met eden kentlerdi. Dördüncü Islam yüzyılının sonunda (l.S. onuncu yüzyıl) görü­ nüm değişmiş, nüfusun büyük bir kısmı Müslüman olmuştu. Sa­ dece şehirlerde yaşayanlar değil, kırsal nüfusun da büyük kısmı



din değiştirmiş olmalı. Bunun bir nedeni İslam'ın daha açık bir biçimde tanımlanması, Müslümanlar ile gayri Müslimler arasın­ daki çizginin daha belirgin biçimde çizilmesi olabilir. Artık Müs­ lümanlar gayri Müslimlerinkinden açık bir biçimde farklı, ince­ den ineeye oluşturulmuş bir ritüel, doktrin ve hukuk sistemi içinde yaşıyorlardı; Müslümanlar olarak daha bilinçliydiler. Hıris­ tiyanlann, Yahudilerin ve Zerdüşt dinini benimseyenlerin statüle­ ri daha belirgin biçimde tanımlandı. Bu tanım bazı bakımlardan aşağılayıcı idi. Bunlar, belirli bir kutsal metne sahip olan "Kitap Ehli" ya da "Akit Ehli" olarak kabul edildiler. Bunlarla, koruna­ caklanna dair bir sözleşme yapılmıştı (Ömer Sözleşmesi). Din de­ ğiştirmeleri için bunlara genelde baskı yapılmadı, ancak bazı kı­ sıtlamalara tabi tutuldular. Özel bir vergi ödediler; giysilerinde belirli renkleri taşımalan uygun görülmedi; Müslüman kadınlarla evlenemiyorlardı; hukuk mahkemelerinde Müslümanlara karşı tanıklık edemiyorlardı; evlerinin ve işyerlerinin fazla göze çarp­ maması gerekiyordu; iktidar makamlanndan dışlanmışlardı (bu­ na mukabil çeşitli yerlerde Yahudiler ve Hıristiyanlar hükümdar­ Iann yanında katip ya da maliye memuru olarak çalıştılar). Bu kurallann ne kadar sıkı tutulacağı yerel koşullara bağlıydı, ancak 73



azınlık en



iyi koşullarda bile rahatsızdı ve din değiştirme yönün­



de bir tesvik vardı. Ne var ki, din degiştirrne süreci tarnarnlanmadı . Yahudiler daha



İslam'ın ilk günlerinde Arap yanınadasının büyük bir kısmından



kovuldular, ancak öteki Müslüman ülkelerin büyük kentlerinde tüccar ve zanaatkar olarak ve Kuzey Irak, Yemen, Fas gibi bazı kırsal yerleşim bölgelerinde küçük tacirler olarak var olmaya de­ vam ettiler. Bunlar sadece cemaat örgütlenmelerinin gücü saye­ sinde değil, karmaşık bir toplurnun boşluklannda belirli ekono­ mik konumlan işgal edebilmeleri ve aynı zamanda Müslüman hükürndarlann zaman zaman savaştıklan devletlerin herhangi bi­ riyle kendilerini özdeşlememeleri sayesinde hayatta kalabildiler ve geliştiler. Hıristiyanlann durumu farklıydı. Bazılannın Bizans İmparator­ luğu'yla dinsel bağlan vardı ve savaş zamanında kuşku uyandıra­ biliyorlardı. Yahudilerinki gibi sıkı bağlan olan bir cemaat örgüt­ lenmeleri yoktu; kırsal bölgelerin bazı kesimlerinde Hıristiyanlığa çok derinden bağlı olmayabiliyorlardı. Bazı yerlerde Hıristiyanlık, çok uzun süreli olmasa da, tamamen ortadan kalktı; bazı yerlerde bir azınlık inancı olarak yaşamaya devam etti. tspanya'da nüfu­ sun büyük bir kesimi Roma Katolik Kilisesi'ne mensup olmaya devarn etti; başka yerlerde, varlıklannı sürdürenler, ilk yüzyıllar­ da lsa'nın yaratılışı hakkında çıkan büyük anlaşmazlıklar nede­ niyle ana gövdeden kopmuş olan, Nasturiler, Monofizider ve Mo­ notelitler gibi muhalif kiliselere mensup olma eğilimi gösterdiler. Hıristiyanlar sadece kentlerde değil, kırsal bölgelerde, Özellikle yukan Mısır, Lübnan dağlan ve Kuzey Irak'ta yaşadılar. Arap dili İslam'la birlikte, hatta bazı yerlerde ondan da önce, yayıldı. Suriye içlerinde ve Batı Irak'ta nüfusun büyük kısmı Müs­ lüman fethi sırasında Arapça konuşuyordu. Göçmen nüfuslann yaşadığı ve yönetime Araplann hakim olduğu yeni kentler dilin daha da yayılmasına hizmet eden merkezlerdi. Arapça daha önce­ ki yerel dillerin etkisinde çeşitli yerel lehçeleri olan bir konuşma dili ve Arapça gönderilen Kur'an'ın birliğini ve sürekliliğini koru­ duğu bir form içinde yazı dili olarak yayıldı. Konuşma dili olarak Arapça, Farsça'nın hala konuşulduğu tran'da bir sınıra dayandı. Ne var ki, yazı dili olarak Arapça'nın lslarn dünyası içinde sının yoktu. Din, dili de beraberinde taşıdı.



74



Din değiştirenierin Arap kökenli olmayanlan, öz:ellikle lranlılar,



Kur'an'ı Arapça okudular ve Kur'an'dan kaynaklanan düsünce ve hukuk sisteminin eklemlenmesinde büyük bir rol oynadılar. Din degiştirmeyenler dinsel ve edebi amaçlarla kendi dillerini kullan­ maya devam ettiler: bazı doğu kiliselerinin din kitaplan Süryani­ ce ve Koptça olarak kaldı; Ihranice ve Ararnice Yahudiler için iba­ det ve dinsel ögreti diliydi; Zerdüşt yazıdan, fetihten önce ve Is­ lam'ın gelişinden sonra kullamlan Farsça bir form olan Pehlevi diliyle nihai biçimini aldı. Ne var ki, burada bile bir degişiklik ol­ du: Arapça bazı doğu kiliselerinde bir ibadet ve dinsel edebiyat dili haline geldi; tspanya'da Yahudiler Arapça'yı, felsefe, bilim ve şiir dili olarak kullandılar. Arapça'nın yayılmasına ilk ciddi engel dokuzuncu yüzyılda çıktı. O sırada Farsça bir edebiyat dili olarak lslamileştirilmiş bir form içinde oluşmaya başladı; ama Arapça tran'da da din ve hukuk ögreniminin anadili olmaya devam etti. Bu döneme ait yazılarda "Arap" ya da "Arapça" sözcükleri daha eski anlamianna gölge düşüren geniş anlamlar kazanır. Bunlarla, kökeni Arap yanmadasında olanlar kastedilebilecegi gibi, askeri geleneği olan göçebe aşiretlere mensubiyet de belirtilebilir; ya da bu sözcükler Fas ve tspanya'dan lran'a kadar Arapça'yı ana dilleri olarak benimsemiş herkesi kapsayacak şekilde kullanılabilir; ya da anlamlan Arapça'yı yüksek bir edebiyat kültürünün başlıca ifade aracı olarak kullananlara kadar genişletilebilir. Emeviler döneminde şiir gelenegi gelişmeye devam etti. Bu er­ ken dönemin en tanınmış şairleri Arap bedevi kökenliydi: Ahtal, Ferezdak, Cerir. Ancak bir farklılık vardı: sarayiann -Şam'daki Emevi sarayı, ama aynı zamanda güçlü aşiret önderlerinin hima­ yesi şiirin coğrafi alanım genişletti ve yapısım degiştirecek etki­ lerde bulundu. Hükümdarlara ve güçlü kişilere düzülen methiye­ ler daha da önem kazandı ve aşk şiiri



gazel daha kişisel bir renge



büründü. Emevi döneminin sonlannda ve Abbasi hakimiyetinin ilk dö­ neminde daha temel bir değişim meydana geldi. Islam'ın gelişi in­ sanlann Arap diline bakışını degiştirmişti. Kur'an Arapça yazılan ilk kitaptı ve Müslümanlar Arapça'nın vahiy dili olduğuna inan­ dılar. Kur'an erken dönemin şiir dilini oluşturan yüksek bir kül­ tür diliyle ifade edilmiş ancak bu dil farklı bir amaçla kullanılmış­ tı. Kur'an'ı Allah Kclarnı olarak kabul edenler için bu dili anla75



mak sarttı. Onlar için kadim şiir sadece Arapların



"ynı ıo"�nda dogru dilin normu idi.



divan'ı degil,



Artık Arapça sadece Arap yanmadasından imparatorluğun çe­ şitli bölgelerine gelenler için degil, Islam dinini kabul eden ve başka kökenierden gelenler ya da en azından çalışmak ve yaşa­ mak için bu dili kullanmak zorunda olanlar ve özellikle de yeni hükümdarlara hizmet eden Fars ya da öteki memurlar için bir ifade aracı haline gelmekteydi. Edebiyat faaliyetinin merkezi vaha şehirleri ve aşiret ordugahlanndan yeni kentlere kaydı: önce Bas­ ra ve Küfe, daha sonra yeni imparatorluk başkenti, Bagdat. Edebi­ yat çevresi, halifeleri ve onların saraylannı, yüksek memurlan ve kanşık kökenierden gelen yeni kentli seçkinleri kapsayacak şekil­ de değişip genişledi. Şiirin sözel oluşumu ve ezbere okunınası uy­ gulaması devam etmekle birlikte, edebi çalışmalar yazılı hale gel­ meye başladı ve dokuzuncu yüzyılın başından itibaren kağıt kul­ lanımı yazılı eserlerin dolaşımına yardımcı oldu. Daha önceleri papirüs ve parşömen kullanılmıştı, ancak sekizinci yüzyılın ikinci yarısında Çin'den kagıt yapma teknikleri getirildi. Önce Hora­ san'da imal edilen kağıt, imparatorluğun başka bölümlerine yayıl­ dı ve onuncu yüzyılın ortalannda papirüsün yerini aldı. Arap dilinin yaygınlaşması bu dili kullananların onu anlamak istemeleri gibi doğal bir sonuca yol açtı. Dilbilimleri genellikle anadili Arapça olan ve dolayısıyla bu dil üzerinde düşünenler ta­ rafından geliştirildi: sözcüklerin bir lügatta toplanması ve sınıf­ landırılması bedeviterin geldiği pazar yerlerine sık sık uğrayan bilginler tarafından geliştirildi; gramer, Arapça'nın mantıgı, sis­ temli bir biçimde ilk kez Arap kökenli olmayan biri, Sibeveyhi (ö. 795) tarafından açıklandı. Daha sonra yapılan bütün çalışmalar onun yazdıklarından türetildi. Aynı dürtü, bilginleri, kadim Arap şiirini toplamaya ve incelemeye yöneltti. Bu kişiler şiirleri yeni­ den düzenlerken onları değiştirmiş olmalılar. Bu arada şiir kom­ pozisyonunun formel ilkeleri de oluşturuldu. Bunlar daha sonra­ ki şairler üzerinde büyük bir etki yaratacaktı. lik önemli edebiyat teorisyeni, lbn Kuteybe (828-89) daha sonraki şairlerin dikkate alacakları tipik bir kaside tanımı üretti. Buna göre, kaside bir za­ manlar ikamet edilen kayıp bir yerleşim yerinin ve kayıp bir aş­ kın zihinde canlandınlmasıyla başlamalı, bir yolculuğun betim­ lenmesiyle sürmeli ve övgü, ağıt ya da hiciv ile gerçek bir konuyu 76



ele alarak doruguna ulaşmalıydı. Teorisyenlerin yazılan, muhtemelen, yeni tür sairlerin Siirin ge­ lişmesi için yaptıklan kadar önemli olmadı. Onların şiiri Mam öncesi



kaside yazarlannın



şiirlerinden daha bireyseldi. Bu şairle­



rio bazıları Arap kökenli değildi; kentlerde yaşıyor, devraldıkları şiir geleneğini biliyor, ancak bunlan bilinçli bir edebi sanat anla­ yışıyla kullanıyorlardı. Ince bir dilin ve retorik figürlerin kullanıl­ dıgı, Bedii denilen yeni bir tarz geliştirildi: az sözcük kullanılıyor bunlar birbirinin antitezi olacak şekilde yerleştiriliyor ve her şey, daha erken döneme ait şiiri belirleyen katı bir ölçü ve uyak çerçe­ vesinde ifade ediliyordu. Şiir konulan da eskisine nazaran daha çeşitliydi. Şairler sadece kayıp ya da yasaklanmış bir aşkın kederini degil, erotik aşkı da yazıyorlardı. Bazı şairler erken İslam yüzyıllannın dinsel ve etnik anlaşmazlıklannda taraf oldular: Suriyeli bir şair, Ebu'I-Ala el-Ma­ arri (973-1057), vahiy ve ölümden sonraki hayat hakkında genel olarak kabul edilen Cikirierin üzerine kuşku düşüren şiirler ve in­ celikli bir nesir yazdı. Methiyeye özel bir ağırlık verilmesi doğaldı. Methiye şairin aşi­ retinden çok hükümdara ya da yönetimdeki kişiye düzülürdü. Methiyede, Kuteybe'nin tipik



kaside olarak gördügü şeyin ilk bö­



lümü küçültülür ve konuya basit bir giriş yapılırdı; hükümdar ya da yönetimdeki kişi incelikli ve formel bir dille övülür, bu arada bazen şairin kişiliğine ve onun duygulanna yer verilebilirdi. El-Mütenebbi (915-68) daha sonraki edebi eleştirmenler tara­ fından bu şiir türünün büyük ustası olarak kabul edildi. Küfe'de doğan Arap kökenli El-Mütenebbi hayatının ilk yıllarını Arap aşi­ reti Banu Kalb içinde geçirdi. Gençliğinin bir döneminde siyasal faaliyette bulunduktan sonra, Halep, Kahire, Bağdat ve Şiraz'da birbirini izleyen hükümdarlara saray şairi olarak hizmet etti. Ha­ yatının belki de en verimli yılları Halep ve kuzey Suriye'nin Harn­ dani hükümdan Seyfü'd-Devle'ye şair olarak hizmet ettiği yıllardı. Yazdığı şiirlerde hükümdar abartılı biçimde övülür. Hükümdann bir hastalıktan kurtulması üzerine şair şunları yazmıştı: Sen şifa buldugunda şan ve şeref şifa buldu ve acı senden düşmaniarına geçti... Güneşi terk eden ışık, ki bu sanki vü­ cuttaki bir hastalık gibiydi, tekrar güneşe döndü... Onun so77



yundan gelen Araplar dünyada eşsizdir, ama yabancılar onun lütfunu t\raplarla paylaş1rlar.. .lyileşmesini kutladığım



kişi yalnızca sen dej:;ilsin; sen iyi olduğun zaman bütün in­ sanlar iyi olur.2 Ne var ki, bununla karışmış olarak, Seyfü'd-Devle'nin teveccü­ hünü bir başkasına yönelttiğini düşündügü zaman yazdığı bir şi­ irde görüldüğü gibi, bir kendini övme çabası da vardır: Ey insaniann en adil olanı, sen bana nasıl muamele edersen et, benim kavgam seninledir ve sen benim hem hasmım hem yargıcımsın . . . Ben körün bile yazdığım görebildiği, sağınn bile söylediğini işitebildiğiyim. Ben başıboş gezinen sözlere



gözlerimi kapatıp uyurken, başkalan o sözler yüzünden uy­ kusuz kalır, birbiriyle yanşır. . . senin önüne çıkıp ne Arapça ne de Farsça olan, hangi saçma sapan dille şiir okurlar? Bu aşkla yapılsa da sana bir serzeniştir; incilerle süslü olsa da bunlar benim sözlerimdir.3 Şairler eski geleneği sürdürüyorlardı, ancak Arapça yazılan ne­ sir yeni bir şeydi. Kur'an yüksek Arapça dilinin kullanıldığı ilk nesirdi (ya da günümüze kadar gelen ilk nesir) ve öteki nesir ürünleri bir anlamda bunun doğal sonucu oldu. Peygamber ve Araplann zaferleri hakkında anlatılan öyküler toplanıp yazılı hale getirildi ve popüler vaizler İslam temalanyla bir retorik oluştur­ dular. Daha sonralan, başka kültürlere ait temalan da kullanan yeni türde bir sanatsal nesir oluştu; bunun en erken ve en tanın­ mış örneklerinden biri, hayvaniara dair ahlaki öykülerden yapı­ lan bir derleme olan



KeZile



ve



Dimne



idi. Bu eser Pehlevi diliyle



Sanskritçe'den türetilmiş ve tran kökenli bir Abbasi memuru olan lbn el-Mukaffa (720-56) tarafından Arapça nesir haline getiril­ mişti. lbn el-Mukaffa kendi geleneklerinden Arapça fikirler ve edebi biçimler türeten Araplaşmış ve İslamileşmiş kiltipierin bir örneği idi. Bunlann yanında bir başka yazarlar grubu daha vardı. Bunla-



2 Ebu el-Tayyib el-Mütenebbi, Divdn, ed., A. V. el-Azzam (Kahire, 1944) , s. 3556; Ing. çev. , A. J. Arberry, Poems of al-Mutanabbi (Cambridge, 1967), s. 76. 3 A.g.e., s. 322-55; Ing. çev., s. 70-4. 78



nn esin kaynağını lslam'ın ve onun imparatorlugunun yayılma­ sıyla oluşan geniş dünya oluşturuyordu. Bu dünyada pek çok halklar ve ülkeler, yeni türde insan karakterleri, yeni ahlak ve



davranış sorunlan yer alıyordu. Yazarlar bütün bunlan yeni İsla­ mi inanç normlannın ışığında görmeye çalışarak kabul edilebilir bir edebi formla ifade ettiler. Bu yeni türde edebiyatın ya da adab'ın uygulayıcılan arasında yer alan el-Cahiz (776/7-868/9) örnek bir dille ifade edilen olağanüstü geniş ufuklu ve canlı bir yazar olarak göze çarpar. Kökleri, köle kökenli, tam olarak Arap­ taşması uzun zaman almış olmakla birlikte Arap aşiretlerine men­ sup Afrikalı ailelerden birine kadar uzanır. Basra'da yetişmiş, da­ ha sonra Halife el-Memun'un himayesine girmiştir. Entelektüel il­ gi alanı çok genişti. Yaptığı çalışmalar insanlara ve doğaya dair pek bilinmeyen ilginç bilgileri biraraya getirir. Bu bilgiler, ülkele­ re, hayvanlara, insaniann tuhaflıklanna dairdir. Bunlann gerisin­ de, dosduk ve aşk, kıskançlık ve gurur, hırs, ikiyüzlülük ve içten­ lik üzerine bir ahlaki yorum yer alır: Soylu olan kişi, belagatli kişinin belagatli taklidi yapmasın­ dan daha fazla soyluluk taslamaz. Kişi kendi niteliklerini abartuğında, bu kendisindeki eksiklikten kaynaklanır; zorba kişi, zaafını bildiği için kurumlanır. Gurur bütün insanlarda çirkindir.. . günahiann en kötüsü olan zulümden daha da kö­ tüdür ve tevazu, iyilikterin en iyisi olan merhametten daha iyidir.4 Erken Abbasi döneminde gelişen



adab,



terbiye etme ve eğlen­



dirme amacını taşıyordu. Bağdat kadısı el-Tanuki (940-94) hem eğlendirme amacını taşıyan, hem de Abbasi sarayını kuşatan ba­ kanlar, yargıçlar ve pek itibarlı olmayan kişiler dünyasına ait top­ lumsal belgelere yer verdiği üç cilt tutan öyküler yazdı. Bir sonra­ ki yüzyılda Ebu Hayyan el- Tevhidi (ö. 1023) çok geniş kapsamlı konularda denemeler ve incelemeler yazdı. Bunlar kendi yaşında­ ki bilginler ve yazarlar arasında moda oldu. Çekici bir edebi tarz-



4 Amr ibn Bahr el-Cahiz,



d-nübl ve'l-tennebül ve ddm d-ı +kibr, C. Pellat, 'Une ri­



sala de Gahiz sur le "snobisme" et l'orgueil', Arabica içinde, c.



83; lng. çev., C. Pellat, The 1969), s. 233.



14 (1967), s. 259-



Life and Works of Cahiz, çev. D. Hawke (Londra,



79



la kaleme alman bu yazılar pek çok bilgiyi içerir ve seçkin bir zi­ hinsel yapıyı yansıtır. Uyaklı nesirle (sıic) yazılan ve birbirini izle­ yen anlatılardan oluşan Makamat'ın esas amacı eglendirmektir. Bir anlaucı çeşitli durumlarla karşılaşan bir düzenlıaza ya da ser­ seriye ait öyküler anlaur. Bu türün el Hamdani (968-1 1 10) ve el­ Hariri ( 1054- 1 1 22) tarafından geliştirilen en yüksek biçimi yir­ minci yüzyıla kadar Arap edebiyat çevrelerinde ragbet görmeye devam etti. Geçmişte olanların kaydedilmesi bütün insan toplumlannda önemlidir, ancak belirli yerlerde ve zamanlarda benzersiz olayla­ rın gerçekleştigi inancını temel alan topluluklarda bunun özel bir önemi vardır. Islam'ın yükselişinden önce Arap aşiretlerinin ata­ lannın yaptıklan işlerle ilgili sözlü kayıtlan vardı. Bunlar bir öl­ çüde, günümüze kadar ulaşan şiirlerde ifade edilir. Islam'ın erken yüzyıllarında tarih, yeni tip bir önem kazandı ve yazılı olarak kaydedilmeye başladı. Birbiriyle yakın ilişki içinde iki farklı türde tarih yazıcılıgı gelişti. Bir yanda, filologlar ve şecereciler Arap aşi­ retlerinin sözlü tarihini toplayarak yazılı hale getirdiler; bunlar sadece Arap dilinin incelenmesi bakımından önemli olmakla kal­ mıyor, aynı zamanda fetibierin getirdigi ganimetin ve yeni yerle­ şim bölgelerindeki topraklann dağıtımı hakkında pratik sorunlar­ la ilgili önemli bulgular saglayabiliyordu. Peygamber'in hayatıyla ilgili olayların, erken halifelerin, ilk fetibierin ve Müslüman ce­ maatin kamu işlerinin kaydedilmesi daha da önemliydi. Sorumlu bilginler tarafından iletilen çok sayıda anlau, siyasal ya da teolo­ jik anlaşmazlıklar sırasında zaman zaman degişiklige ugrayarak ya da uydurularak, öykü anlatıcılan tarafından süslenerek, zaman içinde oluştu ve bunlardan çeşitli edebiyat türleri çıktı: lemeleri; Peygamber biyografileri; üzerine derlemeler; nihayet



gesta



hadis



hadis der­



aktaranların hayatları



Dei'yi, Allah'ın cemaatine gös­



terdigi inayeti kaydeden anlatıya dayalı tarih çalışmalan -bunlar örnek alınacak bir aniatı unsurunun yanısıra hakikatin saglam bir cevherini de taşıyorlardı. Kronolojik tarihi



hicret



ile başlatan ls­



lam takviminin kabul edilmesi bu olayların kaydedilebildigi bir çerçeve sagladı. Yazılı tarih gelenegi, daha geniş kapsamlı tarihierin ve daha bü­ yük bir anlayış gücünün ortaya çıkmasıyla birlikte dokuzuncu yüzyılda olgunlaştı. Bu gelenegin temsilcileri, el Belazuri (Ö. 80



892), el-Tabari (839-923) ve el Mesudi (ö. 925) idi. Bu türden yazarlar İslam'ın tamamını ve bazen de insanlık tarihi açısından -



önemli olduğunu düşündükleri her şeyi konu edindiler. Nitekim Mesudi gerçek bir tarihe sahip olduklannı düşündügü yedi ka­ dim halkın başından geçen olaylarla ilgilenir: Farslar, Keldaniler, Grekler, Mısırlılar, Türkler, Hintliler ve Çinliler. Bilgi yığınını dü­ zene sokmak da gerekiyordu. Bunun için belirlenen ölçüt, öteki tarihlerde olduğu gibi lslam tarihinde de krallann saltanatlan idi. Eleştirel standardara da dikkat etmek gerekiyordu. En bariz ölçü­ tü isnad oluşturuyordu: belirli bir olaya tanık olan kişilerin silsi­ lesi neydi ve tanıklıklannın güvenilirligi ne kadardı? Ancak başka ölçütler de vardı: aktanlan bir kayıt, hükümdarlann nasıl davran­ dıklanna ve insan toplumlannın nasıl değişliklerine dair genel bir anlayış ışığında uygun bulunabiliyor ya da bulunamıyordu. Bir başka yazar, el-Biruni (973-y. l050) , ilgilendiği konulann alanı ve bunlan kavrayışı bakımından eşsizdir. Tanınmış eseri,



Tahkikı ma li'l-Hind



(Hindistan Tarihi) bir Müslüman yazann ls­



lam dünyasımn dışına çıkarak ve bir başka kültürel geleneği de­ gerlendirerek yaptığı belki de en büyük katkı girişimidir: Bu kitap bir muhalifin argümanlannı ileri süren ve bunlann içinde doğru olanlarla yanlış·olanlan ayıran bir münakaşa ve tartışma kitabı değildir. Hindulann değerlendirmelerine yer veren ve bunlara, bir karşılaştırma yapmak için Greklerin aynı konularda söylediklerini ekleyen dolaysız bir değerlen­ dirmedir.5 Hint dini ve felsefi düşüncesi en iyi şekilde anlatılmıştır: Hindistan'da neler olduğunu anlatmakta olduğumuz için on­ lann boşinançlanndan söz ediyoruz, ancak şunu belirtmeli­ yiz ki, bunlar sadece buradaki halkı ilgilendiren meseleler­ dir. Selamet yolunu veya akıl ve tartışma yolunu izleyenler ve gerçeğe ulaşmak isteyenler Allah'tan başkasına ya da onun putlaşunlmış bir suretine ibadet etmekten kaçınacak­ lardır.6



5



Muhammed Ebu Reyhan el-Biruni, Tahkiki m4 li1-Hind (Haydarabat,



5; lng. çev., E. Sachau, Alberunis India (Londra, 1888) , c. I, s. 7. 6 A.g.e., s. 85; lng. çev. , s. 1 1 1-12.



1958) ,



s.



81



Sonunda Hindulann inançlannın Greklerin inançlanna benze­ diğini ifade eder: bunlann arasında, Hıristiyanlıgın gelişinden ön­



ceki dinsel cehalet günlerinde putlara tapan insanlar da vardı, an­ cak eğitilmiş kişiler de Hindulannkine benzer görüşlere sahipti. Ne var ki, Hindu seçkinleri bile bir bakıma Müslümanlardan farklıydılar: Günümüzde Hintliler insanlar arasında sayısız ayrım yapar­ lar. Bu bakımdan onlardan ayrılıyoruz, çünkü bizler bütün insanlan iman ölçüsü dışında eşit kabul ederiz. Onlarla ls­ lam arasındaki en büyük engel işte budur. 7



İslam Dünyası Üçüncü ve dördüncü lslam yüzyıllarında (1. S. dokuzuncu ve onuncu yüzyıllar) "lslam dünyası" olarak kabul edilebilecek bir şey oluşmuştu. Dünyayı dolaşan bir gezgin, bir ülkeyi Müslüman­ Iann yönetip yönetmediklerini ve orada Müslümaniann yaşayıp yaşamadıklannı, gördüklerinden ve işittiklerinden hareketle söyle­ yebilirdi. Bu dışsal biçimler halkiann hareketleri yoluyla başka yerlere de taşınmıştı: hanedanlar ve ordulan, Hint Okyanusu ve Akdeniz dünyalannda hareket eden tüccarlar, hükümdarlann ya da zenginlerin himayesinde bir kentten digerine giden zanaatkar­ lar. Bu [kültür] aynı zamanda müstesna bir ifade tarzını yansıtan ithalat ve ihracat nesneleriyle taşındı: kitaplar, metal ürünleri, se­ ramikler, özellikle tekstil ve uzun mesafeli ticaret nıallan. Büyük binalar bu "lslam dünyası"nm En önemli dışsal sembol­ leri oldu. Daha sonraki bir dönemde bölgesel cami stilleri görüle­ cekti, ancak erken yüzyıllarda Cordoba'dan Irak'a ve daha ötesine kadar bazı ortak özellikler vardı. Büyük camilere ek olarak pazar­ lar, semtler ya da köyler için daha küçük camiler mevcuttu. Bura­ larda namaz kılınıyor, ancak cuma hutbesi okunmuyordu. Bu ca­ miler muhtemelen yerel malzemeyle inşa edilmişierdi ve yerel zevkleri ve, gelenekleri yansıtıyordu. Artık cami bütün bir dinsel inşaatlar sisteminin merkezinde yer alıyordu: kadının adaleti sagladıgı bina, yolcular ve hacılar 7 A.g.e., s. 76; Ing. çev., s. 100.



82



için hanlar, hastalar için hastaneler. Kur'an'da belirtilen hayırse­ verlik buralarda ifadesini buluyordu. Tek bir kent ya da bölg�nin dışında Müslüman cemaati birbirine baglayan ve özel bir rol oy­ nayan başka türde bir bina vardı. Bu türbe idi. Bazı türbeler hac yerleriydi ve buralarda erken dönemlerden beri dua ediliyordu; ancak daha sonra bu dualara lslami bir anlam kazandınlmıştı: Mekke'deki Kabe, Kudüs'teki Kubbetü's Sahra, İbrahim'in El Ha­ lil'deki mezan. Bunlarla yan yana yeni çekim noktalan gelişti: ls­ lam'ın erken tarihinde adı geçen önemli kişilerin mezarlan. Müs­ lümanlar Muhammed'i öteki insanlar gibi biri olarak görseler de, onun Kıyamet Günü halkına tavassut edeceği düşüncesi benim­ sendi ve Müslümanlar Mekke'ye hacca gittiklerinde Peygamber'in Medine'deki mezannı ziyaret etmeye başladılar. Şii inıamlar, özel­ likle de bunlann acı çekmiş olanlan erken bir dönemden itibaren hacılan cezbettiler; Ali'nin Necerteki mezannın tarihi dokuzuncu yüzyıla kadar uzanır. "Allah'a yakın" olarak görülen ve onun ta­ vassutuna sahip olduklanna inanılanlann mezarlan zamanla bü­ tün Müslüman dünyasında çoğaldı. Kuşkusuz bunlann bazılan erken dinlerin ya da kırsal kesimde geçerli olan eski geleneklerin kutsal kabul ettiği yerlerdi. tkinci bir yapı tipi hükümdann gücünü ifade ediyordu. Bunla­ rın arasında, kamunun kullanımına açık büyük eserler, ticaret yollan üzerinde kurulmuş kervansaraylar, su kemerleri ve su kul­ lanımıyla ilgili öteki yapılar yer alıyordu. Orta Doğu ve Mağrip'in aşın sıcak ülkelerinde suyu kentlerde yaşayanlara ulaştırmak önemli bir siyasal eylerndi ve toprağın sulanması Akdeniz'deki Araplada birlikte yayılan bir uygulama idi. Ne var ki imparatorlu­ ğun ihtişamını en iyi şekilde ifade eden yapılar saraylar idi: sefa­ hat için yapılan, ortasında bahçelerin ve akarsuyun bulundugu köşkler, gözlerden uzak bir cennetin nişaneleri ve kraliyet hayatı­ nın yanı sıra hükümetin ve adiiyenin de merkezleri olan resmi sa­ raylar. Yazariann betimlemelerinden ve Sanıarra'daki harabeler­ den Abbasi saraylan hakkında bazı şeyler öğrenilmiştir. Bu saray­ Iann yüksek duvarlada gezi ve binicilik oyunlan için aynlan açık alanlan vardı. Bahçelerin içinden geçen yollar iç kapılara ulaşırdı. Merkezde halifenin yaşadığı yer, ona ait bürolar ve toplantılann yapıldığı kubbeli salon yer alırdı. Iktidar, ihtişam ve hayattan zevk almayı yansıtan ve dış dünyadan aynlmış olan bu yapılar 83



bütün Müslüman dünyasında taklit edildi ve varlıgım yüzyıllarca



koruyan bir uluslararası tarz oluşturdu. Bu saraylarda, belirli bir anlamda, özellikle İslami olan bir şey yoktu. Dünyanın büyük bir kısmının tek bir imparatorlugun yö­ netimine girmesi, bir kez daha, farklı kökenden gelen unsurlann bu yeni birligin içinde yer almasını saglamışu. Hükümdarlar ls­ lam dünyasının çerçevesinin ötesinde de birbiriyle ilişki halin­ deydiler; hediyeler alınıp verilir, elçiler muhteşem öykülerle ülke­ lerine dönerler ve yönetici seçkinler özellikle yenilik arzusuna açık olurlardı. Sarayiann dekorasyonu dünyanın her yerindeki prensierin geleneksel temalanm, savaş, avcılık, şarap ve dansı ifa­ de ederdi. Bu temalar hayvan ve insan figürlerinin revaçta oldugu duvar resimlerinde kullanıldı. Ne var ki, dinsel amaçlarla yapılan bina­ larda canlı yaratık figürlerinden kaçınıldı. Canlı figürlerin resme­ dilmesi Kur'an tarafından özellikle yasaklanmış degildi, ancak Hadisler'i temel alan pek çok hukukçu bunun yalnızca Allah'a ait olan can yaratma yetkisinin ihlali oldugunu iddia etti. Şam'daki Emevi Camisinde yer alan ve erken dönemde yapılan mozaikler dogayı ve evleri çok gerçekçi bir tarzda, Roma duvar resimlerini hatırlatacak bir biçimde resmeder, ancak bu mozaiklerde canlılar görülmez. Camiierin ve öteki kamu binalannın duvarlan gene de çıplak degildir. Yüzeyler dekore edilmiştir: giderek yüksek bir sti­ le ulaşan bitki ve çiçek formlan, birbiriyle kesişen ve sonsuz tek­ rarlanan, çizgi ve dairelerden oluşan modeller ve en önemlisi



hat.



Güzel yazı sanatı daha çok hükümdarlann arşiv memurlan tara­ fından yaratılmış olabilir, ancak bunun, Allah'ın kendisini Kelam ile, Arapça anlattıgına inanan Müslümanlar için özel bir önemi olmuştur. Bu yazı dili hattatlar tarafından mimari dekorasyona uygun bir tarzda geliştirildL Sonsuz degişen, tekrarlanan şekiller­ le oluşuyor ya da cümleler içinde yazılan sözcükler bitkisel veya geometrik formlarla kanştınlıyordu. Hat sanatı Islami sanatiann en önemlilerinden biri haline geldi. Arapça yazılar sadece binalar­ da degil, sikkelerde, pirinç ya da çömlek nesnelerde, özellikle kraliyet atelyelerinde dokunan ve hediye olarak verilen tekstil ürünlerinde de süsleme olarak görüldü. Yazı, Kubbetü's Sahra�nm çevresindeki yazıtlarda oldugu gibi, Allah'ın şanını ve sonsuzlu­ gunu ya da bir hayır sahibinin cömertligini ve ihtişamını veya bir 84



mimann hünerini ilan etmek için de kullanıldı. Bu dönemde kentlerde yaşayan Müslüman nüfusun inşa ettiği evler günümüze ulaşamamıştır, ancak bu binalarda kullanılan süslemelerin saraylarda kullanılan sanat ürünlerinde görülen bazı unsurlada aynı olduğunu anlamamıza yetecek kadar kalıntı bu­ lunmaktadır. Tüccarlar ve bilginler için kitap nüshalan hazırlandı ve bunlar resimlendi; onlar için cam, metal ve çömlek eşyalar ya­ pıldı; tekstil özellikle önemliydi - yerler halılada kaplıydı, alçak divanlar kumaşlarla örtülüyor, duvarlara halılar ya da örtüler ası­ lıyordu. Bütün bunlarda, bitki ve çiçekler, geometrik şekiller ve Arapça sözlerle oluşturulan, dinsel binalardaki türden dekoras­ yon göze çarpar. Bunlarda, en azından bir dönemde sadece krali­ yet temalan yoktur, insan figürleri de eksik degildir; Mısır'da ya­ pılan seramiklerde insan figürleri görülür, elyazmalannda hayvan öykülerini canlandırmak ya da günlük hayattan sahneleri betim­ lemek için hayvan ve insan figürleri kullanılır. Onuncu yüzyılda Yakın Doğu ve Magrip'teki erkekler ve kadın­ lar lslam'a göre tanımlanmış bir evrende yaşıyorlardı. Dünya, ls­ lam Ülkesi [Dar-ül lslam] ve Savaş Ülkesi [Dar-ül Harp] olarak bölünmüştü ve Müslümanlar için kutsal olan ya da onlann ilk dönem tarihleriyle bağlantılı olan yerler lslam Ülkesi'ne ayırt edi­ ci bir özellik kazandınyordu. Zaman günde beş vakit namazla, her hafta camide okunan hutbeyle, her yıl kutlanan Ramazan bayramıyla, Mekke'ye yapılan hacla Müslüman takvimine göre belirleniyordu. lslam aynı zamanda insanlara kendilerini başkalanna göre ta­ nımlayacaklan bir kimlik sağladı. Bütün insanlar gibi Müslüman­ lar da farklı düzeyleri olan bir hayat yaşıyorlardı. Sürekli Kıya­ met'i ve Cennet'i düşünmüyorlardı. Bireysel varoluşlannın öte­ sinde kendilerini aile ya da geniş bir akrabalar grubu, birarada ya­ şanan bir birim ya da aşiret, köy ya da kırsal bir yerleşim yeri, bir mahalle ya da kente göre tanımlıyorlardı. Ne var ki, bunlann öte­ sinde, daha geniş bir şeye, inananlar cemaatine



(ümmet)



mensup



olduklannın farkındaydılar. Topluca yapılan ibadet, insanın bu dünyadaki ve öbür dünyadaki kaderi hakkında hepsinin paylaştı­ ğı bir görüş onlan birbirine bağlıyor ve ister lslam Ülkesi'nde on­ larla birlikte, ister lslam Ülkesi'nin sınırlannın ötesinde yaşıyor olsunlar, öteki inançlan benimseyenlerden ayınyordu. 85



Bu "İslam dünyası"nın içinde, onunla gündelik hayatın birbiri­



ne daha baglı birimleri arasındaki bir düzeyde, bir bütün olarak böylesine güçlü ve kalıcı bağlılıklar oluşturmayan kimlikler de mevcuttu. Bir hanedana hizmet ya da itaat, özellikle uzun süreli degilse, böyle bir bagldık yaratabiliyordu. Bir dilin paylaşılması da iletişimde bir kolaylık, bir tür gurur kayııagı teşkil etmiş olma­ lı. Onbirinci yüzyılda Arapların İslam'la özdeşlenmesi tran kö­ kenli olan el-Biruni nezdinde de yeterince güçlüydü. El-Biruni şöyle diyordu: Dinimiz ve imparatorlugumuz Arap ve ikizdir; biri Allah'ın kudretiyle, öteki göklerin tanrısı tarafından himaye edilir. Teba olan aşiretler devlete Arap olmayan bir nitelik kazan­ dırmak için kaç kez bir araya gelmişlerdir? Ama amaçlarına ulaşmayı başaramadılar.8 Modern etnik ulusçuluk, yani dili ortak olanların kapalı bir si­ yasal toplumda birarada yaşamaları gerektigi anlayışı ya da dogal sınırlada ötekilerden belirgin bir biçimde ayrılmış bir toprak par­ çasında yaşayan ülke ulus* anlayışı, kuşkusuz, o dönemde bilin­ miyordu. Ne var ki, bir kentin ya da hinterlandının İslami olarak ifade edilebilen belirli özelliklerine dair bir bilinçlilik vardı. Mı­ sır'la ilgili bir araştırma bu özel niteliğe dair bilincin ne kadar yerleşik olduğunu gösterir: ona doga ve bereket bahşedilir, İslam tarihi içinde özel bir yeri, kahramanları, şehitleri ve evliyalan var­ dır. Bunun gerisinde İslam'ın öncesindeki geçmişe uzanan bir anı hala canlılıgını korumaktadır: kadim dünyanın mucizeleri, pira­ mitler ve sfenksler; kırsal kesimde bulunan, kadınların ve erkek­ lerin hala muhafaza ettiği kadim türbeler, adetler ve inanışlar. 9



8



Biruni, Kitilb el-saydanafi'l-tıb, ed. ve İngilizce çev. , H. M. Said (Karaçi,



1973),



s. ıı.



(*) Teritoryal nitelikli - e. n.



9 U. Haannann,



"Regional sentiment in medieval Islamic Egypt", Bulletin of the



School of Oriental



and African Studies, c. 43 (1980), s. 55-66; Haannan, "Die



Sphinx: systematische Volkreligiositıit im spatmittelaltischen Agypten", Saecu­ lum, c. 29 (1978), s. 367-84.



86



DÖRDÜNCÜ BÖLÜM



İslam'ın Eklemlenmesi



Otorite Sorunu Arap dilinin öteki halidara yayılması yazı dilinin yapısını değiştir­ di. Bu değişim sadece seküler yazılarda değil, daha da çarpıcı bir biçimde yeni bir edebiyat türünde görüldü. Muhammed'e gelen vahyin anlamı ve sonuçlan bu edebiyatta eklemlendi. lslam'ı be­ nimseyenler kendilerini kaçınılmaz bir soruyla karşı karşıya bul­ dular. Bunlar sadece entellektüel meraktan değil, Hıristiyanlann, Yahudilerin ve Zerdüştilerin yaptıklan eleştirilerden ve belki daha çok inancın toplum hayatı içindeki etkilerinin yarattığı ihtiyaçtan kaynaklanan sorulardı. Doğal olarak bu sorulara kendi bilgi biri­ kimlerinin ve düşünce yöntemlerinin ışığında yanıt vermeye ça­ lıştılar. Bu yanıtlan, yeni cemaatlerine girerken beraberlerinde ge­ tirdiler ya da din değiştirmeyenlerden buldular; çünkü erken yüz­ yıllarda, Musevilik, Hıristiyanlık ve İslam daha sonraki dönemle­ re kıyasla birbirine daha açıktı. Doğal olarak bu süreç en çok, dü­ şünce geleneklerinin ve bilgi birikiminin en güçlü olduğu yerler­ de verimli oldu. Siyasal lslamda meydana gelen ölçek değişimi ve çekim merkezlerinin taşınması düşünce alanına da yansımıştı. Medine ve Mekke önemli olmaya devam ediyordu, ancak Suriye daha önemliydi ve Museviliğin, Nasturi Hıristiyanlığın ve lran dinlerinin zengin kültür ruhunu taşıyan Irak, en önemlisiydi. 87



İslam'ın bir dinsel bilimler ve uygulamalar kurumu çerçevesin­ de eklemlenmesi daha çok lrak'ta, Abbasi döneminde gerçekleşti. Bir anlamda bu, İslam'ın ortaya çıkmasından çok önce başlayan düşünce hareketlerinin bir devamıydı. Ancak bu, İslam'ın sözko­ nusu düşünce hareketlerine yeni bir yön kazandırmadığı anlamı­ na gelmez. Bilginierin ve düşünürlerin üzerinde çalışabildikleri malzeme­ ler tür olarak birden fazlaydı. Hepsinden önce Kur'an vardı. Nihai biçimini ne zaman almış olursa olsun Kur'an'ın özünün Hazreti Muhammed zamanından beri var olduğu hakkında hiçbir kuşku­ ya yer olmadığı görülür: her şeye gücü yeten Allah; onun sözcüsü olarak insanlığa hitap eden peygamberler; Allah'ın insanlardan beklediği iman, minnet ve ibadet; Allah'ın merhametinin yanı sıra adaletini de göstereceği kıyamet günü. tkinci olarak, cemaatin Peygamber'den sonra nasıl davranacağı hakkında, daha sonraki kuşaklann oluşturduğu, özünde bizzat Peygamber'in isteklerine dair bir tür kolektif belleğin yer aldığı bir gelenek vardı. Aynı za­ manda, cemaatin, onun önderleri olan halifelerin, onlann siyaset­ lerinin ve çatışmalannın; özellikle Osman'ın saltanat sürdüğü dö­ nemin ve bu dönemi sona erdiren muhalefet hareketlerinin anlaş­ mazlık ve çatışmalarının, Ali'nin ve Muhammed'in taraftarları arasında ortaya çıkan ilk hizipleşmelerin anısı vardı. Sadece din değiştiren okuryazariann değil, bizzat İslam'ın yapı­ sı da -sözlerin, böylece fikirlerin ve bilginin vahyedilmesi- Al­ lah'ın hadesi'ne uymak isteyenlerin bilgiye ulaşınaya ve onun üzerine düşünmelerini zorunlu kıldı. Dinsel bilginin, ilim'in araş­ tınlması lslam tarihinin erken dönemlerinde başladı, zamanla, bilgili ve konuyu izleyen bir Müslüman bilginler



(alim;



çoğulu:



ulema) kurumu gelişti. İslam'ın eklemlendiği düşünce ve araştırma çizgileri sayısız, ancak birbiriyle bariz biçimde bağlantılıydı. tık ve en acil olarak ortaya çıkan sorun otorite sorunu oldu. Muhammed Kur'an'da yer alan veya ima edilen normlara uygun yaşayan bir cemaatin oluşturulmasını öğütlemişti. Bu cemaatte otorite kimde olmalıydı ve ne tür bir otoriteye sahip olmalıydı? Bu, ilk yanın yüzyıl için­ de yaşanan anlaşmazlıklann ve çatışmaların ortaya koyduğu ve bu sorunlann yansıttığı ışıkta yanıdanan bir soruydu. Muham­ med'in halefliği, halifelik, ya da 88



imamlık



denen işlev, bütün Müs-



lümanlara mı, yoksa sadece Sahabe'ye ya da sadece onun ailesine mi açık olmalıydı? Halife nasıl



seçilmeliydi? Halifenin meşru ey­



leminin sınırlan neydi? Adaletsiz davranması halinde, ona itaat etmemek ya da onu görevinden uzaklaştırmak gerekir miydi? Bu tür sorunlara yönelik farklı tutumlar zamanla berraklaştı. Belirli bir noktada kendilerine Sünni denilenterin tutumuna göre, önemli olan, bütün Müslümaniann banş ve birlik içinde birarada yaşamalanydı ve bu, Müslümaniann tarihte olup bitenleri oldugu gibi kabul etmeleri anlamına geliyordu. tık dört halifeyi meşru, erdemli veya doğru rehberler olarak



(Raşidin) kabul ettiler.



Daha



sonraki halifeler her zaman adaletli davranmış olmayabilirlerdi, ancak bunlar da Allah'ın temel emirlerine karşı çıkınadıklan



sü­



rece meşru kabul edilmeliydiler. Emevi halifelerinin sadece ceına­ atin önderleri olarak Peygamber'in halefieri değil, aynı zaınanda Allah'ın yeryüzündeki vekilleri, ilahi yasanın nihai yorumculan olma iddiasını öne sürdüklerine dair bulgular vardır.1 Ne var ki gelişmiş haliyle Sünnilik, halifeyi, bir peygamber ya da itikadın yanılmaz yorumcusu olarak değil, görevi barışı ve cemaat içinde adaleti sağlamak olan bir önder olarak gördü. Bu yüzden halife­ nin yeterince erdemli olması ve din hukukunu bilmesi gerekliydi. Halifenin Muhammed'in mensup oldugu Kureyş aşiretinden gel­ mesi gerektiği de geniş çapta kabul edildi. Halifelerin meşru yetkisine meydan okuyan hareketler zamanla kendi meşru yetki teorilerini geliştirdiler. lbadiler, her zaınan bir



imam'ın



varlığının gerekmediğini, öte yandan her Müslüman'ın



kökenine ya da ailesine bakılmaksızın



imam olabileceğini savun­



dular. Imam, cemaat tarafından seçilmeliydi; Kur'an ve Hadis'ten



kaynaklanan yasalara tam olarak uygun davranmalı ve haksızlık yaptığında görevinden alınmalıydı. Şii hareketleri ilk üç halifenin iddialanm kabul etmediler, ancak Ali lbn Ebu Talib'in meşru ol­ duğuna ve



imam



olarak Peygamber'in halefliğine tayin edildiğine



inandılar. Ne var ki, Ali'den sonra izlenen haleflik çizgisi ve



imamlarm



yetkisi hakkında kendi aralannda da aynlıklar vardı.



Sünnilerinkine en yakın görüşleri olanlar Zeydilerdi. Bunlar Ali'nin Fatma'dan gelen soyuna mensup herhangi bir kişinin, ge­ rekli bilgiye sahip ve dindar olması ve haksızlığa karşı çıkma gü-



1 P. Crone ve M. Hinds, God� Caliph (Cambridge, 1986). 89



cünü söstermesi şartıyla, imam olabilecegini savundular. Böylece sürekli yenilenen bir imamlar çizgisi oluşabildL Bunlar imam­



lar'ın yanılmaz ya



da insanlan aşan bir yetkiye sahip olduklanna



inanmıyorlardı. Ne var ki, öteki önemli iki Şii hareketi daha da ileri gitti. Her ikisi de



imarnet'in zamanın imam'ı



tarafından tayin edilmesi ge­



rektiğini öne sürdüler. Bu şekilde tayin edilen



imam Allah'ın Pey­



gamber aracılığıyla gönderdiği vahyin yegane ve yanılmaz yorum­ cusu idi. En çok taraftar kazanan hareket, halefliğin onikinci imam'a kadar Ali'nin torunlan arasında devrettiğini ve bu sürecin dokuzuncu yüzyılda kesintiye uğradığını iddia etti ("Onikiler" ya da lsnd



aşeriye)



imamsız varolamaya­ imam'ın ölmediğine ve kayıp olarak (gaybubet) yaşamakta olduğuna inanıldı. Bu imam önceleri aracı kullanarak ismi buradan gelir). Dünya



cağı için, onikinci



Müslüman halkla iletişim kurmuş, daha sonra, ardında adalet ge­ tirmek üzere yeniden görüneceği beklentisini bırakarak, canlılar dünyasının dışına çıkmıştı. lsmaililer bu



imam'ın doğrunun yanıl­



maz yorumcusu olduğunu kabul ettiler, ancak gözle görülebilen



imamlar silsilesinin



yedinci



imam Muhammed lbn



İsmail ile bir­



likte sona erdiğini öne sürdüler. (Ne var ki, bunların bazıları, Fa­ timi halifeleri



imamlık



iddiasım öne sürdüklerinde, inançlarını



değiştirdiler.) Halifelik ya da



imamlık hakkındaki bu farklı görüşler, hüküme­



tin yapısı ve toplumdaki yeriyle ilgili değişik sonuçlara yol aça­ caktı. Gerek lbadiler gerekse ZeydHer adil olmayan hükümetlerin yönetimini reddederek evrensel Islam toplumundan çekilmiş ce­ maatlerdi; yasaları kendilerine göre yorumlamaya çalıştılar ve



imam'a



ya da bir başka yöneticiye onu adaletsiz davranmaya yö­



neltebilecek gücü vermek istemediler. Öte yandan Sünniler, "Onikici" Şiiler ve lsmaililer, kendi tarzlannda, hem yasalan üs­ tün tutabilecek hem de toplumun düzenini muhafaza edebilecek bir otorite istiyorlardı. Birinci yüzyıl bittiğinde, yasalan savunan­ lar (Sünniler için ulema ve Şiiler için gizli



imam)



ile dünyevi dü­



zeni saglayacak iktidara sahip kılıç ehli arasındaki me bu durumun sonucu olarak ortaya çıktı.



90



de facto bölün­



llıtidar ve Allah'ın Adaleti Insanın yetkisi sorunu bir anlamda Kur'an'dan kaynaklanan daha temel soruların bir yansımasıydı. Bu sorular, Allah'ın niteliği, O'nun beşerle ilişkileri, O'nun tekliği ve adaletiyle ilgili sorulardı. Kur'an'ın Allahı insandan üstündür ve tektir, ancak Kur'an O'na çeşitli özellikler atfeder: irade, bilgi, işitme, görme ve konuş­ ma yetenekleri; ve Kur'an bir anlamda O'nun Kelamı'dır. Bu özel­ liklere sahip olmak Allah'ın birliğiyle nasıl bağdaşurılabilir? Özel­ likle Allah ile insan arasındaki sonsuz mesafenin hüküm sürdüğü şartlarda, aynı zamanda insana özgü olan bu özellikler nasıl be­ timlenebilir? Kur'an'ın Allah'la ilişkisi nedir? Allah'a kendi yarat­ uklarınınkine benzer bir konuşma özelliği atletrneksizin Allah'ın konuşmasından söz edilebilir mi? Bunlar kendisini insanlara bir biçim içinde sunan üstün bir Allah'ın varlığına inanan her dinde görülen türde sorulardır. Hıristiyanlara göre vahiy bir kişiden kay­ naklanır ve erken yüzyıllardaki temel teolojik soru bu Kişi'nin Al­ lah'la olan ilişkisi hakkındadır; Müslümanlar için vahiy bir kitap­ tır ve bu nedenle Kitap'ın statüsü temel sorunu oluşturur. Allah'ın niteliği sorunu mantıksal olarak O'nun insanlarla olan ilişkisi sorununa götürür. Kur'an okumak ya da dinlemek kişide iki izienim bırakır: Allah her şeye gücü yeten ve her şeyi bilendir; ancak insan kendi eylemlerinden sorumludur ve bu eylemler ne­ deniyle Allah tarafından yargılanır. Bu iki ifade birbiriyle nasıl bağdaştırılabiliyordu? Burada da monoteist inancın bünyesinde varolan bir soroyla karşılaşılır: Allah'ın her şeye gücü yetiyorsa, kötülüğe nasıl izin verebilir ve insanlan kötülük yaptıklan için nasıl adil bir şekilde mahküm edebilir? Daha açık belirtmek gere­ kirse: insan kendi eylemlerinde özgür müdür, yoksa yaptıkları Allah'tan mı kaynaklanır? Eğer özgür değilse, Allah'ın onu yargı­ lamaya hakkı olabilir mi? Eğer özgürse ve bu nedenle Allah tara­ fından yargılanabiliyorsa, anlayabildiği bir adalet ilkesiyle mi yar­ gılanacaktır? Bu durumda, Allah'ın eylemlerini belirleyen bir ada­ let ilkesi yok mudur; varsa, Allah'ın her şeye gücünün yettiği söy­ lenebilir mi? Müslümanlar nasıl yargılanacaklardır: yalnızca inançlarına göre mi, yoksa inançlarıyla birlikte inanç hakkında söyledikleriyle mi, yoksa yaptıklan iyi işlerle mi? Bu sorular Kur'an'da üstü kapalı biçimde yer alır ve onu dik91



katle okuyan k�i bu sorularla karşılaşır. Bu sorular üzerine siste­ matik düsünce sadece metin üzerinde durmayı degil, bunu bir yöntemle yapmayı gerektirir: bilgiye, belirli kurallara göre işleyen insan aklıyla ulaşılabileceği inancı. Doğrudan akla başvurmaya



duyulan bu inanç Hicaz dahil İslam'ın yayıldığı bölgelerdeki ente­



lektüel hayatı oluşturmuştu. Kur'an'da da diyalektik akıl yürüt­ menin izleri vardır. Bu durumda, günümüze kadar gelen ilk dö­ nem belgelerinin, birinci lslam yüzyılının sonunda ya da l.S. ye­



dinci yüzyılda Hicaz, Suriye ve tran'da Kur'an üzerinde yorumlar içermesi şaşırtıcı değildir. Düşünce okullan denebilecek ilk grup­ lar bu sırada ortaya çıktı: insanın özgür iradeye sahip olduğunu



ve kendi eylemini yarattığını tartışanlar ile insanın özgür iradeye sahip oimadıgım ve Allah'ın da insanlarla paylaştığı hiç bir özelli­ ğe sahip olmadığını ve bu özelliklerle tanımlanamayacağını savu­ nanlar. tkinci lslam yüzyılının ortalannda (l.S. sekizinci yüzyıl) bütün



bu sorular dizisi hakkında açık ve tutarlı fikirleri olan bazı düşü­



nürler tam anlamıyla bir okul oluşturdular. Ancak onlara okul



denmesi, kuşkusuz, hepsinin tam aynı görüşlere sahip olduklan



ya da görüşlerinin bir kuşaktan diğerine gelişınediği anlamına gelmez. Bunlar Mu'tezile (ya da "kendilerini ayn tutanlar") Oku­ lu idi. Bunlar doğruya Kur'an'da yazılanlar üzerine akıl yürüterek ulaşılabileceğine ve ortaya konulan sorulara bu yolla yanıt bul­



duklanna inandılar. Allah Bir'dir. Allah kendi özüne ait olan hiç



bir özelliğe sahip değildir. Özellikle insani özelliklere sahip değil­



dir. Kur'an, Allah tarafından dile getirilmiş olamazdı; bir başka



tarzda yaratılmış olmalıydı. Allah adildir ve böylece bir adalet il­ kesiyle sınırlıdır; bu durumda insan özgür olmalıdır, zira yap­ makta özgür olmadığı eylemlerden ötürü insanlan yargılamak adil olmaz. Eğer insan özgürce davranıyor ve yargıya maruz kalı­



yorsa, buradan iyi işler yapmaksızın iman etmenin yeterli olma­ dığı çıkar; ağır kusurlar işleyen bir Müslüman'ın ne imansız oldu­



ğu ne de gerçek bir mürnin olduğu söylenebilir, ikisi arasında bir



konuma sahiptir.



Ancak o sırada bu sorulara başka bir bakış tarzı ortaya çıkıyor­ du. Bu bakış, dogruya akıl yoluyla ulaşma imkanı konusunda da­



ha ihtiyatlı ve daha kuşkucu, akılcı argümanı ve tartışmayı fazla



ileri götürmenin cemaat için taşıdığı tehlikenin daha çok bilin92



cindeydi. Bu şekilde düşünenler Allah'a iman eden insaniann bir­ ligini muhafaza etmenin önemini, doktrin meselelerinde anlas­ ınaya varmanın üzerinde tutuyorlardı. Onlara göre, Kur'an'daki Kelam sadece imanın ve cemaat banşının üzerine yerleştirilebile­ cegi yegane saglam temel idi; ve Kur'an, gerekli oldugu ölçüde, Peygamber ve Sahabe'nin daha sonraki kuşaklara iletilen adet ol­ muş davranışlarının, sünnet'in ışıgında, yorumlanabilmeliydi. Muhtemelen erken dönemlerden beri varolmuş bir ruh haliydi bu; ancak, niteligi geregi, spekülatif okullardan ziyade bir dokt­ rinler kurumu içinde kristalize olma egilimindeydi. Bu ruh hali­ nin oluşumunda en büyük sorumlulugu taşıyan kişi, kendisi de zulme ugrayan Ahmed lbn Hanbel (780-855) idi. Kur'an'a ve Peygamber'in sünnet'ine baglı olmak yeterlidir ve bunlar bize Al­ lah'ın her şeye gücünün yettigini ve O'nun adaletinin insanların adaletine benzemedigini gösterir. Eger Kur'an Allah'a özellikler atfediyorsa, bunlar, insani özelliklerle benzeştirilmeden, bunların Allah'ta nasıl bulundugunu sorgulaınaksızın, ilahi özellikler ola­ rak kabul edilmelidir. Kur'an da bu özellikler arasında yer alır. Kur'an, O'nun konuşınasıdır; çünkü Kur'an'ın kendisinde böyle denilmektedir; ve Kur'an yaraulınamışur, çünkü "Allah'ın hiçbir şeyi yaratılamaz ve Kur'an Allah'ındır." lnsan imanın yanı sıra davranışlanyla da Allah'ın lradesi'ne uymalıdır. Gizemli biçimde yargılayan bir Allah'a dair bu anlayış kaba bir anlayış olarak görü­ lebilir, ancak burada üstü kapalı olarak dünyayı nihai düzeyde ilahi bir gücün yönettigine dair bir tür teminat vardır. İnsanların bu yönetime katkısı yok gibidir ve tarihte olanlar Allah trade­ si'nin parçasıdır. Sünnilik bu fikirler bütünüyle eklemlenir. Akılcılarla lbn Hanbel'i izleyenler arasındaki anlaşmazlık uzun bir süre devam etti ve argüınanın çizgileri degişti. Mu'tezile düşü­ nüderi daha sonra Grek düşüncesinden derin bir biçimde etki­ lendiler; oluşum halindeki Sünni cemaati içinde zamanla önemle­ rini kaybettiler, ancak onbirinci yüzyıldan itibaren gelişen Şii okullannda güçlü bir biçimde etkili olmaya devam ettiler. "Gele­ nekçi" tutumu geniş anlamda destekleyen bir düşünür, el-Eş'ari (ö. 935) bu tutumu savunmak için akılcı söylem yöntemini (he­



lam)



kullandı. El-Eş'ari Kur'an'ın kelimesi kelimesine yorumlana­



bilecegini öne sürdü, ancak Kur'an'ın en azından bir noktaya ka­ dar akıl yoluyla dogrulanabilecegini, bu noktanın ötesinde, oldu93



ğu gibi kabul edilmesi gerektiğini savundu. Allah Bir idi; O'nun 06;tllikltri O'nun Oz;ünün parçasıydı; bu öz;ellikler Allah'ın kendi­ si



değildi, ancak Allah'tan başka bir şey de değildi. Bu özellikler



arasında, işitme, görme ve konuşma yer alıyordu, ancak bunlar insaniann işitmesi, görmesi ve konuşması gibi değildi; "nasıl ol­ duklanna bakılmaksızın"



(bila



keyf) kabul edilmeliydiler. Evren­



de olup biten her şeyin dogrudan sebebi Allah'tır ve Allah kendisi dışında herhangi bir şeyle sınırlanmaz. Eylem anında Allah insan­ lara eylem gücü verir. Dünyada hem iyi olanı hem kötü olanı ka­ rarlaştınr ve yaratır. Allah'tan gelen Kelam'a insanın vereceği kar­ şılık imandır. Gayret sarfetmeden iman ederse gene bir mürnindir ve son gün geldiğinde Peygamber ona tavassut edecektir. Eş'ari'nin düşüncesinde din konusunda kavga etmemenin, ve aynı zamanda



imam



ya da halife yönetimini kabul etmenin, bu



yönetime karşı kılıçla isyan etmemenin önemi vurgulanır. Ne var ki, süreklilik kazanan görüş farklılıklan da vardı. Bu farklılıklar, Kur'an'ın kelimesi kelimesine yorumlanmasına karşı mecaziliğin meşruluğu; Kur'an'ın "yaratılmamış" olduğu düşüncesinin tam olarak ne anlama geldiği -bununla metnin kendisi mi yoksa onun insanlara iletilmesi mi kast edilmektedir?- ve imanın yanı sıra gayretin gerekliliği, hakkındadır. Ne var ki, bu tür farklılıklar Sünni cemaati içinde genellikle çatışmaya yol açmadı.



Şeriat Yarattığı sonuçlar bir yana, Kur'an kendi içinde bir doktrinler sis­ temini kapsamaz, ancak insanlara Allah'ın yapmalannı istediği şeyi söyler. Bu her şeyden önce O'nun hadesi'nin açığa vurulma­ sıdır: insaniann Allah için yapmak zorunda olduklan şey ve kıya­ met günü geldiğinde nasıl yargılanacaklan. Kur'an'da, örneğin ev­ lilik ya da bir Müslümana ait mülkün ölümünden sonra nasıl bö­ lüneceği gibi özgül bazı emirler de yer alır. Ancak bunlar sınırlı­ dır ve Allah'ın Iradesi genellikle genel ilkeler biçiminde ifade edi­ lir. Emirler ve ilkeler hem insaniann Allah'a ibadet etme yollan hem de birbirlerine karşı davranışlanyla ilgilidir, ancak bu bir öl­ çüde yapay bir aynmdır, çünkü ibadet eylemlerinin toplumsal bir yönü olduğu gibi, adalet ve hayır eylemleri de bir bakıma Allah'a yöneliktir.



94



Kur'an üzerine düşünceler ve cemaatin ilk dönem uygulamala­ n kısa süre içinde Mü slü manıann bazı temel yükümlülükler, "15lam'ın şartları" üzerine genel bir anlaşmaya varmalarına yol açtı. Bunlar, "Allah'tan başka Allah yoktur ve Muhammed O'nun Pey­ gamberidir," sözlerinin yüksek sesle söylenınesini kapsıyordu. Ikincisi, bazı bedensel hareketlerle bazı sözlerin belirli sayıda tek­ rarlanmasından oluşan, ritüel ibadet (namaz-çn.) idi ve günde beş kez yapılması gerekiyordu. Öteki "şartlar", kişinin gelirinin belirli bir bölümünü hayır işleri ya da kamu yaran için vermesi (zekat - ç.n.); yılın bir ayında, bir bayranıla sona eren Ramazan ayı boyunca güneşin doğuşundan batışına kadar oruç tutmak; ve yılın belirli bir zamanında pek çok ritüel eylemi içerecek biçimde ve gene bütün topluluğun kutladığı bir bayranıla sona eren hac için Mekke'ye gitmekti. Allah uğruna genel bir mücadele



(cihad)



içinde yer almak bu özgül eylemiere ekleniyordu. Bu mücadele geniş bir anlam taşıyabildiği gibi özel bir anlama da gelebiliyordu: İslam'ın sınırlarını genişletmek için savaşmak. Ne var ki, başından itibaren başlıca ibadet eylemleri üzerine bir anlaşmaya varmanın ötesinde bazı şeyler gerekli oldu. Bir yanda, Kur'an'ı ciddiye alan ve onun hayatın taınamını kapsaınası gere­ ken emirleri içerdiğine, çünkü bütün insani eylemlerin Allah'ın gözünde önemli olduğuna ve bunların Kıyamet Günü geldiğinde dikkate alınacağına inananlar vardı. Öte yanda, bir dizi sorunda karar almak zorunda olan, hem kendi kanaatleri hem de egemen­ liklerini meşrulaştıran koşullar tarafından Kur'an'da ifade ya da iına edilen şeylerle çelişmeyecek kararlar almaya yöneltilen hü­ kümdarlar ve onların yardımcılan vardı. Bu durumda ilk halifeler ve Emeviler döneminde iki süreç ya­ şandı. Hükümdar, onun valileri ve özel yardımcılan,



kadılar,



çe­



şitli bölgelerin adetlerini ve yasalannı dikkate alarak adalet dağı­ tıp anlaşmazlıklan çözünılediler. Aynı zamanda ciddi ve düşünce­ li Müslümanlar bütün insani eylemleri dini kurallara göre yargı kapsamına alınaya ve ideal bir insani yönetim sistemi oluşturma­ ya çalıştılar. Bunu yaparlarken Kur'an'da yer alan sözleri dikkate almak, yorumlamak ve aynı zamanda cemaatin belleğine aktar­ mak zorunda kaldılar: Peygamber böyle bir durumda nasıl davra­ nırdı (onun, giderek "gelenekler" ya da hadisler olarak kaydedi­ len alışılmış davranışlan ya da sünnet); ilk halifeler nasıl karar 95



alırlardı; toplulugun birikmiş bilgeliğine göre doğru hareket tarzı n�ydi (c�maatin sünnet'i)? Bu iki sureç bUtUnUyle birbirinden ayn değildi. Halife, vali ya da



kadı,



gelişen fikirlerin ve İslam'ın gereklerinin ışığında hiç



kuşkusuz mevcut adetleri değiştirebilirdi; bilginler cemaat adetle­ rinden gelen bir şeyi kendi ideal sistemlerine katabilirlerdi. Ne var ki, ilk dönemlerde bu iki süreç geniş çapta ayrı tutuldu. Ayrı­ ca, her süreçte, farklı eğilimler ortaya çıktı. İmparatorluğun kuru­ luş ve yönetim koşullannı oluşturan çeşitli bölgelerin adetleri ve kurallan büyük çapta birbirinden farklı olmuş olmalı. Bilginler çeşitli kentlere, Mekke ve Medine'ye, Küfe ve Basra'ya ve Suriye kentlerine dağılmışlardı. Her birinin, aktanlan anılann yanı sıra bölgenin ihtiyaçlannı ve uygulamalannı yansıtan ve yerel bir mu­ tabakat



(icmd) içinde billurlaşmış, kendi düşünce tarzlan vardı.



tkinci İslam yüzyılının (1. S. sekizinci yüzyıl) ortalannda Abba­ silerin gelişiyle birlikte durum değişti. Bürokratik biçimde yöne­ tilen merkezi bir devletin kurulması, anlaşmazlıklann çözülme ve toplumun düzenlenme tarzlan üzerinde anlaşmaya vanlmasını zorunlu kıldı. Abbasilerin egemenliklerine dinsel bir haklılık ka­ zandırma iddialan, üzerinde anlaşmaya vanlacak şey ne olursa olsun, lslam öğretilerinin temel alınmasını önemli hale getirdi. Böylece iki süreç birbirine biraz daha yaklaştı.



Kadı



en azından



teorik olarak yürütme gücünden bağımsız ve dinin ışığında karar veren bir yargıç haline geldi. Bu durumda İslam'ın pratik sonuçla­ n hakkında genel bir anlaşmaya vanna ihtiyacı arttı. Kur'an, Pey­ gamber'in



hadisler'de ifade edilen uygulamalan ya da sünnet'i, bil­



gin gruplannın fikirleri, yerel cemaatlerin geliştirdiği uygulama ya da cemaat



sünnet'i



bütün bunlar önemliydi, ancak o zamana



kadar bunlann arasındaki ilişkiler hakkında bir anlaşmaya vanl­ mamıştı. Bilginler çeşitli görüşlere sahiptiler: Ebu Hanife (y.699-



767) bireysel akılyürütmeyle ulaşılan fikirleri daha fazla vurgulu­ yordu ; Malik (y.7 l5-95) cemaat çıkarlannın ışığında akılyürüt­ menin geçerliliğini kabuLetmekle birlikte, Medine pratiğine daha fazla önem veriyordu. El-Şafii (767-820) hukuksal kararlarla ilgili farklı temeller ara­ sındaki ilişkileri tanımlama yönünde kesin bir adım attı. Kur'an'ın tam olarak Allah Kelamı olduğunu savunuyordu. Kur'an, hem genel ilkeler biçiminde hem de bazı meselelerle (na96



r t



!



maz, zekat, bayram, hac, zina etmenin, sarap içmenin ve domuz eti yemenin yasaklanması) ilgili özgül emirler biçiminde Allah'ın hadesi'ni ifade ediyordu. Ne var ki, hadisler'de kaydedildiği biçi­ miyle Peygamber'in uygulamalan ya da sünneti de aynı derecede önemliydi; bunun ağırlığı, cemaatin uygulamalannın oluşturdu­ ğıı birikimden daha fazlaydı. Peygamber'in sünneti Allah Irade­ si'nin açık bir ifadesiydi ve bu Kur'an ayetleriyle dogrulanıyordu: "Ey iman edenler, Allah'a ve Resulüne itaat edin. "2 Peygamber'in



yaptıklan ve söyledikleri Kur'an'ın genel kurallanndan kaynakla­ nıyor ve aynı zamanda Kur'an'ın sessiz kaldığı meselelerde reh­ berlik saglıyordu. Şafii'ye göre Kur'an ve Sünnet eşit derecede ya­ nılmazdı. Sünnet Kur'an'ı geçersiz kılaınadıgı gibi, Kur'an da sün­ net'i geçersiz kılamazdı. Bunlar birbiriyle çelişmezlerdi; çelişkili görünenler bagdaştınlabilirdi veya Kur'an'ın daha sonraki bir aye­ ti veya Peygamber'in sonraki sözü bir öncekinin geçersizleşmesi olarak görülebilirdi.3 Kur'an ya da sünnet'te ifade edilen Allah Iradesi ne kadar açık olursa olsun, yorumla ya da ilkelerin yeni durumlara uygulanma­ sıyla ilgili sorunlar var olmaya devam edecekti. Şafii'nin eklemle­ digi düşünce tarzına göre, sıradan Müslümanların hatadan kaçın­ mak için uygulayacaklan yegane yöntem bu işi din ögrenimi gör­ müş, aklını Kur'an ve Hadis'te yer alanları açıklayacak şekilde kullanmayı ve bunu katı sınırlar içinde yapmayı bilen kişilere bı­ rakmaktı. Yeni bir durumla karşılaşıldıgında, akıl yürütecek şe­ kilde egitilmiş kişilerin analoji (kıyas) yapmaları gerekiyordu: yaşanmakta olan durumda, geçmişte yaşanan bir durumdakine benzeyen bir unsuru, uygun bir tarzda bulmaya çalışmalıydılar. Bu disiplinli akılyürütmeye ictiha.d denildi ve bir hadis'te bunun gerekçesi bulundu: "Alimler peygamberlerin varisleridir." Bu akılyürütme sonunda genel bir anlaşmaya vanldığında, bu muta­ bakat (icma) kesin durum ve tartışılmaz dogru olarak kabul edi­ lecekti. Bu yorumlama ilkelerine Şafii tarafından bir tür ek yapılacak ve genel kabul görecekti: Kur'an'ı ve sünnet'i yorumlayanlar Arap



2



Kuran 8:20.



3



Muhammed ibn ldris el-Şafü, ei-Risale, ed. A. M. Şakir (Kahire, 1940); lng. çev., M. Khadduri, lslamic]urisprıuknce: Shafi'i Risala (Baltimore, 1961).



97



dilini yeterince bilmeden bu işi yapamazlardı. Şafii, Kur'an'dan,



bu kitabın Arap diliyle gönderilmiş oldu�unu ifade eden bölüm­ leri aktanr: "Gerçekten o, alemierin Rabbinin (bir) indirmesidir... açıkça Arapça olan bir dille,".4 Şafii'ye göre her Müslüman, en azından tanıklık



(şahddet) edecek, Kur'an okuyacak ve Allah'ın (Allahu ekber: Allah uludur) Arapça ögrenme­



adını anacak kadar



liydi; bir din bilgininin ise daha fazlasını bilmesi gerekiyordu.



Bu ilkeler bir kez belirlenip genel kabul gördügünde, bütün ya­ salan ve kurallan bunlarla ilişkilendirmeye çalışmak mümkün ol­ du. Bu düşünce sürecine



şeriat



fıkıh,



sürecin ürününe de nihai olarak



denildi. Zamanla örnek aldıklan yazariann isimleriyle anı­



lan bir çok hukuk "okulu"



(mekteb) gelişti: Ebu Hanife'den Hane­



filer, Malik'ten Malikiler, el-Şafii'den Şafiiler, Hanbel'den Hanbeli­ ler ve varlığını sürdürerneyen diğerleri. Bunlar bazı hukuk mese­ lelerinde ve aynı zamanda hukuksal akılyürütme ilkelerinde (usul i fıkıh), özellikle de hadis ve meşruluğıın yeri, ictihdd'ın sı­ -



mrlan ve yöntemleri konusunda birbirinden aynldılar. Dört okul Sünni cemaati içinde yer alır. Öteki Müslüman grup­ lar kendi hukuk ve toplumsal ahlak sistemlerine sahiptir. lbadile­ rin ve ZeydileTin okullan Sünni okullanndan pek aynlmadı, an­ cak "Onikici" Şiiler arasında hukukun temelleri farklı biçimlerde tanımlandı; cemaatin mutabakatı ancak imam'ın da bu mutabakat içinde yer alması halinde geçerliydi. Şii hukukunda başka bazı ayırt edici noktalar da vardı.



Şeriat'ın kısmen



teorik niteligine ragmen veya belki de bu ne­



denle, onu ögreten, yorumlayan ve yöneten kişiler,



ulemd,



Müslü­



man devletlerde ve toplumlarda önemli yer tutacaktı. Inceden in­ ceye düşünülmüş bir toplumsal davranış normunun bekçileri olarak bunlar hükümdann eylemlerini bir noktaya kadar sınırla­ yabildiler ya da onlara tavsiyelerde bulundular; aynı zamanda ce­ maatin, en azından kentlerdeki bölümünün sözcüsü olarak dav­ ranabildiler. Ne var ki, bir bütün olarak



ulemd,



cemaate ilahi reh­



berlik duygusunu koruyarak, zamanla hükümdarlann çıkarianna ve halkın duygusal isteklerine direnerek kendisini hem hükümet­ ten hem de toplumdan ayn tutmaya çalıştı.



4 Kuran



98



26: 192-5, 13:37.



Peygamber'in Gelenekleri tlk üç yüzyılın siyasal ve teolojik anlaşmazlıklan Hadis'in kulla­ ınlmasını sağladı ve geliştiği kadarıyla hukuk sistemi yönüyle de Hadis, hukukun temellerinden biri olarak önem kazandı. Ne var



ki teolojinin ve yasalann Hadis'le ilişkisi daha da kannaşıku. Sa­ dece Hadis'i kullanınakla kalmadılar, büyük çapta, günümüze ka­ dar gelen bir gelenekler kurumu da yarattılar. Bu süreç bir başka dinsel bilimin, Hadis-eleştirisinin oluşumuna yol açtı. Bu bilim, otantik olduğu kabul edilen geleneklerin, daha kuşkulu ya da açıkça sahte olanlardan ayıracak ölçüderin geliştirilmesi ve kulla­ mlmasıyla ilgiliydi. Başından itibaren Muhammed'in çevresinde toplanan cemaat, iki farklı anlamda, bir geleneksel davramş sistemine, bir



sünnet'e



sahipti. Cemaat kendine özgü doğru davramş kalıplanm, bir tür konsensus geliştirerek ve bunu teminat altına alarak, zamanla oluşturdu. Bu aynı zamanda Peygamber'in



sünnet'ini,



onun yaptı­



ğı ve söylediği şeylerin arnsım korumaya çalışan kişileri de kapsı­ yordu. Peygamber'in Yoldaşlan O'nu hatırlıyor ve bildiklerini bir sonraki kuşağa aktarıyorlardı. Peygamber'in davranışlarının ve sözlerinin kaydı,



hadisler, sadece sözel olarak değil, erken zaman­



lardan itibaren yazılı olarak da iletildL Bazı inanmış Müslümanlar yazılı hale getirilmiş



hadisler'e,



bunların ancak Kitap'tan çıkarıla­



bilecekleri düşüncesiyle pek inanmasalar da, diğerleri bu uygula­ mayı teşvik ettiler. Emevi döneminin sonunda, daha sonra Pey­ gamber'in biyografilerinde anonimleştirilecek olan



hadisler'in



ço­



ğu yazılı hale getirilmişti. Ne var ki süreç burada sona ennedi. Gerek cemaatin gerekse Peygamber'in sünnet'inin kaydı çeşitli yerlere ve zamana göre de­ ğişikliğe uğradı. Arnlar giderek silikleşti, öyküler anlatıldıkça de­ ğişti. Kaydedilenlerin hepsi gerçek değildi. Önceleri cemaatin



sünnet'i daha önemli



oldu, ancak zamanla hukukçular ve bazı te­



ologlar Peygamber'in sünnet'ini daha fazla vurgulamaya başladılar. Hukuk uzmanlan toplumsal adetlerle yönetim kuralları arasında bağlantı kurmak istediler ve bunu yaparken üzerinde durdukları izler onları Peygamber'e kadar götürdü. Otoritenin nereden kay­ naklanması gerektiğine ya da Allah'ın ve Kur'an'ın niteliğine dair büyük anlaşmazlıklara taraf olan kişiler kendi görüşlerine hayatın 99



içinde ve Muhammed'in sözlerinde destek bulmaya çalıştılar.



Böylece. ikinci ve üçüncü Islam yüzyıllannda (yaklaşık olarak 1.



S. sekizinci ve dokuzuncu yüzyıllar) Peygamber'e atfedilen söz­



lerde bir artış oldu. Bir noktaya kadar bu, genellikle yine bir



dis1e doğrulanan bir edebi araç olarak kabul edildi:



ha­



"Hayırlı söz­



ler benim tarafıından söylenmiştir." Ne var ki ilk zamanlardan iti­



baren bunun tehlikeli olduğu anlaşıldı ve gerçeği sahteden ayır­ mak amacıyla bir eleştiri hareketi başladı. Muhtemelen birinci Is­ lam yüzyılının sonunda, uzak ve geniş alanlarda seyahat eden uz­ manlann tanık arama çabalan gelişti. Bu uzmanlar bir usta ya da bir öğretmenden bir gelenek edinmişlerdi ve bu geleneği Peygam­ ber'e ya da Sahabe'den birine tanık olan kişilerden oluşan bir zin­ cir boyunca geçmişe doğru izlemeye çalışıyorlardı. Bu yapılırken, yerel gelenekler birleştirildi. Kısmen toplama kısmen de uydurmayla oluşan bu süreçle



disler kalıcı



ha­



hale geldiler. Bunlann her biri iki bölümden oluşu­



yordu: Peygamber'in söylediği ya da yaptığı bir şeyi olduğu gibi alan ve bazı durumlarda Peygamber'in Allah'tan geldiğini iddia ettiği sözleri içeren bir metin ve Sahabe'den birine kadar uzanan ve bunlan görmüş ya da işitmiş bir tanıklar zincirine dair kayıt. Bu unsurlann her ikisinden de kuşku duyulabilirdi. Metin uydu­ mlmuş ya da yanlış hatırlanmış olabilirdi, aynısı zincir için de ge­ çerli olabilirdi; ve öyle görünüyor ki, en azından pek çok durum­ da, zincirin Peygamber'e kadar uzatılması, aynı zamanda, hukuk­ çular ya da polemikçiler tarafından bir araç olarak kullanıldı. Böylece bir



hadis



eleştirisi bilimine ihtiyaç duyuldu. Bu sayede



belirgin ilkelere uygun biçimde gerçeği sahteden ayırmak müm­ kün olabildi.



Hadisler'i



eleştirel incelemeye tabi tutma görevini üstlenen bil­



ginierin dikkati esas olarak kaydedilen tanıklar zincirine



(isnad)



yöneldi. Farklı kuşaklara mensup tanıkiann doğum ve ölüm ta­ rihleri ile kaldıklan yerlerin karşılaşmalannı mümkün kılacak şe­ kilde olup olmadığı ve bu kişilerin güvenilirliği incelendi. Usu­ lünce sürdürülen bu faaliyet, metnin otantik ya da makul olup ol­ madığına dair bir sezgiyi de kapsıyordu; tecrübeli bir gelenekçi bu türden bir ayırt etme duygusu geliştirebiliyordu. Bu ölçütleri kullanan hadis bilginleri, bunlan güvenilirlik dere­ celerine göre sınıflandırabildiler. El-Buhari (810-70) ile Müslim'e 1 00



(y.817-75) ait olan iki büyük derleme. bu kişilerin dogrulugun­ dan emin olduklan metinlerin dışında kalan bütün metinleri dış­



ladı. Yetkin olduklan düşünülen öteki derlemelerde bu kadar titiz davranılmadı. Şiilerin kendi imamlar'ının hadisler'inden oluşan derlemeleri vardı. Batılı bilginierin çoğu ve bazı modem Müslümanlar, Buhari ya da Müslim'den daha kuşkucu çıktılar ve hadisler'in çogunu otori­ te ve doktrin polemiklerinin veya hukuktaki gelişmelerin ürünle­



ri olarak gördüler. Ancak bunu söylemek, hadisler'in Müslüman cemaatinin tarihinde oynarlıklan çok önemli rolden kuşkulan­ mak anlamına gelmez. Bunlann kullanılma tarzlan kökenleriyle ilgili sorundan daha önemliydi. Siyasal gerilim anlannda, düşman kapılara dayandıgında hükümdar, Allah'ın kavmi için yaptıklan­ nın bir tür teminatı olarak ulema'nın büyük camide Buhari'den parçalar okumasını isteyebiliyordu. Daha sonra, hukuk, teoloji ve mantık bilimleri üzerine yazanlar, kendi fikirlerini, Buhari ve Müslim'in eserlerini yazdıklan dönemin muazzam birikiminden kaynaklanan hadisler'le destekleyebileceklerdi.



Gk.emdkrin Yolu Teoloji, hukuk ve gelenek bilimleri Kur'an'da yazılanlada başladı ve İslam'ın iddialannın güçlenmesiyle, lslam ile ona akraba olan öteki tek tannlı dinler arasındaki engelin yükselmesiyle sonuçlan­ dı. Ne var ki, başka düşünce standartlan da vardı. Bunlar çoğu kez aynı şekilde yola çıkmış ve Müslümaniann ötekilerle ortak olarak sahip olabilecekleri bir şeyin dogrulanmasına yönelmişlerdi. Bunlardan biri genellikle "gizemcilik" (mistiklik] olarak bili­ nen düşünce ve davranış çizgisiydi. "Gizemcilik" sözcüğünün Arapça karşılığı tasavvuftur (lngilizceleştirilmiş Sufizm formu buradan gelir). Bu sözcük muhtemelen, ilk gruplardan birinin giydiği düşünülen yün cüppeden (suj) türetilmiştir. Günümüzde bu düşüncenin Kur'an'dan esinlendiği genellikle kabul edilir. Bir mürnin Kur'an'ın anlamı üzerine düşünerek Allah'ın her şeyi kap­ sayan üstünlüğüne ve bütün yaratıklann ona olan bagımlılıklan­ na dair bir duyguyla dolabilirdi. Bu duyguya göre her şeye gücü yeten, idrak edilemeyen Allah, kendisine iman edenlere rehberlik ederdi; O herkes için yüceydi ve O'na güvenen her insanın ruhu101



na yakındı: "sana boynundaki damardan da yakın" . Kur'an Al­



lah'ın insana olan yakınlıgıyla ve insanın buna karşılık verebilme tarzıyla ilgili güçlü imgeler içerir. Dünya yaratılmadan önce Allah insanlarla bir akit (mfsdk) yaptı. Onlara sordu: "Ben sizin Rabbi­ 5 niz degil miyim?" Ve insanlar yanıtladılar: "Evet, şahit olduk." Muhammed'in hayattayken, önce Kudüs'e, oradan da Cennet'e gizemli bir yolculuk yapngı, Cennet'te Allah'a belirli bir mesafeye kadar yaklaşmasına



ve



O'nun yüzünü görmesine izin verildiği



söylenir. lslam tarihinin ilk zamanlanndan itibaren, içiçe geçmiş iki süre­ cin başladığı görülür. İnsanın kendisiyle ilgili güdülerinin ve dün­ yasal zevklerinin sadeleştirilmesini ve bunlardan feragat edilmesini amaçlayan bir dindarlık ya da ibadet hareketi, bir de Kur'an'ın anla­ mı üzerinde düşünme hareketi vardı. Her iki hareket de Hicaz'dan çok Suriye ve Irak'tan çıktı ve bunlann, Müslümaniann yaşamakta olduklan dünyada o sırada varolan düşünce ve ahlaki eylem kalıp­ lanndan kaynaklanması doğaldı. Islam dinini benimseyenler bu di­ ne kendi tarzlannı getirmişlerdi; hala Müslüman'dan çok Hıristi­ yanlann ve Yahudilerin bulundugu bir ortamda yaşıyorlardı. Bu dönem Dogu Hıristiyan manastır hayatının ve dervişlik düşünce ve pratiğinin son büyük çağıydı. Peygamber, ilkesel olarak, manastır hayatım menetınişti. Bilinen bir hadis'te, "lslam'da manastır hayatı yoktur," denilir. Manastır hayatının Islam'daki karşılığının



cihiid ol­



dugu söylenir. Ne var ki Hıristiyan keşişlerin yarattığı etkinin kalıcı oldugu görülür: bu keşişlerin, yasalara itaatin ötesinde gizli bir fa­ zilet dünyasının varolduğu fikri ve dünyadan elini eteğini çekme­ nin, tutkulan küçümsemenin, sürekli Allah'ın adını anmanın, Al­ lah'ın yardınııyla insanın kalbine saflık kazandıracağına ve onu her türlü dünyasal kaygıdan kurtararak daha yüksek bir Allah bilgisine ulaştıracağına duyulan inanç. Bu tür fikirlerin tohumu, ilk Islam yüzyılı kadar erken bir ta­ rihte Müslüman bir biçim içinde el-Hasan el-Basri'nin (642-728) şu sözlerinde görülebilir: mürnin kederle yatar kederle kalkar ve bu onun bütün varlı­ gını kapsar, çünkü o iki korkunç şeyin arasındadır: günah iş-



5 Kuran 102



7: 171. [7: 172 olmalı. e.n.]



kıniştir ve Allah'ın ona ne yapacağım bilmez; payına ne dü­



şecegi belli degildir ve başına ne felak�t g�l�c�ğini bilmez: . ..



görünüşe aldanma, çünkü seni Allah'tan koruyacak ne güç ne kudret vardır; ahireti unutma.6 tık mistiklerde, Allah'ın uzaklıgı ve yakınlıgı duygusu aşk di­ liyle ifade edilir: Allah insan aşkının yegane nesnesidir; gerçek müminin hayatı onu Allah bilgisine ulaştıran bir yol olmalıdır ve insan Allah'a ne kadar yaklaşırsa Allah da insana o kadar yaklaşır, "onun gözü, kulagı, eli ve dili olur". Üçüncü Islam ve dokuzuncu Hıristiyan yüzyılında ruhsal ko­ nularda yazan bir yazar, el-Tirmizi, otobiyografisinin bir bölü­ münde bir ruhun nasıl dogru yola çekilebilecegini göstermiştir. Hac sırasında harem'de dua ederken günahlanndan ötürü ani bir pişmanlıga kapıldı; dogru yolu bulmaya çalışırken, öz-disipline kavuşması için ona yardımcı olan bir kitapla, el Antaki'nin kita­ bıyla karşılaştı. Tutkulannı terk ederek ve toplum hayatından çe­ kilerek bu yolda yavaş yavaş ilerledi. Rüyasında gördüg-ü Peygam­ ber ve kansının rüyalar ve hayalleri ona yardımcı oldu. Dine meş­ ru olmayan icatlar getirdigini iddia eden kişilerin zulüm ve iftira­ Ianna ugradı, ancak bu belalar onun ruhunu anndınnasına yar­ dımcı oldu. Sonra bir gece, Allah'ın anıldıgı bir toplantıdan dö­ nerken, yüregi açıldı ve içi iyilikle dolup taştı? Bir sonraki yüzyılda gerek erkeklerin ve kadıniann Allah'a yak­ laşma yolunu keşfetmeleri gerekse bu yolun sonu hakkında yapı­ lan spekülasyon daha da ileri götürüldü. Muhtemelen sekizinci yüzyıl gibi erken bir tarihte, Allah'ın adını topluca anma (zikr) şeklinde farklı bir ritüel oluştu. Buna çeşitli beden hareketleri, ne­ fes alma egzersizleri ve müzik eşlik ediyor, böylece Allah'la yüz yüze gelmeyi saglayan bir vecd hali oluşuyor ve insan ruhu dün­ yanın ayartıcılıgından özgürleşiy�rdu. Sufi ustalann yolun sonun­ da ulaşılacak bilginin niteligi hakkındaki düşünceleri önce sözlü olarak muhafaza edildi, daha sonra aynı yolu izlemek için onlara katılan kişiler tarafından yazılı hale getirildi. Böylece, mistik hazır-



6



Ahmed ibn Ahd Allah el-Isbahani, Hilydt el-evliyil, c. 2 140; lng. çev. ]. A. Williams, Islam (New York, 1961), s.



(Kahire, 1933), s. 132, 124.



7 Muhammed ibn Ali el- Tirmizi, Kitilb hatm el-evliya, ed. U. Yahya (Beyrut,



1965), s. 13-32.



103



lığı ve deneyimi ifade edebilen ve bu yolculuğa katılan kişiler ara­ sında anonim bir kimlik duygusu yaratan bir kolektif dil gelişti.



Allah bilgisine giden yol ve bu bilginin niteliği ilk kez üçüncü lslam yüzyılında (kabaca 1. S. dokuzuncu yüzyıl) sistematik bi­ çimde ifade edildi. El-Muhasibi'nin (ö. 857) yazılarında doğru bilgiye ulaşınaya çalışan kişinin hayat tarzı betimleniyor, el-Cü­ neyd'in (ö. 9 10) kitabında yolun sonundaki deneyimin niteliği çözümleniyordu. Yolun sonunda, dogru ve samimi mürnin kendi­ sini Allah ile karşı karşıya bulabilir -Ahit anındaki bütün insanlar gibi- ve böylelikle Tanrı'nın özellikleri onun özellikleri haline ge­ lir ve kişinin varlığı kaybolur, ama sadece bir an için. Daha sonra kişi tekrar kendi varoluşuna, dünyaya döner, fakat o anın haura­ sını, Allah'ın yakınlığını ama aynı zamanda kendi üstünlüğünü de beraberinde taşır: Allah sevgisi aslında yüreğin, Sevgili'ye yakınlığından ötürü sevinçle aydınlannıasıdır; yürek bu ışıyan sevinçle dolduğun­ da, hazzı Sevgili'nin hatırasıyla tek başına kalmakta bulur... ve yalnızlık Sevgili'yle kurulan gizli münasebede birleşir, bu münasebetin verdiği sevinç zihni kaplar, öyle ki, artık bu dünyanın işleriyle, orada neler olduğuyla ilgilenilmez.8 Muhasibi ve Cüneyd, Sünni geleneği içinde yaşadılar ve bu ge­ leneğe göre yazdılar; şeriat'ı bilen, ona ilgi duyan, ancak bir Müs­ lüman'ın izlemesi ve icaplarını içtenlikle yerine getirmesi gerekti­ ğini düşündükleri mistik yolda ilerleyen adamlardı. Allah'ın yü­ celiği ve sahip olduğu kudretle ilgili düşünceleri, el-Eş'ari gibi bir teoloğun düşüncelerinden pek uzak değildi. Her ikisi için de ey­ lem gücü Allah'tan gelir ve mürnin O'ndan rehberlik etmesini bekleyebilir. Her iki durumda da bir bakıma tanrısal olanın insan hayatına sokulması, idrak edilemeyen bir kudretin insanların ha­ yatını kendi tarzında biçimiendirmesi söz konusudur. Bir an için olsa bile Allah'ın varlığıyla dolma duygusu sarhoş edici olabilir. Fikirleri Cüneyd'inkilerden pek farklı olmayan bazı Sufiler bu ifa­ de edilemez deneyimi itirazlara yol açabilecek kadar açık ve renk­ li bir dille ifade etmeye çalıştılar. Ebu Yezid rBayezıd] el-Bistami 8 El-lsbahani, Hilydt el-evliya, c. lO (Kahire, 1938), An Early Mystic ofislam (Londra, 1935), s. 243. 104



s.



79; Ing. çev. M. S. Smith,



(ö. y. 875) mistigin kendi varlıgından anndıgı ve Allah'ın varlıgıy­ la doldugu vecd anını betimlemeye çalıştı ve sonunda bu hayatın



bir hayal olduğunu ve insan hayatının en iyi şekilde Allah'ın bir



görünüp bir kaybolmasıyla doldugunu anladı. En tanınmış ör­ neklerden biri, kafırce sözleri yüzünden Bagdat'ta idam edilen el­ Hallac'm (y. 857-922) verdigi örnektir. El Hallac, Cüneyd'in ög­ rencilerindendi. Benimsedigi ögretiler ustasınınkilerden çok fark­ lı olmayabilir, ancak o bütün bunlan bir vecd havasında ve aşkla ifade etti. Şöyle diyordu: "Hakikat [ya da Allah) benim" (ene'l hak-çn.). Bu sözler, insanın özelliklerinin yerini Allah'ın özellik­ lerinin aldıgı mistik deneyimi ifade etme dışında bir anlam taşı­ mıyor olabilirdi, ancak pekala bunun ötesine de geçebilirdi. Gene gerçek haccın Mekke'ye yapılan hac olmadıgını, mistigin kendi içine dogru yaptıgı bir yolculuk olduğunu öne sürmesi de, dinsel yükümlülükleri tam olarak yerine getirmenin önemli olmadıgını vaz'ettigi şeklinde yorumlandı. Onda bu tür yanlış anlamalardan memnunluk duymasını saglayan bir yan da olabilir, çünkü kendi­ si Sufı düşüncesi içinde, Doğu Hıristiyanlıgının manasnr hayatın­ dan kaynaklanmış olması muhtemel bir egilimden (Melameti­ ler'in egilimi) etkilenmişti. Başkalannın ayıplayacagı işler yaparak kişinin kendisini alçaltma arzusu, kişinin öz-saygısının bir tür ezaya tabi tutulması vardır bu egilimde.



AJııl Yolu Allah'ın insanı nasıl yarattıgı ve insanın Allah'a nasıl döndügü konulannda daha sonra geliştirilen Sufı spekülasyonu, erken baş­ layan başka bir düşünce hareketinden, Grek bilim ve felsefe gele­ negini Arapça içinde özürolerne ya da denebilir ki bu gelenegi Arap diliyle sürdürme ve geliştirme girişiminden etkilenecekti. Bir Arap hanedanının iktidara gelişi Mısır ya da Suriye'nin, Irak ya da tran'ın entellektüel hayatında ani bir kopuşa yol açma­ dı. İskenderiye okulu, bilginleri sonunda Kuzey Suriye'ye taşın­ mış olsalar da, bir süre varlıgını sürdürdü. Nasturi Hıristiyanlann



Sasanilerin himayesi altında kurduktan, Güney tran'da bulunan Yundişapur'daki np okulu da varlıgım sürdürdü. Burada ve başka yerlerde canlı bir Helenistİk düşünce ve bilim gelenegi vardı. An­ cak bu kez bu gelenegin ilgi alanı eskisi kadar sınırlı degildi ve 105



Grekçe'den çok Süryanice ile taşınıyordu. Irak'ta yüksek bir Ya­



hudi ögretisi gelenegi ve Pehlevi diliyle ifade edilen bir tran gele­ negi vardı. Bunlar Hindistan'dan gelen bazı önemli unsurlada bir­ leşiyordu. tık kuşak Müslüman yönetimi sırasında Grekçe'den Süryani­ ce'ye ve Arapça'ya çeviri yapmak gerekli değildi, çünkü bu gele­ neği taşıyan kişilerin çoğu hala Hıristiyan, Yahudi ya da Zerdüşti idiler ve din değiştirmiş olanlar bile düşünce dillerini koruyorlar­ dı ya da en azından bu dilleri bilenlerle temas halindeydiler. Arap hakim grubu onlann hangi konulan inededikleriyle pek ilgilen­ memiş ya da nadiren ilgilenmiş olmalı. Çünkü Arap dili bilim ve felsefe kavramlannı tam olarak ifade etme kapasitesine henüz sa­ hip degildi. Ne var ki ikinci lslam yüzyılının son döneminden dördüncü lslam yüzyılına kadar geçen süre içinde (kabaca, l.S. sekizinci yüzyıldan dokuzuncu yüzyıla kadar) çeviri faaliyeti etkin bir bi­ çimde sürdürüldü. Bu konuda nadiren bazı Abbasi halifelerinin teşviki de görüldü. Bu faaliyet genellikle, birinci kültür dili Sür-. yanice olan ve Süryanice'den de Arapça'ya çeviri yapan Hıristi­ yanlar tarafından sürdürüldü. Ancak Grekçe'den Arapça'ya bazı çeviri çalışmalan da yapıldı. Bu çalışmalann önemli bir parçası Arap dilinin kaynaklannı, sözlüğünü ve deyimlerini çoğaltmak ve bu dili çağın bütün entellektüel hayatı için yeterli bir araç haline getirmekti. Burada çevirmenlerin en büyüğü olan Huneyn ibn ls­ hak (808-73) önemli bir rol oyııadı. Sonunda zamanın Grek kültürünün tamamı, okullarda yaşau­ lan biçimiyle, bu genişleyen dil içinde özümlendi. Bazı bakımlar­ dan bu daralan bir kültürdü. Retorik, şiir, drama ve tarih artık öğ­ retilmiyor ya da pek incelenmiyordu. Benzer araştırmalar, felsefe­ yi (Aristoteles'in felsefesi, Platon'un bazı dialoglan, bazı neo-Pla­ tonik çalışmalar) ; tıp; pozitif bilimler, matematik ve astronomi; gizemsel bilimler, astroloji, simya ve büyü gibi konulan kapsıyor­ du. Felsefe, bilim ve gizem araştırmalan şimdiki gibi açık biçim­ de ayırt edilmiyordu. "Bilimsel" kabul edilen şeyin sınırlan za­ man zaman değişmiştir. Evrenin niteliği hakkında bilinenlerle, doğanın insan hayatını düzenlediği ve ayın ötesindeki semavi güçlerin dünyada olup bitenleri denedediği inancıyla ve bu güç­ leri anlama ve onlan kullanma çabasıyla tamamen tutarlıydı bu. 106



Çevirmenleri ve onlann hamileri olan halifeleri harekete geçi­ ren güç kısmen pratik olabilir: Tıp alanında beceri gerekiyordu ve doğal güçler üzerindeki denetim güç ve başan getirebiliyordu. Ne



var ki, lslam felsefesi tarihini fiilen başlatan bir düşünürün, el­



Kindi'nin (y. 801-66) sözleriyle ifade edildiği gibi, büyük bir en­



tellektüel merak da vardı: Hangi kaynaktan gelirse gelsin, önceki kuşaklardan ve ya­ bancı halklardan gelmiş de olsa, doğruyu bilmekten utanma­ malıyız. Doğruyu arayan kişi için doğrunun kendisinden da­ ha yüksek hiç bir değer yoktur.9 Bu sözler sadece Grek geleneğinin keşfedilmesinin yol açtığı heyecanı değil, dünyasal bir güce dayanan bir imparatorluk kül­ türünün özgüvenini ve ilahi desteğe olan inancını da ifade eder. Çeviriler Arapça ifade edilen bir bilimsel geleneğin kökeninde yer alır. Bu faaliyet büyük ölçüde geç Grek geleneğini sürdürdü



ve geliştirdi. Bu sürekliliğin bir belirtisi Arap tıp tarihçisi lbn Ebu Useybi'nin Grek doktorlann Hipokrat yeminini bütünüyle kopye



etmesidir: "Allah adına, hayatın ve ölümün efendisi adına yemin ediyorum . . . ve Asclepius adına ve Allah'ın bütün azizleri adına



yemin ediyorum . . . "



10



Grek kökenli bilimlerle iç içe geçmiş halde lran ve Hindistan geleneklerinden gelen bazı unsurlar da vardı. Dokuzuncu yüzyıl



gibi erken bir tarihte, matematikçi el-Harezmi (y. 800-47) Hint sayılannın -Arabi denilen- matematik hesaplannda kullanılması üzerine yazıyordu. Unsurlann bu şekilde karışması kayda değer­ dir. Abbasi halifelerinin Hint Okyanusu ve Akdeniz bölgelerini tek bir ticaret alanı haline getirmeleri gibi, Grek, lran ve Hint ge­ lenekleri de bir araya getirildi. Bunun üzerine, "tarihte ilk kez bi­ 11 lim büyük çapta uluslararası hale geldi," denilmiştir.



9



Ya'kub ibn lshak el-Kindi, "Fi'l-felsefe el-ula", M. A . Ebu Rida (ed.), Resd'il ei­ Kindi d1dsefiyye (Kahire, 1950), s. 103; lng. çev., R. Walzer, Greek into Arabic (Oxford, 1962), s. 12.



10 Ahmed ibn el-Kasım ibn Ebu Usaybi'a, Uyun el-anbdfi tabiikat el-atibbd (Bey­ rut, 1979), c. I, s. 43; lng. çev., F. Rosenthal, The Classical Heritage in Islam içinde (Londra, 1975), s. 183. ll A. I. Sabra, "The Scientific enterprise" B. Lewis (ed.), The World of Islam (londra, 1976), s. 182. 107



Kökeni ne olursa olsun bilim kendisini Arapça ifade eden bir kültüre ve topluma zorluklarla karşılaşmaksızın kabul edildi: ast­ ronomlar zamanı ölçen, namaz ve ritüel toplantı saatlerini belirle­ yen kişiler haline geldi; hekimler genellikle saygı gördüler ve hü­ kümdarlan etkileyebildiler. Ne var ki bazı bilimler insan bilgisi­ nin sınırlan hakkında sorulara yol açtı. Hekimlerin çogu astrolo­ jinin insan vücudundaki salgılann yıldıziann hareketiyle yönetil­ digi iddiasım reddettiler; simyagerlerin iddialan da bütünüyle ka­ bul edilmedi. En önemlisi, felsefe alanında bazı sorular ortaya kondu, çünkü teologlann ve hukukçulann geliştirdikleri şekliyle Grek felsefesinin yöntem ve sonuçlanm, Islam'ın temel ögretile­ riyle bazı bakımlardan bagdaştınnak zordu. Felsefenin varsayımına göre, insan aklı dogru kullamldıgında, evren hakkında kesin bilgi sağlayabilirdi. Ancak Müslüman ol­ mak, insan hayatı için önemli olan bir bilginin ona ancak peygam­ berlerle gelen Allah Keliimı aracılığıyla ulaşabildiğine inanmaktı. Islam hakikatse, felsefenin sınırlan neydi? Filozoflann iddialan geçerliyse, peygamberliğe ne gerek vardı? Kur'an, Allah'ın dünyayı bir sözcükle, "Ol" sözcügüyle yarattığını öğretiyordu; bu öğreti, Aristoteles'in maddenin sonsuz oldugu ve ancak biçiminin yaratıl­ mış oldugu teorisiyle nasıl bağdaştınlabilirdi? Platon, Arapça ko­ nuşan dünyaya daha sonraki düşünürler tarafından yorumlanarak geldi ve Aristoteles bile, yanlışlıkla "Aristoteles teolojisi" denilen bir neo-Platonik çalışmanın ışığında yorumlandı. Daha sonra ge­ len bu düşünürler için Allah dünyayı kendisinden hasıl olan bir aracı bilgiler hiyerarşisiyle yaraunış ve muhafaza etmişti; bu gö­ rüş, insan dünyasına doğrudan müdahale eden bütünlüklü bir gü­ ce sahip Allah fikriyle nasıl bağdaştınlabilirdi? İnsan ruhu ölüm­ süz müydü? Platon'un, en iyi hükümet biçimi filozof-kralın hükü­ met biçimidir görüşü, Müslümanlann, Peygamber ve ilk halifeler zamanındaki "en iyi hükümet insanlar için Allah hadesi'ne en uy­ gıın hükümettir" görüşüyle nasıl bağdaştınlabilirdi? Dokuzuncu yüzyılın tamnmış bir tıp yazan, Ebu Bekr el-Razi (841-926) bu türden sorulan apaçık bir biçimde yanıtladı. Tek ba­ şına insan aklı kesin bilgiye ulaşabilirdi, felsefenin yolu her türlü kullanuna açıktı, vahiy iddialan yanlıştı ve dinler tehlikeliydi. Inançlı Müslüman olarak kalan filozoflar için belki daha tipik bir tutum el-Farabi'nin (ö.950) tutumudur. Bu filozofun inancına 108



göre, insan kendi aklıyla hakikate ulaşabilir ve onunla birlikte ya­ şayabilirdi, ancak bütün insanlar filozof değildiler ve hakikati do­ laysızca kavrayamazlardı. Insaniann çogu hakikate semboller ara­ cılığıyla ulaşabilirdi. Hakikati zekanın yanı sıra hayal gücüyle kavrama ve onu fikirlerin yanı sıra imgeler biçiminde ifade etme gücüne sahip bazı filozoflar da vardı. Bunlar peygamberlerdi. Ni­ tekim peygamberli dinler hakikati herkesin anlayabilecegi sem­ bollerle ifade etmenin bir tarzıydı. Farklı sembol tipleri farklı dinleri oluşturuyor, bunlann hepsi aynı hakikati ifade etmeye ça­ lışıyorlardı; ama bu hepsinin hakikati aynı yeterlilikte ifade etme­ leri anlamına gelmiyordu. Bu durumda İslam felsefesi ile dini birbiriyle çelişmiyordu. Bunlar aynı hakikati farklı biçimlerde ifade ediyorlardı. Bu farklı biçimler insaniann farklı kavrayış düzeylerine tekabül ediyordu. Aydınlanmış insan felsefeyle yaşayabilir. Semboller aracılıgıyla hakikati kavramış, ancak sadece belirli bir anlayış düzeyine ulaş­ mış insana teoloji rehberlik edebilir; sıradan insan şeriat'a itaat ederek yaşamalıdır. El-Farabi'nin fikirlerinde üstü kapalı olarak, saf biçimiyle felse­ fenin herkese uygun olmadığı öne sürülür. Entellektüel seçkinler ile kitleler arasındaki ayrım lslam düşüncesinin bir klişesi haline gelecekti. Felsefe varlı�nı sürdürdü, ancak daha çok up adamla­ nnın özel bir faaliyeti olarak gerçekleşti, ayn tutuldu ve çoğu kez kuşkuyla karşılandı. Bununla birlikte, filozoflann bazı fikirleri o çağın ve daha sonraki çağlann düşüncesine sızdı. El-Farabi'nin zamanı, Fatımilerin, olgunlaşmış haliyle lsmaililerin sisteminde bulunabilen neo-Platonik tannsal hiyerarşi fikirlerinin çağıydı. Daha sonraki bir dönemde bunlar Sufi yazariann kendi araştır­ malannı ve sonunda bulmayı umut ettikleri şeyi açıklamaya çalı­ şacaklan teorik sistemlere de girecekti.



1 09



iKiNCi KI51M



MÜSLÜMAN ARAP TOPLUMLARI (Onbirinci ila Onbeşinci Yü.zyıllar)



Bu bölümün konusunu oluşturan beş yüzyıl, Islam dünyasının bazı bakımlardan bölündüğü, ancak başka bakımlardan birliğini korudu­ ğu bir dönemdi. Müslüman dünyanın sınırlan değişti: Anadolu ve Hindistan'a yayıldı, fakat Hıristiyan krallar karşısında Ispanya'yı kaybetti. Bu sınıriann içinde, Arapça'nın gündelik hayat ve kültürde başlıca dil olduğu bölgeler ile başlıca din ve yazılı hukuk dili olmaya devam ettiği, ancak yeniden canlanan Farsça'nın seküler kültürün başlıca aracı haline geldiği bölgeler arasında bir bölünme görüldü. Üçüncü bir etnik ve linguistik grup, Müslüman dünyanın doğu kesi­ minin çoğunda yönetici seçkinleri oluşturan Türkler, önem kazandı. Arapça konuşulan bölgelerde Abbasi halifeliği onüçüncü yüzyıla ka­ dar Bağdat'ta varlığını sürdürdü, ancak şu üç bölge arasında geniş bir siyasal bölünme meydana geldi: genellikle lran'a bağlanan Irak; genellikle Suriye ile batı Arabistan'ı yöneten Mısır ve muhtelif par­ çalanyla Mağrip. Ne var ki, siyasal bölünmelere ve değişimlere rağmen, Müslüman dünyanın Arapça konuşulan kesimleri, bu dönemde görece istikrarlı ve bir bölgeden diğerine benzerlikler gösteren toplumsal ve kültürel biçimlere sahipti. Bu kısımda, kent halklannın, köylülerin ve kırsal dünyalan ve bunlar arasındaki bağlantılar araştınlarak kent nüfu­ sunun hakim unsurlan ile iktidarlan otoriteye dair pek çok fikirle meşrulaştın/an hükümdarlar arasında nasıl bir çıkarlar ittifakının 111



geliştiği gösteriliyor. Kentlerin yüksek kültürünün orta yerinde özel kurumlar ve medreseler/e aktanlan dinsel ve hukuksal öğrenim gele­ neği yer alıyonlu. Bununla baglantılı olarak, seküler edebiyat, felsefi ve bilimsel düşünce gelenekleri ve Müslüman toplumun farklı mez­ heplerinin bütünleşmesinde önemli bir rol oynayan Sufi birliklerinin ilettiği mistik spekülasyon geleneği vardı. Yahudiler ve Hıristiyanlar, sayıca az olmalanna rağmen dinsel geleneklerini korudular, ancak özellikle Yahudiler düşünce ve edebiyatın gelişmesinde rol oynamadı­ lar, kentlerin ticaret faaliyetinde önem kazandılar.



112



BESINCI BÖLÜM



Müslüman Arap Dünyası



Devletler ve Hanedanlar Dokuzuncu yüzyılın sonunda, Arap diliyle ifade edilen ortak bir din kültürünün, ticaretin, göç ve haccın sagladığı insani baglann birleştirdigi bir lslam dünyası oluşmuştu. Ne var ki bu dünya ar­ tık tek bir siyasal birim içinde cisimleşmiyordu. Bagdat, Kahire ve Cordoba'da halife unvanına sahip oldugunu iddia eden üç hü­ kümdar ve bagımsız devletlerin hükümdarlan olan başkalan var­ dı. Bu gelişme şaşırtıcı degildir. Farklı gelenek ve çıkarlan olan pek çok ülkeyi bu kadar uzun süre tek bir imparatorlugun içinde tutmak büyük bir başan olmuştu. Dinsel inancın gücü olmaksı­ zın bu başan gerçekleştirilemezdi. Bu inanç Batı Arabistan'da et­ kin bir hakim grup oluşturmuş ve bu grup ile yönettigi toplurola­ nn geniş bir kesimi arasında bir çıkarlar ittifakı yaratmıştı. Abba­ si halifeliginin ne askeri ne de idari kaynaklan Orta Asya'dan At­ lantik kıyısına kadar uzanan bir imparatorlugun siyasal birligini sonsuza kadar muhafaza edebilecek durumdaydı. Onuncu yüzyıl­ dan itibaren, hükümdarlann ve nüfusun büyük bir bölümünün Müslüman oldugu ülkelerin siyasal tarihi, iktidarlan başkentler­ den açık bir biçimde belirlenmemiş sınırlara dogru yayılan hane­ claniann yükseliş ve düşüşlerinin bölgesel tarihleri içinde oluşa­ caktı. 113



Burada bütün bu hanedanların tarihinin aynntılarına girilme­ yecek. Ancak en a2ından olayların genel modelini açıklığa kavuş­ turmak gerekir. Bu amaçla Islam dünyası, her biri kendi iktidar merkezine sahip üç geniş bölgeye aynlabilir. Bu bölgelerin birin­ cisi lran'ı, Ceyhun ırmağı'nın ötesindeki toprakları ve Güney lrak'ı kapsıyordu. Onuncu yüzyıldan sonra Bağdat bir süre için iktidar merkezi olmaya devam etti. Bağdat, zengin bir tarımsal bölgenin ve geniş bir ticaret şebekesinin orta yerinde bulunuyor­ du ve Abbasi halifelerinin hükümdarlık yüzyıllarında sağladığı büyük bir etki ve prestije sahipti. tkinci bölge, Mısır, Suriye ve Batı Arabistan'ı kapsıyordu. Iktidar merkezi Kahire idi. Fatımiler tarafından inşa edilen bu kent, geniş ve üretken bir kırsal kesimin orta yerinde ve Hint Okyanusu dünyasım Akdeniz dünyasına bağlayan bir ticaret sisteminin merkezinde bulunuyordu. Üçüncü bölge, Mağrip'i ve tspanya'nın Endülüs olarak bilinen Müslüman kesimlerini kapsıyordu. Geniş tarım alanları olan ve Afrika ile Akdeniz dünyasının farklı kesimleri arasındaki ticaretin denetle­ nebildiği noktada yer alan bu bölgede birden çok iktidar merkezi bulunuyordu. Daha basitleştirilmiş bir tarzda bu üç bölgenin siyasal tarihi çe­ şitli dönemlere ayrılabilir. Birinci dönem onbir ve onikinci yüz­ yılları kapsar. Bu dönemde doğu bölgesini, Türklerden oluşan bir ordunun desteklediği, Sünni tslam'ı benimsemiş bir Türk hane­ dam olan Selçuklular yönetiyordu. Bunlar Abbasilerin süzerenliği altında 1055 yılında güçlü hükümdarlar olarak kendilerini Bağ­ dat'a kabul ettirdiler, tran ve Irak ile Suriye'nin büyük bir bölü­ münü etki altına aldılar ve Bizans İmparatorluğu'nun elindeki Anadolu bölgelerini fethettiler ( I038-l l 94) . Halifelik iddiasında bulunmadılar. O zamanki ve daha sonraki hanedanları betimle­ mek için kullandıklan terimler arasında en çok, kabaca "iktidarı elde tutan" anlamına gelen, "sultan" sözcüğü benimsenecekti. Fatimiler 1 1 7 1 yılına kadar Mısır'ı yönetmeye devam ettiler, ancak bu tarihte Kürt kökenli bir asker olan Salalı el Din (Sela­ haddin, l l69-93) Fatımilerin yerine geçti. Hükümdarların değiş­ mesi dine bağlı ittifakta da bir değişikliğe yol açtı. Fatımiler Şiile­ rin tsmaili dalına mensuptular. Oysa Selahaddin Sünni idi



ve



Mı­



sırlı Müslümanlada Suriyeli Müslümanların gücünü ve dinsel ar­ zularını onbirinci yüzyılın sonunda Filistin'de ve Suriye kıyıların114



da Hıristiyan devletler kuran Avrupalı haçlılan yenilgiye ugrat­ mak için seferber edebildi. Selahaddin tarafından kurulan Eyyu­ biler hanedam Mısır'ı 1 169'dan 1252'ye, Suriye'yi 1260'a ve Batı Arabistan bölgesini 1229'a kadar yönetti. Batı bölgesinde Cordoba Emevi halifeligi onbirinci yüzyılın ilk yıllannda bir çok küçük krallıga bölündü ve bu bölünme tspan­ ya'nın kuzeyinde yaşayan Hıristiyan devletlerin güneye doğru ya­ yılmaya başlamasını mümkün kıldı. Ne var ki bu yayılma birbiri ardısıra iki hanedanın ortaya çıkmasıyla bir süre durakladı. Bu hanedanlar güçlerini Fas kırsal kesiminde yaşayan Berberi halkla­ nn gücüyle birleşen bir dinsel reform fikrinden alıyordu. Bu ha­ nedanlann ilki güney Fas'ın çöllerinden gelen Murabıtlar ( 10561 147) , ikincisiyse, Atlas daglanndaki Herberilerden destek alan ve imparatorluklannı Fas, Cezayir, Tunus ve tspanya'nın Müslü­ man bölgelerine kadar genişleten Muvahhidler ( 1 130-1269) idi. tkinci dönem kabaca onüçüncü ve andördüncü yüzyıllan kap­ sayan dönemdir. ünüçüncü yüzyılda, Dogu Asya'dan gelen bir gayri Müslim Mogol hanedanının, tç Asya steplerinden Mogol ve Türk aşiretlerinin oluşturduklan bir orduyla Müslüman dünyaya akın etmesi üzerine dogu bölgesinde kanşıklıklar çıktı. Mogollar tran ve lrak'ı fetbederek ve l258'de Bagdat'taki Abbasi halifeligine son verdiler. Hükümdarlık ailesinin bir kolu yaklaşık bir yüzyıl kadar (1256-1336) tran ve Irak'ta saltanat sürdü ve bu süre içinde tslam'ı benimsedi. Mogollar batıya doğru ilerlemeye çalıştılar, an­ cak Eyyııbiler tarafından ülkeye getirilmiş olan askeri kölelerin



(memlükler)



oluşturdugu bir Mısır ordusu tarafından Suriye'de



durdurııldular. Bu ordunun önderleri Eyyııbileri tahttan indirerek Kafkasya ile Orta Asya'dan gelen ve Mısır'ı iki yüz yıldan fazla bir süre (Memlükler, 1 250-15 1 7) yönetecek olan, kendi kendini ida­ me ettiren bir askeri seçkinler iktidan oluşturdular. Bu seçkinler Suriye'yi de 1 260'dan itibaren yönettiler ve batı Arabistan'daki kutsal kentleri denetim altında tuttular. Batı bölgesinde Muvah­ hid hanedanı, yerini, Fas'ta Merinilerin devleti ( 1 196-1465) ile Tunus'taki başkentlerinden yöneten Rafsilerin (1228-1574) dev­ letini kapsayan, birbirini izleyen bir dizi devlete bıraktı. Bu ikinci dönem Müslüman dünyanın sınırlannın önemli ölçü­ de degiştigi bir dönem oldu. Bazı yerlerde sınır batı Avrupa'nın Hıristiyan devletlerinden gelen saldınlar altında daraldı. Sicilya 115



Kuzey Avrupa'dan gelen Normanlar karşısında, tspanya'nın bü­ yük kısmı kuzeydeki Hıristiyan krallar karşısında, kaybedildi. Bunlar ondördüncü yüzyılın ortalannda güneydeki Granada kral­ lığı dışında bütün ülkeyi elde tutuyorlardı. Müslüman Arap nüfus gerek Sicilya'da gerekse tspanya'da bir süre daha varlıgını sürdür­ dü, ama sonunda din değiştirme ya da sürgün yoluyla tükenecek­ ti. Öte yandan, Haçlıların Suriye ve Filistin'de kurdukları devlet­ ler sonunda Memlükler tarafından yıkıldı ve Selçukluların yöne­ timinde başlayan Anadolu'ya yayılma hareketi öteki Türk hane­ danlan tarafından sürdürüldü. Bu arada Türk aşiretlerinin gelme­ si ve Grek nüfusun büyük kısmının din degiştirmesiyle nüfusun yapısı degişti. Müslüman yönetimi ve nüfusu Kuzey Hindistan'a doğru da yayıldı. Afrika'da da lslam ticaret yollan boyunca Salıra çölünün güney kıyılan üzerindeki Sahil'e, Nil vadisine dogru ve Dogu Afrika kıyısı boyunca yayılmaya devam etti. Kabaca onbeşinci ve onaluncı yüzyıllan kapsayan üçüncü dö­ nemde Müslüman devletler Batı Avrupa'dan gelen yeni bir mey­ dan okumayla karşı karşıya kaldılar. Avrupa kentlerinin üretimi ve ticareti büyüdü; Venedik ve Cenova'dan tekstil ürünleri ithal eden tüccarlar Müslüman dünya kentlerinde yapılan üretimle re­ kabet ediyorlardı. tspanya'nın Hıristiyanlar tarafından fetbedilme­ si 1492'de Granada krallığının yıkılışıyla tamamlandı; artık bütün yarımada Portekiz ve tspanya'nın Hıristiyan krallan tarafından yönetiliyordu. tspanya'nın gücü Magrip'i hala elde tutan Müslü­ manlan tehdit ediyordu. Bunun yanı sıra Güney Akdenizli kor­ sanlar da Doğıı Akdeniz'i tehdit ediyorlardı. Bu sırada askeri tekniklerle denizcilik tekniklerinde meydana gelen degişiklikler, özellikle barut tozunun kullanılması, daha büyük bir iktidar yogunlaşmasını ve bu dönemde Müslüman dünyanın daha büyük bir kesimini kaplayan daha güçlü ve uzun ömürlü devletlerin kurulmasını mümkün kıldı. Uzak Bauda yeni hanedanlar Merinileri ve ötekileri izledi: önce Sadiler ( l S l l1628), daha sonra, 1631'den günümüze kadar hüküm süren Ale­ viler. Akdeniz'in öteki ucunda, bir Türk hanedam olan Osmanlı­ lar, Anadolu'da, Bizans lmparatorluğıı'yla çauşuklan sınırlar üze­ rinde gelişti; buradan Güneydoğıı Avrupa'ya doğru yayıldı ve da­ ha sonra Anadolu'nun geri kalan kısmını fethetti. Günümüzde İstanbul olarak bilinen Bizans başkenti Konstantinopolis Osman116



h başkenti oldu (1453) . Onaltıncı yüzyılın ilk döneminde Os­ ınanlılar Memlükleri yenilgiye uğrattılar, Suriye, Mısır ve Batı Arabistan'ı imparatorluklanna kattılar ( 1 5 16- 1 7 ) . Daha sonra Mağrip kıyılannı tspanya'ya karşı savunmaya başladılar, HaCsile­ rin halefliğini üstlenerek Fas sınırlanna kadar Mağrip'in hüküm­ darlan oldular. imparatorluklan biçim degiştirse de 1922'ye ka­ dar sürdü. lç Asyalı aşiretlerden bir ordu kuran bir hükümdarın, Ti­ mur'un (Timurlenk) daha doğuya uzanan daha büyük çaplı sefe­ ri, ardında, tran'da ve Semerkant bölgesinde hüküm süren bir ha­ nedan bıraktı. Ancak bu hanedanın iktidan pek uzun sürmedi (1370-1506). Onaluncı yüzyılın başlannda bu hanedan, yeni ve daha uzun ömürlü bir hanedanla, Safevilerle yer degiştirdi. Safe­ viler hakimiyetlerini tran'ın Kuzeybatı bölgesinden bütün ülkeye ve daha ötelere (1501-1732) yaydılar. Moğol hükümdarlık aile­ sinden ve Timur'dan gelen bir hanedan, Moğollar, Kuzey Hindis­ tan'da, başkenti Delhi olan bir imparatorluk kurdular. ( 1 5261858). Bu dört büyük devletin, Aleviler, Osmanlılar, Safeviler ve Mo­ ğollar'ın ötesinde, Kınm'da, Ceyhun lrmagı'nın ötesindeki top­ raklarda, Orta ve Dogu Arabistan'da ve lslam'ın yakın zamanlarda beninısendiği Afrika bölgelerinde daha küçük devletler vardı.



Araplar, Farslar ve Tiirfdu Bu siyasal değişiklikler lslam dünyasının kültürel birliğini orta­ dan kaldınnadı, nüfusun gittikçe daha büyük bir kısmı Müslü­ man oldukça bu birlik derinleşti ve lslam inancı kendisini düşün­ ce ve kurum sistemleriyle eklemledi. Ne var ki zamanla, bu geniş kültür birliği içinde belirli bir bölünme görülmeye başladı. lslam dünyasının doğu kesiminde, lslam'ın gelişi geçmişin bilincini, ba­ udaki kadar örtemedi. Müslüman dünyamn bau kesiminde Arap dili buradaki ana dil­ leri zamanla yok etti. Ne var ki, tran'da ve öteki doğu bölgelerin­ de Farsça'nın kullanımı devam etti. Araplar ile Farslar arasındaki farklılık, Arap fatihlerin Sasani İmparatorluğu'nu yuunasından, onun memurlannı Abbasi halifelerinin hizmetine, eğitim görmüş sınıfını da bir lslam kültürünün yaraulma sürecine çekmesinden 117



itibaren yerleşti. Düşmanlık da içeren bu farklılıgın anlamı, ifade5ini Mam'ın oluşumunda iki halkın göreli faziletleri hakkında Arapça yapılan edebi bir çekişmede, şu'ubiyye'de buldu. Pehlevi dili Farslar tarafından hem dinsel Zerdüşti yazılannda ve hem de, bir süre için, hükümet yönetiminde kullanılmaya devam etti. Onuncu yüzyılda yeni bir şey meydana çıku: gramatik yapı ba­ kımından Pehlevi dilinden pek farklı olmayan, fakat Arap harfle­ riyle ve Arapça'dan alman sözcüklerle zenginleştirilmiş bir söz­ lükle yazılan bir tür Farsça'nın kullanıldıgı yüksek bir edebiyat. Bu kültürün ilk kez Dogu lran'da, Arapça'ya aşina olmayan yerel hükümdarlann saraylannda ortaya çıkugı görülür. Yeni edebiyat bir ölçüde öteki saraylarda geçerli olan Arapça yazı türlerini yan­ sıuyordu: gazel ve kaside, tarih ve bir ölçüde dini eserler. Ne var ki Farsça'dan ayn bir başka yazılı biçim daha vardı. tran'ın ve hü­ kümdarlannın geleneksel tarihinin kaydedildigi epik şiir lslam öncesi dönemlerde varolmuştu. Bu şiir canlandınldı ve yeni Fars­ çayla ifade edildi ve nihai biçimini Firdevsi'nin (y. 940-1020) Şeh­ name'sinde buldu. Müslüman ülkeler arasında Iran, İslam öncesi geçmişiyle güçlü ve bilinçli bir baga sahip olma bakımından nere­ deyse eşsizdi. Ancak bu İslam mirasının reddeditmesine yol aç­ madı. Bu dönemden itibaren lranlılar hukuksal ve dinsel yazılar­ da Arapça'yı, seküler edebiyatta ise Farsça'yı kullanmaya başladı­ lar. Bu ikili kültürün etkisi kuzeyde Ceyhun lnnagı'na ve doguda Kuzey Hindistan'a kadar yayıldı. Böylelikle Müslüman ülkeler, birinde özellikle Arapça'nın yük­ sek kültür dili oldugu, digerinde hem Arapça'nın hem de Fars­ ça'nın farklı amaçlarla kullanıldıgı iki kesime aynldı. Linguistik bölünmeyle birlikte siyasal güç merkezleri arasında da bölünme oldu. Banda Fatımilerin, doguda Selçuklutann yükselmesi Suriye ile Irak arasında, zaman zaman degişiklige ugrasa da bir sınır oluşturdu. ünüçüncü yüzyılda Abbasi halifeliginin ortadan kalk­ ması Bagdat iktidannın Mogollar tarafından yıkılınası ve onlann da Suriye'de Memlükler tarafından yenilgiye ugratılması bu bö­ lünmeyi sürekli hale getirdi. O zamandan itibaren doguda, mer­ kezleri İran, Semerkant ya da Kuzey Hindistan'da bulunan dev­ letler ve batıda Kahire ya da Magrip ve Ispanya'daki kentlerden yönetilen devletler yer aldı. Merkezi oluşturan Güney Irak bir sı­ nır bölgesi haline geldi. Safeviler Iran'da iktidara geldiklerinde ve 118



Osmanlılar Arapça konuşan ülkelerin çojtunu imparatorlukları içinde özümlediklerinde de bu bölünme bir başka biçimde varol­ maya devam etti. Bu iki imparatorluk bir süre Irak'ın denetimi için birbiriyle savaştı. Ne var ki siyasal bölünmenin Araplar ile Farslar arasında oldu­ gu söylenemezdi, çünkü onbirinci yüzyıldan itibaren her iki böl­ gede yönetirnde bulunan grupların çoğu köken, dil ya da siyasal gelenek bakımından Arap ya da Fars değil, lç Asya'nın göçebe kırsal halklanndan Türkler idi. Bunlar Abbasi döneminde lslam ülkesinin Kuzeydoğu sınırından içeriye doğru hareket etmeye başlamışlardı. Önce tek tek kişiler geldiler, daha sonra gruplar halinde sının geçtiler ve Müslüman oldular. Bazılan hükümdarla­ rın ordularına hizmet etmişler ve bu sırada kendi içlerinden ha­ nedanlar çıkarmışlardı. Selçuklular Türk kökenliydiler ve Anado­ lu'nun batısına doğru yayılırlarken Türkler de onlarla birlikte gel­ mişti. Mısır'ı yöneten Memlüklerin çoğu Türk topraklanndan ge­ liyordu. Moğol ordulannın daha da büyük bir kısmı Türklerden oluşuyordu ve Moğol istilası çok sayıda Türk'ün tran ve Anado­ lu'ya yerleşmesi bakımından sürekli bir etki yarattı. Daha sonra, Osmanlı, Safevi ve Moğol hanedanlan güçlerini Türk ordulann­ dan aldılar. Türklerin oluşturdukları hanedanlar orduda ve sarayda Türk dilinin formlarını kullanmaya devam ettiler, ama zamanla Arapça ya da Arapça-Farsça kültürünün dünyasına çekildiler ya da en azından bu kültürün hamisi olarak hareket ettiler. tran'da Türkçe hükümdarların ve ordulann, Farsça yönetimin ve seküler kültü­ rün, Arapça ise din ve hukuk kültürünün diliydi. Batıya doğru gi­ dildikçe Arapça, yönetimin, kamu görevlilerinin ve yüksek kültü­ rün dili oldu. Daha sonra bu durum, Osmanlı İmparatorluğu'nun yükselişi ayrı bir Osmanlı Türk dili ve kültürü oluşturmaya yö­ neldiginde bir ölçüde değişti. Osmanlı Türk dili ve kültürü, saray ve ordunun yanı sıra yüksek memurların kültürüydü. Mağrip'te ve Müslüman lspanya'mn geri kalan kısımda Arapça yüksek kül­ tür dili olmanın yanı sıra hükümetin de diliydi; Atiaslı ve Salırab Herberiler zaman zaman siyasal bir rol oynadılar ve bu rolü oyna­ rlıklan ölçüde Arap kültürüne çekildiler. Burada bile onaltıncı yüzyıldaki Osmanlı fethi onların dilinden ve siyasal kültüründen bir şeyleri Mağrip kıyısına aktardı. 119



Bu kitap lslam dünyasının batı kesimiyle ilgilidir. Bu kesimde



Arapea h�m yüks�k kültürün hem de su ya da bu biçimde günlük konuşmanın hakim dili idi. Kuşkusuz bu bölgenin, çevresindeki dünyadan kesin bir biçimde kopmuş olduğunu düşünmek yanlış olur. Arapça konuşulan ülkelerin Farsça ve Türkçe konuşulan ül­ kelerle pek çok ortak yanı vardı; Hint Okyanusu ya da Akdeniz çevresindeki ülkeler arasında, hakim dinleri lslam olsun ya da ol­ masın, yakın baglar oluştu. Bütün dünya sınırlı kaynaklann ve bu kaynaklann nasıl kullanılacagına dair teknik bilginin dayattıgı kı­ sıtlamalar içinde yaşıyordu. Bu geniş bölgenin tek bir "ülke" oluşturduğunu düşünmek de çok basit olur. Arapça'nın hakim dil olduğu yerleri, birbirinden cogntfi konumlar ve doğa ile aynlan, ayn toplumsal ve kültürel gelenekiere sahip halklann yerleştiği bir bölgeler grubu olarak düşünmek daha doğrudur. Bu ayn top­ lumsal ve kültürel gelenekler, hayat tarzlannda ve belki de dü­ şünce ve duygu alışkanlıklannda yaşıyordu. Bu durum İslam'ın gelişinden önce varolan bilincin gittikçe zayıftadığı ve sonunda kaybolduğu yerlerde bile geçerliydi. Bu bölgelerde birbirine ol­ dukça benzeyen toplumsal süreçler görülebilir. Bu süreçlere ifade kazandıran ortak bir dil ve kültür kentlerdeki aydınlanmış sınıf­ ıann birbiriyle daha kolay ilişki kurmalannı sağladı. Coğrafi Böliinnteler Arapça'nın hakim olduğu alanda beş ayn bölgeyi ayırt etmek -bi­ raz başitleştirmeyle- mümkündür. Birincisi Arapça konuşan Müs­



lüman cemaatin geliştiği Arap yanmadası idi. Yanmada, çevresin­ deki dünyadan üç taraftan, Kızıldeniz, lran Körfezi ve Umman Denizi (Hint Okyanusu'nun bir bölümü) ile aynlan bir kara parça­ sıdır. Bu bölge, birbirinden fiziksel yapı ve pek çok dönemde ta­ rihsel gelişme bakımından aynlan bir çok bölgeye bölünmüştür. Temel bölünme hattı Kızıldeniz'e paralel olarak kuzeyden güneye doğru uzanır. Bu hattın batı tarafında volkanik kayalardan oluşan bir bölge vardır. Kıyıdaki ova, Tihama, tepeler ve plato dizileriyle yükselir ve ardından daha yüksek dağ dizileri -Hicaz, Asir ve Ye­ men- gelir. Bu dağiann zirveleri güneyde deniz seviyesinden 4.000 metre kadar yüksektir. Güneydeki dağlar, içlerinden geçen bir va­ diyle, Hadramut vadisiyle güneydoğuya doğru uzamr. 120



Yemen dağlan Hint Okyanusu'ndan gelen muson rüzgarianna açık bölgenin en uç noktasında yer alır. Bu



bölgede



çok



eskiden



beri düzenli meyve ve tahıl ekimi yapılırdı. Yağmurların daha sı­ nırlı ve düzensiz olduğu kuzeyde büyük nehirlerden değil, sadece kaynaklardan, kuyulardan ve mevsimlik akarsulardan oluşan sı­ nırlı bir su olanağı vardı. Doğal kaynaklann en iyi kullanıldığı hayat tarzı, yılın belirli zamanlannda hareket halinde olunan, de­ ve ve öteki hayvan besiciliğini suyun bol oldugu vahalarda hurma ve öteki ağaçların ekimiyle birleştiren bir hayat tarzıydı. Dağların dogusuna doğru bölge Körfez'e uzanan düzlüklerden oluşur. Kuzeyde ve güneyde kum çölleri (Nufud ve "Boş Bölge") , bunların arasında kayalık bir step, Necd ve onun Körfez kıyısına uzantısı, el-Hasa, vardır. Kuzeydeki yükseltHer dışında yagmur yetersizdir, ancak bahar aylan ve mevsimlik yağışlar vahalarda yapılan tarımı temel alan yerleşik bir hayatı sürdürmeyi mümkün kılar. Öteki yerlerde develer uzun mesafeli mevsimlik göçlerle beslenirler. Yarımadanın güneydoğu köşesinde, güney batıdaki Yemen'e benzemeyen üçüncü bir bölge, Uruman yer alır. Kıyıdaki düzlüklerden 3.000 metreye ulaşan bir dağ sırası yükselir. Burada kaynaklardan ve akarsulardan gelen ve kadim bir sulama siste­ miyle dağıtılan su yerleşik tarımı mümkün kılar. Kıyıda bir li­ manlar zinciri uzanır. Burada çok eski zamanlardan beri balıkçı­ lık ve inci avcılığı yapılır. Yarımadanın batı kesiminde, güneyden kuzeye doğru uzanan yollar, Hint Okyanusu çevresindeki bölgeleri Akdeniz havzasın­ daki ülkelere bağlıyordu. Doğu kesiminde başlıca yollar, Suriye ve Irak içlerinde yer alan bir vahalar zinciri boyunca uzanıyordu. Körfez ve Uruman kıyısındaki limanlar deniz yollarıyla Hindistan ve Doğu Afrika kıyılanna bağlanıyordu. Ne var ki, besin maddesi ve hammadde üretimi limanların ve pazar şehirlerinin büyük kentlere, imalat ve güç merkezlerine dönüşmesini sağlayamaya­ cak kadar azdı. Kutsal kentler, Mekke ve Medine, komşu ülkele­ rin cömertliği sayesinde yaşıyordu. Kuzeyde Arap yanmadası ikinci bir bölgeye, Bereketli Hilal böl­ gesine eklenir. Bu bölge Necd step ve çölünün bir kuzey uzantısı olan Hamad ya da Suriye çölünü çevreleyerek hilal biçiminde uza­ nır. Burası kadim ve ayrı bir uygarlık bölgesidir; batıda Yunan ve Roma uygarlığıyla, doğuda lran'ınkiyle çevrelenir. Islam toplumu 1 21



ve



kültürü özgül nitelikleriyle yanınadadan çok burada gelişti.



Bereketli Hilal'in batı yansı ilk kuşak bilgin ve gezginlerin "Su­ riye" olarak bildikleri bölgeyi oluşturur. Burada da, Batı Arabis­ tan'da olduğu gibi, ana coğrafi bölümler batıdan doğuya uzanır. Düz bir kıyı şeridinin ötesinde, ortada Lübnan Dağlan olarak yükselen, güneyde Filistin Tepeleri olarak alçalan bir dağ dizisi vardır. Bunun ötesinde, doğuya doğru , Ölü D eniz ve Kızıldeniz'den Doğu Afrika'ya kadar uzanan ve Büyük Yank'm bir parçası olan bir oyuk yer alır. Bunun da ötesinde gene dağlık bir bölge, içerierde büyük bir ova ya da plato vardır ve bu coğrafi yü­ zey dereceli olarak stebe ve Harnacl çölüne dönüşür. Bazı yerlerde eski sulama sistemlerinde özellikle kadim Şam kentinin çevresin­ deki verimli vahalan korumak için Orontes'in [Nehr el-Aşı] ve küçük ırmaklann sulan kullanılmıştır. Bununla birlikte tanm ge­ nellikle yağınura bağlıdır. Kıyıdaki tepelerin ve dağlann doğuya bakan yüzlerinde yağmur, toprağın teraslanması koşuluyla dü­ zenli tanm için yeterlidir. Öteki yerlerde durum daha istikrarsız­ dır; yıllara göre değişir ve en yüksek sıcaklık ve soğukluklar ara­ sındaki farklar daha büyüktür. Bu nedenle iç ovalarda tahıl eki­ minin, deve ya da koyun besiciliğinin mukayeseli üstünlükleri çeşitli zamanlarda büyük değişkenlik göstermiştir. Suriye Doğu Akdeniz havzasının geri kalan kısmıyla, limanlar­ dan deniz yoluyla ve kıyı boyunca Mısır'a kadar uzanan kara yo­ luyla sıkı bağlara sahipti. Iç bölge de Batı Arabistan'a ve Ha­ mad'dan ya da kuzeyinden geçen yollarla doğuya doğru uzanan bölgelere bağlanıyordu. Uzun mesafeli ticaretin bir besin maddesi ve hammadde fazlasının üretimiyle birleşmesi, iç bölgelerdeki düzlüklerde yer alan ama kıyıyla da -kuzeyde Halep, ortada Şam­ bağlantılı olan büyük kentlerin gelişmesini mümkün kılmıştı. Harnacl'dan geçen ya da çevresinden dolaşan yollar iki ırmağın, Dicle ve Fırat'ın vadilerine ulaşır. Anadolu'dan kaynaklanan bu ırmaklar kabaca güneydoğu istikametinde akar, birbirine yaklaşır, sonra aynlır ve nihayet birleşerek Körfez'in kuzey ucuna dökülür. Bunlann arasında ve çevresinde yer alan topraklar iki bölgeye ay­ nlır. Kuzeyde Cezire eski gezginler ve bilginler tarafından Mezo­ potamya olarak biliniyordu. Bölgenin yüksekliği hemen kıyıdaki ya da cıvardaki bölgeler dışında ırmak sulannın sulama ve tahıl ekimi için kullanılmasını zorlaştınyordu. Yağmur kararsız ve top1 22



ıağın verimli tabakası inceydi. Bu durum genellikle, koyun, sığır deve yetiştiriciliğiyle dengeleniyordu. Ne var ki ırınaklann ku­ zeydoğusuna dogru Anadolu dag sıralannın bir bölümünü oluş­ turan farklı türden bir toprak vardır. Bu bölgeye, Kürtler yaşadığı



ve



için genellikle Kürdistan denir. Burada, Suriye kıyısının dag vadi­ lerinde olduğu gibi, toprak ve su, yükseklerde agaç alçaklarda ta­ hıl yetiştirmek için kullanılabiliyordu. Aynı zamanda kışlan dü­ zenli olarak ırmak kıyısına inerek ve yazlan yüksek dağlara çıka­ rak koyun ve keçi beslemek de mümkündü. Daha güneyde, Irak'ta toprağın yapısı farklıdır. Anadolu dağla­ nnın kan balıarda erir ve büyük bir su kütlesi ırmaklardan gele­ rek çevredeki ovalara akar. Bu sulann binyıllardır getirdiği top­ raklar zengin bir alüvyon ovası olan Savad'ı oluşturmuştur. Bura­ da büyük çapta tahıl ve hurma tanını yapılır. Sulaına kuzeye kı­ yasla daha kolaydır, çünkü ova neredeyse taınamen engebesizdir ve kadim Babil zamanından beri büyük bir kanallar sistemi suyu Savad'a taşır. Ovanın düzlüğü ve su akımının şiddeti kanallan muhafaza etmeyi zorunlu kılmıştır. Bunlann bakımı ve onarımı yapılmadıgı taktirde sular ırmak setlerini aşabiliyor, bölgeye yayı­ lıp sürekli bataklık bölgeleri oluşturabiliyordu. Engebelerin yok­ luğu aynı zamanda kırsal göçerlerin Necd'den ırmak vadilerine gelmelerini ve topragı tanm yerine otlak alanı olarak kullanınala­ rım kolaylaştırıyordu. Savad'ın güvenliği ve refahı hükümetlerin gücüne bağlıydı, ancak hükümetler de besin ınaddelerini, çeşitli malzemeleri ve serveti, koruma altına aldıkları kırsal kesimden saglıyorlardı. Fırat ve Dicle'nin birbirine yaklaştıgı yerde, Savad'ın orta yerinde birbiri ardı sıra kentler yükselmişti: Babil, Sasanile­ rin Ktesiphon'u (Medain) ve Abbasi başkenti Bağdat. Suriye ile Necd arasındaki bağlantılardan ayrı olarak, Irak'tan tran dağlıklarına, oradan doğuya doğru uzanan, ancak güneyde kuzeye nazaran daha kolay izlenen yollar uzanıyordu. ırmakların büyük kısmında ulaşım kolay degildi, ancak birleştikleri ve Kör­ fez'e dogru birlikte aktıkları noktadan başlayan deniz yolları Kör­ fez'e ve Hint Okyanusu limanıanna gidiyordu. Bu yolların ana terminali olan Basra, bir süre için Abbasi lmparatorlugu'nun en önemli liınanı oldu. Arap yarımadasının batısında, Kızıldeniz'i geçen ve bu denizin kuzeyinde dar bir köprü oluşturan bir kum çölü vardır. Bunun 1 23



ilerisinde üçüncü bir bölge, Nil ırmagı vadisi yer alır. Dogıı Afri­ ka'nın dağlık bölgelerinden kaynaklanan ırmak kuzeye dogru gi­ derken güç toplar ve Etyopya dağlanndan gelen küçük ırmaklada birleşir. Yüzyıllardır biriken verimli topraklardan oluşan alüvyon­ lu bir havza boyunca geniş bir ovada dar bir şeritte akar ve son aşamada koliara aynlarak verimli bir deltarlan Akdeniz'e dökülür. Yazlan, Doğu Afrika dağlannda karlar eridikten sonra su seviyesi yükselir ve ırmak taşar. Erken dönemlerde bir çok araç -uskur, su dolabı, bir direğin ucundaki kova- ırmaktan bir miktar su çekme­ yi mümkün kılmıştır. Bazı yerlerde, özellikle kuzeyde kadim bir hendekler sistemi vardı. Bu sistem Nil taştığında suyu setlerle oluşturulmuş toprak havzalara aktanyordu. Su bir süre buralarda tutuluyor, taşkın geçince tekrar ımıağa akıtılıyor ve arkasında zengin bir toprak bırakıyordu. Bu şekilde sulanan toprakta tahıl ve öteki ürünler bol miktarda yetiştiriliyordu. ırmak vadisinin ba­ tı yakası boyunca uzanan çölde de yerleşik tarıma uygun bazı va­ halar vardı. Nil vadisinin kuzey bölümü Mısır toprağıdır. Bu ülke, ımıağın kollara aynlıp delta boyunca aktığı noktada yer alan bir kentin hükümdarları tarafından yürütülen uzun bir siyasal denetimle oluşturulmuş ya da süreklilik kazanmış yüksek bir uygarlık gele­ neğine ve bir toplumsal birliğe sahiptir. Kahire l.Ö. üçüncü bin­ yılda birbiri ardı sıra Memfis'e kadar uzanan kentlerin sonuncu­ suydu. Kahire, kuzeyde Akdeniz limanianna doğru, oradan deniz yoluyla Suriye, Anadolu, Mağrip ve İtalya'ya, doğuda kıyıyı izle­ yen bir yoldan Suriye'ye, gene doğuda Kızıldeniz'e ve oradan Hint Okyanusu'na ve güneyde Nil'in üst vadisine, Doğu ve Batı Afri­ ka'ya uzanan bir yollar şebekesinin merkezinde yer alıyordu. Nil Vadisinin üst kesiminde deltanın ve başkentin toplumsal hakimiyeti daha zayıftı. Nil yağmur alnıayan bir bölgeden geçer. Dogıı kıyısındaki ekilebilir alanlar sadece dar bir şerit oluşturu­ yor, fakat batıdaki toprağın düzlüğü sulama yoluyla ekilebilir şe­ ridin genişlemesini mümkün kılıyordu. Bu yağmursuz bölgenin güneyi yaz aylarında, Mayıs'tan Eylül'e kadar sürebilen bir şiddet­ li yağınurlar dönemi yaşıyordu. Burada, ırmak vadisinden batıya dogru yan çöl kumluk bir bölgeye kadar ve güneyde bütün yıl boyunca verimli kalabilen geniş bölgelere uzanan bir bölgede ta­ hıl yetiştiriliyor ve sığır besiciliği yapılabiliyordu. Burası, bir ta1 24



nın



ve hayvancılık ülkesi, büyük kentlerin degil de, köylerin, gö­ kamplannın ve pazar şehirlerinin bulunduğu Sudan idi. Nil ile Mısır'a, kara yoluyla Habeşistan'a ve Sahil'e, Salıra çölünün güney ucunda yer alan bölgeye baglanıyordu. Mısır'ın batısındaki çölden Atiantik kıyısına kadar, Arapça Batı ülkesi ya da güneşin battıgı yer anlamına gelen Magrip uzanır. Bu bölge günümüzde Ubya, Tunus, Cezayir ve Fas olarak bilinen ül­ keleri kapsar. Burada en belirgin dogal bölünme kuzeyden güne­ ye dogru uzanır. Akdeniz ve Atiantik kıyılan boyunca uzanan, ovalar halinde genişleyen alçak bir kıyı şeridi vardır: Tunus'un Sahil'i ve Fas'ın Atiantik kıyısındaki ova. Bu şeridin iç kısmında sıradaglar vardır: libya'da Cebel Akdar, Kuzey Tunus daglan, Tel çer



Atlaslan ve Fas'ın Rif daglan. Gene iç kısımlarda yüksek ovalar ya da stepler vardır. Bunlann ötesinde başka sıradaglar yer alır: Cezayir'de Aures [Cebel Avras] , Orta Atlas ve daha kuzeyde Yük­ sek Atlas. Güneyde giderek Salıra çölüne dönüşen step yer alır. Salıra'nın bir kısmı kayalık bir kısmı kumluktur; hurma agaçlan­ nın bulundugu vahalar vardır. Salıra'nın güneyinde yagmurla su­ lanan bir yeşil bölge, Nijer ırmagı, Sahil ya da Batı Sudan yer alır. Magrip'de sulama için kullanılabilen birkaç ırmak vardır. Bura­ da dogayı ve yerleşim yerlerini belirleyen, yagmur miktan ve ya­ gış zamanlandır. Kıyıdaki ovalarda ve Akdeniz ya da Atiantik'ten gelen yagmur bulutlannı tutan daglann denize bakan yamaçlann­ da, sürekli tahıl, zeytin, sebze ve meyve tanını mümkündü ve daglann üst yamaçlan ormanlıktı. Ne var ki, daglann ötesinde, yüksek ovalarda yagmur miktan yıldan yıla, hatta yılın çeşitli za­ manlannda degişiyordu. Bu bölgede toprak karma biçimde kulla­ nıldı; hem tahıl ekimi yapılıyor hem de mevsimlik göçle koyun ve keçi besleniyordu. Daha güneyde, step ve çölde, toprak hayvan besiciligine daha uygundu; koyun ve deve besicileri yazlan çölün kuzeyine hareket ederlerdi. Aslında Sahra, Magrip'in deve besle­ nen yegane kesimiydi. Bu bölgeye deve İslam'ın doguşundan yüz­ yıllar önce gelmişti. Kumluk bölgelerde fazla yerleşim yeri yoktu, fakat öteki bölgelerde hayvan besicileri vahalarda hurma ve başka agaçlan yetiştirenlerle birlikte yaşıyorlardı. Magrip'i onu çevreleyen dünya ile birleştiren başlıca yollar ku­ zeyden güneye dogru uzanır. Akdeniz ve Atiantik limanlan böl­ geyi lber yanmadasına, ltalya ve Mısır'a baglıyor; buradan güneye 1 25



doğru uzanıyor, yerleşime açık bir bölgeden, Salıra'daki vahalar



zincirinden geçip Sahil'e ve ötesine ulaşıyordu. Bazı yerlerde yol­ lar ekime acılmış geniş bölgelerden denize ulaşıyor ve buralarda büyük kentler gelişip yaşayabiliyordu. Bu türden iki bölge özel­ likle önemliydi. Biri Fas'ın Atıantik kıyısında yer alır; burada ls­ lam'ın erken dönemlerinde Fez [Fas) kenti gelişmişti; daha gü­ neyde ve daha sonra ise Marakeş kenti kurulmuştu. Öteki kent Tunus'un kıyısındaki düzlüklerde idi; burada İslam'ın erken dö­ nemlerinde kurulan ana kent Kayrevan idi. Daha sonra, salıilin kadim Kartaca kentine yakın bir yöresinde kurulan Tunus, Kayre­ van'ın yerini aldı. Büyük kentleriyle birlikte bu iki bölge, ekono­ mik, siyasal ve kültürel iktidarlarını aralannda kalan bölgeye yay­ dılar. lki kent arasında yer alan Cezayir, komşulan gibi merkezi bir güce ve bir etki alanına sahip olacak kadar geniş ve istikrarlı bir yerleşik hayat alanından yoksundu. Aynı şekilde, Tunus'un gücü Batı Libya'ya (Tripolitanya) yayılırken, Mağrip'in geri kalan kısmından denize kadar uzanan Libya çölüyle aynlan doğudaki Berka (Cyrenaica), daha çok Mısır'ın etki alanındaydı. Beşinci bölge, bir bölümüne Müslümanların yerleştiği (daha çok onbirinci yüzyılda, fakat onbeşinci yüzyılın sonunda ortadan kalkana kadar yavaş yavaş azalarak) ve onlar tarafından yönetilen lber yarımadası ya da Endülüs idi. Bazı bakımlardan Suriye'ye benzeyen bu bölge birbirinden az çok kopuk küçük bölgelerden ibaretti. Yarımadanın ortası sıradağlada çevrilen ve kesilen geniş bir plato idi. Buradan çıkan bir çok ırmak daha alçak topraklar­ dan geçerek kıyıya akıyordu: Ebro kuzeyde Akdeniz' e, Tagus Por­ tekiz'den geçerek Atlantik'e, Guadalquivir daha güneyde Atlan­ tik'e dökülüyordu. Orta platoyu çevreleyen dağlar ile Akdeniz arasında kuzeyde dağlık Katalanya bölgesi ve daha güneyde ova­ lar yer alır. Iklim ve yağış miktanndaki değişkenlikler toprağın yapısında ve kullanımında farklılaşmaya yol açar. Yüksek dağla­ rın soğuk ikliminde, meşe ve çam ormanlan, bunların arasında tahıl yetiştirilen ve hayvan beslenen otlaklar vardı. Irmak yatakla­ rının ve kıyı ovalarının sıcak ikliminde turunçgiller ve başka meyveler yetiştiriliyordu. Sevil ve Kordoba gibi büyük kentler toprağın verimli olduğu ve ırmak yoluyla ulaşırnın sağlandığı bu bölgelerde kuruldu. İspanya Akdeniz dünyasının parçasıydı ve doğusundaki liman126



lar bu ülkeyi havzanın öteki ülkelerine, ltalya, Mağrip, Mısır ve Suriye'ye baglıyordu. tspanya'nın en önemli baglantılan güney komşusu Fas'la olanlardı; iki kara kütlesini birbirinden ayıran dar bogazlar, ticaret, göç, fetih düşüncelerinin ya da ordulann hare­ keti için bir engel oluşturmuyordu.



Miisliiman Araplar ve Diğerieri Onbirinci yüzyılda Islam, hükümdarlann, hakim grupların ve nüfusun artan bir bölümünün dini idi. Ancak Islam'ın Arap yan­ nıadası dışında herhangi bir yerde çogunluk dini olduguna dair kesin bilgi yoktur. Aynı şekilde, Arap dili yüksek kültürün ve kent nüfusunun büyük kısmının diliyken, öteki diller Müslüman fatihlerin gelişinden önceki dönemlerden itibaren yaşamaya de­ vam etti. Onbeşinci yüzyılda Arap Islamı akını bütün bölgeyi kaplaınıştı ve bu genellikle Sünni formundaki Islam idi. Bununla birlikte hala eski yüzyıllarda ortaya çıkan doktrinlere baglı olan­ lar da vardı. Güneybatı Arabistan'da ve Salıra'nın kıyılannda, Sıf­ fıyn savaşından sonra Ali'nin önderligini reddeden ve Irak ile Magrip'te halHelerin yönetimine başkaldıran Harldlerin manevi mirasçıları olduklarını iddia eden lbadi cemaatleri vardı. Ye­ men'de nüfusun büyük kısmı Zeydi Şiiligine baglıydı. Onuncu yüzyılda Dogu Arap dünyasının büyük kısmına hakim olan "Oni­ kici" ya da lsmaili Şiilik terk edilmişti. Lübnan'da, başlıca kutsal yerleri olan Güney Irak'ta ve Körfez'in batı kıyısında hala çok sa­ yıda "onikici" bulunuyordu. lsmaililer de Sünni hükümdarlara, Suriye'de Eyyııbilere, daha doguda Selçuklutara karşı yerel düzey­ de direniş gösterdikleri Yemen, Iran ve Suriye'nin çeşitli kesimle­ rinde inançlarına baglılıklanm koruyorlardı. (Bunların faaliyetle­ rine dair haberler Haçlılar zamanında Avrupa'ya ulaştı ve "Haşa­ şin" (Assasins/suikastçılar -çn.) ismiyle birlikte, bunların "Dagla­ rın Yaşlı Adamı"mn mutlak hükümdarlıgı altında yaşadıklarına dair, Arapça kaynaklarda bulunmayan bir öykünün yayılmasına yol açtı.) Şiiligin öteki daUarına baglı olanlar, Dürziler ve Nusey­ riler de Suriye'de bulunmaktaydılar. Kuzey Irak'ta, hem Hıristi­ yanlık'tan hem de Islam'dan gelen unsurlar taşıyan bir dinin ta­ raftarları, Yezidiler, vardı. Güneyde ise Mandeistler daha eski din­ sel inanç ve uygulamalardan gelen bir inanca sahiptiler. 127



Onikinci yüzyılda Magripli Hıristiyan Haçlılar neredeyse orta­ dan kalktılar, ancak Endülüs'teki Müslüman krallıklarda yaşayan



nüfusun büyük bir bölümü Roma Katolik Kilisesi'ne bağlı Hıristi­ yanlardan oluşuyordu. Kopt [Kıpti] Hıristiyanlar da onbeşinci yüzyılda, sayılan din değiştirme nedeniyle azalmakta olsa da, Mı­ sır nüfusunun önemli bir unsuru idi. Daha güneyde, Kuzey Su­ dan'da Hıristiyanlık, onbeşinci ya da onaltıncı yüzyıllarda lslam Kızıldeniz'i geçip Nil vadisine yayılırken ortadan kalkmıştı. Hıris­ tiyan cemaatler bütün Suriye ve Kuzey Irak'ta, küçülmekle birlik­ te varlıklanm sürdürdüler. Bazılan, daha çok kentlerde yaşayan­ lar, Doğu Ortodoks Kilisesi'ne mensuptu, ancak diğerleri, kökeni lsa'nın yaratılışıyla ilgili anlaşmazlıklara kadar uzanan, Suriye Or­ todoks Kilisesi ya da Monofızitler ve Nasturiler gibi başka Kilise­ lerin üyeleri idi. Lübnan'da ve Suriye'nin öteki kesimlerinde bir dördüncü kilise, Marunilerin kilisesi vardı. Bunlar Monotelit doktrinini savunuyorlardı, ancak onikinci yüzyılda Haçlılar Suri­ ye kıyılanna hakim olduklannda Roma Katolik doktrinini benim­ sediler ve Papa'nın üstünlüğünü kabul ettiler. Yahudiler Arap lslam dünyasının tamamına geniş çapta yayıldı­ lar. Mağrip'te köylülüğün önemli bir bölümü Islam'ın gelişinden önce Museviliği benimsemişti ve Yemen ile Bereketli Hilal'in bazı kesimlerinde olduğu gibi, burada da hala kırsal Yahudi cemaatleri vardı. Yahudiler bölge kentlerinin çoğunda yaşıyorlardı, çünkü ti­ caret, imalat, finans ve tıp alanlannda önemli bir rol oynuyorlar­ dı. Bunlann büyük bir kısmı Yahudilerin ana gövdesine mensup­ tu; sözlü olarak aktanlan yasalan ve bunlann Talmud'da yer alan ve Talmudi bilginlik eğitimi görenlerce savunulan yorumunu be­ nimsiyorlardı. Ne var ki, Mısır, Filistin ve başka yerlerde Karayil­ ler de vardı. Bunlar Talmud'u kabul etmiyorlardı ve öğretmenleri­ nin kı.itsal metinlerden çıkardıklan kendi yasalan vardı. Yahudi cemaatlerinin büyük bir bölümü bu sırada Arapça ko­ nuşuyordu. Bununla birlikte Arapça'nın kendilerine mahsus bi­ çimlerini ve ayin amacıyla gene lbraniceyi kullanıyorlardı. Arap­ ça, Bereketli Hilal, Mısır ve tspanya'da yaşayan Hıristiyanlar ara­ sında da yayılmıştı; Ararnice ve Süryanice ayinlerde kullanılmakla birlikte konuşma ve yazı dili olarak geriliyordu. Mısır'daki Kopt­ ça da onbeşinci yüzyılda dinsel amaçlar dışında kullanımdan kalktı. Endülüs Hıristiyanlannın çoğu devraldıklan Latin dil128



lerinin yaşamasına ve canlanmaya başlamasına ragmen, Arapça'yı kendi dilleri olarak benimsemi$lerdi. Arap akmının kıyılannda kalan dag ve çöl bölgelerinde başka diller konuşuluyordu: Kuzey Irak daglannda Kürtçe, kuzey Sudan'da Nubi dili, güneyde çeşitli diller, Magrip ve Salıra daglannda Berberi lehçeleri. Kürtler ve Herberiler Müslümandılar, ancak egitim gördükleri ölçüde Arap dili sahasında yer aldılar.



129



ALTINCI BÖLÜM



Kırsal Kesim



Toprak ve Kullmıımı Atıantik kıyılanndan Hint Okyanusu'na kadar uzanan bu ülkeler sadece hakim bir dini ve kültürü değil, bir noktaya kadar, bazı ik­ lim, arazi, toprak ve bitki özelliklerini de paylaşıyordu. Zaman zaman bu iki faktörün bağlantılı olduğu, lslam dininin özellikle belirli bir ortama uygun düştüğü ya da bu ortamı yarattığı iddia edilmiştir. Buna göre Müslüman toplurnlara çöl ya da en azından çöl ile kent arasındaki belirli bir ilişki hakimdi. Ne var ki, bu tür teoriler tehlikelidir; Güney ve Güneydoğu Asya'nın bazı kesimle­ ri gibi, farklı türde iklim ve topluma sahip olmalanna rağmen Is­ lam'ın yayıldığı ve kökleştiği ülkeler vardır. Bu nedenle bu iki faktörü ayn ayn ele almak daha iyi olur. Bu dönemde inanç olarak Müslümanlığı, dil olarak Arapça'yı benimsemiş ülkelerin pek çok kesimine hakim olan iklim hak­ kında bazı genel görüşler öne sürülebilir. Denizden esen rüzgarla­ rın nemli olduğu kıyılarda iklim yumuşaktı; içerlerde, gece ve gündüz, yaz ve kış arasında büyük ısı farklan olan bir "kara" ikli­ mi vardı. Ocak her yerde en soğuk, Haziran, Temmuz ve Ağustos ise en sıcak aylardı. Bazı bölgelerde yağışlar bol ve düzenliydi. Bunlar genellikle kıyılardaki ve dağlann denize bakan yamaçla­ nndaki bölgelerdi. Denizden gelen yağmur bulutlan dağlar tara130



fından tutuluyordu. Bu dağlar, Fas'ın Atlantik kıyısındaki Atlas; doğu Cezayir ve kuzey Tunus dağlan, Rif: Akd�niz'in gftn�y kıyı­ sındaki Cyrenaica sıradaglan; Akdeniz'in dogu kıyısındaki Lüb­ nan dağlan; ve daha içerlerde, Irak'ın kuzey doğusundaki dağlar­ dı. Güneybatı Arabistan'da Hint Okyanusu'ndan gelen bulutlar yağmur getiriyordu. Burada yağmur mevsimi muson rüzgarlan­ mn estiği yaz aylanydı; öteki yerlerde genellikle Eylül ile Ocak aylan arasında yağmur düşüyordu. Bu bölgelerde ortalama yıllık yağış SOO mm.nin, bazı yerlerde bu miktann da üzerindeydi. Kıyıdaki dağlann öteki tarafında, ova ve platolarda yağış daha az, yılda ortalama 250 mm. kadardı. Ne var ki, ortalanıalar yanıl­ tıcı olabilir; bu iç bölgelere düşen yağmur aydan aya ve yıldan yı­ la büyük değişkenlik gösteriyordu. Bu da ürünü etkileyebilir; bazı yıllarda yağış çok az ve hasat başarısız olur. Bu önemli ama düzensiz yağış kuşagının ötesinde yağmurun yetersiz ya da çok az olduğu başka bölgeler vardır; bunlann bazı­ lan, dağlann yağmuru engellemediği Aşağı Mısır'daki gibi kıyıya yakın yerlerde, bazılan da daha içerierde idi. Buralarda yağış yılda O ile 250 mm. arasında değişebilir. Ne var ki, bu bölgelerin çoğu bütünüyle susuz değildir. Arap ve Salıra çöllerinin bazı kesimle­ rinde bile zaman zaman yağan yağmurlarla ve denize daha yakın tepelerden ve sıradağlardan sızan yeraltı sulanyla beslenen kay­ naklar ve kuyular vardır. Öteki yerlerde yağmur almayan toprak uzak dağlardan yağmur suyu getiren ırmaklada sulanabilir. Ir­ ınaklann çoğu mevsimlik derelerden ibarettir, yazlan kururlar ve yağmur mevsiminde suyla dolarlar. Ancak bütün bir yıl boyunca akan ırmaklar da vardır. Bunlar İspanya, Atlantik Fas'ı, Cezayir ve Suriye'de dağlardan denize akarlar ve en önemlisi iki büyük ır­ mak sistemi vardır: Nil ile Dicle ve Fırat sistemleri. Bu sular geçtikleri geniş alanlara hayat verir, ancak ritmleri farklıdır. Nil ve kollan Habeşistan ve doğu Afrika dağlanna düşen yağmur sulannı getirir; bunlar bahar ve yaz aylannda önce Beyaz Nil'de, daha sonra Mavi Nil ve kollannda birbiri ardı sıra taşkın­ lara yol açarak gelirler. Taşkınlar Mayıs'ta Mısır'a ulaşır, Eylül'de en yüksek noktaya çıkar, sonra azalır ve Kasım'da tamamen yatı­ şır. Dicle ve Fırat'ın kaynaklandıgı Anadolu dağlannda karlar ba­ harda erir. Dicle Mart'tan Mayıs'a kadar, Fırat ise biraz daha sonra yükselir. Her iki ırmakta da taşkınlar ırmak setlerini aşacak kadar 131



şiddetlidir ve zaman zaman yön değiştirirler. Güney Irak'ta ls­ l"m'ın gdişindtn htmtn önetki döntmde, taşkınlar nedeniyle sü­ rekli bataklıklar oluşmuştur. Engebe, ısı ve su miktanndaki degişiklikler hep birlikte toprakta degişikliklere yolaçarlar. Kıyı ovalannda ve dağlann denize bakan yamaçlannda toprak zengindir, fakat dağlarda yağmur dönemlerin­ de suya kanşıp gitmemesi için toprağın teraslanması gerekir. Iç ovalarda toprak daha ince ama verimlidir. lç ovalann step ve çölle­ re dönüştüğü yerlerde toprağın yapısı değişir. Yeralu sulannın bol olduğu yerlerdeki toprak parçalan, Arabistan'daki "Boş Bölge" ve Nufud ve Salıra'daki Erg [el-Irk] çölleri gibi, kaya, çakıl, volkanik kütle ve kum birikintilerinden oluşan bölgelerle çevrilidir. Bilinmeyen dönemlerden bu yana nerede toprak ve su varsa, orada meyve ve sebze yetiştirilmiştir; ancak bazı ürünler için uy­ gun koşullar gereklidir. Tanm için üç alan özellikle önemliydi. Bi­ rincisi zeytin ağacı idi. Zeytin besin maddesi olarak, yemek pişir­ mek ve aydınlanmak için kullanılıyordu. Bu ağaç yağış miktannın



180 mm.yi aştığı ve toprağın kumlu olduğu yerlerde yetiştirilebili­ yordu. İkincisi, insaniann beslenmesi ve hayvanlarm yemlenmesi için kullanılan buğday ve öteki tahıliann yetiştirilmesiydi; 400 mm.den fazla yağış ve ınnaklar ile kaynaklardan sağlanan sulama­ yı gerektiriyordu. Üçüncü alan hurma idi; meyve vermesi için en az 16 derece santigratlık bir ısı gerektiriyor, ancak suyun az oldu­ ğu yerlerde yetiştirilebiliyordu. Yeterli suyun ve odağın bulunması halinde toprak tanının yanı sıra hayvancılık için de kullanılabili­ yordu. Keçilerin ve koyunlann çok uzun olmayan aralıklarla otla­ tılınası gerekiyordu. Develer ise otlaklar arasında çok uzun mesafe seyahat edebiliyorlardı ve daha az suya ihtiyaçlan vardı. Bu değişken doğal koşullar nedeniyle, Orta Doğu ve Mağrip ls­ lam'ın doğuşundan önceki dönemden itibaren iki aşın uç arasın­ da yer alan geniş üretim alanianna bölündü. Aşın uçlann birinde tanının daima mümkün olduğu alanlar yer alıyordu: zeytin ağaç­ lannın yetiştirilebildiği kıyı şeritleri, tahıl üretimi yapılan ovalar ve ırmak vadileri ve hurma ağaçlannın bulunduğu vahalar. Bütün bu alanlarda meyve ve sebze de üretiliyordu. Hint Okyanu­ su'ndan Akdeniz'e kadar bir Islam toplumunun oluşmasının so­ nuçlanndan biri ürünlerin çeşitlenınesi oldu. Sığır, koyun ve keçi buralarda otlak buldular ve yüksek dağlarda, kereste, mazı, zamk 132



ya da mantar üretilen çeşitli agaçlar dikildi. Öteki aşın uçta, su­ yun ve bitkilerin sadece uzun mesafelerde mevsimlik göc yoluyla deve ve öteki hayvanıann beslenmesine yeterli oldugu bölgeler vardı. Bu tür özellikle iki bölge önemliydi. Birincisi, Arap çölü ve onun kuzey uzantısı olan Suriye çölü idi. Suriye çölünde deve be­ sicileri kışlan Nufud'da geçirirler, yazlan kuzeybatıya, Suriye'ye



ya da güneydoğuya, Irak'a hareket ederlerdi. tkinci bölge Salıra idi. Burada yaşayan deve besicileri çölden yüksek düzlüklere ya da Atlas dağlannın güney eteklerine geçerlerdi. Biri az çok yerleşik bir tanm hayatı, öteki ise zorunlu göçebeli­ ği gerekli kılan bu iki aşın uç arasında, tanının mümkün olmakla birlikte daha istikrarsiZ olduğu ve toprağın da suyun da otlaklar için kullanılabildigi bölgeler vardı. Bu özellikle çölün kenarlann­ da yer alan bölgelerde ve yağmurun düzensiz olduğu yerlerde ge­ çerliydi: Suriye'deki step, Fırat vadisi, Sudan'daki Kurdufan ve Darlur ovalan ve Mağrip'teki yüksek düzlükler ve Salıra Adası. Bazı koşullarda ekime açılan hemen her alan, eger engebesiz ise otlak olarak kullanılabiliyordu; örneğin, Sahralı çobanlar Fas'taki Yüksek Atlas dağlannı geçmiyorlardı. Bu durumda kırsal kesimi, toprağa yerleşip tahıl yetiştiren köy­ lülerin bulundugu bölgeler ile göçerlerin hayvanlanyla birlikte hareket halinde olduklan bölgelere bölünmüş olarak düşünmek çok basit olur. Bütünüyle yerleşik ve bütünüyle göçer hayat ara­ sında ara konumlar mümkündü ve norm oluşturan da buydu. Topragı kullanma biçimleri çok geniş bir yelpaze oluşturuyordu. Bazı bölgelerde kendi topraklanın sıkıca denetleyen, hayvanlannı parayla tuttuklan adamlara bakuran yerleşik insanlar vardı. Başka yerlerde yerleşik tanıncılar ve koyun çobanlan toprağı ortaklaşa kullanabiliyorlardı. Daha başka yerlerde nüfus, sürüleriyle birlik­ te alçak bölgelerden yüksek otlaklara göç eden ama bazı mevsim­ lerde de topragı eken mevsimlik göçerden oluşuyordu. Gene baş­ ka yerlerde, tamamen göçebe fakat köylülerin kar amacıyla göçer­ Iere çalıştıklan vahalarda ya da çöl eteklerinde bazı yerleşik böl­ geleri denetleyebilen insanlar vardı. Topragı sürenlerle hayvanlanyla birlikte hareket halinde olan­ lar arasındaki ilişkiler "çöl ile tohum" arasındaki yüzlen:e yıllık ve yokedilemez zıtlıkla açıklanamaz. Yerleşik tanıncılar ile göçer­ lerin saunak zorunda olduklan mallan mübadele eunek için bir133



birlerine ihtiyacı vardı. Sadece hayvancılıkla ugraşanlar ihtiyaç duyduklan bütün besin maddelerini, bu maddeler ister tahıl ister hurma olsun, üretemiyorlardı. Yerleşik olanların da göçerlerin besledigi hayvanlann etine, postuna ve yününe, ulaşım için deve, eşek ya da katıra ihtiyaçlan vardı. Birlikte yaşadıklan bölgelerde her iki grup aynı suyu kullanıp aynı toprakta bitki yetiştiriyor, bu durum da kendi aralannda kabul edilebilir ve kalıcı anlaşmalara varınalanın gerektiriyordu. Ne var ki tanıncıtarla hayvancılar arasındaki ortakyaşam has­ sas bir dengeye dayanıyor ve bazen birinin bazen öbürünün lehi­ ne degişiklikler oluyordu. Bir yanda, göçebe hayvancılann hare­ ketliliği ve dayanıkldığı onlara üstünlük kazandınyordu. Bu du­ rum özellikle çölde deve besleyenler ile vahalarda yaşayanlar ara­ sındaki ilişki için geçerliydi. Önemli ticaret yollan üzerinde yer alan bazı büyük vahalarda pazarlan ve hurma üretimini denetim altında tutalıilen bir tüccarlar sınıfı olabiliyordu. Ancak başka yerlerde köylüler ya da bazı yerlerde köleler aracılıgıyla toprağı ve tanını denetleyenler hayvancılardı. Hayvancılar çölün kıyıla­ nnda da yerleşik köylerden bir tür haraç,



huvva



toplayacak kadar



güçlüydüler. Bu eşitsiz ilişki, Arap hayvancılann kültüründe yer alan, kırsal dünyaya ait belirli bir hiyerarşi anlayışıyla ifade edil­ di. Bunlar kendilerini, köylülerin, tüccarlann ve zanaatkarların yoksun olduklan bir özgürlüge, soyluluga ve şerefe sahip görü­ yorlardı. Öte yanda, hayvancılann özgürlügünü ve gücünü engel­ leyecek ve onlan bir kez ovaya ya da stepe geldiklerinde yerleşik hayata çekecek tesirlerde bulunan güçler de olabiliyordu. Dolayısıyla ortakyaşamanın bozulması iki tür toplum arasında süregiden savaş durumundan başka nedenlerden kaynaklandı. lklim degişiklikleri ve su sorunu yüzyıllardır etkili oluyordu; Salıra bölgesinin uzun süre kurak kalması bu durumu açıkça or­ taya koyar. Kırsal kesimde ya da çölde üretilen ürünlere duyulan talepte degişiklikler oldu: zeytinyağı, tahıl, post, yün, et ya da ulaşım için deveye duyulan talep daha çok ya da daha az olabili­ yordu. Köylerde yaşayanlara kıyasla daha saglıklı bir hayat süren göçerler arasında zaman zaman bir aşın nüfus krizi çıkabiliyordu ve nüfus artışı geçimlik araçlan yetersiz hale getirebiliyordu. Za­ man zaman siyasal değişiklikler de oldu; hükümdarlar güçlü ol­ duklan zaman yerleşik ·tanm alanianna yayılma eğilimi gösterdi1 34



ler; buralardan kentler için besin maddesi ve ordulan donatmak için vergi topladılar. Islam'ın döneminde çevre ülkelere dönük Arap fetihleri, yerleşik dünyayı kaplayan ve ortakyaşamı altüst eden bir göçmen seline yol açmadı. Arap ordulan degişik kökenierden gelen oldukça disiplinli asker gruplanndan oluşan küçük ordulardı. Bunlan, en azından han ve lrak'ta, sayılan tam olarak değerlendirilerneyen çok sayıda Arap kırsal göçer izledi. Ne var ki yeni hükümdarlarm çıkan tanm sistemini koruyarak bu sayede vergi ve gelir toplamaku. Önceleri toprağa sahip olanlar genellikle yerlerinden edildiler ve yeni yöne­ tici seçkinlerce özümlendiler. Ancak yerli köylüler olduklan yerde kaldılar ve askerlerle göçmenler toprağa ya da yeni kentlere yerleş­ tirildiler. Doğuda Horasan ve Semerkant'tan banda Endülüs'e kadar öncekilerden daha büyük kentlerin gelişmesi, yerleşik bir kırsal ke­ simin varolduğunu ve kentleri besieyecek kadar üretken olduğunu gösterir. Öte yanda çok geniş bir lslam cemaati içinde uzun mesa­ feli ticaretin gelişmesi ve her yıl Mekke'ye hacca gidilmesi deve ve öteki ulaşım hayvanianna olan talebi arttırdı. Ortakyaşamda meydana gelen bozulma, daha sonra, onuncu ya da onbirinci yüzyıllardan itibaren görüldü. Müslüman dünyanın kıyılannda nüfus dengesini değiştiren göçebe grup akınlan oldu. Türk göçerler lran'a ve Anadolu'nun yeni fethedilmiş bölgelerine yerleştiler. Bu hareket Moğol istilalan sırasında ve sonrasında da­ ha da gelişti. Uzak Batıda Atlas ve Salıra eteklerinden gelen Ber­ beriler kuzeye, Fas ve Endülüs'e doğru hareket ettiler. Ne var ki, Müslüman dünyanın orta bölgelerinde süreç farklı olabiliyordu. Bir bölge üzerinde yapılan bir araştırma1 konuyu aydınlaur. Bu bölge Dicle'nin bir kolu olan Diyala ınnağı çevresinde, Bağdat'ın muazzam nüfusuna besin ve hammadde sağlayan geniş ve sulak Güney Irak ovasındadır. Babil döneminden beri geliştirilen sula­ ma sistemi bu sistemi koroyabilecek güçlü bir hükümeti gerekti­ riyordu. Böyle bir hükümet erken Abbasi döneminde mevcuttu. Bu sırada, Sasani döneminin sonunda zayıflayan sistem onanldı ve restore edildi. Yüzyıllar geçtikçe durum değişti. Bağdat'ın ve burada yapılan ticaretin gelişmesi, kırsal fazlasından sağlanan ser­ vetin daha büyük bir bölümünün kırsal kesimden çok kentlerde 1 R. M. Adaıns, I.and behind Baghdad (Chicago, 1965). 1 35



kullanılması anlamına geliyordu. Merkezi hükümetin gittikçe za­



yıflaması kırsal kesimde denetimin, sulama faaliyetinin sürdürül­ mesinde fazla çıkan olmayan yerel valilerin ya da vergi toplayıcı­ larının eline geçmesine neden oldu. Büyük bataklıkların oluşma­ sına yol açan bazı ekolojik degişiklikler de olmuş olabilir. Bu ko­ şullarda sulama sistemi yüzyıllar süren bir zayıflama dönemine girdi. Tanıncılar bu sistemi korumak için gerekli kaynaklardan yoksundular. Kanallara su akışı azaldı, tarım alanlan terk edildi ya da otlaga çevrildi. Göçerligin yaygınlaşması bu durumda tarımın gerilemesine ne­ den olmaktan çok, bu gerilemenin sonucu olabilir. Ne var ki, Magrip'te olanlar bunun tam tersi gibidir. lik kez lbn Haldun ta­ rafından öne sürülen bir fikri devralan modem tarihçiler Mag­ rip'de yerleşik hayatın zayıflamasını bazı Arap aşiretlerinin, özel­ likle onbirinci yüzyılda Banu Hilal'in gelişine atfetmeyi alışkanlık haline getirmişlerdir. Bu aşiretlerin akınının ve yagmacıhgının Magrip'in daha sonraki tarihini derin biçimde etkiledigi düşünül­ dü. Bu gelişmeler yerleşik hayatın bekçileri olan güçlü hükümet­ leri yıkıma ugratmış, toprak kullanımını tarımdan otlaga çevirmiş ve yerli nüfusun yeni bir Arap göçmenleri denizine gömülmesine yol açmıştı. Ne var ki, modem araştırmalar sürecin bu kadar basit olmadıgını göstermiştir. Banu Hilal'in unsurlan aslında Tunus'a onbirinci yüzyılın birinci yarısında Mısır'dan gelip girdiler. Bun­ lar Mısır'daki Fatımi hanedanının Zirllerin iktidarını zayıflatmak için yaptıkları girişimlerin içinde yer aldılar. Kayrevan'm yerel hükümdarlan olan Zirller Fatımi hanedanının vasallanydı, ancak onlara sadakatten vazgeçtiler. Ne var ki o sırada Zirller de Kayre­ van ticaretindeki zayıflama nedeniyle güçlerini kaybediyorlardı ve kurdukları devlet eyalet şehirleri temelinde küçük prensiikiere bölünüyordu. Otorite zayıflamış ve ticaret ile göçerlerin yayılma­ sını mümkün kılan talep azalmış olabilirdi. Kuşkusuz göçerlerin yayılması yıkıma ve karışıklıga neden oldu; ancak Banu Hilal'in yerleşik hayata düşman oldugunu gösteren bir belirti yoktur. Öte­ ki hanedanlada iyi ilişkiler içindeydiler. Eger bu sırada kırsal dengede bir degişiklik olduysa, bu başka nedenlerden kaynaklan­ mış olabilir; ne evrensel ne de sürekli bir nedendir bu. Murabıtlar ve onları izleyen Hafsidiler güçlü hükümeti restore ettiklerinde, Tunus kırsal kesiminin çeşitli bölgeleri yeniden canlandı. Bu du1 36



rumda göçerligin gelişmesi muhtemelen kırsal ortakya�amda meydana gelen kopuşun yol açtığı bir olaydı. Bunun daha sonra bir sebep olarak görülmesi, karmaşık bir sürecin sembolik bir ba­ kışla ele alındıgını gösterir. Ayrıca Banu Hilal'in Berberi nüfusun Araplada yer degiştirmesine yol açacak kadar kalabalık oldugu da kanıtlanamaz. Aslında bu dönemden itibaren Arap dilinin yayıl­ dıgı görülmüş ve Magrip'in kırsal halklan ile Arap yanmadası arasındaki halklar arasında bir baglantının bulundugu fikri ortaya çıkmıştır; ancak bu gelişmenin nedeni Arap aşiretlerinin Serberi­ leri kendi içlerinde özümleyecek kadar yayılmalan degildi.2



Aşiret Toplumlan Kırsal kesimin bu yüzyıllardaki tarihi yazılmamıştır ve kolay ya­ zılamaz, çünkü gerekli kaynaklar eksiktir. Osmanlı dönemiyle il­ gili kaynaklar, henüz araştınimaya başlanan kapsamlı Osmanlı arşivlerinde mevcuttur. Daha yakın dönemler için dogrudan ince­ tenebilecek tamamlayıcı belgeler bulmak mümkündür. tki ya da üç yüz yıl önce olanlardan ve şimdi olanlardan, yüzyıllar önce ol­ muş olabilecek şeylere dogru giderek tartışmak tehlikelidir. Ne var ki, daha sonraki zamanlara ait bilgimizi Orta Dogu ve Magrip gibi bir cografi ortamda yer alan bir kırsal toplumun neye benze­ diği hakkında bir "ideal tip" oluştunnak için kullanırsak, bu, o · dönemin olaylannı ve süreçlerini anlamamıza yardımcı olabilir. Bu türden ekonomik ve toplumsal süreçler tek başına ele alın­ dıklannda genellikle "aşiret" olarak adlandınlan bir tür toplu­ mun ortaya çıkmasını saglarlar. Her şeyden önce bir aşiretin ne anlama geldigini sormak gerekir. Hem kırsal hem de köy topluluklannda, temel birim üç kuşak­ tan gelen çekirdek aile idi: taş, balçık ya da başka bir yerel malze­ meyle yapılmış köy evlerinde veya yün dokuma göçebe çadırla­ nnda birarada yaşayan büyük ana babalar, ana babalar ve çocuk­ lar. Erkekler esas olarak toprak ve hayvancılıkla ugraşırlar, kadın­ lar yemek pişirir, temizlik yapar ve çocuk bakarlardı; ancak tarla 2 M. Brett, 'Ibn Khaldun and the aralıisation of North Africa', Maghreb Review, c. 4, i (1979), s. 9-16; ve 'The Fatimid revolution (861-973) and its aftermath in North Africa', ]. D. Fage (ed.), Cambridge History of Africa, c. 2 (Cambridge,



1978), s. 631-6.



137



ya da sürü işlerinde hepsi birbirine yardımcı olurdu. Dış dünyay­ la iliskilerden resmen erkekler sorumluydu. Sosyal antropologlar tarafından pek çok kez incelenen, "şeref'' k�vramıyla ifade edilen degerler kırsal kesimde ya da en azından bu kesimin kentlerdeki fonnci dinden derin biçimde etkilenme­ yen yörelerinde çok eski zamanlardan beri varlıgını sürdünnüş­ tür. Bu varsayıma dayanarak, köylerde ve steplerde yaşayan ka­ dınların, peçeli ya da örtünmüş olmamakla birlikte, önemli ko­ nularda erkeklere tabi olduklannı -çeşitli yer ve zamanlarda- söy­ lemek mümkündür. lslam hukukuna göre degilse de, yaygın adedere göre toprak mülkiyeti erkege aitti ve ondan da erkek ço­ cuklara geçerdi: "erkek çocuk evin servetidir." Kendisine ait olanı savunmak, aile üyelerinin ya da bir aşiretin ya da mensup oldugu daha geniş bir grubun taleplerini karşılamak, bir erkek için şeref meselesiydi. Erkegin ailesindeki kadınlar -ana ve kızkardeşler, eş­ ler ve kız çocuklar- onun koruması altındaydı, ancak bu kadınla­ rın davranışlan da erkegin şerefini etkileyebilirdi: iffetsizlik ya da onların üzerinde hakkı olmayan erkeklerde toplumsal düzeni tehdit edebilecek güçlü duygular uyandıran davranışlarda bulun­ mak. Burada bir erkegin, ev halkının kadınlardan oluşan bölümü­ ne saygı rluyınasının yanı sıra, belirli bir kuşkusu ya da kadınla­ rın tehlikeli olabilecekleri korkusu da sözkonusudur. Mısır'ın ba­ tı çölünde yaşayan bedevi kadınlar üzerine yapılan bir araştırma, kadınların kendi aralarında söyledikleri şiir ve şarkılara dikkat çekmiştir. Kadınların üstlendikleri görevlerle ya da yasaklarla baskı altında tutulabilen kişisel duyguları ve aşkları, bu şiir ve şarkılarda ifade edildigi kadarıyla, içinde yaşadıkları ve resmen kabul ettikleri toplumsal düzene kuşku düşürür: yastığın üzerinde açılmış kollanna kavuştugıtnda o adamın babasını unut, büyük babasını da unut. 3 Ne var ki kadın yaşlandıgında, erkek çocukların anası ya da baş zevce olarak (birden fazla zevce varsa) sadece ailenin daha genç kadınlan üzerinde degil, erkekler üzerinde de daha büyük bir otoriteye sahip olabiliyordu. Bu türden bir çekirdek aile genellikle ne ekonomik ne de top3 L. Abul-Lughod, Veiled Sentiments (Berkeley, 1986), s. 147.



138



lumsal olarak kendine yeterli idi. Aile daha geniş olan iki tür bi­ rimle anonimleştirilebilir. Bunlardan biri, dört ya da bes kusak öncesinden gelen ortak bir ataya baglı ya da baglı olma iddiası ta­ şıyan bir hısım grubudur. Üyelerinin gerekliginde birbirinden yardım istediği, içlerinden birinin zarar görmesi ya da öldürülme­ si halinde öç alma sorumluluğu taşıyan bir gruptur bu. Öteki tür birim sürekli bir ekonomik çıkara dayanıyordu. Tanm­



la ugraşan ve yer degiştirmeyenler için köy -ya da ovalarda ya da vadilerde oldugu gibi büyük köyler söz konusuysa "mahalle"- böy­ le bir birimdi. Aileler arasındaki ayniıkiara rağmen toprağın ekimi için anlaşmalara varmak gerekiyordu. Bu da bazı yerlerde otlaga aynlan toprak ortaklaşa kullamlırken köyün sürekli bölünmesiyle yapıldı. Bazı yerlerde bölünme periyodik olarak, her ailenin tanm için belirli bir toprak payına



(milsa sistemi) sahip olmasım sağlaya­



cak şekilde yapıldı. Sulak topraklarda da suyun paylaşımı üzerine anlaşmalann yapılması gerekiyordu. Bu anlaşmalar çok çeşitli tarz­ larda yapılabiliyordu; örneğin, suyun bir akarsu ya da kanalla her parçası sürekli ya da periyodik olarak belirli bir toprak parçasımn sahibine tahsis edilecek şekilde bölünmesi. Tanm konusunda da anlaşmalar yapılabiliyordu. Toprağı yetersiz olan ya da kendisine ait toprağı olmayan bir tanıncı ürünün sabit bir bölümü karşılığın­ da bir başkasının toprağında çalışabiliyor veya bir başkasının top­ rağına bitki ya da meyve ağacı dikebiliyor ve onlann sahibi gibi davranabiliyordu. Kırsal gruplarda, çobanlık yapan birim -bir ot­ laktan diğerine topluca hareket edenler- benzer bir birim oluşturu­ yordu, çünkü kırsal göçerlik belirli ölçüde işbirliği ve toplumsal di­ siplin olmaksızın yürütülemezdi. Ne var ki burada toprağın bölün­ mesi söz konusu degildi; otlak olarak kullamlan toprak parçası ve su bunlan kullanan herkesin ortak mülkiyeti olarak görülüyordu. Bu iki tip birim arasında, hısımlık ya da ortak çıkar temelinde karmaşık bir ilişki vardı. Okuryazar olmayan toplumlarda pek az kişi beş kuşak önceki atalanm hatırlar. Bunlann ortak atalara sa­ hip olma iddialan, ortak bir çıkann, aksi halde edinemeyecekleri bir güç etkisi sağlayan sembolik ifade tarzı oluyordu. Ne var ki bazı koşullarda bir çatışma da çıkabiliyordu. Bir hısımlık grubuna mensup bir kişiye kimi zaman tam olarak yardım edilemiyordu, çünkü bu başka çıkariara ya da kişisel ilişkilere ters düşüyordu. Bu az çok süreklilik kazanmış asgari birimlerin ötesinde daha 139



büyük birimler de vardı. Bir bölgenin bütün köyleri ya da otlaga ayrılmış bütün bir bölgedeki çoban birimleri, hatta birbirinden oldukça ayrı gruplar kendilerini daha geniş bir bütüne, kendisini benzer gruplardan farklı gören ya da bunlara karşı muhalif bir tu­ tum alan bir "hizbe" ya da bir "aşiret"e mensup olarak görüyor­ lardı. Aşiretin varlığı ve birliği genellikle ortak bir ataya göre ifade ediliyordu; ancak herhangi bir ailenin ya da hizbin tam olarak hangi atadan geldiği kesin olarak bilinemiyor ve soyağaçlan za­ man zaman farklı birimler arasındaki değişen ilişkileri ifade et­ mek için uydurularak, değiştiTilerek ve manipüle edilerek aktan­ lıyordu. Ancak bunlar uydurolmuş olsa bile grup içi evliliklerle bir güç oluşturmak mümkündü. Aşiret her şeyden önce aralannda bağ olduğunu iddia eden ki­ şilerin beniınsedikleri bir isimdi. Bu isim kişiler üzerinde, örne­ ğin dışardan bir tehlike geldiğinde ya da büyük çaplı göç zaman­ lannda potansiyel bir etki yaratıyordu. Topluluk üyelerinin ge­ rektiğinde yardımlaşmalannı sağlayan bir anonim ruh



(asabiyyet)



oluşabiliyordu. Bir ismi paylaşanlar aynı zamanda bir şeref hiye­ rarşisine inancı da paylaşıyorlardı. Çölde yaşayan ve deve besle­ yen göçerler kendilerini en şerefli kişiler olarak görüyorlardı, çünkü en özgür hayat onlannkiydi, en azından dışsal bir otori­ teyle sınırlanmış değildi. Aşiret sisteminin dışında, küçük pazar şehirlerinin tüccarlan, gezgin satıcılar ve zanaatka.rlar (Sahra'daki Yahudi metal ustalan ve gene Arap çölünde, Solubba'daki metal ustalan) ve vahalardaki tanm işçileri vardı. Sadakati ve birlikteliği sağlayan bu tür isimler, bazen tek bir bölgede bazen daha geniş bölgelere yayılarak yüzyıllarca varlıkla­ nnı koruyabildiler. Banu Hilal, halk edebiyatında kutsallık kaza­ nan bir ismin, ister Arap ister Berberi olsun farklı kökenierden gelen gruplara bir tür süreklilik ve birlik sağlayabilmesine örnek oluşturur. Aynı şekilde, Güneybatı Arabistan'da Haşid ve Bakil isimleri erken lslam dönemlerinden başlayıp günümüze kadar aynı bölgede varlıklannı sürdürmüşlerdir. Filistin'de Kays ve Ye­ men gibi kadim Arap aşireti isimleri de modem zamanlara kadar kısmen bir kimlik ve köy ittifaklan arasında bir yardımlaşma



ara­



cı olarak hizmet etmiştir. Mağrip'in Berberi bölgelerinde Sanhaya ve Zanata isimleri benzer bir rol oynamıştır. Çoban biriminde ve köyde (ya da mahallede) yaşlılar ya da aile 1 40



reisieri bir tür otoriteye sahipti. Bu kişiler grubun kolektif bellegi­



ni korudular, topluluk işlerini düzenlediler ve grubu par�alan­



makla tehdit eden ayrılıklan uzlaştırdılar. Gerek yerleşik gerekse kırsal gruplarda, daha yüksek bir düzeyde farklı türden bir ön­ derlik görülebilir. Aynı dag vadisinde ya da ovada bulunan bir çok köyde veya aynı ismi kullanan bir çok çoban biriminde, bir üyesi seçilerek ya da kendi gücü sayesinde bütün gruba önderlik eden bir hakim aile ortaya çıkabiliyordu. Bu tür aileler dışardan gelebiliyor ve bu konumu askeri prestijle, dinsel tutunıla ya da anlaşmazlıklan uzlaştınna becerisiyle veya kent ya da hükümetle ilişkilerinde gruba aracılık ederek kazanabiliyorlardı. Kökenieri ne olursa olsun bunlar aynı gerçek ya da uydurma kökene sahip sayılarak aşiretin parçası olarak görülüyorlardı. Bu türden önderlerin ve ailelerin iktidan geniş bir yelpazede degişkenlik gösteriyordu. Bir uçta kırsal göçer aşiretlerin önderle­ ri



(şeyhler)



yer alıyordu. Bunlar grup kamuoyu içinde kazandık­



lan gücün dışında pek etkili bir iktidara sahip degildiler. Bir şeh­ re yerleşemedikleri ve farklı türden hükümdarlar haline geleme­ dikleri sürece zorlayıcı bir iktidara degil, sadece bir çekim gücü­ ne sahip oldular. Göçer aşiretler önder konumundaki ailenin ha­ şan ya da başansızlıgına baglı olarak gelişebilir ya da küçülebilir­ ler; taraftar kazanabilirler ya da taraftarlan onları terk edebilirdi. Gene de bu süreç soyagacı uydunnalanyla gizlenebiliyordu; öyle ki, gruba yeni katılan kişiler sanki öteden beri o gruba mensup­ muş gibi görünebiliyorlardı. Yelpazenin öteki ucuna dogru gidildiginde yerleşik tarım top­ luluklannın, özellikle vadilerin, az çok tecrit olmuş önder aileleri yer alıyordu. Bunlar uzun süredir aynı yerde yaşayanlar olabildigi gibi dışardan gelmiş istilacılar da olabiliyordu. Konumlarını aske­ ri akınlar ya da dinsel prestijle saglamış ya da bir komşu kentin hükümeti tarafından oraya yerleştirilmişlerdi. Onları yerli nüfusla baglayan aşiret dayanışması bagları zayıflayabiliyordu; ancak bunların denetim altında tuttuklan önemli yerlerden ya da elle­ rindeki silahlı güçlerden kaynaklanan belirli bir zorlayıcı güçleri de olabiliyordu. lktidann şumülüne bağlı olarak, bir aşiretin asa­



biyyet'i farklı bir



ilişkiyle, efendi ile himayesindekiler arasındaki



ilişkiyle yer degiştirebiliyordu.



141



YEDINCI BÖLÜM



Kentlerde Hayat



P�arfar ve Kentler Köylüler ve göçerler ihtiyaç duyduklan pek çok şeyi üretebiliyor­ lardı. Köylüler kendi evlerini balçık briketlerle inşa edebiliyorlar, kullandıklan kilimler ve giysiler kadınlar tarafından dokunabili­ yor, metal eşyalar gezgin zanaatkarlar tarafından imal edilebiliyor ve onanlabiliyordu. Ne var ki, hayatlannı sürdürebilmeleri için, ihtiyaç fazlası ürünlerini, bölgenin öteki kesimlerinde üretilmiş ürünlerle veya usta zanaatkarlarca imal edilen mallarla, çadırlar, mobilyalar, hayvan teçhizatı, kap kacak ve silahlarla mübadele et­ meye ihtiyaçlan vardı. Farklı tanmsal bölgelerin buluşma noktalannda düzenli aralık­ larla pazarlar kuruluyordu. Bu pazarlar genellikle bilinen, kolay ulaşılabilen yerlerde kuruluyor ve doğal bir buluşma yeri olarak kabul ediliyordu. Pazarlar haftada bir -bu durumda, örneğin, suh



el-arba'a veya



"Çarşamba pazan" olarak biliniyordu- ya da yılda



bir, "Allah'a yakın" olduğu düşünülen bir kadın ya da erkekle il­ gili kutsal sayılan bir günle ilintilendirilerek kurulabiliyordu. Za­ manla bu pazariann bazılan sürekli yerleşim yerleri, tüccarlann ve zanaatkarlann geçimlik besin maddelerini yetiştirmekten ya da hayvanlannı beslemekten kurtulup sadece kendi uzmanlık alanlannda çalıştıklan kasabalar haline geldi. Bu türden pazar ka142



sahalannın çogu küçük, hatta bazı köylerden daha da küçüktü. Nüfuslan birkaç yüz ya da bin kişiden oluşuyordu; ortada bir pa­ zar ve üzerinde dükkanlarla atelyelerin bulundugu bir ana cadde vardı. Bu kasabalar çevrelerini kuşatan kırsal kesimden belirgin sınırlada aynlmış da değildiler. Sürekli ikamet eden kasaba hal­ kından oluşan bir çekirdegin ötesinde, koşullar degiştikçe nüfus kasalıayla kır arasında degişebiliyordu. Büyük kentlerden uzakta ya da vahalarda yer alan daha küçük kasabalarda bir konışu aşiret şeyh'inin ya da bir yerel hükümdann otoritesi hüküm sürebili­ yordu. Aşiret ya da köy kavgalan pazara taşınmazdı; zanaatkarla­ rın ya da küçük tüccarların aşiret üyelerinin benimserlikleri şeref ve intikam yasalanna tabi olmadıklan düşünülüyor, bunlar aşiret sisteminin dışında görülüyordu. Ne var ki bazı yerleşimler yerel pazar kasabalanndan daha bü­ yüktü. Bunlar farklı türden bir çok tarımsal bölgenin birleştiği ve ürün mübadelesinin özellikle geniş kapsamlı ve karmaşık olduğu yerlerdi. Örnegin, kuzey Suriye'deki Halep, Suriye'nin iç kısımla­ nndaki ovalardan elde edilen tahılı, meyve agaçlannın ve kuzeye dogru uzanan tepelerdeki ormanların ürünlerini, tepeliklerde beslenen koyunlan ve Suriye çölünün geniş düzlükterindeki de­ veleri alıp satanların buluşma yeriydi. Eğer çevre bölgeler pazara kolayca taşınabilen büyük bir besin maddesi ve hammadde fazlası üretiyor idiyse, o yerleşim büyük ölçekte mamul mal üreten bir usta zanaatkarlar merkezi haline geliyordu. Eger kent ya da kasa­ ba onu bu türden başka yerlere baglayan deniz, ırmak ya da çöl yollarına yakınsa, bir örgütlenme merkezi ya da degerli malların uzun mesafeli ticaretinin yapıldığı gemiler için bir liman da olabi­ liyordu. Bu değerli mallar öylesine karlıydı ki, ulaşım maliyeti ve riski göze alınabiliyordu. Bu türden koşulların ve hayat tarzında belirli bir istikrarın va­ rolması halinde büyük kentler gelişebiliyor ve varlıklanm sürdü­ rebiliyorlardı. Bir lslam imparatorlugunun kurulması ve daha sonra Hint Okyanusu dünyasını Akdeniz dünyasına bağlayan bir lslam toplumunun gelişmesi, lslam dünyasının bir ucundan öteki ucuna uzanan bir büyük kentler zincirinin oluşması için gerekli koşullan sağladı. Bu kentler şunlardı: Endülüs'te Cordoba, Sevil ve Granada, Fas'ta Fez ve Marakeş, Tunus'ta Kayrevan ve daha sonra Tunus, Mısır'da Fustat ve daha sonra Kahire, Suriye'de Şam 143



ve Halep , Bau Arabistan'da Mekke ve Medine, Irak'ta Bağdat, Mu­ sul ve Basra, bunlann ötesinde İran, Semerkant bölgesi ve kuzey Hindistan kentleri. Bu kentlerin bazılan Islam'ın gelişinden önce de varolmuşlar, bazılan ise Islam fetihlerinden ve daha sonra ge­ len hanedanlann gücünden doğmuşlardı. Bunlann çoğu kıyılarda değil, iç bölgelerde yer alır. Müslümaniann Akdeniz kıyısında el­ de tuttuklan yerler istikrarsızdı ve buralardaki limanlar denizden gelen düşman saldmianna açıktı. Onuncu ve onbirinci yüzyıllarda İslam ülkelerindeki büyük kentler dünyanın batı yansında yer alan en büyük kentlerdi. El­ deki sayılar tahminidir, ancak kent alanı ve kentteki kamu binala­ nmn sayısı ve büyüklüğü temelinde bir değerlendirme yapmak imkansız değildir. Buna göre, ondördüncü yüzyılın başlannda Kahire'de ikiyüzellibin kişi yaşıyordu. Bu yüzyılda Kara Ölüm de­ nilen veba salgını yüzünden nüfus azaldı ve eski büyüklüğüne ulaşması biraz zaman aldı. En büyük Abbasi iktidan döneminde Bağdat için verilen, bazen bir milyonu ya da daha fazlasını bulan sayılar kesinlikle çok büyüktür, ancak bu kent de en azından Ka­ hire'yle kıyaslanabilir bir büyüklükte olmalı. Kent 1300'de, çevre­ sindeki sulama sisteminin zayıflaması ve Moğollann kenti fethe­ dip yağmalamalan nedeniyle önemli ölçüde küçüldü. Ispanya'da­ ki Cordoba da benzer büyüklükte bir kent olmalı. Onbeşinci yüz­ yılda, Halep, Şam ve Tunus'un nüfuslan muhtemelen 50.000 ile 100.000 arasında idi. Bu sırada Batı Avrupa'da Kahire büyüklü­ ğünde bir kent yoktu. Floransa, Venedik, Milano ve Paris'te muh­ temelen 100.000 cıvannda insan yaşarken, İngiltere, Hollanda, Belçika, Lüksemburg, Almanya ve Orta Avrupa ülkelerinin kent­ leri daha küçüktü.



Kmt Nüfusu Kent nüfusunun zengin ve hakim bir kesimi, kırsal bölgelerden besin maddesi ve hammaddeler getiren ya da uzun mesafeli de­ ğerli mal ticaretiyle uğraşan büyük tüccarlardan oluşuyordu. Bu dönemde bu ticaretin örnekleri, tekstil, cam, Çin porseleni ve belki de en önemlisi- baharat idi; bunlar İslam'ın daha erken dö­ nemlerinde Güney ve Güneydoğu Asya'dan, Körfez, Siraf ve Basra limanlanna, daha sonra Kızıldeniz yoluyla Mısır limanlanndan 144



birine ve oradan Kahire'ye getiriliyor ve kara yoluyla vcyıı Dıımi­ etta (Dimyat), Rosetta (Raşid) ve İskenderiye limanlanndan d�­ niz yoluyla, bütün Akdeniz dünyasına dagıulıyordu. Altın, Nil nehri yoluyla Etyopya'dan getirilip kervanlarla Kahire'ye, Nijer ır­ magı bölgelerinden Salıra yoluyla Mağrip'e ulaştınlıyordu. Köle­ ler Sudan ve Habt:şistan'dan ve Slav adalanndan getiriliyordu. Bütün ticaret Müslüman tüccarların elinde degildi. Akdeniz ti­ careti büyük ölçüde Avrupalı gemilerin ve tüccarların, önce Amalfi, daha sonra Cenova ve Venedik'in denetiminde idi; onbe­ şinci yüzyılda Fransızlar ve İngilizler de görülmeye başladı. Müs­ lüman kentlerdeki tüccarlar, onbeşinci yüzyılın sonunda Porte­ kizliler Ümit Burnu'nu dolaşan yolu açana kadar, Magrip ile Batı ve Orta Asya'daki büyük kara yollanın ve aym zamanda Hint Ok­ yanusu yollanın, denetim altında tuttular. Bu tüccarlann çoğu, bir süre Mısır'ın baharat ticaretine hakim olan Ketimi tüccarlan gibi Müslüman idi, ancak ltalya, Kuzey Avrupa ve Bizans İmpara­ torluğu kentleriyle aile ve cemaat baglantılan olan, Bagdat, Kahi­ re ve Mağrip kentlerinden Yahudiler de vardı. Büyük kentlerden gelen tüccarlara ek olarak daha küçük yerlerden gelen, daha ka­ palı ilişkiler içinde yaşayan ve belirli ticaret türlerini denetim al­ tında tutan gruplar vardı. (Bu gelenek modem zamanlara kadar varlıgım sürdürdü; daha sonraki bir dönemde, Mağrip'te, bu tür gruplar Tunus kıyısındaki Cerbe adasından, çölün kıyısındaki Mzab vahasından ve Güney Fas'taki Sus bölgesinden geliyordu.) Tüccarlar için iki genel sözleşme türü vardı. Biri genellikle aynı aile üyeleri arasında görülen ortaklıktı; iki ya da daha fazla ortak, yatırımlanyla orantılı olarak riskleri ve karlan paylaşırlardı. Öteki



commenda (mudarebe)



idi; bu yöntemde bir yatırımcı, malları ya



da sennayeyi, bunları ticaret için kullarup önceden kararlaştınl­ mış bir kar payıyla yatırımcıya iade eden birine emanet ediyordu. Bir kentteki tüccarların bir başka kentte acentaları olabiliyordu ve örgütlü bankalar varolmasa da, ömegin senet göndererek uzak mesafelere kredi verebilmenin çeşitli yolları vardı. Ticaret sistemi­ nin temeli paylaşılan degerler ve kabul edilen kurallar zemininde karşılıklı güvendi. Büyük kentler aynı zamanda bir yerel pazar için mal -tekstil, metal eşya, çömlek, deri eşyalar ve işlenmiş besin maddeleri- üre­ ten imalat merkezleri ve daha geniş bir pazar için nitelikli mallar, 1 45



özellikle kaliteli tekstil ürünleri imal eden merkezlerdi. Ne var ki, Müslüman dünyanın dışındaki pazarlar için yapılan üretimin on­ birinci yüzyıldan itibaren önemini kaybettigini ve başka yerlerde, Çin'de, Hindistan'da veya Batı Avrupa'da üretilen mailann transit ticaretinin önem kazandığını gösteren bazı bulgular vardır. Bu de­ gişim Avrupa'da kent hayaunın yeniden canlanmasıyla ve özellik­ le ltalya'da tekstil endüstrisinin gelişmesiyle baglantılı idi. Üretim birimleri genellikle küçüktü. Ustanın atölyesinde birkaç işçi ve çırak olurdu; büyük ölçekli endüstriler, hükümdar ya da ordu için üretim yapan endüstriler -askeri mühimmat, tekstil üre­ ten kraliyet atelyeleri- ile Mısır ve başka yerlerdeki şeker fabrikala­ n idi. Kente sıkıca kök salmış yegane sınıf tüccarlar değildi. Dük­ kancılar ve usta zanaatkarlar da sürekliligi olan bir kent sınıfı oluşturdular. Usta işçilik babadan ogula geçiyordu. Bir dükkanın ya da atelyenin mülkiyeti ya da sahipliği kuşaktan kuşaga geçebili­ yordu. Bunlann sayısı mekanla ve bazen de yetkililerin yapttklan düzenlemelerle sınırlanıyordu. Bir modem Fez tarihçisi, başlıca pazariann ve atelye alanlannın onaltıncı yüzyıldaki durumu ve büyüklügünün, yirminci yüzyılın başındakilerle neredeyse aynı oldugunu, o dönemde yaşayan Leo Africanus'a (y. 1485-1 554) da­ yanarak belirtmiştir. Bu toplunısal tabakada yer alanlar büyük tüc­ carlara nazaran düşük bir gelir düzeyine sahiptiler. Zanaatkarlığın ya da perakende ticaretin geliri uzun mesafe degerli mal ticaretin­ den saglanan gelir kadar büyük degildi. Pek çok zanaatkar büyük sermaye kaynaklanndan yoksundu. Kahire'yle ilgili bir araşurma, bu dükkan ve atelyelerin önemli bir bölümüne büyük tüccarlann ya da dinsel vakıflann sahip oldugunu göstermişti. Bunlar genel kabul gören dürüst ve nezih zanaatkarlıga uygun, şerefli bir biçim­ de ticaretle ugraşan istikrarlı bir nüfus kesimi olmamn prestijin­ den yararlanabiliyorlardı. Zanaat dallannda, degerli metal, kağıt ve parfüm işlerinden, dericilik, boyacılık ve kasaplık gibi "temiz ol­ mayan" işlere uzanan bir saygı hiyerarşisi vardı. Kentlerde sabit ve sürekli yerleri olan bu zanaatkar ve düllin­ cı nüfusun çevresinde daha az incelmiş emek gerektiren işlerle ugraşan daha geniş bir nüfus vardı: gezgin satıcılar, sokak temiz­ likçileri, büyük kentin yan işsiz proletaryası. Çogu kez bu tabaka büyük bir kırsal göçmen kesimini içermiş olmalı. Kent ile kırsal kesim arasındaki çizgi çok belirgin degildi; kentin çevresinde, 146



Şam yakınlarındaki meyve yetiştirilen, geniş ve sulak el-Gutc bahçeleri gibi mahalleri vardı. Bu bahçelerde çalışanlar



muhteme­



len kentte yaşıyorlardı. Kentlerin eteklerinde uzun mesafeli tica­ rette kullanılan kervanların geçtigi ve hayvanların satın alınıp do­ natıldıgı semtler vardı. Bu semtler kırsal kesimden gelen bir nu­ fusu cezbediyordu. Kuraklık ya da karışıklık dönemleri de köylü­ lerin köylerinden kaçmalanna yol açabiliyordu.



Hukuk ve V1ema Büyük kentlerdeki hayatın ihtiyaçları köylerde ve çadırlarda yaşa­ yanlarınkinden farklı idi. Uzmanlaşmış işçilerle sancıların üretim sürecinde birbirini etkilemesi, farklı kökenierden ve inançlardan insaniann bir araya gelmesi, sokaklardaki ve pazardaki hayatın sundugu degişik imkanlar ve sorunlar, öteki insanların belirli ko­ şullarda nasıl davrandıklanna ve nasıl davranmalan gerektigine dair ortak beklentileri ve genellikle geçerli kabul edilen ve itaat edilen bir kurallar ve alışkanlıklar sistemini gerektiriyordu. Ce­ maatin yaşlıları tarafından korunup yorumlanan yerel adetler (örj) artık tek başına yeterli degildi. Abbasi döneminden itibaren



şeriat



Müslümanlararası ilişkilerin düzenlenmesinde bir rehber



olarak Müslüman kent halkından genel kabul gördü ve Müslü­ man hükümdarlarca savunuldu.



Şeriat,



ticari sözleşme biçimleri­



ni, meşru kar saglamanın sınırlarını, kocalada eşleri arasındaki ilişkileri ve mülkün bölüşülmesini düzenledi.



Şeriat'ı



uygulayan yargıçlar özel okullarda,



medreseler'de egitil­



di. Kayıtları tutan bir katiple birlikte evinde ya da mahkeme bina­ sında oturan bir kadı vardı. llkesel olarak, muteber tanıkların sa­ dece sözlü ifadeleri kabul ediliyordu. Zamanla bir yasal tanıklar grubu



(udul)



oluştu. Bunlar başkalarının tanıklıgını teyit ederler



statü kazandınrlardı. Uygulamada, yazılı udul tarafından saptanarak sözlü tanıklıga



ve tanıklıga makbul bir belgelerin dogrulugu,



dönüştürülürlerse kabul edilebilirlerdi. Zamanla bazı hanedanlar dört



mekteb'i



ya da hukuk okulunu eşit derecede geçerli olarak



benimsediler: Memlüklerin yönetimi altında bu okullardan çı­ kanlar resmen kadı olarak atandı. Her kadı kendi mektebinin ög­ retilerine göre yargıda bulundu. Temyiz sistemi yoktu ve bir yar­ gıç kararı hukuksal bir hata olmadıkça degiştirilemezdi. 147



llkesel olarak yargıç sadece vahiyden türetilen kabul edilmiş



yasayı uyguluyordu, ancak uygulamada sistem bu durumun ge­ rektirdigi ölçüde evrensel ya da katı değildi. Aslında şertat bütün insan faaliyetlerini kapsamıyordu: en çok kişisel



statü



sorunlan



(evlenme, boşanma, miras), daha alt düzeyde ticari meseleler ve en alt düzeyde ceza ve anayasal sorunlar vardı. Kadı, ceza davala­ nnda, özellikle Kuran'ın yasakladığı ve kesin cezalann verildiği bazı eylemlerde (yasal olmayan cinsel ilişki, hırsızlık ve şarap iç­ mek) belirli bir uzmanlığa sahipti; aynı zamanda, dine aykın ey-' lemleri cezalandırma konusunda daha genel bir uzmanlığı vardı. (Ne var ki, pratikte en ağır ceza karadan, özellikle devletin esen­ liğiyle ilgili meselelerde,



kadı tarafından değil hükümdar ve onun



memurlan tarafından veriliyordu.) Genellikle



kadı ya bırakılan adalet alanında '



bile, onun uygula­



dığı kanun, kitaplarda görüldüğü kadar kau değildi.



Kadı, kendi­



sine düşen rolü, kanunu kelimesi kelimesine uygulamaktan ziya­ de anlaşmazlığa bir çözüm bulmak suretiyle toplumsal uyumu korumaya çalışarak, bir uzlaştırıcı olarak yorumlayabiliyordu.



Kadı'ya ek olarak bir başka hukuk



uzmanı, hukuk



meselelerinde



(jetvtl) verınede uzman olan bir hukuk bilgini, müftü var­ Fetvalar, kadı tarafından kabul edilebiliyor, zamanla hukuk



hüküm dı.



tezleri içinde anonimleştiriliyordu.



Kadı kent hayatında önemli bir sima idi. Sadece yasalan uygu­ lamakla kalmıyor, bir kişinin ölmesinden sonra miras yasalanna göre mülkün bölünmesinden de sorumlu oluyordu. Hükümdar ona başka yetkiler de verebiliyordu. Hukuku öğreten, yorumlayan ve uygulayanlar, başka dinsel gö­ revleri yerine getirenlerle birlikte -camide ibadet edenleri yönlen­ direnter veya Cuma namazında vaaz verenler- kent toplumu için­ de ayn bir tabaka oluşturmuşlardı: dinsel ilim adamlan, ulema, paylaşılan inançlar, değerler ve uygulamalar sisteminin koruyucu­ lan. Bunlar tek bir sınıf olarak görülemezler, çünkü farklı işlevleri yerine getirerek ve çeşidi derecelerde halkın saygısım kazanarak bütün topluma yayılmışlardı. Ne var ki onlann da üstünde tam olarak kentli seçkinterin bir kesimini oluşturan bir grup, yüksek



ulemtl



yer alıyordu: ana saraylardaki yargıçlar, büyük okullardaki



öğretmenler, belli başlı camilerdeki vaizler, öğretim ve dindarlık konusunda da [ ehliyetlerinin] tanınması halinde türbelerin bekçi148



leri. Bunlann bazılan Peygamber'in kızı fatma ve kocası Ali lbn Ebu Talib aracılıgıyla Peygamber soyundan geldiklerini ler. O zamana kadar Peygamber'in torunlan,



iddia etti­



seyyidler veya şerijler,



özel bir saygı görüyorlar ve bazı yerlerde önderlik edebiliyorlardı. Fas'ta onaltıncı yüzyıldan itibaren hükmeden iki hanedan meşru­ luk iddialannı taşıdıklan şerif unvanına dayandırdılar.



Yüksek ulema'nın kentli seçkinler arasında yer alan öteki un­



surlarla, tüccarlar ve itibarh zanaatlann ustalanyla yakın ilişkisi vardı. Bunlar ortak bir kültüre sahiptiler. Tüccarlar ogullannı din bilginleri tarafından egitilmeleri, Arapça, Kuran ve belki de hu­ kuk bilgisi edinmeleri için okullara gönderirlerdi. Bir adamın hem öğretmen hem de bilgin olarak çalışması ve aynı zamanda ti­ caretle uğraşması mümkündü. Tüccarlann, hukuk uzmanlan ola­ rak, belirli bir dilde resmi belgelerin yazılması, mülkiyede ilgili anlaşmazlıklann çözülmesi ve ölümden sonra mülkün bölüşü­ münün denetlenmesi için ulema'ya ihtiyaçlan vardı. Önemli ve saygıdeğer tüccarlar iyi şöhretli kişiler olarak udiil görevi yapabi­ liyorlardı ve bunlann tanıklığı kadı tarafından kabul ediliyordu. Tüccar, usta zanaatkar ve ulema aileleri arasında evlilikler ol­ duguna ve evlilikle ifade edilebilen iç içe geçmiş ekonomik çıkar­ Iara dair bulgular vardır. Bunlar kolektif olarak kent servetinin büyük kısmını denetliyorlardı. Ticaretin bağımlı oldugu ilişkile­ rin özel niteliği, balıtım ticarete bağlayaniann hızlı yükseliş ve düşüşlerine yol açtı, ancak ulemd aileleri varlıklannı daha uzun süre koruyabildiler; babalar ogullannı kendi yerlerini alacak şe­ kilde yetiştirdiler; yüksek görev yerlerinde bulunanlar nüfuzlannı ailenin daha genç üyeleri için kullanabildiler. Gerek tüccarlann gerekse yüksek ulemanın ellerindeki serveti şeriat'ın yetki verdigi bir dinsel kurumlar sistemi



bus)



(vakıf ya da



hu­



aracılığıyla bir kuşaktan diğerine iletmesi mümkündü. Vakıf



bir mülk parçasından hayır amaçlanyla, örneğin camilerin, okul­ lann, hastanelerin korunması, halk çeşmelerinin ya da gezginle­



rin konakladığı haniann korunması, mahkümlara gelir sağiimma­ sı ya da hasta hayvaniann tedavi edilmesi için sürekli gelir sağla­ yan bir tahsisat idi. Ne var ki bu kurum kurucu ailenin yaranna da kullanılabiliyordu. Kurucu, ailenin bir üyesinin yönetici olma­



sını ve kendisine maaş bağlanmasını şart koşabiliyordu. Veya ku­ rumdan sağlanan ekonomik fazlalann aile üyelerinden birinin to1 49



nınlanna yaşadıklan sürece verilmesi, daha sonra hayır amaçlan için kullanılması saglanabiliyordu. Bu tür uygulamalar istismara



Vakıflar kadı'nın, nihai olarak da hükümda­ nn gözetimi altında tutuluyordu; böylece servetin iletilmesine, ti­ da yol açabiliyordu.



cari risklere, israfa ya da hükümdarlann yağınalanınasına karşı bir koruma sağlanmış oluyordu.



Köleler Kent nüfusunun servet ve toplumsal saygınlığa göre dikey bölün­ mesi başka türden bölünmelerle kesiliyordu: köleler ve özgür olanlar, Müslümanlar ve gayri Müslimler, erkekler ve kadınlar. Çalışan nüfusun az çok ayırt edici bir unsuru ev hizmetçileri idi. Bunlar, çoğu kadın ve köle olduğu için ayn tutuluyorlardı. Ev içinde verilen bu tür hizmet ya da yapılan iş kadınlara açık olan neredeyse tek kent mesleği idi. Kölelik fikri onaltıncı yüzyıldan itibaren Batı Avrupa uluslan tarafından keşfedilip yerleşilen Ku­ zey ve Güney Amerika ülkelerindeki kurumlarla tam olarak aynı değildi. Kölelik Islam hukukunun kabul ettiği bir statüdür. Bu hukuka göre özgür doğan bir Müslüman köleleştirilemezdi: köle­ ler savaşta ya da başka şekilde esir alınan gayri Müslimler ya da köle ana babalann köle olarak doğmuş çocuklanydı. Bunlar öz­ gür insaniann yaradandıklan yasal haklara sahip değildiler, an­ cak



şeriat



onlara adalet ve ineelikle davramlmasım emrederdi.



Onlan özgürleştinnek saygıdeğer bir davramştı. Efendi ile köle arasında yakın bir ilişki olabilir ve bu kölenin özgürleştirilmesin­ den sonra da devam edebilirdi. Köle efendisinin kızıyla evlenebi­ lir ya da onun adına işleri yürütebilirdi. Hukuksal kölelik kategorisi çok farklı toplumsal gruplan kap­ sıyordu. Erken Abbasi döneminden itibaren halifeler orta As­ ya'daki Türk halklanndan gelen köleleri ordulanna kattılar ve bu uygulama devam etti. Esas olarak Orta Asya ve Kafkasya'dan alı­ nan ve Slav bölgelerinden Mağrip ve Endülüs'e getirilen asker kö­ leler ve özgür kişiler hanedanlann destekçisi oldu. Bunlar hane­ dan kurucusu da olabiliyorlardı; Mısır ve Suriye'yi 1 250'den 1 5 1 7'ye kadar yöneten Memlükler köle olarak toplanan ve eğiti­ len, lslam'ı benimseyip özgürleşen bir gruptu. Ne var ki bu asker köleler köleleştirilenlerin çoğuyla aynı statü1 50



de görülmeyen ayn bir kategori oluşturdular. Bazı bölgelerde ta· nınsal köleler vardı. Doğu Afrika'dan getirilenler Abbasi dönemin­ de Güney Irak'ta hayli önem kazanmışlardı. Bu köleler yukan Nil vadisinde ve Salıra vahalannda topragı işlediler. Ne var ki genel­ likle köleler ev içi hizmetkar ve kentlerde cariye olarak kullanıldı­ lar. Kara Afrika'dan Hint Okyanusu ve Kızıldeniz üzerinden, Nil boylinca ya da Salıra yollanndan getirildiler. Çoğu kadındı, ancak evin mahremiyetini korumakla görevli hadımlar da vardı.



Kentteki Müslümanlar ve Gayri Müslimler Kentler bir toplanma ve aynşma yeriydi. Arap yanmadasının dı­ şında neredeyse bütün kentlerde çeşitli Yahudi ve Hıristiyan ce­ maatlere mensup nüfus vardı. Bunlar kentin kamu faaliyetlerine katılıyorlar, ancak toplumun ayn bir bölümünü oluşturuyorlardı. Onlan Müslümanlardan ayıran çeşitli etkenler vardı. Hükümete özel bir kelle vergisi



(ci.zye) ödüyorlardı.



Islam hukuku ve adetle­



rine göre farklılıklannı gösterecek belirtiler taşımalan gerekiyor­ du: özel bir giysi giymek, Peygamber'i ve lslam'ı çagnştıran bazı renklerden (özellikle yeşil) kaçınmak, silah taşımamak ve ata bin­ mernek Yeni tapınaklar inşa edemez, izin almadan eskilerini ona­ ramaz ve bu binalan Müslüman tapınaklannı gölgede bırakacak şekilde düzenleyemezlerdi. Ne var ki, bu tür kısıtlamalar daima ve birörnek uygulanmadı. Evlilik ve ınirasla ilgili yasalara daha büyük bir titizlikle uyuldu. Bir gayri Müslim bir Müslümanın mi­ rasçısı olamazdı. Bir gayri Müslim erkek bir Müslüman kadınla evlenemez, fakat bir Müslüman erkek bir Yahudi ya da bir Hıristi­ yan kadınla evlenebilirdi. Müslümaniann başka dinleri benimse­ meleri kesinlikle yasaklanmıştı. Yahudilerin ve Hıristiyanlann ayn varoluşlannın bir belirtisi, bazı ekonomik faaliyetlerde özel olarak önemli bir konumda bu­ lunmalan ve başka bazı ekonomik faaliyetlerden dışlanmalan idi. Y üksek düzeyde bazı Yahudi ve Hıristiyanlar kimi hükümdarlann saraylannda ya da yönetiminde önemli görevlerinde bulundular. Fatımilerin, Eyyubilerin ve Memlüklerin Mısır'ında, Kıpti görevli­ ler mali hizmetlerde önemliydiler. Tıp Yahudilerin önem kazan­ dıklan bir meslek oldu ve Yahudi saray hekimleri büyük bir nü­ fuza sahip olabildiler. Eger bir Yahudi ya da Hıristiyan lslam'ı be1 51



nimsediyse daha da yükselebiliyordu; bazı dönmeler başvezir ol­ dular ve etkin bir iktidan ellerinde tuttular. Müslüman kentlerdeki Yahudiler de Akdeniz Avrupa limanla­ nndan ve Memlükler dönemine kadar Hint Okyanusu'ndan yapı­ lan uzun mesafeli ticarette önemli bir rol oynadılar. lanaatlar ara­ sında, ilaçlarla, alun ve gümüşle ilgili olanlar, kendileri veya Müs­ lümanlar için çalışan Yahudilerin ya da Hıristiyanlann elinde top­ lanmaya başladı. Müslüman-gayri Müslim ilişkileri aynı kentte yan yana yaşa­ yanıann kanldıklan karmaşık toplumsal ilişkiler bütününün sa­ dece bir parçasıydı ve bu parçanın herhangi bir yerde ya da za­ manda önem kazanması koşullara baglıydı. lslam hakimiyetinin erken yüzyıllannda üç dine mensup olanlar arasında toplumsal ve kültürel ilişkinin çok fazla oldugu görülür. Emevi tspanya'sın­ da Müslümanlar ile Yahudiler, Abbasi Bagdaı'ında Müslümanlar ile Nasturi Hıristiyanlar arasındaki ilişkiler yakın ve rahattı. Ne var ki aradaki engeller zaman geçtikçe yükselmeye başladı. Hıris­ tiyanlann ve muhtemelen daha az bir ölçüde Yahudilerin lslam'ı benimsemeleri, bir çogunlugu küçülen bir azınlıga dönüştürdü. lslam, bir yönetici seçkinler kesiminin dini olmaktan çıkıp kent nüfusunun hakim inancı haline gelirken, Müslümanlar gayri Müslimlerle etkileşmeden yaşayabildikleri kendi toplumsal ku­ rumlanm geliştirdiler. Müslüman hakimiyetinin uzun yüzyıllannda Müslüman hü­ kümdarlann gayri Müslimleri sürekli ve kasıtlı cezalandırdıklan bazı dönemler oldu: ömegin, Mısır'da Faumi Halifesi el-Hakim'in



(996-1021), Magrip'te Murabıtlann, tran ve Irak'ta lslam'ı benimse­ rnelerinden sonra bazı Mogol hükümdarlann saltanat dönemlerin­ de. Ne var ki bu türden cezalandırma Sünni İslam'ın sözcüleri tara­ fından kışkırulmadı ya da meşrulaşunlınadı; dinsel ilim adamlan,



ulema, gayri Müslimlerin statülerini belirleyen yasalan



ihlal etme­



melerini, ancak bu yasalann sınırlan içinde şerfat'ın onlara garanti ettigi korumadan yararlanmalanm saglamaya çalıştı. Yahudilerin ve Hıristiyanlann üzerlerindeki baskılar, düşmanlıgın dogrudan dog­ ruya hükümdann gayri Müslim memurlanna yöneltilebildigi savaş ya da ekonomik darlık dönemlerinde, esas olarak kentli kitlelerden gelebiliyordu. Böyle zamanlarda hükümdar uzun süreli olmasa da yasalan titizlikle uygulayabiliyor, gayri Müslim görevlileri azledebi1 52



liyordu. Bu tür krizler, Mısır ve Suriye'deki Memlük hükümdarlıiD. döneminde çeşitli zamanlarda görüldü. Yahudilerin ve Hıristiyanlann cemaat örgütlenmesi bir tür ko­ ruma saglayabiliyor ve zaman zaman görülen baskılar ve bir azın­ lık olmanın sürekli dezavantajlan karşısında belirli bir dayanış­ nıayı sürdürebiliyordu. Çeşitli Hıristiyan ve Yahudi cemaatleri bir kilise ya da sinagogun çevresinde toplanan yerel grubun dayanış­ masıyla ve yüksek [dini] otoritelerin himayesinde birarada tutul­ du. Abbasi halifeleri döneminde Yahudiler arasında, "Exilarkh" ya da "Esirlik Prensi" ne [Reş Galuta-en. ] bir şeref payesi verildi. Bu görev Kral Davut'un soyundan geldigi iddiasını taşıyaniara ve­ riliyordu. Ikisi Iran'da biri Filistin'de bulunan başlıca yüksek okullann ya da ögrenim gruplannın başkanlan daha da etkin bir önderlik konumu sagladılar. Bunlar farklı cemaatlerin yargıçlannı atıyorlardı. Daha sonra, halifelik bölündügünde yerel önderler or­ taya çıktı: yargıçlar, bilginler ve "seküler" önderler. Mısır'da bü­ yük düşünür Ibn el-Meymun'un soyundan gelenlerin yaptıklan bir görev,



nagid ya da reis el-yahud [Yahudilerin Başı] , sonuncusu­



na bir örnek oluşturur. Aynı şekilde, çeşitli Hıristiyan cemaatlerinde patrtlder ve pis­ koposlar da otorite sahibiydiler. Abbasi halifelerinin yönetimi sı­ rasında Bagdat'taki Nasturi Patrigi ve daha sonra Mısır hanedan­ lannın yönetimi altında Kahire'deki Kopt [Kıpti] Patrigi nüfuzu ve saygınlıgı olan özel bir konuma sahipti. Cemaat başkanlan Müslüman hükümdar ile gayri Müslim teba arasında yapılan zirn­ me'yi ya da koruma sözleşmesi şartlannı yerine getirmekten so­ rumluydular. Bu sözleşme, banş, itaat ve düzeni saglanıayı amaç­ lıyordu. Cemaat başkanlan kelle vergisinin toplanmasında da rol oynamış olabilirler; ancak nomıal koşullarda bu verginin hükü­ met memurlan tarafından toplandıgı görülür. Bunlann cemaatleri içinde de bir işlevleri vardı: okullan ve topluınsal hizmetleri de­ netliyorlar, doktrin ve ayinlerde sapmalan önlemeye çalışıyorlar­ dı. Aynı zamanda iki ayn cemaate mensup olanıann katıldıgı ka­ mu davalanna bakan yargıçlann kanunlan uyguladıklan mahke­ meleri de denediyor veya anlaşmazlıklan çözüyorlardı. Ne var ki, Yahudiler ile Hıristiyanlann istemeleri halinde bunlann davalan­ na Müslüman



kadı



bakabiliyordu. Bu uygulamaya sık sık başvu­



roldugu görülür. 1 53



Kentteki K.ıulıJtlar Bildigirniz kadarıyla kadınlar kentin ekonomik bayannda sınırlı bir rol oynadılar. Ev içi hizmetkar durumundaydılar. Bazılan tica­ ret ve zanaat işlerinde kocalanna yardım edebiliyordu. Eğlence iş­ lerinde çalışan, dansöz ve şarkıcı kadınlar da vardı. Ne var ki, ge­ nelde büyük kentlerin merkezi faaliyetlerine, çogu ihraç edilen değerli mallann üretimine katılmadılar. Açıkça faal olan kadınlar yoksul ailelerin kadınlanydı. Bir aile zengin, güçlü ve saygıdeğer ise, kadınlar, evin



harem denilen



özel bir bölümüne kapatılırlardı.



Bu kadınlar evden sokağa ya da kamuya açık yerlere çıktıklannda yüzlerini peçeyle örterlerdi. Maliki okulundan Mısırlı bir hukuk­



çu, lbn el-Hac (d. 1336) kadıniann alışveriş için pazar yerine git­ memeleri gerektiğini, çünkü dükkancılarla birarada bulunmalan halinde uygun olmayan davranışlara yol açabileceklerini söylü­ yordu: Bazı dindar yaşlılar (Allah onlardan razı olsun) bir kadının sadece üç durumda evini terk edebileceğini söylemiştir: ko­ casının evine taşınırken, ana babası öldüğünde ve kendi me­ zanna götürülürken.1 Haremin mahremiyeti içinde yaşamak hayattan tamamen dış­ lanmak değildi. Kadınlar kalabalık ev halklannın yaşadığı mahal­ lelerde birbirlerini ziyaret ediyorlar, belirli zamanlarda kadınlara tahsis edilen hamamlarda, evlilik ya da doğum törenlerinde bir araya gelerek kendilerine ait bir kültürü idame ettiriyorlardı. Ba­ zılan vekiller aracılığıyla mülkierin yönetimine fiilen katılıyordu. Kadınlann bizzat kadı'nın huzuruna çıkıp haklannı aradıklannı gösteren olaylar kaydedilmiştir. Kırsal kesimde olduğu gibi, bir kadın yaşlandığı zaman ve eğer erkek çocuklan varsa, aile içinde büyük bir güce sahip olabiliyordu. Bununla birlikte toplumsal düzen erkeklerin üstünlüğünü ve hakianın temel alıyordu; peçe ve



harem bunun görünür belirtileri



idi. Ortadoğu kültüründe derin kökleri olan, Islam'ın gelişinden çok önce varolan ve kırsal kesimde adetlerle korunan kadın er­ kek ilişkileri, kentte şeriat'ın gelişmesiyle güçlendi ve aynı za­ manda değişti.



ı lbn el-Hac, el-Medhal (Kahire, 1929), c.l, s. 245-6. 1 54



Kur'an kadınlar ile erkeklerin aslında eşit olduklannı açık bir dille belirtiyordu: "Erkek ya da kadın olsun kim bir mümin olarak salih arnelde bulunursa . . . Cennet'e gider."2 Kuran Müslümanlar arasında adalet ve şefkati de emrediyordu. Kuran'ın evlilik ve mi­ ras konulannda getirdikleri, muhtemelen kadınlara İslam öncesi Arabistan'a kıyasla daha iyi bir konum saglıyordu (Müslümanlann fethettikleri ülkelerde her zaman olmasa da) . Hukuk sistemi ve ideal toplumsal ahlak, yani şenat, kadın hakianna resmi bir ifade kazandırdı, ama aynı zamanda bu haklan sınırladı.



Şenat'a göre her kadının bir erkek hamisi -babası, erkek karde­ şi ya da ailenin bir üyesi- olmalıydı. Kadının evliligi güvey ile ka­ dının koruyucusu arasında yapılan bir medeni sözleşme idi. Bir baba hami olarak, ergenlik çagma ulaşmamış olsa bile nzasını al­ madan kızını evlendirebilirdi. Kız ergenlik çagma ulaşmışsa nza­ sını almak gerekiyordu, ancak daha önce evlenmemişse, sessiz kalması, kızın evlenıneye razı oldugu anlamına geliyordu. Evlilik sözleşmesi güveyin geline verdigi bir çeyizle



(mehr)



gerçekleşi­



yordu. Bu çeyiz gelinin mülküydü. Gelinin sahip oldugu ya da miras olarak edindigi her şey mülküne dahildi. Kadın kocasına itaat ederdi, ama kendisi de münasip biçimde giyinmek, ikamet etmek, korunmak ve kocasıyla cinsel ilişkide bulunmak hakkına sahipti. Hukuk yazıcılan dogum kontrolüne bazı koşullarda izin verildigini kabul etseler de, kocanın kansının rızasını almadan bu tür yöntemleri uygulamaması gerekiyordu. Ne var ki kadın ile kocası arasında pek çok eşitsizlik de vardı. Bir kadın kocasını ancak geçerli nedenlerle (iktidarsızlık, delilik, kadının haklannı reddetme) ve ancak bir kadı'ya başvurarak ya da karşılıklı anlaşmayla boşayabilirken, koca herhangi bir neden göstenneksizin, tanıkiann önünde birkaç basit sözle kansım red­ dedebiliyordu (Şii hukukunda reddetme kurallan daha sıkı belir­ lendi. Öte yandan belirli bir dönem için yapılabilen geçici evlilik,



mut'a vardı).



Evlilik sözleşmesi bu uygulamaya karşı bir koruma



saglayabiliyor, çeyizin "muhafaza edilmiş" (muaccel) belirli bir bölümünün, kadını reddetmesi halinde erkek tarafından ona ödenmesini öngörüyordu. Bir kadın kendi erkek akrabalan tara­ fından desteklenecegine güvenebilir, reddedilmesi halinde mül2 Kuran 40:40; 16:97.



1 55



küyle birlikte ailesinin evine dönerdi. Kadın evlilikten olan ço­



cuklannı yanına alır ve çeşitli kanun maddelerinde farklı belirle­ nen belirli bir yaşa kadar onlara bakardı. Çocuklar bu yaşa gelin­ ce çocuklann bakımını baba ya da babanın ailesi üstlenirdi. Kuran'ı ve Peygamber'in hayatını temel alan şeriat erkeğin, hepsine adil davranması ve kocalık görevlerini tam olarak yerine getirmesi şartıyla, birden çok, dörde kadar kadınla evlenmesine izin veriyordu. Bir erkek istediği kadar earlyeye de sahip olabilir­ di. Bu cariyelerin erkek üzerinde herhangi bir haklan olmazdı. Evlilik sözleşmesi erkeğin başka kadın ya da cariye alması konu­ suyla ilgili kayıt ve şart getinniyordu. Miras hukukunda da eşitsizlik vardı. Bunlar da şeriat tarafın­ dan Kuran'da yer alan sözlerden türetilmişti. Bir erkeğin mülkü­ nün üçte biri kadannı kendisinden miras edinme hakkına sahip olmayan kişi ve kuruluşlara bırakmasına izin veriliyordu. Mül­ kün geri kalan kısmı katı kurallarla bölüşülürdü. Karısı mülkün üçte birini alırdı. Ölen kişinin erkek ve kız çocuklan varsa, kız çocuk erkek çocuğa düşen payın sadece yarısını alırdı. Eğer sade­ ce kızlan varsa, mülkün sadece belirli bir oranını alırlardı, geri kalan kısım erkek akrabalara giderdi. (Bu Sünni hukuku idi; Şii hukukunda ise erkek çocuğun olmaması halinde kız çocuklar her şeyi miras olarak alırlardı.) Kız çocuklann erkek çocuklann payı­ na düşenin sadece yansını alması kuralı şeriat'ın bir başka şartını yansıtır: hukuk alanında bir kadının tanıklığı bir erkeğin tanıklı­ ğının sadece yansı kadar değere sahiptir.



Kentin Nizamı Bir kent tüccarlann ve esnafın çalıştığı, bilginierin araştırma ve öğretim yaptığı, hükümdarlann ya da valilerin muhafızlar tarafın­ dan korunan saraylarda oturduktan, yargıçlann adalet işlerini yü­ rüttükleri, köylülerin ve çöl sakinlerinin ürünlerini saunak ve ih­ tiyaç duyduklan ürünleri satın almak için geldikleri, uzaklarda yaşayan tüccarlann gelip alışveriş yaptıklan ve öğrencilerin ünlü ustalardan ders aldıklan bir yerdi. Kentin yapısı bütün bu ihtiyaç­ lan karşılamak zorundaydı. Medine'de, yani her büyük kentin merkezinde (her zaman ken­ tin coğrafi merkezi olması gerekmiyordu) iki tür bina kompleksi 1 56



yer alırdı. Bunlardan biri ibadetin yanısıra bir toplanma ve araş­ tırma yeri olan ana cami idi. Burada Müslüman nüfusun kolektif bilinci kriz anlarında kendini ifade edebiliyordu. Caminin yanı­ başmda baş kadı'nın evi ya da sarayı, yüksek öğrenim okulları, ki­ tap ya da kandil ve dindarlar için sair nesneler satılan düllinlar olurdu. Hayatı kent hayatıyla özel bir tarzda özdeşleşmiş bir azi­ zin türbesi de burada yer alabilirdi. Öteki kompleks, merkezi pa­ zar yerini



(silk),



ana alışveriş noktalarını kapsardı. Burada ya da



yakınlannda tekstil ürünleri, mücevherat, baharat ve öteki deger­ li malların sauldığı dükkanlar, ithal malların konulduğu ambar­ lar, dış ticareti finanse eden bankerlerin, sarrafların bürolan bulu­ nurdu. Bu dükkanlar, ambarlar ve bürolar birbirine paralel ya da birbirini kesen sokaklar boyunca ya da bu sokakların köşelerinde veya yolların kesişme noktalanyla bağlantılı birbirine bitişik bi­ nalar halinde düzenlenirdi. Modem kent merkezinin yakınlann­ da yer alan üçüncü bir kompleks fazla göze çarpmazdı. Hüküme­ tin gücü, bekçiler, pazar yerini denetleyenler ve poliste cisimleşir, ancak büyük ve gösterişli binalada dışa vurulmazdı. Pazar alanı esas olarak alışveriş içindi; bu alanın büyük kısmı, özellikle değerli malların muhafaza edildiği yerler geceleri kilitle­ nip koruma altına alınırdı. Tekstil ve metal işleme atelyeleri ve mahalleleri biraz uzakta yer alırdı. Suralar aynı zamanda atelye­ lerde çalışanların ikarnet yeriydi. Zengin tüccarlar ve bilginler merkeze yakın yerlerde yaşayabilirlerse de, nüfusun çoğu merke­ zin dışında, küçük sokakları ana caddeye açılan, çıkmaz sokakla­ n olan iskan alanlannda yaşarlardı. Bazı dönemlerde bu mahalle­ terin geceleri kapatılıp koruma altına alınan büyük kapılan ol­ muştu. Bir mahallede birkaç yüz ya da birkaç bin kişi yaşayabili­ yordu. Buralarda, cami, kilise ya da sinagog, günlük ihtiyaçların karşılandığı bir tali pazar



(suveyke) ve belki önemli bir toplanma (hamam) yer alırdı. Bazı zengin ve



yeri olan halka açık bir banyo



güçlü ailelerin nüfuz ve etkinlikliklerini sürdürdükleri ayrı ma­ hallelerde kendi evleri vardı. Digerleri kentin eteklerinde esas ya da ikinci bir eve sahip olabiliyorlardı. Buralarda daha ferah, bah­ çelerle çevrili evler inşa edilebilirdi. Mahalle orada yaşayan sakin­ Iere aitti ve bir anlarnda evlerin bir uzantısıydı. Kentin mahrerni­ yeti, gerektiğinde genç erkekler tarafından korunurdu. Bunlar, bazı durumlarda bir ahlaki ideali beninıseyen sürekli gruplar ha1 57



linde (Z1l'ar,



ayyaran, fityan) örgütlenirlerdi. Kentte kanşıklık çık­



tıgında bu tür gruplann hareket alanı genişleyebiliyordu. Merkezden uzakta, duvariann yakınında, bazen ötesinde kırsal göçmenlerin yaşadığı daha yoksul mahalleler olurdu. Kervanlar buralarda donaulır, sıraya sokulur, buralardan sevk edilirdi. Dı­ şardan gelen kervanlar yüklerini burada boşaltır; yük hayvanlan alınıp satılır, kırsal kesimde yaşayanlar meyve, sebze ve hayvanla­ nın burada sauşa sunarlardı. Dericilik ya da kasaplık gibi gürül­ tülü ya da kötü kokulu işlerle uğraşan atelyeler gene buralarda yer alırdı. Bu semtlerin ötesinde ve kent duvarlannın dışında, sa­ dece cenaze olduğunda değil, genel olarak da önemli bir buluşma yeri olan mezarlıklar vardı. Bir semtte yaŞayaniann ortak köken, din, etnik özellik ya da bölgesellik ya da evlilik yoluyla kurulan hısımlıklarla birbirine bağlanma eğilimi vardı. Bu türden bağlar güçlü olabilen bir daya­ nışma sağlayabiliyordu. Yahudiler ve Hıristiyanlar, akrabalık bağ­ lan ya da kökenieri nedeniyle veya kendi ibadet yerlerine yakın olmak istedikleri için veya kadıniann mahremiyeti konusunda sahip olduklan farklı adetler Müslüman ailelerle yakın ilişki kur­ malannı zorlaştırdığı için ötekilerden ayn, mahallelerde yaşama eğilimindeydiler. Mağrip'te bazı yerlerde, Şark kökenli Berberi Ya­ hudileri Endülüslü Yahudilerden ayn oturuyorlardı. Mamafih ya­ şadıktan mahalleler sadece Hıristiyanlara ya da Yahudilere ait de­ ğildi. Çoğu yerde getto yoktu. Ne var ki, onbeşinci yüzyılın so­ nunda Fas bu konuda bir istisna oluşturmuştu: hükümdar Yahu­ dileri halkın taeizinden korumak için Fez'de ve öteki kentlerde ayn Yahudi mahalleleri kurdu. Bu genel modelin, toprağın yapısına, tarihsel geleneğe ve hane­ claniann eylemlerine göre değişen pek çok biçimi vardı. Örneğin Halep, Islam'ın gelişinden çok önce gelişmiş bir kadim kent idi. Kent merkezinin bulunduğu yer Helen ve Bizans dönemlerinden bu yana değişmemişti. Ana caddeler biraz daha dardı; deve ve eşekle yapılan ulaşırnın yerini tekerlekli araçlar alırken, caddelerin sadece yüklü iki hayvanın yan yana geçebileceği genişlikte olması gerekiyordu. Dört köşeli ana cadde modeli taş kemerli geçitierin



suk



(pazar) içinde oluşturduğu labirente kadar izlenebilirdi. Bü­



yük cami, Helenistik kentin sütunlu merkezi caddesinin foruma ya da ana toplanma yerine doğru genişlediği noktada yer alırdı. 1 58



Öte yandan Kahire yeni bir kentti. Mısır'da lslam hükümdarlı­



gının erken yüzyıllannda, iktidar ve hükümet merkez:i lskenderi­



ye'den Nil'in delta oluşturduğu bölgeye kaymış ve Babil olarak bi­



linen Bizans kalesinin kuzeyine dogru bir dizi kent merkezi inşa edilmişti: Fustat, Kata'i ve nihayet el-Kahire ya da Kahire. Bu



kentin merkezi Fatımiler tarafından kuruldu ve ondokuzuncu yüzyılın ikinci yansına kadar neredeyse hiç degişmeden aynı yer­



de kaldı. Kentin merkezinde Fatımilerin, lslam'ı lsmaili form içinde ögretmek amacıyla kurduktan Ezher Camisi yer alır. Bu



cami Sünni din ögretisinin en büyük merkezlerinden biri ve kent halkının toplandıgı ana cami olarak varlıgını sürdürdü. Caminin yanında dördüncü halifenin oglu Hüseyin'in, Ali ve onun Pey­ gamber'in kızı olan kansımn türbeleri yer alır. Halk arasında Ker­



bela'da öldürüldükten sonra Hüseyin'in başının buraya getirilmiş olduğuna dair bir inanç vardı. Kısa bir mesafe içinde kentin ku­



zey kapısından (Bab el-Fütuh) güney kapısına (Babel-Züveyla) dogru uzanan ana cadde yer alıyordu. Bu caddenin iki tarafında ve caddeye açılan sokaklarda, camiler, okullar, düllinlar ve tüc­ carlann, giyim eşyası, baharat, altın ve gümüş ambarlan vardı.



Fez küçük bir ınnagın iki tarafında yer alan iki yerleşim bölge­



sinin birleşmesiyle, gene farklı bir tarzda oluşturulmuştur. Kentin merkezi, iki şehirden birinde, kentin kurucusu oldugu düşünü­



len Mavley ldris'in türbesinin bulundugu noktada, nihai olarak sabitleştirildi. Yakınlarda büyük ögretim camisi Karaviyin, ona



baglı okullada ve bir silk'lar şebekesiyle birlikte yer alır ve gecele­



ri büyük kapılada korunurdu. Burada baharat, altın ve gümüş iş­



leri, ithal tekstil ürünleri ve kentin karakteristik bir ürünü olan deri terlikler muhafaza edilir ve satılırdı.



Büyük cami ve kentin merkez suk'u kültürel ve ekonomik ikti­



clann yayıldıgı noktalardı, fakat hükümdann iktidan her yerde etkisini hissettiriyordu. Erken lslam dönemlerinde hükümdar ve onun yerel valileri bir kentin merkezindeki sarayda oturabiliyor­ lardı, ancak daha sonraki bir dönemde esas kent faaliyetlerinin



merkezi olan



medine ile kraliyet sarayı ya da semti arasında belirli



bir aynlma olmuştu. Nitekim Abbasiler bizzat kurduklan Bagdaı kentinin dışına, Dicle'nin ötesindeki Samarra'ya taşınmışlardı.



Daha sonra gelen hükümdarlar bu ömegi izlediler. Kahire'de Ey­ yubiler ve Memlükler Selahaddin tarafından kente yukariardan 1 59



bakan Mukauern tepesinin üzerine inşa edilen Kale içindeki sa­



rayda otururlardı; İspanya'daki Emeviler saraylarını Cordoba'mn



dışındaki M�din�tü���hra'da inşa etmişlerdi; daha sonra Faslı hü­



kürndarlar eski kentin eteklerinde bir hükümdar kenti, Yeni Fez'i kurdular. Böyle bir ayrımın nedenlerini bulmak zor degildir: mahremiyet iktidar ve ihtişarnın bir ifadesi idi; ya da hükümdar kamuoyunun baskısına karşı gözlerden uzak olmak ve askerleri­ ni, onların sadakat ve baglılıklarını zayıftatabilecek kent çıkarla­ rından uzak tutmak istemiş olabilir. Hükümdarlık kentinin içinde ya da çevresinde, sultan hazinesi, darphanesi ve katip bürolarıyla birlikte saray yer alırdı. Sarayın dış avlularında kamu işleri görülürdü: elçiler kabul edilir, kraliyet birlikleri teftiş edilir, divan adaleti saglanıak ve dilekçeleri dinle­ rnek için burada toplanırdı. Sarayda bir işi olanlar bu bölümde kabul edilirler, hükümdar da belirli günlerde ve belirli amaçlarla burada görünürdü. lç avlular hükürndara, onun ailesine, hadırn­ lar tarafından korunan kadıniarına ve hükürndarın kişiliginin bir tür uzantısı olan saray kölelerine ayrılırdı. Ne var ki, rnahrerniye­ tin derecesi hanedandan hanedana değişirdi: Hafsiler pek az rnah­ remiyetle halkın içinde yaşarlar, Mernlükler mahremiyete daha fazla önem verirlerdi. Hükümdarlık kentinin içinde sultanın muhafızlarının kışlaları, yüksek görevlilerin sarayları ya da evleri ve saray ile ordunun ih­ tiyacı olan mallan üreten özel suklar yer alırdı. Buralarda, mü­ himmat, at ve silah pazarlan ve saray için en kaliteli tekstil ürün­ lerinin üretildigi atelyeler bulunurdu. Bu tür zanaatlarla ugraşan­ lar yakınlarda oturabilirlerdi: Yahudi altın ve gümüş ustalannın yaşadıklan semt Fez'deki hükümdarlık kentinde idi.



Kentteki Evler Onbeşinci yüzyılda kent saklannın içinde, çevresinde bir avlu olan büyük binalar vardı. Binaların zemininde arnbarlar, üstlerin­ de ziyarete gelen tüccarlar ve başkalan için hanlar bulunabiliyor­ d u. Bu türden binalar çeşitli biçimlerde olabiliyor, Suriye ve Irak'ta



han, Mısır'da vikale ve Magrip'te fundug olarak biliniyorlar­



dı. Başka bir bina türü Magrip'te bulunan, değerli maliann depo­ landığı 1 60



keyseriyye idi.



Bu binaların çoğu hükümdarlar ya da ken-



tin büyük adamlan tarafından inşa edilip vakıflara ba�landı ve el­ de edilen gelir dinsel amaçlarla ya da hayır işlerinde kullanıldı. Bilindigi kadanyla kent



içi binalar üç kategoriye ayrılıyordu.



Bazı kentlerde yoksullann yaşadıklan evlerin aviulu kulübeler­ den ibaret oldugu görülür. Kahire'nin kalabalık merkezinde yok­ sullar, aynca çalışma yerlerine yakın otunnalan gereken zanaat­ karlar ve perakende tüccarlan, müstakil evlerde yaşıyorlardı. Ti­ pik bir evin çevresinde bir avlu, zemin katında



atelyeler



ve



iki ya



da üç kat yukanya, çeşitli odalan olan ayn dairderin bulundugu katiara çıkan bir çok merdiven olabiliyordu. Daha iyi koşullarda veya fazla kalabalık olmayan bölgelerde za­ manla aileler için başka türde evler geliştirilmişti. Güneybatı Ara­ bistan'da bunlar ayırt edici bir tipte, dikkatle ve simetrik olarak tasarlanmış, birkaç katlı taş binalardı; hayvanlar en alt katta, tahıl bir üst katta tutulur, daha yukarda otunna odası olan iki ya da üç kat ve en tepede havadar ve manzaralı bir misafir odası bulunur­ du. Başka yerlerde, Greko-Romen Akdeniz evi ile lran-Irak gele­ neklerinin kanşımından oluşan, bölge ve döneme göre çeşitli de­ �işiklikler arzeden tipik bir geniş aile evi tarzı geliştirildi. Eve ana caddeye açılan bir yoldan gelinirdi. Hükümdarlan kıs­ kandınnanıak ve yoldan geçenlerin dikkatini çekmernek için evin kapısının büyüklügü ev sahibinin servetini asla ortaya koymazdı; evler dışardan degil, içerden görülecek şekilde inşa edilirlerdi. Kapı başlıca dış özelligi oluşturuyordu: oyulmuş taşla çevrili ola­ rak demir ya da ahşaptan yapılır, üzerinde gelenleri görebilmek için bir pencere olabilirdi. Kapının arkasında, sokaktan bakania­ nn içeriyi göremeyecekleri bir açıyla kıvnlan bir koridor bulunur ve buradan ana misafir odası da



(meclis



veya



ka'a)



dahil bir çok



odanın açıldıgı orta avluya ulaşılırdı; kalabalık mahallerde avlu­ nun yerini kapalı bir salon alabilirdi. Misafir odası genellikle av­ lunun girişe bakan tarafında yer alırdı. Buraya bir kapıdan ya da tran'dan batıya yayılmış geniş bir kemer olan eyvan'dan geçerek girilirdi. Bazı yerlerde ana salonun hemen önünde bir kabul odası bulunurdu. Memlük Kahire'sinde bu oda bir tür kapalı avluya dö­ nüştürülmüştü. Zemin biraz alçaku, ortada küçük bir havuz, çev­ resinde oturulacak yerler vardı. Bu oturma odasından hizmetçi odalan ve bürolada aynlan mekan aileye aitti. Kadınlar, çocuklar ve hizmetçiler kendilerinin ya da evin efendisinin istedigi kadar 1 61



mahrem olabilirlerdi. Çok geniş evlerde misafirlerin kabul edildi­



ği mekanlar ile ailenin yaşadığı mekanlar arasındaki aynm iki av­ lunun varlıgıyla, daha küçük evlerde ise alt kat ile üst kat arasın­ daki işlev farklılıgıyla belli ediliyordu. Büyük evlerde bir banyo bölümü ya da



hamam bulunabiliyordu.



Binalarda taş kullanmak pek çok yerde pahalı oluyordu ve evler ana kapılan taş çerçeveli olmak üzere genellikle briket ya da bal­ çıktan yapılıyordu. Zemin kattaki ana odalann tavanlan, nemi ön­ lemek ve üst katiann ağırlığını çekmek için genellikle briket to­ nozla örtülüydü; öteki tavanlar ahşapla kaplanırdı. Tavanlarda ha­ va dolaşımını saglayan çeşitli malzeme bulunabilirdi. Duvarlar, ka­ pılar ve tavanlar dekore edilirdi. Ahşap bölümler çeşitli renklere boyanırdı (Fas'ta karakteristik renk yeşil, Tunus'ta mavi idi). Du­ varlar çiçek desenleriyle sıvanırdı. Taş bölümlere hat ya da çiçek motifleri oyulurdu. Pencerelerde ahşap kepenkler vardı. Meşrebiy­ ye olarak bilinen ahşap pencere kafesleri ilk kez Mısır'da Fattmiler döneminde kullanıldı ve Memlükler döneminde yaygınlaştı. Evlerde sandık ve yüklük dışında pek az mobilya olurdu. Kahi­ reli bir tarihçi Avrupa'da ahşap mobilyanın oynadıgı rolü burada tekstil ürünlerinin aldıgını söylemiştir. Misafir odalannda üzerle­ rinde yasttklar bulunan divanlar olurdu. lçi doldurulmuş şilteler ve yasttklar zemine veya yatak olarak kullanılan ahşap veya taş kerevetlerin üzerine konulurdu. Halılar duvarlara asılır, zemine ve yataklann üzerlerine serilirdi. Geceleri aydınlanmak için bakır gaz lambalan yakılır; soguk havalarda içerde mangal yakılır, yakıt olarak mangal kömürü ya da kokulu odun kullanılırdı. Yemekler ahşap taburderin üzerine konan gümüş ya da bakırdan sinilerde sunulurdu. Çömlekten yapılan kaseler ve kaplar -ya da zenginle­ rin Çin porselenleri- yiyecek; bakır, cam ya da çömlek kaplar içe­ cek için kullanılırdı. Yassı ekmek parçalan sinideki yemegi almak için kullanılır, ancak zenginler çatal ve bıçak da kullanırlardı. Yoksullar arasında ekmegin büyük önemi vardı. Kentlere tahıl arzının garanti altına alınması hükümetler için önemli bir mese­ leydi; tahıl yetersiz ya da pahalı olduğu zaman halk arasında kan­ şıklıklar çıkardı. Pek çok yerde un yapılır, zeytinyagıyla yumuşa­ tılır ve sebzelerle -sogan, sannısak ya da İslam'ın yayılmasıyla bir­ likte Akdeniz dünyasına giren patlıcan gibi sebzeler- birlikte ye­ nirdi. İnsanlar nadiren, festivallerde ya da büyük kutlamalarda et 162



yerlerdi. Hali vakti yerinde olanlann beslenme rejimi daha çeşit­ liydi: çeşitli sebzeler, meyveler (yetiştirme veya ithal



etme imkan­



Ianna göre, Akdeniz ülkelerinde, üzüm, portakal, şeftali ve kayısı, Irak'ta ya da Çöl etekleri ve vahalarda hurma) ve et: sıgır etinden çok kuzu eti, kümes hayvanlan, deniz ya da ırmak ve göl yakınla­ nnda balık. Et zeytinyagı ya da susam yagıyla pişirilip baharatla kanştırulırdı. Kuran'ın alkollü içkileri yasaklamasına ra�men, şa­ rap ve öteki kuvvetli içkiler Hıristiyanlar tarafından imal ve Ban Avrupa'dan ithal edilip büyük miktarda tüketilirdi.



Kentler Zinciri Kent düzeni ve ona baglı olan kırsal kesim üzerindeki denetim sürdügü, hükümdar ile kentli seçkinler arasındaki çıkar ittifakı korundugu sürece, servet ve iktidar bir kuşaktan digerine iletile­ biliyor, bir kültür, bir ögretim sistemi, degerler, davranış kalıplan ve ideal kişilik tipleri de bunlarla birlikte babadan ogula geçiyor­ du. Fez'de yirminci yüzyılın erken yıllannda var olan kabul edile­ bilir davranışlar yasası, ka'ide'nin, onaltıncı yüzyılda Leo Africa­ nus'un betimledigi yasayla aynı oldugu öne sürülmüştür.3 Dogru davranış ve düşünme, ögrenme ve yüksek beceri edinme kurallan hem kuşaklan, hem de kentleri birbirine baglıyordu. Bir yol şebe­ kesi lslam dünyasını katettigi daha ötelere uzanıyordu. Bu yollar­ da sadece ipek, baharat, cam ve degerli metal taşıyan deve ve eşek kervanlan degil, fikirler, haberler, modalar, düşünce ve davranış kalıplan da taşınıyordu. Tüccarlar ve kervanlann önderleri pazar yerlerinde karşılaştıklannda haber alışverişinde bulunurlar ve ha­ berler üzerinde yorum yaparlardı. Bir kentten gelen tüccarlar bir başka kente yerleşirler, aralanndaki yakın ve sürekli ilişkiyi ko­ rurlardı. Bir ordu yeni bir hükümdan ya da mevcut iktidara mey­ dan okuyan birini iktidara taşırken daha şiddetli hareketler mey­ dana gelebiliyordu. Bu ordular toplum içinde nasıl yaşamak ge­ rektigine dair yeni fikirleri ve nüfusa katılacak yeni etnik unsur­ lan beraberlerinde getirebiliyorlardı. lslam tarihinin başından itibaren pek çok insan, ögretiyi araş­ tırmak, Peygamber'in yaptıklanna ve söylediklerine dair gelenegi 3 R Le Toumeau, Fts avant le protectorat (Kazablanka, 1949), s. 565-6.



1 63



Sahabe'den gelen bir çizgi boyunca alarak yaygınlaştırmak için



!:eyahat ettiler. Zamanla bu seyahatin amaçlan genişledi: meşhur bir ogretmenden din bilimlerini ögrenmek ya da bir dinsel hayat üstadından ruhsal öwetiyi almak, gibi. Bilgi ya da irfan peşinde koşanlar köylerden kasabalardan metropollere geldiler: Güney Fas'tan Fez'deki Karaviyin camisine; Dogu Cezayir ve Tunus'tan Tunus'taki Zeytuniye'ye. Kahire'deki Ezher, ögrenci hanlannın ta­ şıdıgı isirolerin de gösterdigi gibi -Magripliler, Suriyeliler ve Et­ yopyalılar revdk'ı ya da tekkesi- geniş bir bölgeden gelen ögrenci­ leri cezbediyordu. Irak'ın kutsal Şii kentlerindeki okullar -Bag­ dat'ın eteklerindeki, Necef, Kerbela, Samarra ve Kazimiye [El Ka­ zimin-1 Suriye ve dogu Arabistan'daki öteki Şii cemaatlerinden gelen ögrencileri çekiyordu. Meşhur gezgin lbn Battuta'nın hayatı ( 1 304- y. l 377) Islam kentleri ve ülkeleri arasındaki baglanıılan gösterir. lbn Battu­ ta'nın yirmibir yaşındayken gerçekleştirdigi hac, arayışla geçen bir örnrün başlangıcıydı. Bu arayış onu, yeriisi oldugu Fas'ın Tan­ ca kentinden, Suriye yoluyla Mekke'ye; oradan Bağdat'a ve Gü­ neybatı lran'a; Yemen, Doğu Afrika, Umman ve Körfez'e; Küçük Asya'ya, Kafkaslar'a ve Güney Rusya'ya; Hindistan'a, Maldiv Ada­ lan'na ve Çin'e; daha sonra tekrar yerlisi oldugu Mağrip'e ve ora­ dan Endülüs ve Salıra'ya götürdü. lbn Battuta gittiği her yerde azizierin mezarlarını ziyaret etti ve Arap diliyle ifade edilen ortak bir kültürü paylaştığı bilginlerle görüştü. Hükümdarların sarayia­ nna kabul edildi ve bazı hükümdarlarca kadılık görevine atandı; ona Delhi ve Maldiv Adalan gibi, yurdundan çok uzak yerlerde aktanlan bu şeref payesi, Arap diliyle verilen dinsel ögretiyi tem­ sil edenlere sağlanan prestiji gösteriyordu.4



4 Muhammed ibn abd Allah ibn Battuta, Rihle, ed., I. Harb (Beyrut, 1987); lng. çev., H. A. R. Gibb, The Travels oflbn Battuta, c. 1-3 (Cambridge, 1958-71).



1 64



SEKIZINCI BÖLÜM



Kender ve Hükümdarlan



Hanedanlann OIUŞIUitu Yasalara uyulması ve kent düzeninin korunması, zorlayıcı bir gü­ cü, istikrarsız otoritesini adetlerden ve rızadan alan aşiret



şeyhi­



ninkinden farklı konuma sahip bir hükümdan gerektiriyordu. Hükümdar hanedanlannın genellikle kırsal kesimden güç al­ maları, hatta bazılannın kırsal kökenli olması, ama hayatlanın ancak kentlere yerleşerek sürdürebilmeleri, kent nüfusoyla bir çı­ kar anlaşması yaparak yeni bir güç kazanmaları, lslam tarihinin (ve belki öteki tarihierin de) bir paradoksu olarak görülebilir. Bir hanedanm hayatta kalabilmek içirı kentte sağlam kökler sal­ ması gerekliydi. Bu da ticaret ve endüstriden kaynaklanan serveti ve sadece ulemd'nın sağlayabileceği meşruluğu gerektiriyordu. Hane­ danların oluşum süreci kentlerin fethine dayanıyordu. Bir fatih bir ticaret yolu üzerindeki kentler zinciri boyunca ilerlerdi. Kentlerin kurulması ve gelişmesi de genellikle hanedanların gücüne bağlıydı. Islam dünyasındaki en büyük kentlerin bazılan fiilen hanedanlar ta­ rafından kuruldu: Abbasilerin Bağdat'ı, Fannıilerin Kahire'si, ldrisi­ lerin Fez'i, Erneviierin Cordoba'sı. Güçlü bir hükümdar sınırlar için­ de ticaret yollarının yönünü değiştirebilir ve onları kendi başkentine yöneltebilirdi. Hükümdarıo terk ettiği ya da artık savunamadığı bir kent, Zirilerio terk ettiği Kayrevan gibi, zayıflayabiliyordu. 1 65



Bir hanedanın ilk



amacı



iktidarda· kalmaktı. Bu nedenle hü­



kümdar genellikle askeri ya da yabancı kökenli bir maiyetle kuşa­ tılmış olarak, kent nüfusundan biraz uzakta, ailesi , haremi, kişisel memlukleri -siyah Afrikalılar, Mağrip'te din degiştirmiş Hıristiyan­ lar, daha doguda Türkler, Kürtler ya da Çerkezler- ve genellikle bu memluk gruplanndan çıkan yüksek saray memurlanyla birlik­ te yaşardı. Hanedanın, sayesinde iktidarda oldugu profesyonel or­ du da kent dışından getirilmişti. Selçuklu ordusu esas olarak Türklerden oluşuyordu, Eyyubilerinki daha karma idi. Suriye'de ordu önderligi, çeşitli kökenlerden, Türkler, Kürtler ya da din de­ giştirmiş Greklerden gelen bir askeri aristokrasiden, Mısır'da ise esas olarak Türk ve Kürt göçmenlerden oluşuyordu. Memlük yö­ netiminde de ordu karma bir oluşumdu. Ordunun çekirdegi hü­ kümdar ya da onun selefieri tarafından alınarak saray okullannda eğitilen bir kraliyet memlukleri kurumundan ibaretti, ancak yük­ sek askeri memurların her birinin ev halkı arasında eğitilen aske­ ri hizmetlilerden oluşan kendi örgütleri vardı. Aynı ev halkı ara­ sında yetişen bir grubun dayanışması ömür boyu ya da çok uzun sürebiliyordu. Memluk askerleri kalıtsal bir grup oluşturmadılar; memluklerin ogullan tek başlarına merkezi askeri gücün üyeleri olamıyorlardı. Ancak, özgür doğan Müslümanların oluşturdukla­ rı bir başka güç vardı ve memlüklerin ogulları bu güce katılıp yükselebiliyorlardı. Hafsilerde ilk ordu kırsal aşiretlerden oluştu­ ruldu, ancak hanedan kuruluşunu tam olarak gerçekleştirdiginde daha çok paralı askerlere, Endülüslü Araplara, din değiştirmiş Avrupalı Hıristiyanlara ve Türklere dayandınldı. Bir hanedan tam olarak yerleştigi ölçüde eyalet valilerini hakim grup içinden atamaya çalışırdı. Ancak bu uygulamanın başarı de­ recesi farklı oluyor, kırsal kesimin niteliği ve hakim ailenin gele­ neği başarıyı güçleştirebiliyordu. Selçuklular dağ ya da çölle bir­ birinden ayrılan verimli bölgelerden oluşan geniş bir imparator­ luğu yönettiler ve ailenin tekil üyelerine degil de tamamına yetki veren bir geleneği devraldılar. Bu nedenle Selçuklu lmparatorlu­ gu, merkezileşmiş bir devletten çok, ailenin farklı üyelerinin yö­ netimi altında yan bağınısız bir krallıklar grubu idi. Suriye'deki Eyyubiler de benzer biçimde hükmettiler; onlarınki, farklı kent­ lerde merkezlenen, her biri Eyyubi ailesinin bir üyesi tarafından yönetilen devletlerin bir tür konfederasyonu idi. Bu aile üyeleri 1 66



ailenin başında bulunan kişiye resmi bir bağlılık gösteriyor, ancak fazla müdahale etmesine de izin vermiyorlardı. Mamafih Mısır'da bölgenin niteliği ve uzun süredir varolan merkezi yönetim gele­ neği Eyyubilerin doğrudan denetim sağlamalannı mümkün kıldı. Memlük yönetiminde de Suriye'deki eyalet valileri, askeri seçkin­ lerden gelmekle birlikte Kahire üzerinde Aşağı Mısır'dakinden daha az bir denetime sahiptiler. Ne var ki, Memlükler Yukan Mı­ sır'da, aşiret



şeyhlerinden oluşan güçlü bir ailenin



,



Havara'nın ge­



lişmesinden ötürü tam denetim sağlamakta zorlandılar. Hafsiler de kendi devletlerinin daha uzak bölgelerinin denetiminde zor­ luk çektiler. Bazı aşiret



şeyhleri



ve uzak kentler az çok özerkti;



ancak zaman geçtikçe merkezi hükümetin gücü arttı. Büyük bir imparatorluğun güçlü bir biçimde denetlenmesi ge­ lişmiş bir bürokrasiyi gerektiriyordu. Pek çok devlette, memurlar arasındaki belli başlı bölünmeler Abbasi yönetiminde ortaya çıktı ve devam etti. Mektuplann ve belgelerin doğru ve uygun dille, kabul edilmiş biçim ve örneklere göre yazıldığı ve muhafaza edil­ diği bir arşiv



(dtvan el-inşa);



gelirleri, iratlann toplanmasım ve



harcanmasını denetleyen bir hazine; ve ordunun hesaplanın ve kayıtlannı tutan özel bir bölüm, vardı. Selçuklu yönetiminde



zir,



ve­



Abbasi yönetiminde olduğu gibi, bütün sivil bürokrasiyi res­



men denetlerneye devam etti; ancak başka hanedanlann yönetimi altında vezir'in işlev ve yetkileri daha sınırlı idi. Memlük devle­



vezjr sadece bir hazine yöneticisi durumundaydı. Hafsilerde her üç bölüm için ayn bir vezir vardı ve hükümdann geçeceği yerleri denetleyen saray teşrifatçısı (hacib) bunlann her birinden tinde



daha önemli olabiliyordu.



Vezir ve



öteki yüksek memurlar askeri seçkinlerden gelebili­



yordu, ama genellikle hükümetin alanı sivil yönetim idi. Yerel kent halkına mensup kişiler bu alanda önemli bir rol oynayabili­ yordu. Arşive ve hazine faaliyetlerinin gerektirdiği eğitim ve öğre­ nime askerlerden çok onlar sahipti. Görevliler bazen



alim



olarak



eğitim görmüş kişilerden de çıkabiliyordu, ancak talipler genel­ likle genç yaşta devlet hizmetine girmiş kişilerdi. Bu kişiler, temel bir dil ve din bilimleri eğitiminden geçip, çıraklık döneminde bel­ ge düzenleme ve hesap tutma konusunda özel beceriler kazan­ dıktan sonra işe alınıyorlardı. Göreve talip olan kişi yüksek bir göreve atanabilir ve sadece yaptığı işten değil himayesi altında 167



olanlardan da yararlanmayı umabilirdi. Bu koşullarda sivil hiz­ mette kalıışal bir un:ıurun, babalan tarafından egitilip öne sürü­ len oğullann varolması gerekir. Hanedanlar de�ti�nde bile bu memurlar arasmda bir devamlılığın olması muhtemeldir. Bir ön­ ceki hanedandan gelen memurlar yeni hanedana hizmet ederler­ di. Arşiv ile hazine uygulamasında kesinlikle bir süreklilik vardı. Bu yolla, kent toplumunun yabancı bir hanedan ya da grup ta­ rafından yönetilen mensuplan en azından belirli bir düzeyde ha­ kim seçkinler içinde yer alabiliyordu. Böylece Fars memurlar Türk Selçuklulara, Mısırlılar ve Suriyeliler Memlüklere hizmet et­ ti. Ne var ki, hükümdarlar da, kent seçkinlerinin dışından gelen ve bu nedenle kendilerine muhtemelen daha bagımlı olan kişileri göreve alabiliyorlardı. Suriye'deki Eyyubiler, Mısır, Irak ve Batı Iran'dan memur aldılar; Hafsiler Endülüs'ten gelen sürgünleri kullandılar ve Mısır'da Memlük yönetimi altında çogu lslam'ı be­ ninısemiş Yahudi ve Kopt [Kıpti] memurlar vardı. Bir Müslüman hükümdarıo başlıca görevlerinden biri adaleti saglamaku ve bu da kent nüfusunun egitim görmüş üyelerini hiz­ metine alması için bir kapı açıyordu. Hükümdar din okullannda egitim görmüş ve geliştirmek istedigi hukuk okuHanna mensup kişiler arasından kadı atıyordu. Kadılar ve müftüler genellikle yer­ li nüfustan geliyordu, ancak güçlü bir hükümdar dışardan da ata­ ma yapabiliyordu; ömegin Hafsiler Endülüslü bilginleri yüksek görevlere getirdiler. Askeri güce sahip olanlar ile egitim görmüş kentli seçkinlerin ittifakı, bizzat hükümdarıo ya da ona baglı eyalet valisinin adalet işlerinde de görülüyordu. Bütün davalar ve anlaşmazlıklar kadı'ya gitmiyordu. Hükümdar hangi davalara bizzat bakacağına kendisi karar verebiliyordu. Bunlar kamu düzenini ya da devletin çıkarla­ rını etkileyen, aynı zamanda zorlu hukuk sorunlan oluşturan ağır ceza davalarıydı. Yetki verdigi görevlilere yöneltilen şikayetleri (mezalim) dinlemek bir otokratik hükümdar için özellikle önemli idi. Hükümdar tebasının huzura çıkabilecegi bir yolu açık tunnak zorundaydı. Abbasiler zamanında resmi bir görevlinin şikayetleri dinledigi düzenli oturumlar yapılırdı. Bu prosedür daha sonraki hanedanların yönetiminde de varlığını sürdürdü. Bazı sorunlar sı­ radan idari yöntemlerle ele alınırdı, ama bizzat hükümdar da di­ lekçeleri kabul edip kararnameler çıkardıgı oturumlar düzenlerdi. 168



Kahire'deki Memlük hükümdan her hafta, başlıca askeri ve sivil



mektebe mensup kadılar'ın, özel bir askeri ha­ müftülerin yer aldığı bir adli heyetle toplanır, hazır



görevlilerin, dört dı'nın ve baş



bulunanlara danıştıktan sonra kararlar alır, kanun maddelertyle de katı biçimde sınırlı olmazdı. Aynı tarzda, Rafsilerin Tunus'un­ da hükümdar her hafta baş



kadı ve müftülerle toplanırdı.



ÇtiraT Birliği Kentin iki kutbu, saray ile pazar arasındaki ilişkiler, karşılıklı ih­ tiyaçlar ama ayrı çıkarlar temelinde, yakın velakin karmaşıktı. Hükümdar kentteki ekonomik faaliyetlerin, düzenli ya da özel vergiler aracılığıyla ordu ve donanmasına silah ve teçhizat, maiye­ tine ve ailesine mobilya, ziynet eşyası ve para saglamasına ihtiyaç duyuyordu; tüccarlar hükümdara mali kaynak sağlıyorlar, hü­ kümdar düzenli vergilerle saglanandan daha fazla paraya ihtiyaç duydugıt zaman bu kaynağa başvıırabiliyordu. Aynı şekilde eği­ tim görmüş sınıf da bir insan kaynağı oluşturuyor, hükümdar bu kaynaktan kamu görevlileri ve adli görevliler, sarayını güzelleşti­ tip ona ihtişam kazandıran şairler ve sanatçılar temin ediyordu. Buna karşılık, kent nüfusu ve özellikle servet ve itibar sahipleri de kırsal kesimden besin maddesi ve hammadde tedarikini garan­ ti altına almak, ticaret yollannı korumak, bu yoUann açık kalma­ sını sağlayacak şekilde öteki hükümdarlada ilişkileri yürütmek için hükümdara ihtiyaç duyuyorlardı. Düzeni ve yasalan korumak için de hükümdara ihtiyaçlan var­ dı. Karmaşık ve uygar bir toplulukta hayat, bunlar olmaksızın sür­ dürülemezdi. Pazar faaliyetlerini düzenlemek, sokaklan aydınlat­ mak ve temizlemek, hırsızlara ve huzuru bozanlara karşı gerekli korumayı saglamak, çöpleri toplamak, su kanallannı temizlemek ve korumak gerekiyordu. Bu amaçla hükümdar kente, farklı yer­ lerde farklı unvanlarla tanınan bir vali atadı. Hükümdann elinde genellikle yöre halkı arasından toplanan bir polis gücü



(şurta) var­



dı. Bunun yam sıra semt bekçileri, pazar yeri ve sokaklar için gece bekçileri vardı. Pazarda, fıyatlan, ağırlıklan ve ölçüleri, maliann kalitesini ve yapılan işleri denetleyen bir özel memur, muhtesib bulunuyordu. Yetkisini Müslümanlara "malın fıyatını belirleme ve tasvip görmeyeni iptal etme" görevi veren bir Kuran ayetinden 169



alan bu görevli, bazı ko�ullarda dinsel sınıf, bazı koşullarda da as­



keriye ımısındıı.n ıı.tıı.nıyordu. Bazı kentlerde, örneğin Yemen'deki



Sana'da iş ilişkilerinin nasıl yürütülmesi gerektiğine dair adet ol­ muş anlaşmayı ifade eden yazılı bir kanun vardı. Düzenin korunması ile gelirlerin arttınlması yakından baglan­ tılıydı. Hükümdann gelirlerinin büyük bir bölümü -belki de en büyük bölümü- kırsal kesimdeki üretimden alınan vergiden sag­ lanıyordu, ancak kent vergi ve resimleri de çok sayıda ve önem­ liydi. Yahudi ve Hıristiyanlardan alınan kelle vergisine ek olarak kente gelen ve giden mallardan alınan gümrük resimleri, dükkiin ve atelye sahiplerinin ödedikleri çeşitli vergi türleri vardı. Hükümdar ile kent sakinleri, en azından düzenin istikranndan çıkan olanlar arasında bir ölçüde işbirligi olmaksızın Kent yöne­ tilemezdi. Resmen görevli olanlara ek olarak, kent cemaatlerinin hükümdar tarafından sözcü ve temsilci olarak kabul edilen, dü­ zen ve itaati korumaktan ve cemaat üyeleri arasında vergilerin bölüştürülmesinden sorumlu görülen üyeleri de vardı. Kent dü­ zeninin korunması bakımından bunlann en önemlisi ev halkına ve binalara konulan vergileri toplayan mahalle reisieri idi. Aynı zamanda çeşitli zanaatkar ve tüccar gruplannın reisieri de vardı. Aynı zanaatla ugraşanlann hepsi zorunlu olarak tek bir grup ha­ linde eğitilirlerdi; bölgesel olarak aynlan çeşitli gruplar da olabili­ yordu. Bu tür gruplann Ortaçağ Avrupa'sındaki gibi, mesleğe giriş ve çıraklık konusunda katı kurallarla ya da karşılıklı yardımlaş­ ınayla kendini gösteren özerk bir anonim varlıga sahip "loncalar" halinde örgütlendigini gösteren önemli bulgular yoktur. Ancak hükümdann bunlara bazı özel resimler ödeyen ve özel hizmetler sunan tek bir yapı olarak davranması olgusu ve bunlann da paza­ nn aynı bölümünde birarada çalışmalan onlara belirli bir daya­ nışma sağlamış olmalıdır. Üçüncü bir grup, Yahudi ya da Hıristi­ yan cemaatin mensuplanndan oluşuyordu. Bunlann da kelle ver­ gisi toplamaktan ve cemaatin bazı durumlarda kuşkulu hale gele­ bilen sadakatinden sorumlu olan sözcüleri vardı. Daha yüksek bir düzeyde daha genel çıkariann sözcüleri olabi­ liyordu. Örneğin, Hafsilerin yönetiminde bütün zanaatkiirlann başkanlannın sözcüsü olan



emtn el-umanci vardı.



Uzun mesafeli



karlı ticarete katılan büyük tüccarlan temsil eden bir reis



el-tüccar



da olabiliyordu. Bu kişi, hükümdann acilen fazla paraya ihtiyaç 1 70



duydugu zamanlarda özellikle önem kazanıyordu. Daha yüksek bir düzeyde tüm olarak kent adına konuşabilen kiŞiler olabiliyor­ du. Resmi düzeyde hiç bir anonim kurumu olmasa da, kent, kriz anlarında, örneğin bir hanedanın yerini bir başkasının aldığı za­ manlarda ifadesini bulan bir tür birlik ruhuna sahipti. Baş kadı da aynı tarzda davranabiliyordu. Baş kadı hükümdar tarafından res­ men atanmanın yanı sıra, hayann genelde nasıl olması gerektiği­ ne dair kurallan belirleyen şeriat'ı koruyanların başı idi ve bu ne­ denle cemaatin kolektif bilincini ifade edebiliyordu. Bazı yerlerde bir bütün olarak kentin bir "başkan"ı (reis) vardı. Ancak bu reisin ne iş yaptığı açık değildir. Grupların başkanlarının ya da sözcülerinin atanma tarzları hakkında pek az şey bilinir. Değişik tarzlar olmalı. Ne var ki, hem hükümdarın ya da onun valisinin, hem de sözcüsü oldukları kişi­ lerin güvenine sahip olmamaları halinde işlevlerini yerine getire­ meyecekleri açıktır. Hükümdar ile kent arasında memurların ve sözcülerin sağladı­ ğı bağlantılar istikrarsızdı ve ittifak ile düşmanlık arasında geniş bir yelpazede değişiyordu. Ekonomik işbirliğiyle güçlendirilebi­ len temel bir çıkar birliği mevcuttu. Hakim durumdaki seçkinlere mensup olanlar ortak ticari girişimlerde bulunmuş olmalılar. Bunlar kamu binalarının, hamamların, pazarların ve haniann önemli bir bölümüne sahiptiler. Hükümdarlar ve yüksek memur­ lar büyük ölçekli kamu tesisileri inşa ederek vakif kurarlardı. Bü­ yük Memlük kentleri üzerine yapılan bir araştırma, Şam'da dinsel amaçlarla inşa edilen ya da onarımdan geçirilen 1 7 1 binadan 10'unun masraflarının bizzat sultan tarafından, 82'sinin yüksek askeri görevliler tarafından, 1 l'inin öteki memurlar tarafından, 25'inin tüccarlar, 43'ünün de ulema tarafından ödendiğini göster­ miştir.1 Aynı şekilde, Memlük döneminde Kudüs'teki binalar üze­ rine yapılan bir araştırma, 86 vakfın en az 31'inin yerel toplum içinde yerleşik memlük memurları tarafından, daha az bir kısmı­ nın da memurlar, ulemil ve tüccarlar tarafından finanse edildiğini göstermiştir.2 1 L. M. Lapidus, Müslim Citit:s in the Lattr Middle Ages (Cambridge, Massachu­ setts, 1967), s. 1 99 206. -



2 M. H. Burgoyne ile D. S. Richards, Mamluk]mısalem (Londra, 1987), s. 69.



1 71



Çıkar birliği bütün kentin katıldıgı ve hükümdann kendisini halka Öösterdiği büyük törenlerde ifadesini bulurdu. Bir hüküm­ d�r tahta gectiltinde resmen göreve başlama töreni (beyan) yapı­ lırdı. Bu erken bir Islam adetinden, hükümdann halk tarafından seçilmesi adetinden geliyordu. Ömegin, Hafsi Tunus'unda bu tür­ den iki tören yapılırdı: birincisinde, hükümetin öndegiden me­ murlan sadakat taahhüdünde bulunurlar; ikincisinde, hükümdar başkent halkına takdim edilirdi. Bir bakıma bu takdim ve kabul, hükümdann adının ögle namazında anılmasıyla her Cuma günü tekrarlanırdı. Aynı zamanda her yıl, hükümdann halka göründü­ gü, bazılan dinsel anlam taşıyan büyük törenler yapılırdı. Mem­ lük döneminde lbn lyas'm hazırladıgı bir vakayiname her yıl ya­ pılan törenler olarak Peygamber'in doğum gününden, Nil'den ge­ len suyun Kahire'ye ulaşan kanala girmesini saglayan hendegin taşkın döneminde kapatılmasından, Ramazan'ın başlamasından ve sona ennesinden, hac kervanının Kahire'den Mekke'ye hareke­ tinden ve dönüşünden, söz eder. Bazı özel fırsatlar da oluyordu: yabancı elçilerin kabul edilmesi, hükümdarlık ailesine bir erkek evladın dogması, tüccarlann ve dükkan sahiplerinin kenti kandil­ lerle donatmalan, hükümdann halka görünmesi gibi. Ne var ki, bu yollarla ifade edilen çıkar birligi bozulabiliyordu. Bizzat hakim grubun içinde hükümdar ile onun dayandığı kişiler arasındaki iktidar dengesi sarsılabiliyordu. Ömegin Memlük dev­ letinde hükümdara bağlı memurlann belli başlı işlevlerinden ba­ zılan başlıca



memlük



askeri önderleri ve onlann ev halkı tarafın­



dan devralındı. Bazı durumlarda askerler itaatten vazgeçiyor, ken­ tin banşını bozuyor ya da hükümdann iktidannı tehdit ediyorlar­ dı. Kahire'de, Eyyııbilerin Fatımilerin yerine geçmesi, daha sonra Memlüklerin Eyyııbilerin yerini alması ve



memlük



ailelerinin bir­



birinin yerine geçmesi bu şekilde oldu. Kent nüfusuna gelince, hükümdann arzu ve emirlerinin halka iletilmesinde aracılık eden sözcüler temsil ettikleri gruplann şikayet ve taleplerini de dile ge­ tirebiliyorlardı. Vergiler çok yüksek olduğunda, askerler itaatsiz­ lik ediyor, memurlar görevlerini istismar ediyor ya da besin mad­ desi kıtlıgı oldugunda



ulema



devreye giriyordu. Bunlar hüküm­



dardan belirli bir bağımsızlıgı korumaya çalışıyorlardı. Kentte yaşayan mülk sahibi sınıflann hoşnutsuzluğu doğal ola­ rak açıktan itaatsizlik biçimini alınıyordu. Bunlann kanşıklık ha1 72



linde kaybedebilecekleri çok şey vardı.



Özgür kaldıklan nadir an­



lar, hükümdann bir düşman ya da hasım tarafından yenilgiye ug­ rauldıgı ve kentin önde giden kişilerinin kentin yeni bir efendiye teslimini müzakere ettikleri anlardı. Ne var ki, sıradan insanlar arasında meydana gelen hoşnutsuzluk düzenin bozulmasına va­ rabiliyordu. Usta zanaatkarlar ve dükkan sahipleri, memurların zulmü, yüksek fiyatlar, besin maddesi ya da malzeme kıtlıgı gibi agır bir sorunun baskısı alunda kalroadıkça kolay kolay isyan et­ mezlerdi. Bunların norınal hali uysallıktı, çünkü daha çok düze­ nin korunmasında çıkarları vardı. Ne var ki, proletarya, kırsal göçmen kitlesi, usta olmayan mevsimlik işçiler, dilenciler ve ken­ tin eteklerinde yaşayan ve suç işlerneyi alışkanlık haline getirmiş kişiler daha sürekli bir huzursuzlık kaynağı idiler. Korku ya da sıkmu anlarında kentin bütün nüfusu hoşnutsuz­ luga kapılabiliyordu. Baskıyı



(zulüm)



lanetleyen halk vaizlerinin



harekete geçirdigi ya da adil bir lslam düzenini savunan kalaba­ lıklar sük'a akın ediyor, tüccarlar dükkaniarını kapatıyor ve hal­ kın içinden çıkan bazı sözcüler, memurlan ya da yapay ekmek kıtlıgına yol açtıgından kuşkulandıkları tüccarlan hükümdara şi­ kayet ediyorlardı. Bu tür hareketler karşısında hükümdar taleple­ rin bazılarını karşılamak için politikasını düzeltebiliyor; memur­ lar aziediliyor ya da idam ediliyor, tahıl tüccarlannın ambarlan halka açılıyordu. Pazar yeniden kurulur, güçler koalisyonu dagı­ lır, fakat bir süre için yatırılmış ve denetim altına alınan kentli kitleler eski durumlannda kalırlardı, adil bir İslam düzeninden hala uzak olarak.



Kırsal Kesimili Deıaetimi Hükümdar ile kent nüfusunun (ya da en azından bu kesim için­ deki hakim unsurun), kırsal kesimin denetlenmesinde ve kırsal üretim fazlasının, yani tanıncının kendi ihtiyacını aşan miktarın mümkün oldugu kadar uygun şartlarda kente gönderilmesinin güvence altına alınmasında ortak çıkarlan vardı. Hükümdann sa­ rayım, memurlarını ve ordusunu muhafaza etınek için ayni ya da paraya çevrilmiş olarak ürüne ihtiyacı vardı; aynı zamanda dışar­ dan gelecek saldınlara ya da yeni bir hanedanın buralarda üslenip başkenti ele geçirmek üzere gelişme sürecine karşı korunmak 1 73



için kırsal kesimi denetim altında tutması gerekiyordu. Kent nü­



fusunun cla beslenmek ve zanaatlara hammadde sağlamak için kırsal üretim fazlasına ihtiyacı vardı. Kentin hakim unsurları, ay­ nı



zamanda, kırsal kesimi ve orada yaşayanları, kent uygarlığı



dünyasının ve



şeriat'ın dışında kalarak onu tehdit eden bir tehlike



olarak görme eğilimindeydi. Nitekim onaltıncı yüzyılda yaşayan Mısırlı bir yazar, el-Şarani (ö. 1565) "kırsal kesimden Kahire'ye . . . zorluklar ve cehalet beldesinden nezaket v e bilgi kentine, Pey­ gamber'in inayetiyle



hicret" ettiği için Allah'a şükreder.3



Modem çağdan önce sınırlar açıkça ve özellikle belirlenmiş de­ ğildi. Bir hanedanın iktidarını sabit ve genel kabul gören bir bölge içinde birörnek işleyen bir güç olarak değil, [merkezinden] uzak­ laşıldıkça zayıflama eğilimi gösteren, önünde doğal ya da insani engeller bulunan, bir çok kent merkezinden yayılan bir güç olarak düşünmek daha iyi olur. Yayılma alanı içinde, doğanın ve denetim alanı açısından farklı üç tür bölge vardı. Bunların birincisi fetih ça­ basına değmeyecek kadar yoksul, uzak ya da ulaşılmaz step ya da çöl bölgeleri veya dağlık bölgelerdi. Buralarda hükümdar ana tica­ ret yollarını açık tutmak ve isyanı önlemekle yetinmek zorunday­ dı. Yerel aşiret reisieri denetlenemez ve kırsal ekonomik fazlalan­ nı, şayet varsa, uygun koşullarla vermeye zorlanaınazlardı. Bunla­ rın kentle ekonomik ilişkileri olabiliyor; kendileri için üreteme­ dikleri şeyleri satın almak için ürünlerini satabiliyorlardı. Bu tür bölgelerde hükümdar ancak siyasal yönlendirmeyle, bir aşiret re­ isini diğerine karşı kullanarak veya bir aile üyesini diğerine karşı resmen görevlendirerek belirli bir etkinlik sağlayabiliyordu. Bazı koşullarda, kalıtsal olarak kazandığı dinsel prestij sayesinde başka türden bir etkiye sahip olabiliyordu. Bu durum onaluncı yüzyıl­ dan itibaren, Peygamber sülalesinden geldikleri, diasını taşıyan, Yemen'deki Zeydi



imamlan,



şerif olduklan id­



Uruman'daki lbadi



imamlan ve Fas hükümdarlan için geçerli idi. Dağ, vaha ya da stepten oluşan ikinci tür bir bölge vardı. Bura­ da hükümdar iktidarını daha doğrudan kullanabiliyordu, çünkü bu bölge kente ya da büyük ticaret yoUanna daha yakındı ve daha büyük bir ekonomik fazla üretiyordu. Bu bölgeleri hükümdar



3 Abd el- Vahab ibn Ahmed el- Şa'rani, Letd'ijel-mendm ve1 ahldk (Kahire, 1972), s. 63. 1 74



doğrudan degil, konumlan yüksek dajtlardaki ya da çöllerdeki re­ islerinkinden daha belirsiz olan yerel reisler araçılıgıyla yöneti­



yordu. Yıllık ya da periyodik bir haraç karşılığında bunlara resmi bir görev veriliyor, gerektiginde askeri güç gönderiterek zor kul­ lanılıyor veya verilen onay geri alınarak bir başkasına devredili­ yordu. Bu iki bölge arasındaki ayrım çizgisi sabit degildi; hükümdann gücüne ve topragın tanm için kullanımı ile otlak için kullanımı arasındaki degişken dengeye baglıydı. Yerleşik bölgeleri denetie­ mek göçerleri denedemekten daha kolaydı. Onuncu ya da onbi­ rinci yüzyıldan itibaren birinci bölgenin ikincisi pahasına genişle­ diğini gösteren bulgular vardır. Yukan Mısır'da, Kahire'den denet­ lenebilen aşiret gruplannın (arap el-teba, "itaat eden Araplar") yerini, Memlük döneminde, ondokuzuncu yüzyıla kadar bölge­ nin büyük bir kısmında hakimiyetlerini sürdüren, Berberi köken­ li bir kırsal grup olan Havara aldı. Aynı şekilde Magrip'te, ifadesi­ ni daha sonra Banu Hilal'in işgalinin öyküsünde bulan karmaşık ekonomik toplunısal süreç kent hükümdarlannın yüzyıllardır sü­ ren iktidarlannda bir küçülmeye yol açtı. Ancak üçüncü bir bölge daha vardı: tahıl ya da pirinç ya da hurma yetiştirilen açık düzlükler ve ırmak vadileri, kent için meyve ve sebze yetiştirilen bahçelerin bulundugu bölge. Burada hükümdar ve onun baglanıılı oldugu kentli tabakalar daha güçlü ve daha doğrudan bir denetimi, özellikle üretimin büyük ölçekli sulama faaliyetine baglı oldugu yerlerde muhafaza etmek zorun­ daydılar. Sürekli askeri gamizonlar ya da düzenli askeri keşif ha­ rekatlan ile bu bölgede düzen saglanabiliyor ve yerel aşiret reisie­ rinin ortaya çıkması önlenebiliyordu. Bu bagımlı kırsal kesimde ekonomik alışveriş kentin lehine iş­ liyordu. Kırsal fazlalan uygun koşullarla ele geçirmenin başlıca aracı vergi sistemi idi. llkesel olarak bu uygulama lslam ülkeleri­ nin hepsinde aynı idi. Hükümdar kaynaklannı üç tür vergilendir­ meyle saglıyordu: tanınan gayri Müslim cemaatlere mensup kişi­ lerin ödedikleri kelle vergisi, kentte yapılan ticaretten ve zanaat faaliyetlerinden alman çeşitli vergiler ve tanm ürünlerinden alı­ nan vergiler. Ekime açılan bölgelerde vergi ya topraktan, bazı ül­ kelerde zamana göre degişen bir miktar üzerinden (ömegin, peri­ yodik vergilendirme uygulamasının kadim dönemlerden beri sür1 75



düğü Mısır'da) alınabiliyor ya da ürünün belirli bir oranından oluşuyordu. Tahıla ve depolanabilen öteki ürünlere konulan vergi



genellikle ayni, meyve gibi bozulabilen ürünlere konulan vergi ise para olarak ödeniyordu. Aynı şekilde otlak olarak kullanılan



topraklardan alınan vergi miktan -hükümetin vergi toplayacak kadar güçlü oldugu yerlerde- ya bölgenin genişliğine ya da hay­ vaniann belirli bir oranına göre takdir edilebiliyordu. Onuncu yüzyılda, Buyiler zamanından itibaren bazı ülkelerde kırsal vergilerde bu tahsisat uygulaması (ıhtil) geliştirildL Bu tür­ den bir tahsisat biikim ailenin bir üyesine ya da yüksek bir me­ mura maaş yerine verilebiliyordu. Bütün bir eyaletin vergi kay­ naklan o eyaletin valisine aynlabiliyordu. Vali yönetim ve vergi toplama masraflannı üstlenerek kaynaklann belirli bir oranını maaş olarak kendine ayırabiliyordu; ya da belirli bir toprak parça­ smdan alınan vergi bir subaya, bizzat besleyip, donatıp ücretlerini ödediği çok sayıda askerle verdigi hizmetin karşılıgı olarak tahsis ediliyordu. Bu sonuncu tahsisat tipi özellikle önem kazanarak yaygmlaşacaktı. Daha çok Selçuklular tarafından tran ve Irak'ta geliştirilen bu uygulama Eyyubilerce batıya taşındı ve daha sonra Memlükler tarafından geliştirildL Magrip'te de benzer bir sistem geliştirildL Topragın belirli bir bölümünün denetimi askeri hiz­ met karşılıgında bir aşiret önderine verildi: bu şekilde silah aluna alman ya da tertip edilen aşiretler ceyş ya da ordu aşiretleri olarak



biliniyordu.



Bir hükümdann vergiden sürekli muaf tutma ya da tahsisat ve­ rilenlere toprak üzerinde sürekli ve topyekün bir denetim sagla­ ma niyeti olamazdı. Iktiilan sınırlamak için çeşitli araçlar kulla­ nıldı. Hakkında özellikle yeterli bilgiye sahip oldugumuz Menı­ lük Mısır'ında topragın sadece yarısı ıhtil'ya tahsis edilir, geri ka­



lan kısmı hükümdar ve onun ailesi tarafından elde tutulurdu.



Tahsis edilen bölüm ya hükümdann kendi memlühlerine ya da



yüksek askeri memurlara verilirdL Bu kişilerin, ilke olarak topra­ gın belirli bir kısmını kendileri için ayırmaianna izin verildi, geri kalanın da, sayılan 10, 40 ya da lOO'ü bulan, orduya katkıda bu­ lunmakta yükümlü askerlerin ücretlerinin ödenmesi için kulla­ nılması düşünüldü. Tahsisat sahibi normal olarak kendi ıhtil böl­ gesiyle kişisel bir baglanoya sahip degildL Eger kendisine birden fazla ıhta verildiyse, bunlar birbirine bitişik olmazdı. Iktit sahibi, 1 76



en azından Memlükler döneminin sonuna kadar bizzat vergi top· lamaz, bu işi hükümdann memurlanna bırakırdı. Ikta ona sahip olan kişinin ogullanna da geçmezdi. Ne var ki, baska zamanlarda ve başka ülkelerde kendisine tahsisat aynlan kişinin daha az bas­ kı ve denetim altında tutuldugu; vergi işlemlerini yürütme hakkı­



nın bir vergi toplamaya, üretimi denetlerneye ve köylüler üzerin­ de agalık uygulamaya dönük bir yetki haline geldiği görühlr. Vergi toplama, hükümdann kırsal iç bölgeler üzerindeki dog­ rudan denetimini kentte yaşayan kişilere verme yollanndan biriy­ di. Kentte yaşayan bu kişiler kırsal ekonomik fazlanın bir bölü­ münü kendilerine ayırabiliyorlardı. Bunlara toprak agası demek kolaydır, ancak yanıltıcı olabilir. Esas olan bu kişilerin tanmsal ekonomik fazlalar üzerinde bir hak iddiasında bulunabilmeleri ve bu iddiayı hükümdann askeri gücünü kullanarak gerçekleştire­ bilmeleri idi. Kendisine tahsisat aynianlar aslan payını alabiliyor­ lardı, fakat vergilerin toplanmasında rolü olan memurlar, tanmı finanse etmek ve zorunlu vergileri ödemek için gerekli paraya sa­ hip olan tüccarlar ve



vakıflan



denetim altında tutan



ulemtl



da



benzer bir konumda olabiliyordu. Belge yoklugunda, şeriat'ın izin verdigi ve düzenlediği tanmsal sözleşme biçimlerinin yaygın oldugtına inanmak gerekir. Bu söz­ leşme biçimlerinden özellikle birinin bütün zamanlarda var oldu­ gu görülür:



muzariat,



ortakçılık ya da



mttayage



[Fra. ortakçılık,



yancılık-en. ] Bu toprak sahibi ile topragın bir bölümünü işleyen kişi arasında yapılan bir anlaşma idi. Bunlar yaptıklan katkıya gö­ re belirlenen oranlarla ürünü paylaşırlardı. Eger toprak sahibi to­ humu, hayvanlan ve donanımı saglıyor idiyse ürümln beşte dör­ dünü, sadece emegini koyan tanmcı ise beşte birini alırdı. Yasaya göre böyle bir anlaşma ancak sınırlı bir dönem için yapılabilirdi, ancak uygulamada süre sınırsız olarak uzatılmış olmalı. Pek çok degişik uygulama mümkündü. Ürünün gerektigi gibi bölüşülme­ sinin toprak ve işgücü arzı, her iki tarafın göreli gücü gibi etken­ Iere baglı olması muhtemel görünmektedir. Aşın uçta, bir tanmcı o toprakta sabit kalabiliyordu, çünkü toprak sahibine sürekli ola­ rak borçlanıyor, onun gücüne direnemiyor ve işieyecek başka toprak bulamıyordu.



1 77



Siyasal Otorite Ü�erine Diişiler ince Hükümdar ile uzak kırsal kesim -dağ koyaklan, step ve çöl- ara­



sımlaki ilişkiler manevi denecek kadar kopuk ve dolaylı idi: hü­ kümdann iktidan eğer fazla yakın değilse kabul ediliyordu; dağ­ larda ve steplerde yaşayanlar hükümdann ordusuna asker sağlı­ yorlar, ama aynı zamanda ona meydan okuyan, onu devirmek is­ teyen bir hasım da olabiliyorlardı. Hükümdar ile onun gayri Müs­ lim tebası arasında ise manevi bağla güçlendirHemeyen bir ilişki vardı. Arada banşçı ve istikrarlı bir ilişki olsa bile, Hıristiyanlar ve Yahudiler belirli bir anlamda topluluğun dışında yer alıyorlardı. Bunlar hükümdara inanç ve amaçlarda özdeşlikten gelen güçlü ve olumlu bir sadakat göstermiyorlardı. Kentlerde yaşayan Müslü­ manlar ise farklı bir konumdaydı. Hükümdar ve memurlan, vergi toplayarak, düzeni koruyarak, adalet işlerini görerek onlann ha­ yatlannı doğrudan ve sürekli olarak zora koşuyorlar; sanayi ve ti­ caretin gelişmesinin de hukuk geleneğinin ve hayatta kalmayı öğ­ renmesinin de koşulu olan iktidan uyguluyorlardı. Bu koşullarda, İslam'ın ahlaki evrenini yaratan ve koruyanlann, ulema'nm, ki­ min meşru hükümdar olduğunu, hangi sınırlar içinde itaat etmek gerektiğini sorması ve hükümdann da itaat talep etmek için oto­ rite kadar hakka da sahip olması, doğal sayılıyordu. Hükümdar ile özel kişiler ya da gruplar arasında çeşitli bağlar vardı: adanma ve yeminle ifade edilen sadakat taahhütleri, menfa­ at karşılığında duyulan minnet, gelecekte himaye görme umudu. Ancak, bunlann ötesinde daha geniş gruplar ya da bir bütün ola­ rak cemaat tarafından kabul edilebilen bazı genel meşru otorite kavramlan vardı. Yönetme hakkı kime aittir sorusu İslam tarihinin ilk yüzyılında keskin bir biçimde sorulmuştu. Cemaatin başı, halife ya da imam olarak Peygamber'in meşru halefi kimdi? Nasıl seçilmeliydi? Oto­ ritesinin sınırlan neydi? Kayıtsız şartsız itaat isteme hakkına sa­ hip miydi; kafir ve adaletsiz bir hükümdara karşı ayaklanmak ya da onu görevinden almak meşru muydu? lbadiler ve farklı türden Şiiler bu sorulara kendilerine göre yanıtlar vermişlerdi. Sünni ule­ ma zamanla halifenin cemaatin başı olduğu fakat imanın yanıl­ maz yorumcusu olmadığı ve ulema'nın ve dolayısıyla bir anlamda Peygamber soyunun muhafızı olduğu inancını benimsemişti. On1 78



lar bir halifenin adaletsiz; olması halinde onu reddetmenin görev sayılabilecegini kabul etmişlerdi; bu sav, Abbasi taraftarlarının. kendi otoritelerini seküler krallıklar olarak betimleyen EmeYilcr'c karşı gerçekleştirdikleri isyanı meşrutaşurmak için kullanılmıştı. Dördüncü İslam yüzyılına kadar (l. S. Onuncu yüzyıl) halifelik teorisi tam olarak formülleştirilmedi. Abbasi halifelerinin konu­ munu tehdit eden bir degişim, halifeligi tanımiayarak savunma girişimine yol açtı. Tehdit iki farklı mahfiiden geliyordu. Kahi­ re'de Fatımi halifeliginin kuruliiiası ve Endülüs'te Emevi halifeli­ ginin caniandıniması sadece kimin meşru halife oldugu sorusunu degil bir başka soruyu da ortaya getirdi. Bu soru şuydu: birden fazla halife olabilir miydi ya da ümmet'in birliği tek bir başın ol­ ması anlamına mı geliyordu? Abbasi egemenliğinin hala kabul edildiği bölgede yerel hükümdarlar fiilen bagımsızlaşıyorlardı. Başkent Bağdat'ta bile askeri bir hanedan, Buyi hanedanı, halife­ nin adaleti üzerinde denetim kurdu. Öyle ki, bu hanedan halife adına kararname çıkarabilmekteydi. Zamanla Buyilerin kadim bir İran unvanı olan



şehinşahlığı



canlandınp kendileri için kullana­



rak bagıınsız yetki talep ettikleri görüldü. Bu bağlamda halifelik hakkında yazılan en tanınmış teorik su­ nuş ve savunma el-Maverdi'ninki idi (ö. 1058). Halifenin varlıgı, diyordu, dogal bir ihtiyaç degildir; onun haklılığı Kuran'daki bir ifadede yer alır: "Ey müminler, Allah'a itaat edin, Peygambere ita­ at edin ve sizden olan emir sahiplerine de. "4 Dolayısıyla halifelik Allah tarafından takdir edilmişti. Halifeliğin amacı cemaati koru­ mak, onun iç işlerini doğru dinsel temellerde yönetmek idi. Hali­ fe din bilgisine, bir adalet duygusuna ve cesarete sahip olmalıydı. Halifenin Peygamber'in geldiği Kureyş aşiretine mensup olması gerekirdi ve bir dönemde sadece bir halife olabilirdi. Halife sınırlı bir amaçla ya da sınırsız olarak, imparatorlugunun bir eyaletinde ya da bütününde yetkilerini devredebilirdi; ancak yetkilerini dev­ rettigi vezir ya da



emir halifenin otoritesini kabul etmeli ve yetki­



sini şeriat'ın sınırlan içinde kullanmalıydı. Bu formül mevcut yet­ ki dağılımını halifenin teokratik otoritesiyle bagdaştırmayı müm­ kün kıldı ve halifeye sahip oldugu yetkileri koruma, öteki hane­ danlara verdiği yetkiyi geri alma hakkını sagladı. 4 Kuran 4:59.



1 79



Bagdat halifeliginin sonuna kadar yetki ile iktidar arasındaki denge �u ya da bu biçimde korunabildi;



ulcma,



askeri iktidan el­



de tutan kişinin, yani sultanın bu iktidan kullanma hakkına sa­ hip oldugunu, halifeye sadık kalması ve dine uygun yö,netmesi şartıyla kabul etti. Ne var ki bu istikrarlı bir denge degildi. Halife başkentte ve çevresinde hala etkin bir iktidar bakiyesine sahipti



ve bunu arttırma girişiminde bulunuyordu. Bu girişim özellikle



Halife el-Nasır ( 1 180-1225) döneminde görüldü. Güçlü bir sul­ tan bagımsız iktidanm genişletmeye çalışırdı. Bu arada üçüncü bir otorite olan



ulcma gerçek dinin ne



oldugunu belirleme iddi­



asındaydı. El-Gazzali (1058- l l l l ) ve digerleri, ilişkiye istikrar kazandıracak koşullan belirlemek için, dinsel gelenek içinde, ik­ tidarın halifeye ait oldugu, ancak uygulamanın birden fazla kişi arasında bölünebilecegi fikrini öne sürdüler. Halifelik (ya da te­ orisyenlerin genellikle kullandıklan şekliyle imamlık) üç unsur içeriyordu: Peygamber'in meşru halefligi, dünya işlerini yönlen­ dirme ve imana bekçilik etme. Gazzali ideal olarak bu üç unsu­ run tek bir kişide birleştirilmesi gerektigini, ancak gerektiginde aynlabilmesini savundu. Yaşadıgı dönemdeki durum da buydu. Halife, Peygamber'in halefligini cisimleştiriyor, askeri iktidarı elinde tutan sultan hükümet işlevlerini yerine getiriyor,



ulcma



dinsel inanç ve uygulamalara bekçilik ediyordu. Bu üç yanlı ilişki zamanla iki yanlı hale geldi. Mogollar l258'de Bagdat'ı işgal ettiklerinde Bagdat halifeligi sona erdi ve Memlük sultanlan tarafından Kahire'de muhafaza edilen Abbasi halifeleri genellikle tanınmadılar. Halifeligin hatırası zihinlerde kalsa, hukuk kitaplannca Islam otoritesinin ideal biçimi olarak kabul edilse ve Hafsiler gibi bazı güçlü hükümdarlar bu unvanı kullanmaya devam etseler de, hukuk gelenegine baglı kalarak ya­ zanlar için siyasal düşüncenin başlıca amacı, kılıç kullanan hü­ kümdar ile sahih dine muhafızlık yapan ve ümmet adına konuş­ mgunu iddia eden



ulcmd arasındaki ilişkileri belirlemekti.



Sasani



döneminden kalan ve sık sık tekrarlanan bir söz vardı: "din ile krallık iki kardeştirler ve ikisi de birbirinden vazgeçemez. "5 Ikti­ darın kılıçla ve



beyan töreninde ifadesini



bulan genel nza ile ka­



zanıldıgı genellikle kabul edildi. Ne var ki iktidar, şeriat'ı ve böy5 A. K. S. Lambton, State and Govemment in Medieval lslam (Oxford, 1981), s. -45.



180



lelikle faziletli ve uygar hayatın dokusunu muhafaza etmek için kullanılıyorsa meşru otorite haline gelebilirdi. Hükümdar adalet mahkemelerini desteklemeli, ulemcfya saygılı olmalı ve onlara da­ nışarak hükmetmeliydi. Hükümdar,



şeriat'ın sınırlan içinde,



top­



lumun refahı ve devletin güvenliğiyle ilgili meselelerde düzenle­ melerde bulunarak, kararlar alarak ve adalet dağıtarak devlet işle­ rini yürütebilirdi. Ulema ise sultana, her hafta Cuma namazında hükümdar adına okunan duada [hutbe-en. ] ifadesini bulan sü­ rekli bir onay vermeliydi. Memlük döneminin en önemli din yazarlanndan biri olan İbn Teyrniye (1263-1328), yaşadığı dönemdeki durumun, bu konu ve diğer meselelerle ilgili mantıksal sonuçlannı çıkardı. Ona göre, ümmet'in birliği -Allah'a inançta ve Peygamber'in mesajını kabul etmede birlik- siyasal birlik anlamına gelmiyordu. Adaleti sagla­ mak ve kişilerin davramşlannı sınırlamak için ümmet'in içinde bir otorite olmalıydı; bu otorite birden fazla egemen eliyle yürü­ tülebilirdi. Hükümdann iktidan nasıl ele geçirdiği, onu nasıl kul­ landığından daha az önemliydi. lktidann adaletle icrası bir tür dinsel hizmet idi. Hükümdar devlet işlerini



şeriat'ın sınırlan için­



de yürütmeli ve ulema ile işbirliği içinde hükmetmeliydi. Hü­ kümdarlar ile ulemcl arasındaki bu ilişki, beraberinde hükümda­ nu kentli Müslüman seçkinterin çıkarianna saygı rluyınasını geti­ riyordu. Dokuzuncu yüzyıldan itibaren çoğu hükümdann Türk ya da yabancı kökenli olduğu Doğu Mağrip ülkelerinde bunun bir sonucu daha oldu: Arapça konuşan yerel nüfusa danışılması ve hükümet sürecinde onlara pay verilmesi gerekti. Hükümdann adaletsiz ya da zayıf itikatlı olması halinde, her­ hangi bir düzen anarşiden "daha iyi olduğu için, ona gene de itaat · edilmeliydi. Gazzali'nin dediği gibi, "bir sultanın yüzyıl süren ti­ ranlığı, tebanın birbirine karşı bir yıllık tiranlığından daha az ha­ sara sebep olur."6 Ancak Allah'ın ve O'nun Resulü'nün bir emrine açıkça karşı çıkan bir hükümdara isyan etmek haklı görülürdü. Ne var ki bu, ulemcl'nın, adaletsiz bir hükümdara adil bir hüküm­ clara bakuğı gibi bakması gerektiği anlamına gelmiyordu. Ulema (hem Sünni hem de Şü) arasında güçlü bir gelenek, dünya işleriy­



le uğraşan hükümdarlada aralanna belli bir mesafe koyınalanydı. 6 Muhammed el-Gazali, Nasihat d-mühlk (Tahran, 1972), alınu, Lambton, s. 124.



181



Gazzali bir hadis'ten şu alımıyı yapıyordu: "Cehennem'de sırf



kralları ziyaret eden ulema'ya aynlmış bir vadi vardır." Fazilet sa­ hibi lllim adaletsiz hükümdarlan ya da memurlan ziyaret etme­



meliydi. Boyun egmemek şartıyla adaletli bir hükümdan ziyaret edebilirdi. Hükümdann kınariması gereken bir iş yaptığını gördü­ ğü zaman onu kınamalıydı. Korkuyorsa sessiz kalabilir, ama bu



durumda onu asla ziyaret etmezdi. Eğer hükümdar onu ziyarete gelirse, selamını almalı ve onu doğruluğa teşvik etmeliydi. Ancak onunla bir araya gelmekten kaçınması daha iyi olurdu. (Ne var ki, öteki



ulema,



adaletsiz de olsa caiz olan her şeyde hükümdann



desteklenmesi gerektiğini savunuyordu.) Teologlann ve hukukçulann öne sürdükleri bu türden fikirlerle iç içe geçen, İslam dünyası kültürünün oluşmasına yardımcı olan entelektüel gelenekten kaynaklanan başka fikirler de vardı. Onun­ cu yüzyılda filozof el-Farabi devletlerin sorgulanması gereken öl­ çülerini



Medinetü'l-Fazıla (Fazilçtli Kent Yurttaşlannın Fikirleri)



adlı kitabında tanımladı. Devletlerin en iyisi, hem bir filozof hem de bir peygamber olan kişi tarafından, onun zekası ve tasavvuruy­ la yönetilen devlet idi. Bu kişi zeka ve tasavvurunu Allah'tan kay­ naklanan Faal Akıl'dan alıyordu. Böyle bir hükümdann yokluğun­ da devlet, gerekli özelliklere kolektif olarak sahip olan ya da kuru­ cunun (ilk halife olabiliyordu) getirdiği yasalan koruyan ve yo­ rumlayan kişilerin oluştumuklan bir birlikle yönetiliyorsa, fazilet­ li olabilirdi. Öteki aşın uçta yönetici unsurun iyiliğin bilgisine sa­ hip olmadığı toplumlar vardı; bu toplumlar ortak bir iyilik anlayı­ şına sahip değildiler ve zor yoluyla veya ortak soy, karakter ya da dil gibi bazı doğal özelliklerle bir arada tutulurlardı. Daha genel bir etkisi olan teoriler bir başka kökenden, kadim İran'ın krallık fikrinden geliyordu. Bunlar bazen bir çevrim imge­ si biçiminde ifade ediliyordu. Buna göre, dünya bir bahçedir; bu bahçenin çiti bir hükümdar ya da bir hanedandır; hükümdar as­ kerler tarafından desteklenir; askerler parayla elde tutulur; para tebadan gelir; teba adaletle korunur; ve adalet hükümdar tarafın­ dan yerine getirilir. Farklı bir tarzda fonnülleştirilirse, insaniann dünyası, her biri kendi faaliyetlerini sürdüren ve çıkarlannı kolla­ yan farklı düzenlerden ibarettir. Bütün bunlann birarada uyum içinde yaşamalan ve topluma kendilerinden bekleneni katmalan gerekir. Burada düzenleyici bir güce ihtiyaç vardır ve krallık bu1 82



nun için var olur. Bu Allah'tan gelen doğal bir insan dü2�nidir. "Her çağda ve her zamanda Allah insan ırkından bir üycyi ::;cçcr ve onu iyiliklerle, krallık yetenekleriyle donatarak, dünya işlerini ve hizmetkarlarının selametini ona emanet eder."7 Bu kişi işlevle­



rini yerine getirmek için her şeyden önce akla ve adalete ihtiyaç duyar. Bunlardan ya da bunları yüksekte tutacak iktidardan yok­ sunsa, o zaman "yolsuzluk, düzensizlik ve karışıklık yayılır. . .kral­ lık bütünüyle yok olur, kılıçlar çekilir ve kimin bileği daha güç­ lüyse onun arzulan gerçekleşir. "8 Allah'ın seçtiği kişi olarak görevini yerine getirebilmesi için, hükümdann muhtelif toplum gruplannın dışında yer alması ge­ rekir. Onlar tarafından seçilmez -bu tür yazıların genel varsayımı hükümdarlığın kalıtsal olduğudur- onlara karşı sorumlu da değil­ dir; Hükümet Günü'nde sadece kendi vicdanına, vekilharçlığımn hesabını vermek zorunda olduğu Allah'a karşı sorumludur. Hük­ meden ile hükmedilen arasında açık bir aynm olmalıdır; hüküm­ dar ve onun memurlan düzenledikleri çıkar ilişkilerinin uzağında yer almalıdırlar. lslam tarihi boyunca bu tür fikirlerin ifade edildiği ve bunlar­ dan sonuçlann çıkanldığı yazılar birbirini izledi. Hukukçulann, ulema'nın ve onların sözcüsü olduklan sınıfların çıkarlarını ve görüşlerini ifade eden yazılan kadar, iktidara yakın kişilerin, ken­ di hizmet geleneklerini koruyarak bir hanedanın ardından bir di­ ğerine hizmet edebilen bürokratların çıkarlarını ifade eden başka türden yazılar da vardı. Bu türden yazıların en tanınmışı, ilk Sel­ çuklu sultanının Bağdat'ı yöneten baş veziri Nizarn el-Mülk'ün (Nizamül Mülk) (1018-92)



Hükümet Kitabı (Siyaset- name]



idi.



Bu kitap, diğerleri gibi, sadece genel ilkeleri değil, hükümdarlar için ve prensierin eğitiminde kullanılmak üzere devlet işleriyle il­ gili pratik tavsiyeleri içerir. Bu türün ismi zaman zaman "Hü­ kümdarlann Aynalan" (Avrupa'da da benzer türden literatür için kullanılan bir terim) olarak bilinir. Memurlarını nasıl seçeceği, haklannda gizli bilgi toplayarak onlan nasıl denetleyeceği, tebası­ nın dilek ve şikayetleriyle nasıl ilgileneceği, hizmetkarlarının on-



7 Nizarn el-Mülk, The Book (Londra, 1978), s. 9. 8



of Govemmrnt or Rules for Kings, lng. çev. H. Darke



A.g.e. 183



dan aldıkları yetkileri kötüye kullanmalarını nasıl önleyecegi,



ya.slı ve �eki ölan kişilere nasıl danışacağı ve



boş



zamanlarında



birlikte oldugu arkadaşlannı nasıl seçecegi, farklı ırklardan nasıl asker toplayacagı ve onların sadakatini nasıl saglayacağı konu­ sunda hükümdara öğüt verilir. Tavsiyeler esas olarak mutlak hü­ kümdann maruz kaldıgı tehlikelerle ilgilidir: tebadan tecrit ol­ mak, kendisine baglı olan kişilerin ondan aldıkları yetkiyi kötüye kullanmalarına izin verilmesi gibi.



1 84



DOKUZUNCU BÖLÜM



lslam'm Yollan



İslam'ın Temel nıreım Atıantik'ten Körfez' e kadar uzanan, çöllerle aynlan geniş bir çem­ berde yaşayan, yükselip çöken ve sınırlı kaynaklann denetimi için birbiriyle rekabet eden çeşitli cemaatler arasında gene de bir rabıta vardı. Bu rabıta önceleri hakim bir grup, daha sonralan Hazreti Muhammed'e Arap diliyle gelen Allah Kelamı Kuran'ın otoritesi altında yaşayan bir çoğunluk oluşturan Müslümanlardı. lslam'ı benimseyenler bir cemaat



(ümmet)



oluşturdular. "Siz, in­



sanlar için çıkarılmış hayırlı bir ümmetsiniz; maruf [iyi ve Islama uygun] olanı emreder, münker [kötü, çirkin ve Islama aykırı] olandan sakındınr ve Allah'a iman edersiniz."1 Kuran'da yer alan bu sözler lslam'ı benimseyenler hakkında önemli bir şeyi ifade eder. Erkekler ve kadınlar Allah'ın emirlerini anlamaya ve bu emidere itaat etmeye çalışarak Allah ile, ama aynı zamanda birbi­ riyle doğru bir ilişki geliştirdiler. Peygamber'in veda hutbesinde söylediği gibi: "Bil ki, her Müslüman diğer Müslüman'ın kardeşi­ dir ve bütün Müslümanlar kardeştirler" . 2



1 Kuran 3: 105. [3: 1 1 0 olmalı. - e.n.] 2 Guillaume, Life of Muhammed, s. 651.



185



Belirli eylemler ve ritüeller bir cemaate mensup olma duygusu­



nun muhafaza edilmesinde özel bir rol oynadı. Bunlar söz konu­ su �yl�m ve ritüelleri yerine getirebilecek durumdaki bütün Müs­ lümanlar için zorlayıcı idi ve sadece bunlan yerine getiren kişiler arasında degil, birbirini izleyen kuşaklar arasında da bir rabıta oluşturdu. Bir



silsile, Peygamber'den dünyanın sonuna kadar uza­



nan, hakikati bir kuşaktan digerine dogrudan ileten bir şahadet edenler zinciri Islam kültüründe büyük önem taşıyordu; bir an­ lamda bu zincir, hanedanlann ve kavimlerin yükseliş ve düşüşle­ rinin ötesinde gerçek beşeri tarihi oluşturdu. Bu eylemler ve ritüeller genellikle "lslam'ın Temel llkeleri" ola­ rak bilinir. Bunlann birincisi



Şahadet,



yani "Allahtan başka Allah



yoktur ve Muhammed O'nun Resulüdür," sözlerinin söylenınesi idi. Bu sözlerin söylenınesi bir kişinin Müslüman olması için ye­ rine getirmesi gereken biçimsel edirndi ve hergün yapılan ritüel ibadette tekrarlanıyordu. Bu sözler özünde, kendilerini inançsız­ ıardan ve çoktannlılardan ve aynı zamanda aynı tektannlı gele­ nek içinde yer alan Yahudilerden ve Hıristiyanlardan ayıran Müs­ lüınanlann iınanının ögelerini içeriyordu. Buna göre tek bir Allah vardı ve O iradesini insanlıga bir peygamberler dizisiyle bildir­ mişti. Bu çizginin en yüksek noktaya ulaşarak sona erdiği pey­ gamber, "peygamberlerin mührü" Muhammed idi. Bu temel inan­ cın, hergün yapılan ritüel ibadette, Temel Ilkeler'in ikincisini oluşturan sala'da onaylanması gerekiyordu. Önceleri



sala



günde



iki kez veriliyordu, ancak daha sonra günde beş kez, gün doguşu, ögle, ögle ortası, gün batımı ve gecenin erken saatlerinde verilme­ si genel kabul gördü. lbadet vakitleri, halka yapılan bir çagnyla



(ezan)



ve yüksek bir yere, genellikle caminin yakınındaki bir ku­



leye ya da minareye çıkan müezzin tarafından ilan ediliyordu. lbadet belirli bir biçimde yapılıyordu. Bir ritüel yıkanmadan



(vu­



zıl) sonra mürnin bir çok vücut hareketleri yapıyor -egilme, diz



çökme, yere kapanma- ve Allah'ın ne kadar yüce, insanın ise onun karşısında ne kadar aşagı düzeyde oldugunu bildiren bir çok degişmez söz söylüyordu. Bu sözler söylendikten sonra kişi­ sel yakanşlar ve dilekler



(dua) gelebiliyordu.



Bu ibadet kirli olduğu düşünülen yerler dışında her yerde yapı­ labiliyordu, ancak bunun başkalanyla birlikte, bir ınabette ya da mescitte yapılınasının daha ınakbul olduğu düşünülüyordu. Özel186



likle topluca yerine getirilmesi gereken bir ibadet vardı: cuma



minber'i olan özel bir canıide yapılan öglc ibadcti. Ritücl (hatib) minbere çıkıp bir dinsel öğüt ko­ nuşması (hutbe) yapardı. Bu konuşma az çok düzenli bir biçime



günleri,



ibadetten sonra bir vaiz



uygun yapılırdı: Allah övülür, Peygamber kutsanır, genellikle ce­ maatin içişleriyle ilgili bir ahlaki nasihat verilir ve nihayet Allah'ın hükümdan kutsaması niyaz edilirdi. Hutbe'nin bu tarzda verilmesi zamanla egemenliğin bir belirtisi olarak görülmeye başlandı. Bir üçüncü temel ilke bir anlamda ibadetin uzantısı idi. Bu, ki­ şinin gelirinin belirli bir bölümünü özel amaçlar için vermesi, ya­ ni



zekiit



idi. Gelirin belirli bir miktan, yoksullara, muhtaç kişile­



re, borçlulann borçtan kurtanlması, kölelerin azat edilmesi ve yolculann selameti için verilirdi.



Zekiit



vermek geliri belirli bir



miktan aşan kişiler için bir yükümlülük olarak görülüyordu. Bu kişiler gelirlerinin belirli bir bölümünü vermek zorundaydılar. Bu miktar hükümdar ya da onun memurlan tarafından toplanıp da­ ğıtılıyordu. Ancak dağıtmalan için din adarolanna veya doğrudan ihtiyacı olanlara sadaka da verilebiliyordu. Müslümanlar için bunlardan daha az bağlayıcı olmasa da daha az yerine getirilen, Allah'ın egemenliğini ve insanın ona boyuneğ­ mişliğini yılın belirli bir zamanında törensel biçimde hatırlatan iki yükümlülük daha vardı. (Dinsel takvim, güneş yılından yakla­ şık onbir gün daha kısa olan ay yılına göre düzenlenmişti. Nite­ kim ayinler ay yılının farklı mevsimlerinde yapılıyordu. Dinsel amaçlarla kullanılan ve genellikle kentlerde benimsenen takvim tanmla uğraşanlar tarafından kullanılamıyordu, çünkü onlar için önemli olan olaylar, yağmurlar, ırmak taşkınlan, sıcak ve soğuk farklılıklan idi. Onlar genellikle kadim güneş takvimlerini kulla­ nırlardı.) Bu iki Temel llke,



savm



ya da yılda bir kez



Ramazan



ayında



kutlanan bayram- ve ömür boyunca en az bir kez Mekke'ye yapı­ lan



hac idi.



Kuran'ın inciirildiği ay olan Ramazan'da, on yaşını aş­



mış bütün Müslümanlar, gün doğuşundan akşama kadar, yiyecek, içecek ve cinsel ilişkiden uzak dunnakla yükümlüydüler. Fiziksel bakımdan buna dayanamayacak kadar zayıf olanlar, akıl hastalan, ağır iş yapanlar ya da savaşanlar ve yolcular bu uygulamanın dı­ şında tutulurlardı. Bu uygulama günah işleyenierin dinsel piş­ manlık eylemi ve Allah uğruna benliğinden feragat etme olarak 1 87



görüldü. Oruç tutan Müslümaniann güne niyetli olduklannı be� Iirterek haslamalan gerekiyordu. Gece özel bir ibadetle geçirilebi� lirdi. Bu şekilde Allah'a daha yakın olan Müslümanlar birbirlerine de daha yakın olurlardı. Bütün bir köy ya da kentle birlikte oruç tutma deneyimi, zamana ve mekana yayılan tek bir cemaat duy� gusunu güçlendirirdi. Akşamdan sonra saatlerce ziyarete gidilebi� lir ve birlikte yemek yenebilirdi. Ramazan'ın sonu, yılın iki bü� yük bayramından biri olarak ziyaretlerle ve hediyelerle



(id�i fttr)



kutlanırdı. Gücü yeten her Müslüman'ın hayatta en az bir kez Mekke'ye hacca gitmesi gerekiyordu. Bu ziyaret yılın herhangi bir zamanın�



(umre), ancak gerçek anlamda hac, yılın özel bir duhul�i hicce (hacca gitme �çn.) ayında Mekke'ye git­



da yapılabilirdi zamanında,



mek idi. Özgür olmayanlar, akıl hastalan, gerekli mali kaynaklara sahip olmayanlar, belirli bir yaşın altında olanlar ve (bazı otorite­ lere göre) birlikte yola çıkabilecek kocalan ya da muhafızlan ol­ mayan kadınlar bu yükümlülüğü taşımıyorlardı. Onikinci yüzyıl­ da yapılmış Mekke ve hac betimlemeleri vardır. Bunlar o dönem­ de hacca giden kişinin nasıl davranması gerektiğini anlatır ve bize bu yolculukla ilgili beklentilere dair bir ortak anlayışın varoldu� ğunu gösterir. Hacılann çoğu Müslüman dünyanın büyük kentlerinden birin� de toplanan geniş gruplara katılırlardı. Memlük döneminde Kahi� re'den Şam'a gitmek en önemli yolculuk sayılıyordu. Mağrip'ten gelenler deniz ya da kara yoluyla Kahire'ye giderler, orada Mısırlı hacılada buluşurlar, örgütlü, Mısır hükümdan adına örgütlenen ve korunup rehberlik edilen bir kervanla, kutsal kentlere ulaşmak üzere kara yoluyla Sina'yı geçerek Batı Arabistan'a seyahat ederler­ di. Kahire'den yapılan yolculuk otuz ya da kırk gün sürerdi ve on� beşinci yüzyılın sonunda her yıl muhtemelen 30-40.000 kişi hac ziyareti yapıyordu. Anadolu, tran, Irak ve Suriye'den gelenler Şam'da buluşurlardı; gene Şam hükümdannın örgüdediği kervan­ la yapılan yolculuk otuz ya da kırk gün sürerdi. Buradan her yıl



20-30.000 kişinin hacca gittiği öne sürülmüştür. Daha küçük gruplar Batı Afrika'dan ve Güney Irak ile Körfez limanlanndan ge­ lip Sudan ve Kızıldeniz'i geçerek Orta Arabistan'a gidiyorlardı. Mekke yakınlannda belirli bir noktada, hacı, abdest alarak an­ myor, yekpare kumaştan beyaz bir giysiye, 188



ihrdm'a bürünüyor ve



bir tür takdis eylemiyle niyetini ilan ediyordu: "İşte buradayım, ey Allahım, işte buradayım; sana ortak yoktur, işte buradayım: �a­ na



şükürler olsun:"3



Hacı Mekke'ye vardıgında kutsal bölgeye, kutsal kurumların oldugu çeşitli malıallerin ve binaların bulundugu harem'e girerdi. Burası günümüzde de korunan son biçimini onikinci yüzyılda al­



dı: Melek Cebrail'in Hacer ile o�lu Hz. İsmail'i kurtarmak için aç­ n�ına inanılan zenızem kuyusu; İbrahim'in ayak izinin çıktı� taş; farklı hukuk mekteplerine mensup imılmlarla baglantılı belirli yer­ ler. Harem'in ortasında, Muhammed'in putlardan temizledi�i ve Müslüman ibadetinin merkezi haline getirdigi, bir duvarında Si­ yah Taş'ın gömülü oldugu Kabe yer alır. Hacılar Kabe'nin etrafın­ da yedi kez dönerler, önünden her geçişlerinde Siyah Taş'a doku­ nur ve öperlerdi. Ayın sekizinci günü dogu yönünde kentin dışı­ na çıkar, Arafat tepesine giderlerdi. Burada bir süre dururlardı ve bu haccın esas eylemi idi. Mekke'ye dönerken Mina'da iki sembo­ lik eylem daha yapılırdı: Şeytan'ı ifade eden sütunlan taşlamak ve kurban kesrnek Bu hareket ihrılm'a bürünmekle başlayan adan­ ma döneminin sonunu belirlerdi; hacı üzerindeki giysiyi çıkartır ve her zamanki hayatına dönerdi. Hac pek çok bakımdan yılın, belki de bütün bir hayatın, Müs­ lümanların birli�inin en kusursuz biçimde ifade edildi�i en önemli olayı, bir bakıma her türlü seyahatin en yücesi idi. Mek­ ke'ye ibadet etmek için gidenler Medine'de egitim görmek için kalabilirler; seyahat masraflarını çıkarmak için beraberlerinde mal getirebilirlerdi. Tüccarlar yolda ve kutsal kentlerde satmak üzere mal yüklü kervanlarla seyahat ederlerdi. Hac aynı zamanda İslam dünyasının bütün kesimlerinin haber ve fikir alışverişi yap­ tıgı bir pazardı. Meşhur gezgin İbn Battuta hac deneyiminin anlamı hakkında şunları söyler: Yüce Allah'ın şaşılacak işlerinden biri şudur ki, O insanların yüreklerini bu yüce mabetieri görmek için içgüdüsel bir ar­ zuyla, o şanlı yerlerde bulunma özlemiyle yaratmıştır ve in­ sanların yüreklerine öylesine güçlü bir aşk vermiştir ki, in-



3 G. E. von Grunebaum, Muhammedan Festivals (New York, 1951), s. 28. 189



san oralarda kaldığında bütün kalbini verir, oraları terk ede­



çck oldugunda kederle aynlır.4



Hac, Kur'an'da belirtildiği gibi Allah'ın emrine itaat eylemi idi: "Ona bir yol bulup güç yetirenlerin Ev'i haccetmesi Allah'ın in­ sanlar üzerindeki hakkıdır. »S Bu tek Allah'a inancın teslimi ve ay­ m zaınanda ümmet'in birliğinin gözle görülebilir bir ifadesi idi. Müslüman dünyanın her tarafından gelen binlerce hacı hep bir­ likte hac görevini yerine getirirdi; Kabe'nin çevresinde hep birlik­ te dolaşır, Arafat'ta durur, Şeytan taşlar ve kurban keserlerdi. Bun­ ları yapadarken bütün lslam dünyasım birbirine bağlıyorlardı. Hacıların gidiş ve dönüşlerinde resmi törenler yapılır ve bunlar yerel vakayinamelere kaydedilerek, daha sonraki zamanlarda ev­ lerin duvarlarına resmedilirdi. Hacıların Mina'da kurban kestikle­ ri sırada, her Müslüınan hane halkı da, yılın öteki büyük bayramı olan Kurban Bayramı



(fd-i adhil.) için kurban keserdi.



Bir mürninler cemaatine mensup olına duygusu, Müslümanla­ rın görevinin birbirinin vicdanım kollamak, cemaati korumak ve onu mümkün olduğu kadar genişletmek olduğu fikrinde ifade buluyordu. lster dışardaki inançsız düşmanlardan, ister koruma sözleşmesini ihlal eden içerdeki gayri Müslimlerden geliyor ol­ sun, cemaati tehdit edenlere karşı savaş,



cihil.d,



genellikle Temel



tıkeler'den biriyle eŞdeğer bir yükümlülük olarak görülüyordu.



Cihil.d görevi,



öteki görevler gibi Kur'an'ın sözlerini temel alıyor­



du: "Ey iman edenler, küfre sapanlardan size en yakın olanlarla savaşın. "6 Bu yükümlülüğün niteliği ve kapsamı hukuk yazarlan tarafından dikkatle tammlandı. Bu Müslümanlar için bireysel bir yükümlülük değil cemaatin yeterli sayıda savaşçıyla yerine getire­ ceği bir yükümlülüktü. tık yüzyıllarında İslam'ın gösterdiği bü­ yük yayılınanın ardından ve Batı Avrupa'dan gelen karşı saldınla­ rın başlangıcıyla birlikte



cihil.d'ı yayılmadan



çok savunma amaçlı



görme eğilimi oluştu. Kuşkusuz kendisine Müslüınan diyenierin hepsi bu yükümlü­ lükleri aynı ciddiyede yerine getirmedi ya da bunların yerine ge-



4 Ibn Battuta, Rihle, s. 153; Ing. çev., c. I, s. 189. 5 Kuran 3:97. 6 Kuran 9: 125. [9:123 olmalı. - e.n.] 190



tirilmesine aynı anlamı yüklemedi. Kişisel inancın farklı düzeyle­



ri arasında oldugu gibi, kentteki lslam ile kırdaki ve �öldeki İs­



lam arasında genelde farklılıklar vardı. Her gün ibadet eden, her yıl oruç tutan,



zekat



verebilen ve hacca giden bilgin ve inançlı



tüccardan, yoksulluğun sınınnda yaşadığı için düzenli ibadet et­ meyen, Ramazan'da oruç tutmayan, hacca gitmeyen, ama gene de, Allah'tan başka Allah yoktur ve Muhammed O'nun Resulü­ dür, sözlerini söyleyen sıradan bedeviye kadar uzanan bir göre­ nek yelpazesi vardı.



Allah'ın Dostlan Peygamber'in, başından beri, samimi bir niyetin ifadesi olmadığı, Allah'ın emirlerine O'nun büyüklüğü ve insanın küçüklüğü duy­ gusundan kaynaklanan bir itaat arzusunu ifade etmediği ve haya­ tın tamamını kapsaması gereken bir ahlak disiplininin temel bi­ çimleri olarak görülmediği sürece, yüzeysel usullere değer verme­ yen izleyicileri olmuştu. Erken bir tarihten itibaren, niyetin saflığına duyulan arzu, muhtemelen Doğulu Hıristiyan keşişlerin etkisi altında dünya zevklerinden uzak durmaya yol açmıştı. Burada üstü kapalı bi­ çimde Allah ile insan arasında emir ile itaattan başka bir ilişkinin olabileceği fikri yer alıyordu. Bu ilişki, insanın Allah'a, O'na duy­ duğu aşkla ve O'na yakın olma arzusuyla itaat ettiği ve bunu ya� parken Allah'ın bu aşka verdiği karşılığın farkına varahileceği bir ilişki idi. Bu tür fikirler ve uygulamalar o yüzyıllarda daha da ge­ lişti. Gerçek müminin Allah'a daha yakın olmasını sağlayacak bir yolun var olduğu fikri adım adım oluştu. Bu fikri benimseyenler ve bunu uygulamaya çalışanlar genellikle Sufiler olarak tanındı. Tam olmasa da, yolun başlıca aşamalan



(makam)



hakkında bir



mutabakat oluştu. llk aşamalar pişmanlık ve geçmiş hayann gü­ nahlanndan kurtulma aşamalan idi. Bu aşamalar, caiz bile olsa, ruhu uygun hedefi aramaktan uzaklaştırabilecek şeylerden imtina etmeye yol açıyordu. Bu yolun yolcusu Allah'a güvenmeyi, O'na inanmayı, O'nun iradesini sabırla beklemeyi öğrenmek durumun­ daydı; daha sonra, korku ve umutla geçen bir dönemin ardından, kutsal Varlık'tan bir vahiy gelebilirdi: bütün nesnelerin silindiği ve yalnızca Allah'ın var olduğu bir uyanış. Bu noktaya ulaşan yol191



. cunun insani nitelikleri yok olur, yerini kutsal nitelikler alırdı ve insan ile Allah aşkta birleşirdi. Bu anlık kutsallık deneyimi



(ma'rifc) iz bırakırdı: ruh, günlük hayann dünyasına döndügünde dönüşmüş olurdu. Allah ile birliğe yönelen bu hareket, zihin ve ruhun yanı sıra duygulan da etkileyen bir hareketti ve çeşitli aşamalara tekabül eden, ifade edilebilirse ancak mecaz ya da imge halinde ifade edi­ lebilen cezbeler (hdl, çğl. ahvitl), duygusal durumlar veya canlı deneyimlerle oluşabiliyordu. Arapça'da ve öteki edebi lslam dille­ rinde adım adım bir şiirsel imgelem sistemi gelişti. Bu sistemle şairler Allah bilgisine giden yol boyunca olabilecek cezbe durum­ lannı ve bunun hedefi olan birlik deneyimini canlandırmaya ça­ lıştılar: aşık olanın ve olunanın birbirini yansıtmalannın, şarap sarhoşluğunun, ilahi okyanusta bir damla su olarak ruhun ya da Allah'ın ifadesi olan gülü arayan bülbülün imgeleri. Ciddi ve düşünen Müslümanlar bu yolun taşıdığı tehlikenin farkındaydılar; yolcu yolunu kaybedebilir, cezbeler onu ayartabi­ lirdi. Bazı insan ruhlannın bu yolda tek başına yürüyebildiği, an­ sızın vecd halinde kendinden geçtiği ya da ölmüş bir öğretmenin ya da bizzat Peygamber'in doğrudan öndediğini rehber edindiği, genel olarak kabul görüyordu. Ne var ki yolculann çoğu için aynı yolda daha ileri gitmiş bir ruhsal hayat ustasının (şeyh,mürşid) öğretisini ya da rehberligini benimsernek gerektiği düşünüldü. Çok bilinen bir sözde şöyle denir: "Şeyhi olmayan kişiye Şeytan şeyhlik eder." Öğrenci, ustasının yolundan gitmeli ve ölü yıkayıcı­ nın ellerindeki ceset kadar pasif olmalıdır. Onuncu yüzyılın sonunda ve onbirinci yüzyılda daha ileri dü­ zeyde bir gelişme gerçekleşmeye başladı. Aynı ustayı izleyen kişi­ ler aynı yoldan (tarih) giderek kendilerini tek bir ruhsal aile ha­ linde tanımlamaya başladılar. Bu ailelerin bazılan varlıklannı uzun süre sürdürdüler ve soylannın büyük bir ruhsal hayat usta­ sına kadar uzandığını iddia ettiler. Tarikat ismini bu ustadan alır ve geçmişi, onun aracılığıyla Peygamber'e, Ali ya da Ebubekir'e kadar uzanırdı. Bu "yollar"ın ya da "tarikatlar"ın bazılan Islam dünyası içinde geniş bir alana yayıldı; bir ustanın kendi yolunu öğretmesi için "yetki" verdiği mürider tarafından aktanldı. Bun­ lar genellikle yüksek düzeyde örgütlü değildiler. Bir ustanın mü­ ritleri kendi tarikatlannı kurabilir, ama genelde ustayla aralannda 1 92



bir hısımlık olduğunu kabul ederlerdi. lzledikleri yolu bu hısım­



lık sayesinde öğrenmişlerdi. Irak'ta ortaya çıkanlar, en yaygın ve kalıcı tarikatlar arasında yer aldı; geçmişi onikinci yüzyıla kadar uzanan Rifa'iyye, onüçüncü yüzyıla kadar uzanan Sühreverdiyye



ve -içlerinde en yaygın olanı- ismini Bağdadı bir azizden, Abdül­ kadir Geylani'den (1077/8- 1 166) alan, ancak ondördüncü yüzyıla kadar açıkça ortaya çıkmayan Kadiriyye, bu türden tarikatlardı. Mısır'da gelişen tarikatlardan Şazeliyye, özellikle el-Cazuli (ö. y.



1465) tarafından örgüdendiği Mağrip'te en yaygın tarikat haline



gelecekti. Müslüman dünyanın öteki kesimlerinde başka tarikat­ lar ya da tarikat grupları önem kazandı: örneğin, Anadolu'da



Mevleviyye ve Orta Asya'da Nakşibendiyye. Bunların bazılan da­ ha sonra Arapça konuşan ülkelere de yayıldı.



Bu tür tarikatiara bağlı olanlar arasında sadece küçük bir azın­ lık bütün hayatını tarikata adayarak tekkelerde



gdh)



(zdviye, hdn-ı



yaşadı. Bu tekkelerin bazıları, özellikle kentlerde olanları



küçük binalar, diğerleri bir camiyi, rulısal temrinlerin yapıldığı



bir yeri, okulları, ziyaretçiler için hanları kapsayan büyük binalar olabiliyordu. Bütün bunlar tarikatın ismini aldığı ustanın mezarı­ nın çevresinde toplanıyordu. Ne var ki, tarikat üyelerinin çoğu bilinen dünyanın içinde yaşıyordu; içlerinde erkeklerin yanı sıra kadınlar da vardı. Bir tarikata bağlanmak, bazılan için sadece bir ismi benimsemekten ibaret kalabiliyor, ama başkaları için birlik içinde vecd haline giden yolda ilerlemelerine yardımcı olabilecek



öğreti ve uygulamaları kesin bir biçimde benimsernek anlamına



geliyordu. Tarikatlar İslam'ın iki tarzı arasındaki ilişkiye dair görüşlerinde farkltlaşular. Bu tarzlardan biri, Allah'ın Kur'an'daki emirlerinden kaynaklanan hukuka itaatin, doğrudan ulaşma çabasının,



şeriatın, diğeri ise Allah bilgisine tarikat'ın tarzı idi. Bir yanda mürni­



nin gizemli hayallerle kendi benliğini yok edip sarhoş olduktan



sonra günlük faaliyetlerin dünyasına döndüğü, Allah'a ve birlikte yaşadığı insanlara karşı görevlerini yerine getirerek ama bunlara yeni bir anlam yükleyip



şeriat'ın sınırları içinde bunları öğreterek



yaşadığı, "ılınılı" tarikatlar yer alıyordu. Öte yanda, Allah'la birleş­ me deneyimleri yaşayan müminlerin ilahi bir varlık duygusuyla sarhoş olınalanna yol açan tarikatlar yer alıyordu. Bu ikinci grupta



yer alanlar gerçek hayaun dışında kalıyorlar;



şeriat'ın



gerektirdiği 193



görevleri ihmal ettikleri suçlamalanna aldınnıyorlar, hatta böyle bir suçlamadan, dünyadan uzak durmalarına yardımcı olacagı



(Melamiler).



için, hoşlanıyorlardı



Birinci eğilim Cüneyd'in [Cü­



neyd-i Bağdadil soyundan geldigini iddia edenlerle, ikincisi ise Be­ yazıd Bistami'yi usta olarak beninıseyenlerle baglanulıydı. Bir tarikata belirli bir süreç içinde girilirdi. Şeyh'e sadakat andı içilir, onun elinden özel bir cüppe alınır ve gizli bir dua (vird ya da



hizb)



ile onunla baglantı kurulurdu. Ayn ayn yapılan dualara ek



olarak tankat'ın



esas



eylemini ve onu diğerlerinden ayıran karakte­



ristiği oluşturan bir ritüel vardı. Bu, ruhu her türlü dünya işinden uzaklaşunnak ve onu Allah'la birleşecek kadar özgürleştirmek ni­ yetiyle yapılan zikr ya da Allah'ın adının tekrar tekrar anılması idi.



Zihr'in birden fazla biçimi olabiliyordu. Bazı tarikatlarda (özellikle Nakşibendiyye) belirli bir nefes alına tekniği ve zihni bedenin be­ lirli bir bölgesinde ve tarikata ismini veren kurucu



şeyh ya da Pey­



gamber üzerinde yoğunlaşunna tekniği ile sessiz bir tekrar yapılır­ dı. Genellikle tarikatın bir zaviye'sinde düzenli olarak haftanın be­ lirli günlerinde kolektif olarak bir ritüel



(hadra)



yapılırdı. Ritüele



kanlanlar saflar halinde dizilerek Allah'ın adını tekrarlarlardı; mü­ zik ve şiir buna eşlik edebilirdi; bazı tarikatlarda Mevlevilerin dö­ nerek yapuklan gibi ritüel bir dans yapılırdı; yanaklara bıçak sok­ mak ya da ağıza ateş almak gibi özel cezbe gösterileri olabilirdi. Tekrarlama gittikçe hızlanır ve sonunda eyleme kanlanlar dünyayı algılama duygusunu kaybettikleri bir trans haline geçerlerdi. Özel dualar, Allah'ın övülmesi, O'na duyulan aşkın ifade edil­ mesi, ruhsal cezbeye ulaşma dilekleri bu toplu eylemleri çevreler­ di. Bunlann bazılan Allah'ı öven ya da Peygamber'i kutsayan kısa deyişler idi. Bazılan ise inceden ineeye düşünülmüştü: Dağlann üstündekilerle harndettiği Allah'a medhü senalar olsun. Ağaçlann yapraklanyla harndettiği Allah'a medhü senalar ol­ sun. Hunnalann olgun meyveleriyle hamdettigi Allah'a medhü senalar olsun. Rüzgariann denizden eserken hamdettigi Allah'a medhü se­ nalar olsun. ? 7 C . Padwick, Muslim Devotions (Londra, 1961), s . 252.



194



Bu metinlerden oluşan derlemeler ruhsal hayatın büyük ustala­ nna atfedilecekti. Allah'a bir tarikle yaklaşma fikri, insanın sadece Allah'ın yarat­ tığı ve hizmetkan değil aynı zamanda O'nun dostu



(veli)



olabile­



ceği anlamına geliyordu. Bu türden bir inanışa Kur'an'dan parça­ lada haklılık kazandınlabiliyordu: "Göklerin ve yerin yaratıcısı, dünyada da, ahirette de benim velim sensin. "8 Zamanla bir evliya



(velayet)



teorisi oluştu. Allah'ın dostu O'na daima yakın olan, da­



ima O'nu düşünen, insanı O'ndan uzaklaştıran insani heyecaniara hakim olmuş kişiydi. Bir kadın da bir erkek gibi evliya olabilirdi. Dünyayı ekseninde tutan evliyalar hep olmuştu ve daima olacak­ tı. Bu fikir zamanla biçimsel bir ifade kazandı: dünyada daima be­ lirli sayıda evliya olacaktı; biri öldüğünde bir başkası onu izleye­ cekti; dünya onlann başlannın üzerinde dönüyordu, böylece on­ lar bir kutbu



(kutb),



dünyanın bilinmeyen hükümdarlar hiyerar­



şisini oluşturuyorlardı. "Allah'ın dosdan" O'nunla başkalan arasında aracılık yapabili­ yorlardı ve bu aracılık bu dünyada görülebilir sonuçlar doğurabi­ liyordu. Hastalık ya da kısırlık tedavi edilebiliyor ya da kötü talih düzeltileb�liyordu ve bu



keramet belirtileri Allah'ın dostu



olan ki­



şinin kutsallığına da kanıt teşkil ediyordu. Bir evliyanın yeryü­ zünde sayesinde keramet sahibi olduğu doğaüstü gücün onun ölümünden sonra da sürebileceği ve aracılık için o kişinin meza­ nna başvurulabileceği düşüncesi yaygın kabul görüyordu. Evliya mezarlanna [yatır -en.] yapılan ziyareder, mezara dokunma ya da önünde dua etme, ibadeti tamamlayıcı bir uygulama haline geldi. Bununla birlikte bazı Müslüman düşünürler bu uygulamayı, Al­ lah ile tek tek müminlerin arasına bir aracı koyduğu için tehlikeli bir icat olarak görüyorlardı. Dört köşeli, üstü kubbeli, içinde ha­ vuz olan, tek başına ya da bir caminin içinde bulunan veya çevre­ sinde bir zdviye'nin ortaya çıktığı yaur, İslam kırsal kesiminin ya da kasabalannın aşina bir manzarası idi. İslam'ın Kabe'yi reddetmeyip ona yeni bir anlam vermesi gibi, lslam'ı benimseyenler de bu dine kendi çok eski külderini getir­ diler. Tannlann ya da insanüstü ruhiann belirli yerlerde bulun­ duğu fikri çok eski zamanlardan beri yaygındı: garip şekilli taşlar, 8 Kuran 12:101.



195



yaşlı ağaçlar, yerden kendiliginden fıskıran sular bir tannmn ya



dı:ı ruhun gö�k görülebilen belirtileri olarak kabul ediliyordu. Bunlardan dilekte bulunabiliyor, çaput ba�lanarak ya da kurban kesilerek adak adanabiliyordu. Bütün dünyada, Islam'ın yayıldığı her yerde bu tür yerler Müslüman evliyalarla bağlantılandınlıyor ve böylece yeni bir anlam kazanıyordu. Bazı yatırlar halkın katıldığı büyük ayinlerin merkezi haline geldi. Bir evliyanın doğum günü ya da onunla ilgili özel bir gün halkın katıldığı bir bayranıla kutlanıyor ve bu sırada çevre bölge­ lerden ve daha uzaklardan gelen Müslümanlar, mezara dokun­ . mak, onun önünde dua etmek ve çeşitli bayram etkinliklerine katılmak için biraraya geliyorlardı. Bu toplantılann bazılan sadece yerel düzeyde önem taşırken, bazılan daha uzaklardan ziyaretçi topluyordu. Bu tür "ulusal" ya da evrensel mezarlar, Fez kentini kurarak şöhret kazanan Mevlay ldris'e (ö. 791); Batı Cezayir'deki Tlemsen'deki Ebu Medyan'a ( 1 1 26-97) ; Tunus'taki, gemicilerin koruyucu azizi Sidi Mahraz'a; Mısır deltasındaki Tanta'da bulu­ nan ve bilginierin Bubais'teki Kadim Mısır tapımşlannın yeni bir biçimini gördükleri bir kült öznesi olan Ahmed el-Bedevi'ye (y.



1 199-1276) ve Bağdat'taki, ismini Karliri tarikatına veren Abdül­ kadir'e aitti. Zamanla Peygamber ve ailesi de evliyalık bakış açısından görü­ lür hale geldi. Peygamber'in Kıyamet Günü'nde yapacağına inam­ lan arabuluculuk onun misyonunu kabul edenlerin kurtuluşunu sağlayacaktı. Peygamber, bir



veli



olarak da görülüyorrlu ve Medi­



ne'deki mezan aynca ya da Hac'ın bir uzantısı olarak ziyaret edi­ len bir ibadet ve dilek yeriydi. Peygamber'in doğum günü (mev­



ltd)



toplu ayin fırsatı sağlıyordu. Bu uygulanıanın Kahire'de Fatı­



mi hanedam zamanında gelişmeye başladığı görülür; gelenek ola­ rak onüçüncü ve ondördüncü yüzyıllarda yaygınlaştı. Yaşayan ya da ölü bir aziz, özellikle örgütlü bürokratik hükü­ metin yokluğunda toplumsal güçlerin serbest kaldığı kırsal ke­ simde dünyasal iktidara sahip olabiliyordu. Bir evliyanın kaldı�ı ev ya da mezan, insaniann sığınabildikleri, uzak ya da düşman bölgelerdeki farklı gruplara mensup kişilerin iş görüşmesi yap­ mak için buluşabildikleri doğal bir mekan oluşturuyordu. Bir ev­ liya için yapılan bayram aynı zamanda maliann alınıp sauldığı bir kırsal panayır oluyor ve yatın, sürekli bir pazann bekçisi ya da 196



bir göçebe aşiretin tahıl arnhan olarak kullanılabiliyordu. Evliya ya da onun torunlan ve mezannın bekçileri kutsal bir kişi olma­ nın getirdigi şöhretten yararlanabiliyorlardı. Hacılann verdigi ar­ maganlar onlara servet ve prestij saglardı ve bu kişilere anlaşmaz­ lıklarda hakemlik etmeleri için başvurulabilirdi. Mucizeler yaratma ya da anlaşmazlıkları çözme konusunda şöhret kazanmış ögt"eti ve din adamlan, haksız ya da gaynmeşru oldugunu düşündükleri hükümdarlara muhalefet eden siyasal hareketleri çevrelerinde toplayabiliyorlardı. Bazı koşullarda, böyle bir di�sel ögretmenin prestiji gücünü yaygın bir fikirden,



lik



düşüncesinden alabiliyordu.



Mehdi,



mehdi­



Allah'ın rehberlik ettigi ve



O'nun tarafından dünyanın sona ermesinden önce adaleti sağla­ ması için gönderilen kişi idi. Bu sürecin örnekleri bütün lslam ta­ rihinde bulunabilir. Taraftadannca



mehdi olarak kabul edilenlerin



en tanınmış ve en başanlı olanı muhtemelen lbn Tumart (y. 1078-



1 130) idi. Kendisi Fas'ta dogdu, Orta Dogu'da ögrenim gördü, Magrip'e döndü ve Islam'ın özgün saflıgının yeniden saglanması için çagn yapmaya başladı. O ve çevresinde toplananlar, en güçlü döneminde bütün Magrip'e ve tspanya'nın Müslüman kesimleri­ ne yayılan ve anısı öteki hanedanlara, özellikle Tunus'taki Rafsile­ re meşruluk kazandıran Murabıt Imparatorluğu'nu kurdular.



197



ONUNCU BÖLÜM



Ulema Kültürü



V1ema ve Şeriat Muhammed'in mesajını benimseyenler cemaatinin merkezinde, Kur'an, Hadis ve hukuk öğrenimi görmüş, cemaatin muhafızlan ve Peygamber'in halefieri olma iddiasını taşıyan kişiler, din bil­ ginleri



(ulemit)



yer alıyordu.



Birinci Islam yüzyılında Peygamber'in halefi olmak için verilen mücadele beraberinde dinsel yetki sorununu getirdi. Kur'an'da iletilen mesajı ve Muhammed'in hayatını yorumlama hakkına sa­ hip olan kimdi? Şiiler ve onlardan kaynaklanan çeşitli gruplar için, yetki, Kur'an'da içerilmiş hakikatin yanılmaz yorumculan olan bir imamlar silsilesine aitti. Ne var ki, erken Islam dönemle­ rinden itibaren Arapça konuşan ülkelerde yaşayan Müslüman ço­ ğunluk, Sünnilerden, yani yanılmaz bir imam'ın Allah Iradesi'ni yorumlayabileceği fikrini reddedenlerden oluşuyordu. Onlara gö­ re Irade, Kur'an'da ve Peygamber'in sünnetinde nihai ve tam ola­ rak aç*lanmıştı ve bunu yorumlama kapasitesine sahip olan kişi­ ler,



ulemit,



cemaatin ahlaki vicdanının taşıyıcılan idi.



Onbirinci yüzyılda çeşitli ahlak ve hukuk yorumu mektepleri ya da "okullan" ve özellikle bunlann en yaygın ve kalıcı olan dördü, Şafiiler, Malikiler, Hanefiler ve Hanbeliler arasında açık bir aynm vardı. Farklı 198



mekteplere mensup



olanlar arasındaki ilişkiler zaman



zaman fırtınalı olmuştu; Abbasi döneminde Bağda t'ta Şafiilik



ve



Hanefilik birbiriyle savaşan kentli gruplara. isimlerini vermislerdi. Ne var ki daha sonra bu farklılıklar daha



az



çekişıneli hale geldi.



Bazı bölgelerde mekteplerden biri tek başına hakim olabiliyordu. Malikiler Magrip'teki tek okul haline geldiler; Şafiiler, Mısır, Suri­ ye, Irak, tran ve Hicaz'da; Hanefiler ise Orta Asya ve Hindistan'da yaygınlaştılar. Hanbeliler onikinci yüzyıldan itibaren Bagdat'ta ve Suriye kentlerinde önemli bir unsur oldular. Teoloji okullan gibi hukuk okullan da birbirini tamdı. Bir hanedan belirli bir okulun üyelerini resmen görevlendirdiginde bile, öteki okullar kendi yar­ gıçlanna ve hukuk uzınanlanna sahip olabilirdi.



Mektepler arasındaki farklılıklann bazılan hukuk düşüncesi il­ kelerinin (usul-i fıkıh) dogru tanımlanması ve göreli agırlıgıyla ilgi­ liydi. lema konusunda Hanbeliler, daha sonra gelen bilginlerinkini degil, sadece Sahabe'ninkini kabul ettiler ve böylece



ictihada, bil­



ginler tarafından ve kan analoji kurallanna uyularak uygulanması şartıyla, daha geniş bir alan açnlar. Bir başka okul, bir süre Endü­ lüs'te güçlenen ama daha sonra tükenen Zahiriler okulu, Kur'an ve Hadis'in Sahabe'nin yorumladıklan haliyle sadece metinsel anlamı­ na baglı kaldılar ve daha sonraki



ictihad ve mutabakatı reddettiler.



Benzer bir ögreti Murabıt hareketinin ve hanedamnın kurucusu lbn Tumart tarafından ögretildi, ancak lbn Tumart kendisinin Kur'an ve Hadis'in yegane yanılmaz yorumcusu olduğunu iddia ediyordu. Okullarm ikisi ictihadın kullammında bir esneklige izin verdiler: Hanefiler kan bir analojinin her zaınan gerekli olınadıgım savundular ve bilginler Kur'an ile Hadis'in yorunılanmasında sınır­ lı bir kişisel tercih yetkisi



(istihsiln) kullanabildiler; Malikiler de bir



bilginin insaniann selameti söz konusu olduğunda katı analojinin ötesine geçebilecegine



(istislah) inandılar.



Bu ilkeler tek başlanna geliştirHip tartışılınadılar, ancak ftkh'm te­ melini oluşturdukları için, soruınlu insanlann, Müslüınanlann Al­



lah Iradesi'ne itaat etmek için izlemek zorunda olduklan hayat tar­ zını (şeriat) aynntılı biçimde tanım1aına çabalanndan kaynaklandı­ lar. Dogrudan Allah'la ya da öteki insanlarla ilişkili olan bütün insan eylenıleri Kur'an ve sılnnet'in ışıgında, ictihad uygulayacak nitelikte­ ki kişiler tarafından yorumlanarak incelenebilir ve



beş nonna göre



yorumlanabilir; yükümlülük olarak (ya bir bütün olarak cemaat ya da cemaatin her bir üyesi için), tavsiye olarak, ahlaken tarafsız ola1 99



rak, tekdir olarak ya da yasaklama olarak görülebilirlerdi.



Farklı mekteplen: mensup bilginler .:amanla Kur'an ve Hadis'ten



türetilen rehberli�e göre bütün insan eylemlerini kapsayan yönetim yasalannı hazırladılar. Maliki okuluna mensup bir bilgin olan lbn Ebu Zeyd el-Kayrevani'nin (ö. 996) hazırladığı tipik bir yasa, bir tür inanç açıklaınasıyla, "dil (hakikatleri) ifade etmeli, yürek inan­ malı" sözleriyle başlar. Daha sonra doğrudan Allah'a yönelen ey­ lemleri, tapınma (ibadet) eylemlerini ele alır: dua ve duadan önceki ritüel temizlik, oruç tutma, sadaka verme, hac görevini yerine ge­ tirme ve Islam uğruna savaşma görevi (cihad). Ibadet'ten sonra in­ sanlar arasındaki ilişkilere



(muameldt)



gelinir: bunların ilki, yakın



insan ilişkileri, evlilik, evlilik için yapılabilen sözleşme tarzlan ve evliliğin sona ermesiyle ilgilidir; bunun ardından daha geniş kap­ samlı ve daha az kişisel ilişkiler, kar sağlama, miras ve vasiyet, vakıf kurma anlaşmalannı kapsayan, satış sözleşmeleri ve benzer sözleş­ meler gelir; daha sonra, ce.:a gerektiren sorunlar ve Kur'an'a göre kesinlikle ce.:alandınlması gereken zina ve şarap içme gibi yasak­ lanmış eylemiere yer verilir. Bunlann ardından, yasaklarla ilgili hü­ küm veren yargıçlarm yapacaklan işlemler için kurallar getirilir ve bir ahlak öğüdünün yer aldığı bir bölümle sonuca ulaşılır: Söylenen her sözde ve dinsel eylemde Allah sevgisini daima zihinde tutmak her mürnin için bir yükümlülüktür: Allah sevgisinden başka maksadı olan kişinin sözleri veya eylemleri kabul edilemez. tkiyüzlülük çoktannlılıktan daha kötüdür. Günah işleyince tövbe etmek bir yükümlülüktür ve bu yan­ lışta ısrar etmemeyi, yapılan haksızlıklann telafi edilmesini, yasaklanmış eylemlerden uzak durmayı ve yanlış yola sapma­ ma niyetini kapsar. Allah'ın affına sığınan, O'nun vereceği ce­ .:adan korkan, O'nun nimetlerini hatırlayan, O'na olan min­ netini ifade eden günahkan Allah'ın irısafına terk edelim ... Insan ilahi bağışlanmadan umudunu kesmemelidir.1 Yorum ilkelerinin yanı sıra öze ilişkin meselelerde de çeşitli mek­ tepler arasında bazı farklılıklar vardı, ancak bunlann çoğu öneırısiz­ di. Belirli bir mektep içinde bile fikir aynlıklan olabiliyordu, çünkü 1 lbn Ebu Zeyd el-Keyrevani; ed. ve Fr. çev., L. Bercher, La Risala, 3.bs. (Cezayir, 1049), s. 302-3.



200



ne kadar aynnulı ve kesin olursa olsun hiçbir yasa mümkcm olabi­ lecek bütün durumlan kapsayamıyordu. Sık tekrarlanan bir dü!:tur. onuncu yüzyıldan itibaren artik tekil muhakeme yürütülemeyece­ gini ilan etti. Bu düstura göre, mutabakata vanlan noktada,



"ictihrul



kapısı kapanmıştır." Ne var ki, bu hükmün sonsuza kadar geçerli olacak şekilde ifade edildiğini ya da genel olarak kabul edildigini gösteren hiç bir açık kanıtın bulunmadı�ı görülür. Aslında her



mektep te ictihad sadece karar ahnak zorunda olan yargıçlar tarafın­ '



dan_ değil, hukuk bilginleri (müftüler) tarafından da sürdürüldü. Bir müftü esas olarak ögretiyi bilen, ictihad aracılıgıyla anlaşmazlıga yol açan sorunlarda hüküm verme yetenegi olan bir özel bilgin idi. Tanınmış müftülerin vardıklan kanaatler E HAYAT Genel olarak lırntler



A.H. Hourani ve S.M. Stern (yayma hazırlayanlar), The Islamic City (Oxford, 1970).



I.M. I..apidus, Muslim Cities in the Uıttr Middle Ages (Cambridge, Massachusetts, 1967). Krntluin büyüklüğü



A. Rayınond, 'La population du Caire de Maqrizi a la deseTiption de I'Egypte', Bul­ lctin d'Etucks Orirntales, Cilt 28 (1975), sayfa 201-15. ].C. Russell, Medieval Regions and their Cities (Bloomington, Indiana, 1972). M. Dols, The Black Death in the Middle East (Princeton, 1977). Kentlerin gelişmesi ve biçimimmesi



Kahire]. Abu Lugod, Cairo: IOOI years of the City Vıctorious (Princeton, 1971). ].M. Rogers, 'al-Kahira', Encyclopaedia of Islam, 2. Baskı, Cilt ıv, sayfa 424-41. Şam ]. Sauvaget, 'Esquisse d'une histoire de la ville de Darnas', Revue des Etucks Islamiques, Cilt 8 ( 1934), sayfa 421-80. Halep]. Sauvaget, Alep (Paris, 1941).



H. Gaube ve E. Wırth, Aleppo: historische und geographische Beitrage (Wiesbaden, 1984).



Kudüs M.



Burgoyne ve D.S. Richards, Mamluk ]erusalem: an architectural study (Londra, 1987). Bagdaı G. Makdisi, 'The topograpy of eleventh century Baghdad', Arabica, Cilt 6 ( 1959), sayfa 178-97, 281-309. Küs ].C. Garcin, Un crntre musulman de la Haute-Egypte mtditval: Qus (Kahire, 1976).



San'a R.B. Seıjeant ve R. Lewcock (yayma hazırlayanlar), San'a, an Arabian Islamic City (Londra, 1983). Fas R. Le Tourneau, Fez in theAge of the Marinids (Norman, Oklahoma, 1961).



R. Le Tourneau, Fes avant le protectorat (Kazablanka, 1949). Bir büyük kentte hayat: Kahire



Ahmad ibn 'Ali al-Maqrizi, al-Mawa'iz wa'I-i'tibar fi dhikr al-lıhitat wa'l-akhbaı; ya­ yına hazırlayan G. Wıet, 5 cilt (Kahire, 1911) indeks: A.A. Haridi, Index analy­ tique des ouvrages d'Ibn Duqmaq et de Maqrizi sur le Caire, 3 cilt (Kahire, 1983-



4). S. D. Goitein, A Mediterranean Society, 5 cilt (Berkeley, 1967-88). E.W I..ane, The Manners and Customs of the Modem Egyptians (Londra, 1836 ve yeni baskılan). Ticaret ve pazarlar G. Wiet ve A. Rayınond, Les marchts du Caire (Kahire, 1979). E. Wırth, 'Zum probleme des bazars', Der Islam, Cilt 51 ( 1974), sayfa 203-60; Cilt



52 (1975), sayfa 6-46.



567



S.Y. Habib, Handelsgeschighte Agyptens im Spiltmitttlalten 1 1 71-151 7 (Wiesbaden, 1965).



R. Luptı:;, H. Mişkimin ve A.L. Udovitch, 'England to Egypt: long-tenn tremis and long-distance trade' n M.A. Cook ( yayma hazırlayan), Studies in the Economic History of the Middle East (Londra, 1970), sayfa 93-128. A.L Udovitch, Partnership and Profit in Medieval Islam (Princeton, 1970). M. Rodinson, Islam at capitalisme (Paris, 1966); Ingilizce çevirisi Islam and Capi­ talism (Londra, 1974). Nüfusu oluşturan unsurlar B. Musallam, Sex and Socitty in Islam (Cambridge, 1983).



B. Lewis, Thejews in Islam (Londra, 1984). R. Brunschvig, "Abd', Encyclopaedia of Islam, 2. Baskı, Cilt 1, sayfa 24-40. G. Rotter, Die Stdlung des Negers in der islamisch-arabischer Gesdlschaft bis zum 16trn]ahrhundert (Bonn, 1967).



Evlerde hayat ].C. Garcin ve digerleri, Palais et maisons du Caire: ı:tpoque mamdouk (13e-16e si­ tcle) (Paris, 1982). D. Waines, 'Cuisine' in T. Mostyn ve A. Hourani (yayma hazırlayanlar), The Cambridge Eneyclopedia of the Middle East and North Africa (Cambridge, 1988), sayfa 240-3.



Sekizinci Bölüm: KENTLER VE HÜKÜMDARLARI



Ordular



VJ. Parry ve M.E. Yapp (yayma hazırlayanlar), Waı; Technology and Society in the Middle East (Londra, 1975). D. Ayalon, Gunpowder and Firearms in the Mamluk Kingdom (Londra, 1956). D. Ayalon, The Mamluk Military Society (Londra, 1979).



Aidiyetler R. Mottahedeh, Loyalty and Leadership in an Early Islamic Society (Princeton, 1980). C. Cahen, 'Mouvements populaires et autonomisme urbain dans CAsie musulma­ ne du moyen iige', Arabica: Cilt 5 ( 1958), sayfa 225-50, Cilt 6 ( 1959), sayfa 2556, 23-65.



Yönetim C.F. Petry, The Civilian Elite ofCairo in the Later Middle Ages (Princeton, 1981). J.P. Nielsen, Secular ]ustice in an Islamic State: mazalim under the Bahri Mamlukes (Leiden, 1985). R Brunschvig, 'Urbanisme medieval et droit musulman', Revue des Etudes Islami­ ques (1947), sayfa 127-55. B. johansen, 'Amwal zahira wa amwal batina: town and countryside as reflected in 568



the tax-system of the Hanalite School' in W. al-Qadi (yayına huırlayan), 5tudia 1981), sayfa 247-63. B. Johansen, 'The all-emhacing town and its mosques', Revue Je I'Occident Musul­ man et de la Mtditerrante, Cilt 32 (1981), sayfa 139-61. A. Raymond, 'Escapes publics et espaces prives dans !es villes arabes traditionel­ les', Maghn:b Mashn:k, No. 123 (1989), sayfa 194-201. Arabica and Islamica (Beyrut,



Toprağın denetimi



C. Cahen, ·�volution de l'iqta' d 9e au l3e siecle' in Cahen, I.es Peuples musul­ mans dans l'histoire mtditvale (Şam), 1977), sayfa 231-69. A.K.S. Lambton, The evolution of the iqta' in medieval Iran', Iran, Cilt 5 /1967), sayfa 41-50. Siyasal teori



'Ali ibn Muhammad al-Mawardi, ai-Ahlıam al-sultaniyya (Kahire, AH 129811881); Fransızca çevirisi E. Fagnan, I.es status gouvenıementaux, reprint (Paris, 1982). Husayn ibn 'Ali, Nizarn al-Mulk, Siyaset-name; lnglizce çevirisi H. Darke, The Bo­ ok of Govemment, or Rules for Kings, 2. Baskı (Londra, 1978). Ahrnad Ibn Taimiyya, al-Siyasa al-shar'iyya fı islah al-ra'y wa1-ra'iyya (Bagdat, n.d.); Fransızca çevirisi H. Laoust, Le traitt de droit public d'Ibn laimiya (Bey­ rut, 1948). Muhamrnad al-Farabi, Ara ahi al-madina al-fadila; texts and English trans. R. Wal­ zer, Al-Farabi on the Pefect State (Oxford, 1985).



Dokuzuncu Bölüm: İSLAM'IN YOLLARI Islam'ın temel ilkeleri



G.E. von Grunebaum, Muhammadan Festivals (New York, 1951). M. Gaudefroy-Demombynes, Le pelerinage d la Mekke (Paris, 1923). ]. Jomier, Le mahmal et la caravanne tgyptienne des ptlerins de la Mecque 13e-20e sitele (Kahire, 1953). 'Ali ibn Abi Bakr al-Harawi, Kitab al-isharat ila ma'rifat al-ziyarat (Şam, 1957); French trans. J. Sourdel-Thomine, Guide des lieux de pelerinage (Şam, 1957). R. Peters, Islam and Colonialism: the doctrine of jihad in modem history (Lahey, 1979), sayfa 9-37. Azizler ve Sufıler



].S. Trimingham, The Sufı Orders in Islam (Oxford, 1971). C. Padwick, Muslim Devotions (Londra, 1961). ].A. Williams (hazırlayan), Themes of Islamic Civilization (Berkeley, 1971), The friends of God', sayfa 307-70. I. Goldziher, Muhammedanische Studien, Cilt 2 (Halle, 1890), sayfa 277-378; İn­ gilizce çevirisi S.M. Stern, Muslim Studies, Cilt 2 (Londra, 1971), 'Veneration of saints in Islam', sayfa 255-34 ı. T. Canaan, Mohammadan saints and sanctuaries in Palestine (Londra, 1927). 569



].S. Macpherwn, The Mawlids ofEgypt (Kahire, ı 941).



E.A. Westermarck. Pagan 5urvivals in Mohammedan Ctvtli zııtion (Londra, 1933).



Mehdilik



W Madelung, 'ai-Mahdi', Encyclopaedia ofIslam, ı. Baskı, Cilt 5, sayfa- 1230-8. I. Goldziher (hazırlayan), Le li vre de Moharned ibn Tumart, mahdi des Alınahades (Cezayir, 1903). Onuucu Bölüm: ULEMA KüLTÜRÜ



Hukuk kurallan L. Milliot, Introduction d l'ttude du d roi t musulman (Paris, 1953). 'Abd Allah ibn Abi Zayd al-Quayrawani, Ri sala; metin ve Fransızca çevirisi L. Bercher, La Ri sala ou Epi tn: sur Ies tltments du dogme d de la loi de !'i slam selon le ri te rııaleJıite (Cezayir, 1949). 'Abd Allah ibn Ahmad ibn Qudama, Ki tab al-'umda fi ahkam al-fıqh (Kahire, 1 933); Fransızca çevirisi H. Laoust, Le prtci s de droit d'Ibn Qudarııa (Beyrut, 1950). ]. Berque, "Amal', Encyclopaedia ofIslam, ı. Baskı, Cilt I, sayfa 4ı7-8. A. Layish ve A. Shmueli, 'Custom and shari'a in the Bednin family according to Ie­ gal documents from the Judaean desert', Bıılleti n of the School ofOriental and African Studi es, Cilt 42 (1979), sayfa 29-45.



Medreseler G. Makdisi, The Rise of Colleges: i nsti tuti ons of leaming in Islam and the West (Edinburgh, 1981). ]. Berque, 'Ville et universite: aperçu sur l'histoire de l'ecole de Fes', Revue Histori­



que du Droi t Français d Etrangeı; Cilt 27 (1949), sayfa 64-1 17.



Biyografik sözlükler



H.A.R. Gibb, 'lslamic biographical literature' in B. Lewis ve P.M. Holı (yayma ha­ zırlayanlar), Historians ofthe Mi ddle East (Londra, 1962), sayfa 54-8. Ahnıad ibn Muhaınmad Ibn Khallikan, Wıifayat al-a'yan wa anba abna al-zaman, yayma hazırlayan I. 'Abbas, 8 cilt (Beyrut, 1968-72).



EI-Gauali WM. Watt, Musli m lntellectual (Edinburgh, 1963).



Muhamnıad ai-Ghazali, Ihya 'ulum al-di n, 4 cilt (Kahire, 1916). G.H. Bousquet, Ihya ouloum ed-di n ou vivi.ficati on des sciences de la foi : analyse et index (Paris, 1955). Muhamnıad al-Ghazali, ai-Munqidh min al-dalal, yayma hazırlayan J. Saliba ve K. 'Ayyad (Şam, 1939); Ingilizce çevirisi R.]. McCarthy, Freedam and Fi l.filment (Boston, 1980). F. jabr, La noti an de la ma'rifa chez Ghazali (Beyrut, 1 958).



570



Onbirinci Bölüm: AYRIŞAN DÜŞÜNCE YOLlARI Felsefe



L. Gardet, La penste religieuse d'Avicenne (Paris, 1955). W.E. Gohlman (yayına hazırlayan ve çeviren), The Life of Ibn Sina (Albany, New York, 1974). al-Husayn ibn 'Abd Allah ibn Sina, Kitab al-isharat wa'l-tanbihat, yayına hazırla­ yan S. Dunya, 4 cilt (Kahire, 1957-60); Fransızca çevirisi A.M. Goichon, Livn: des din:ctives et mnarques (Paris, 1951). A.M. Goichon, Lexique de la langııe philosophiqut d'Ibn Sina (Paris, 1938). Muhammad al-Ghazali, Tahafut al-falasifa, yayına hazırlayan S. Dunya, 3. Baskı (Kahire, 1964). Muhammad ibn Ahmad ibn Rushd, Tahafut al-tlıafut, yayına hazırlayan S. Dunya (Kahire, 1964); Ingilizce çevirisi S. van den Bergh (Londra, 1954). Muhammad ibn Ahmad ibn Rushd, Fasl al-rnaqal, yayına hazırlayan G.E Hourani (Leiden, 1959); Ingilizce çevirisi G.E Hourani, Averroes on the Harmony of Reli­ gion and Philosophy (Londra, 1961). lbn Arabi



Muhyi al-Din ibn 'Arabi, Fusus al -h ikam , yayına hazırlayan A. 'Afifi (Kahire, 1946); Ingilizce çevirisi R.J.W. Austin, The Bezels of Wısdom (Londra, 1980). A.E. Affifı, The Mystical Philosophy of Muhyid Din Ibnul Arabi (Cambridge, 1939). O. Yahia, Histoire et classification de l'oeuvre d'Ibn 'Arabi, 2 cilt (Şam, 1964). T. lzutsu, Sufism and Taosim: a comparative study of key philosophical concepıs, göz- . den geçirilmiş baskı (Berkeley, I 984) ·



.



1bn Teymiye H. Laoust, Essai sur les doctrines sociales et politiquts de Taki-d-Din Ahmad b. Ta­ imiya (Kahire, 1939). Şii düşüncesi



H. Modaressi Tabataba'i, An Introduction to Shi'i Law (Londra, 1984). D.M. Donaldson, The Shi'ite Religion (Londra, 1933). E. Kohlberg, 'From lmamiyya to lthna'ashariyya', Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Cilt 39 (1976), sayfa 521-34.



Diirziler M.G.S. Hodgson, 'Duruz', Encyclopaedia of Islam, 2. Baskı, Cilt 2, sayfa 631-4. D. Bryer, The origins of the Druze religion', Der Islam: Cilt 52 (1975), sayfa 4784, 239-62; Cilt 53 (1976), sayfa 5-27. N.M. Abu Izzeddin, The Druzes (Leiden, 1984). Hıristiyanlar ve Yahudiler A.S. Atiya, A History ofEastem Christianity (Londra, 1968).



G. Graf, Geschichte der christliche arabischen Literatur, 5 cilt (Vatikan, 1944-53).



N. Stillman (yayına hazırlayan), The ]ews of Arab I.ands (Philadelphia, 1979).



571



Ortalı lıültler P.W.



Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans, 2 cilt (Oxford, 1929).



N. Slousch. Travfls in Norıh Africa (Philadelphia, 1927).



Onikinci Bölüm: SARAY KÜLTÜRÜ VE HALK



Endülüs toplumu ve lıültür E. Ltvi-Provençal, La civilisation arabe en Espagne (Kahire, 1938). T.E Glick, Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages (Princeton, 1979). R.l. Burns, Islam under the Crusades: colonial survival in the thirteenth-century kingdom of Valencia (Princeton, 1973). Sanat ve mimariılı



K.A.C. Creswell, The Muslim Architecture of Egypt, 2 cilt (Oxford, 1952-9). G. Marçais, llirchitecture musulmane de l'occident (Paris, 1954). O. Grabar, The Alhambra (Londra, 1975). R. Ettinghausen, Arab Painting (Lozan, 1962). O. Grabar, The Illustrations of the Maqamat (Chicago, 1984). A. Lane, Early Islamic Pottery (Londra, 1947). A. Lane, Later Islamic Pottery, 2. baskı (Londra, 1971). j.W Allan, Islamic Metalworlı: the Nuhad es-Said collection (Londra, 1982). ]. Lehrman, Earthly Paradise: garden and courtyard in Islam (Londra, 1980). ]. Dickie, 'The Hispano-Arab garden', Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Cilt 31 (1958), sayfa 237-48. Edebiyat



I. 'Abbas, Tarikh al-adab al-andalusi, 2. Baskı, 2 cilt (Beyrut, 1969-71). S.M. Stern, Hispano-Arabic Strophic Poetry (Oxford, 1974). Ahmad ibn 'Abd ibn Zaydun, Diwan, yayma hazırlayan K. ai-Bustani (Beyrut, 1951).



Abu Bakr ibn al-Tufayl, Hayy ibn Yaqhdan, yayma hazırlayan ]. Saliba ve K. 'Ayyad, 5. Baskı (Şam, 1940); Ingilizce çevirisi LE. Goodrnan, Hayy ibn Yaqzan (New York, 1972). D. Goldstein (yayma hazırlayan), The ]ewish Poets of Spain 900-1250 (Harmonds­ worth, Middlesex, 1971). M.M. Badawi, 'Medieval Arabic drarna: Ibn Daniyal', journal of Arabic Literature, Cilt 13 ( 1982), sayfa 83-107. Y. Eche, Les bibliothtques arabes (Şam, 1962).



Hallı edebiyatı ve romans Pj. Cachia, Narrative Ballads of Modem Egypt (Oxford, 1988). H.T. Norris, The Adventures ofAntar (Warminster, Wiltshire, 1988). H.T. Norris, Sharan Myth and Saga (Oxford, 1972). A. Miquel ve P. Kemp, Majnun et Layla: l'amourfou (Paris, 1984). M. Mahdi, Kitab alf layla wa !ayla (Leiden, 1984). 572



D.B. Macdonald, 'The earlier history of the Arabian Nights', joumal of Arabic Lite­ raturı:: Cilt 18 (1987), sayfa 1-21; Cilt 19 (1988), sayfa l-26. Mılzilı H.G. Fanner, A History ofArabian Music (Londra, 1929). Abu'l-Faraj al-lsbahani, Kitab al-aghani, 30 cilt (Kahire, ı969-79). Muharnınad al-Ghazali, Ihya 'ulum al-din (Kahire, ı9ı6), Cilt 2, sayfa 236-69; İn­ gilizce çevirisi



D.B. Macdonald, 'Emotional religion in Islam as affected by



music and singing', journal of the Royal Asiatic Society (1901), sayfa 198-252,



705-48; ( 1902), sayfa 1-28. O. Wright ve diğerleri, 'Arabic music' in S. Sadie (yayma hazırlayan), The New Grove Dictionary ofMusic and Musicians (Londra, 1980), Cilt 1, sayfa 514-39. E. Neubauer, 'Islamic religious music' in The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Cilt 9, sayfa 342-9. O. Wright, The Modal System ofArab and Persian Music M.S. 1250-1300 (Oxford ,



1978). Bilim ve tıp A.I. Sabra, 'The scientific enterprise' in B. Lewis (yayına hazırlayan), The World of Islam (Londra, 1976), sayfa ı8ı-200. A.l. Sabra, 'The exact sciences' in J.R. Hayes (yayına hazırlayan), The Genius of Arab Civilization (Londra, ı976). ]. Vemet, 'Matheınatics, asıronomy, optics' in]. Schacht ve C.E. Bosworth (yayına hazırlayanlar), The Legacy of Islam (Oxford, 1974), sayfa 461-89. M. Ullmann, Islamic Medicine (Edinburgh, 1978). M. Ullınann, Die Medizin in Islam (Leiden, ı970).



P. Johnstone, 'Tradition in Arabic Medicine', Palestine Exploration Quarterly, Cilt ıo7 (1975), sayfa 23-37. Biiyiicüliilı L. Thorndike, A History of Magic



and Experimental Science, Cilt ı, Kısım ı ve 2



(New York, 1934). M. Ullınann, Die Natur und Geheimwissenschaften in Islam (Leiden, ı972). G.E. von Grunebaum ve R. Caillois (yayına hazırlayanlar), The Drı:am



and Human



Societies (Berkeley. ı966).



ÜÇÜNCÜ KlSlM: OSMANLI ÇAGI (Onaltıncı-Onsekizinci yüzyıllar) Genel tarihler



P. Kinross, The Ottoman Centruries: the rise and fall of the Turkish empirı: (Londra, 1977). S. ]. ve E. Shaw, A History of the Ottoman Empirı:



and Turlıey, 2 cilt (Cambridge,



1976-7).



R. Mantran (yayına hazırlayan), Histoirı: de l'empirı: ottoman (Paris, 1989). I.H. Uzunçarsıh, Osmanlı Tarihi, Cilt 1-4, yeni baskı (Ankara, 1982-3).



573



E.l. Kanıl, Osmanlı Tarihi, Cilt 6-8, yeni baskı (Ankara, 1983). A.K. lWiq, Bilad al-Sham wa Misr 1516-1 798, 2. Baskı (Sam. 1968).



Onüçüncii Bölüm: OSMANLI IMPARATORLUGU



Osııuuılı gücünün yakselişi P. Wittek, The Rise of the Ottoman Empire (Londra, 1971). R.P. Undner, Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia (Blomington, Indiana, 1983). A. Hess, The Forgotten Frontier: a history century Ibero-African frontier (Chicago,



1978). A. Hess, 'The evolution of the Ottotnan seabome empire in the age of the eoceanic discoveries, 1453-1525"', American Histoncal Review, Cilt 75 (1970), sayfa



1892-1919. RH. Savory, Iran under the Safavids (Londra, 1980). P. Braudel, La Mtditerrante et le monde ıntditarranten d l'tpoque de Philippe II, 2. Baskı, 2 cilt (P.aris, 1966); İngilizce çevirisi The Mediterranean and the Meditar­ ranean World In the Age of Philip II, 2 cilt (Londra, 1972-3).



Hükümetin yapısı H. lnalcık, The Ottoman Empire: the classical age, 1300-100 (Londra, 1973). H. İnalcık, The Ottoman Empire: conquest, organization and economy (Londra, 1976). A.D. Alderson, The Structure of the Ottoman Dynasty (Oxford, 1956). LH. Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Teşkilatından Kapıkulu Ocaklan, 2 cilt (Ankara, 1943-4). l.H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı (Ankara, 1945).



N. ltzkowitz, Ottoman Empire and Islamic Iradition (New York, 1972).



C. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire (Princeton, 1986).



M. Kunt, The Sultan� Servants: the transformatian of Ottoman provincial govern­ ment, 1550-1 650 (New York, 1983). O.G. de Busbecq, The Turkish letters of Ogier Chiselle de Busbecq, İngilizce çevirisi (Oxford, 1927). P Rycaut, The History of the Present State of the Ottoman Empire, 4. Baskı (Londra,



1675).



Osııuıuıl dokümanlanndan örnekler O.L. Barkan, Kanunlar (İstanbul, 1943). R. Mantran ve J. Sauvaget, Rtglements fıscaux oottomans: !es provinces syriennes (Beyrut, 1951). R. Mantran, 'Rtglements fiscaux: la province de Bassora', journal of the Economic and Social History of the Orient , Cilt 1O (196 7), sayfa 224-77. U. Heyd, Documents on Palestine 1552-1615 (Oxford, 1960). R. Mantran, Inventaire des documents d'arehive turcs du Dar -el-Bey (Tunus) (Paris,



1961). A. Temimi, Sommaired es registres arabes et turcs d'Aiger (Tunus, 1979).



574



Dinsel ve hukuksal örgiı.tlenme l.H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin limiye Teşkilaıt (Ankara, 1965).



U. Heyd, Studies in Old Ottoman Criminal Law (Oxford, 1973). U. Heyd, 'Some aspects of the Onoman fetva', Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Cilt 32 (1969), sayfa 35-56. R.C. Repp, The Mu.ffti ofistanbul (Londra, 1986). R.C. Repp, 'Some observations on the development of the Ottoman leamed hi­ erarchy' in N. Keddie (yayma hazırlayan), Scholars, Saints and Sufts (Berkeley, 1972), sayfa 17-32.



Arap eyaJetlerinde yönetim



A. Raymond, 'Les provinces arabes 16e-18e siecle'in R. Mantran (yayma hazırlayan), Histoire de l'empire otıoman (Paris, 1989), sayfa 341-420. PM. Holt, Egypt and the Fertile Crescent I5I6-1 922 (Londra, 1962).



P.M. Holt, Studies in the History of the Near East (Londra, 1973). S.H. Longrigg, Tarikh ai-'Iraq bayn ihtilalayn, 5 cilt (Bagdat, 1935-56). A. Abu-Husayn, Provincial Leadership in Syria 1575-1 650 (Beyrut, 1985). K.S. Salibi, The Modem History ofLebanon (Londra, 1965).



A. Cohen ve B. Lewis, Poulation and Revenue in the Towns of Palestine in the Sixte­ enth Century (Princeton, 1978). WD. Hüneroth ve K. Abdelfattah, Histoncal Geography of Palestine, Transjordan and Southem Syria in the Late 1 6th Century (Erlangen, 1972).



Ondördüncü Bölüm: OSMANLI TOPLUMLARI Nilfus Ö.L. Barkan, 'Essai sur les donnees statistiques des registres de recensement dans l'empire onoman aux 15e et 16e siecles',Journal of the Economic and Social His­ tory of the Orient, Cilt 1 (1958), sayfa 9-36. MA. Cook, Population Pressure in Rural Anatolia 1450-1 600 (Londra, 1972). D. Panzac, La pcste dans l'empire otıoman (Louvain, 1985). Ticaret



S. Faroghi, Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia: trade, crafts and food-produc­ tion in an ur ban setting 1520-1620 (Cambridge, 1984).



S. Faroghi, Peasants, Dervishes and Iraders in the Ottoman Empire (Londra, 1986).



R. Mantran, 'I.:empire onoman et le commerce asiatique aux 16e et 17e siecles' in D.S. Richards (yayma hazırlayan), Islam and the Trade of Asia (Oxford, 1970), sayfa 169-79. lstanbııl H. lnalcık, 'Istanbul', Encyclopacdia of Islam, ı. Baskı, Cilt 4, sayfa 224-48. R. Mantran, Istanbul dans la seconde moitit du 1 7e sitele (Paris, 1962).



L. Güçer, 'Le commerce interieur des cereales dans l'empire onoman pendant la seconde moitie du 16e siecle', Revue de la Facultt des Sciences Economiques de IVniversitt d'Istanbul, Cilt ll (1949), sayfa 163-88. 575



L. Güçer, 'I:approvisionnement d'Istanbul en cerecales vers le milieu du ı& siec­ le', ibid., sayfa 153-62. Arap ltrntlm A. Raymond, The Great Arab Cities in the 1 6th-18th centuries (New York, ı984). A. Raymond, Les grandes villes arabes a l'tpoque ottomane (Paris, ı985). A. Tamimi (yayma hazırlayan), al-Hayat al iqtisadi li1-wilayat al-'arabiyya wa ma­ sadiruha fi'l- 'ahd al-'uthmani, 3 cilt: Cilt ı ve 2 Arapça Cilt 3 Fransızca ve İngi­ lizce (Zaghouan, Tunus, ı986). A. Abd el-Nour, Introduction d l'histoire urbaine de la Syrie ottomane (Beyrut, ı982). Binalar



G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture (Londra, ı971). ]. Revault, Palais et demeures de Tunis, 16e et 1 7e sitdes (Paris, ı967). B. Maury ve digerleri, Palais et maisons du Caire: tpoque ottomane, 16e-18e sitele (Paris, ı967). Din ve edebiyat N. Keddie (yayma hazırlayan), Scholars, Saints and Sufis (Berkeley, ı972).



L.W Thomas, A Study of Naima (New York, ı972). A. Abdesselam, Les Historiens tunisiens des 1 7e, 1 8e et 19e sitdes (Paris, ı973). ]. Berque, l'inttrieur du Maghreb 15e-19e sitdes (Paris, ı978). ]. Berque, Ultmas, fondateurs, insurgts du Maghreb (Paris, ı982). B. Braude ve B. Lewis (yayına hazırylayanlar), Christians and ]ews in the Ottoman Empire, 2 cilt (New York, ı982). S. Runciman, The Great Church in Captivity (Cambridge, ı968). G. Scholem, Sabbatai Sevi: The Mystical Messiah, 1 626-1676 (Londra, ı988). Sudan P. M. Holt ve M. W Daly, A History of the Sudan, 4. baskı (Londra, ı 988).



Fas Ahmad al-Nasiri al-Salawi, Kitab al-istiqsa li akhbar duwal al-maghrib al-aqsa, 9



cilt (Kazablanka, ı954-9); Fransızca çeviri 'Histoire des dynasties du Maroc', Ar-chives Marocaines, Cilt 9 ( 1 906), 10 (ı907), 30 (ı923), 3 1 ( 1 925), 32



(ı927), 33 (ı934). H. de Castries, Les sources de l'histoire du Maro de 1530 d 1 845, 25 cilt (Paris, ı905-60) . E. Uvi-Provençal, Les historiens des choifa (Paris, 1922). ] . Berque, Al-Yousi: probltmes de la culture marocaine au 1 7e sitele (Paris, ı958).



576



Onbeşinci Bölüm: ONSEKlZlNCl YÜZVILDA DEClSEN GÜÇLER. DENGESI Genel giriş T. Nafi ve R Owen (yayma hazırlayanlar), The Islamic World in the 18tlı Century



(Carbondale, Illinois, ı977). Merkezi hükümet



1. Moradgea d'Ohsson, Tableau gtntrale de l'empire ottoman, 7 cilt (Paris, ı788ı924). H.A.R Gibb ve H. Bowen, Islarnic Society and the West, Cilt ı, Kısım i (Londra, ı950). N. ltzkowitz, 'Eighteentb century Ottoman realities', Studia Islamica, Cilt ı6 (1961), sayfa 73-94. R.A. Abou-el-Haj, The 1 703 Rebellion and the Structure of Ottoman Politics (lstan­ bul, ı984). M. Aktepe, Patrona lsyanı 1 730 (Istanbul, ı958). Arap eyaJetleri P. Kemp, Tmitoires d'Islam: le monde vu de Mossoul au 1& sitele (Paris, ı982). H.L. Bodnıan, Political Factors in Aleppo 1 760-1826 (Chepel Hill, Kuzey Carolina,



ı963). A. Russell, The Natural History of Aleppo, 2. Baskı, 2 cilt (Londra, ı794). J.L. Burckhardt, Travels in Syria and the Holy Land (Londra, ı822). A.K. Rafeq, The Province of Damascus 1 723-1 783 (Beyrut, ı966). K.K. Barbir, Ouoman Rule in Damascus 1 708-1 758 (Princeton, ı980). K.K. Barbir, 'From pasha to efendi: the assimHation of Ottomans into Damascene society ı5ı6-ı783', International journal of Turkish Studies, Cilt ı (1979-80), sayfa 63-83. A. Cohen, Plestine in the Eghteenth Century (Kudüs, ı973). A. al-Budari al-Hallaq, Hawadith Dimashq al-yawmiyya (Kahire, ı959). A. Raymond, Artisans et commerçants au Caire aux 1& sitcle, 2 cilt (Şam, ı973-4). A. Raymond, 'Problemes urbains et urbanisme au Caire aux ı7e et ı8e siecles' in A. Raymond ve digerleri, Actes du colloque intenıationale sur l'histoire du Caire (Kahire, ı973), sayfa 353-72. A. Raymond, 'Essai de geographie des quartiers de residence aristocratique au Ca­ ire au ı& siecle', journal of the Economic and Social History of the Orient, Cilt 6 (1963), sayfa 58-ı03. Decscription de l'Egypte, 9 cilt. text ı4 cilt plates (P.aris, ı809-28). C.E Volney, Voyages en Syrie et en Egypte, 2 cilt (Paris, ı787); İngilizce çeviri Tra­ vels through Syria and Egypt, 2 cilt (Dublin, ı793). 'Abd al-Rahnıan al-Jabani, 'Aja'ib al-athar fi'l-tarajim wa'l-akhbar; 4 cilt (Bulak, ı879-80). Arabistan C. Niebuhr, Reisebeschreibung nach Arabien, 3 cilt (Kopenhag, 1774-8); İngilizce çeviri Travles through Arabia, 2 cilt (Edinburgh, ı792).



577



Map-ip



L Val�nsi, u Magreb avmıt la pri�e d'Alger 1 790-1830 (Paris, 1969); Ingilizce çevi­ ri On the Eve ıof Colonialism (New York, 1977).



M.li. Cherif, Pouvoir ı:ı socittt dans la Tunisie dı: Husain bin 'Ali, 2 cilt (Tunus, 1984-6).



Muhammad ibn Tayyib al-Qdiri, yayma hazırlayan N. Cigar, (Londra, 1981).



Nashr al-mathani



Ekonomik detişim



A. Rayınond, 'I:impact de la peneration europeenne sur l'economie de l'Egypte au 18e siecle', Annales lslamologiques 18 (1982), sayfa 217-35. R Paris, Histoire du cammerce de Marseille, Cilt 5: Le Levant (Paris, 1957). R. Davis, Aleppo and Devonshire Square (Londra, 1967). M. vön Oppenheim, Die Beduinen, 4 cilt (Leipzig!Wiesbaden, (1939-67). A.A. 'Abd al-Rahim, al-Rif al-misrifi'l-qam al-thamin 'ashar (Kahire, 1974). KM. Cuno, 'The origins of private ownership of land in Egypt: a reppraisal', Inter­ nationaljournal of Middle East Studies, Cilt 12 (1980), sayfa 245-75. L Valensi, Fellahs tunisiens: l'tconomie rurale et la vie des campagnes aux 18e d 19e sitdes (Paris, 1977); Ingilizce çeviri Tunisien Peasants in the 18th and 1 9th Cen­ turies (Cambridge, 1985). Mimarlık ve sanat



]. Revault, Palais d demeures de Tunis: 1& d 19e sitdes (Paris, 1971). ]. Carswell ve C.].E Dowsett, Kütahya Tıles and Pottery from the Armenian Cathed­ ral ofSt]ames, ]erusalem, 2 cilt (Oxford, 1972). ]. Carswell, 'From the tulip to the rose' in T. Naff ve R. Owen (yayma hazırlayan­ lar) , Studies in Eighteenth Century lslamic History (Carbandole, Illinois, 1977), sayfa 325-55. Din ve edebiyat



H.A.R. Gibb v H. Bowen, 1957).



Islamic Society and the West,



Cilt 1, Bölüm ii (Londra,



]. Heyworth-Dunne, Introduction to the History of Education in Modem Egypt (Londra, 1939). A. Hourani, 'Aspects of lslamic culture: introduction' in T. Naff ve R Owen (yayı­ na hazırlayanlar), Studies in Eighteenth Century Islamic History (Carbondale, Il­ linois, 1977), sayfa 253-76. N. Levztzino ve j.O. Voll (yayına hazırlayanlat), Eighteenth Century Revival and Reform in Islam (Syracuse, New York, 1987). ].0. Voll, Islam: continuity and change in the modem world (Londra, 1982). Muhamnıad Khalil al-Muradi, Silk al-durar fi a'yan al-qam al-thani 'ashaı; 4 cilt (Bulak, 1883). M. H. Cherif, 'Hommes de religion et de pouvoir dans la Tunisie de l'epoque mo­ deme', Annales ESC, Cilt 35 (1980), sayfa 580-97.



578



VaJuıbizm



H. St]. Philby, Saudi Arabia (Londra, 1955). H. l.aoust, Essai sur les doctrinı:s soıcialt:s t:ı politiqut:S dt: Taki·d·Din b. Taimiya (Ka· hire, 1939), sayfa 506-40.



DÖRDÜNCÜ KlSlM: AVRUPA lMPARATORLUKLARI ÇAGI (1800-1939) "Doğu Sorunu"



M.S. Anderson, The Eastmı Question 1 774-1923 (Londra, 1966). ].C. Hurewitz (yayına hazırlayan), The Middle East and North Africa in World Poli­ tics, 2 cilt (New Haven, 1975). L.C. Brown, International Politics and the Middle East (Londra, 1984). Genel Araştırmalar M. E. Yapp, The Making of the Modem Middle East 1 798-1 923 (Londra, 1987). B. Lewis, The Emergence of Modem Turkey (Londra, 1961). WR Polk ve R.L. Chambers (yayına hazırlayanlar), Beginnings of Modmıization in the Middle East (Chicago, 1968). Groupes de recherches et d'Etudes sur le Proche-Oriente, LEgypte au 19e sitele (Paris, 1982). Ekonomik ve toplumsal değişim



C. lssawi,



An Economic History of the Middle East



and North Africa (New York,



1982).



C. Issawi (yayına hazırlayan), The Economic History of the Middle East 1800-1914 (Chicago, 1966). C. lssawi (yayına hazırlayan), The Fertile Crescent 1 800-1914 (New York, 1988). R. Owen, The Middle East in the World Economy 1800-1914 (Londra, 1981). S. Pamuk, The Ottoman Empire and World Capitalism 1820-1913 (Cambridge, 1987).



G. Baer, Studies in the Social History of Modem Egypt (Chicago, 1969). A. Barakat, Tatawwur al-milkiyya al-zira'iyya fi Misr wa atharuha 'ala al-siyasiyya 1813-1914 (Kahire, 1977).



al-harakat



Entdektüel değişim



N. Berkes, The Development ofSecularism in Turkey (Montreal, 1964). A. Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age, gözden geçirilmiş yeni baskı (Cambridge, 1983). Onaltmcı Bölüm: AVRUPALI GÜÇLER VE REFORM HÜKÜMETLERİ (1800-1860) Avrupa'mn yayılması



E Charles-Roux, Bonaparte Govemor d'Egypte (Paris, 1936); İngilizce çevirisi Bo­ naparte Govmıeur ofEgypt (Londra, 1937). 579



HL Hoskins. British Routes to India (New York, 1928). J.B. Relly; Britain and the Persian Gulf 1 795-1880 (Oxford, 1968). C.i\. julicn, Hl�ıolrc dc;I'Aigtric 'ontemporaine, Cilt 1 1827-71 (Paris, 1964). R. Danziger, Abd ai-Qadir and the Algerians (New York, 1977).



Tanzimat ve yerel hareketler



Turkish Ministry of Education, Tanzimat (Istanbul, 1940). Cevdet Paşa, Tezdkiı; 4 cilt (Ankara, 1953-67). C.V. Findley, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire (Princeton, 1980). U. Heyd, 'The Onoınan 'ulama and westernization in the time of Selim III and Mahmud ll' in Heyd (yayma hazırlayan), Studies in Islamic History and Civiliza­ tion (Kudüs, 1960), sayfa 63-96. R. Clogg (yayma hazırlayan), The Movement for Greek Independence 1 770-1821 (londra, 1976). L.S. Stavrianos, The Balkans since 1453 (New York, 1958). M. Maoz, Ottoman Reform in Syria and·Palestine 1840-1861 (Oxford, 1968). A. Hourani, 'Ottoman reform and the politics of notables' in Hourani, The Emer­ gence of the Modern Middle East (londra, 1981), sayfa 36-66. Mısır



A. Lutfi al-Sayyid Marsot, Egyp in the Reign ofMuhammad 'Ali (Cambridge, 1984). E . R. Toledano, State and Society in Mid-Nineteenth-Century Egypt (Cambridge, 1990).



A.Rai-Rafi'i, Tarikh al-haraka al-qawmiyya waa tatawwur nizarn al-hukmfi Misı; cilt (Kahire, 1929-51).



14



Tunus



L.C. Brown, The Tunisia ofAhmad Bey 1837-1855 (Princeton,



1974).



Fas



j.L. Miege, Le Maroc et l'Europe, 4 cilt (Paris, 1961-3). J.L. Miege (yayna hazırlayan), Documents d'histoire t''onomique et sociale marocaine au 19e sitcle (Paris,



1969).



Onyedinci Bölüm: AVRUPA IMPARATORLUKLARI VE BAŞAT SEÇKINLER (1860-1914)



"Dogu Sorunu"



Wl. Langer, The Diplomacy of Imperialism 1890-1 902, 2. Baskı (New York, 1951). E.M. Earle, Turkey, the Great Powers and the Baghdad Railway (New York, 1966). Osmanlı hükümeti ve eyaletler R.H. Davison, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876 (Princeton,



1963).



R. Devereux, 'Sultan Abdulhamid II and Shaikh Abulh�da al-Sayyadi", Middle Eastern Studies 15 (1979), sayfa 131-53. 580



C. Findley, Ottoman Civil Officialdom (Princeton, 1989).



E. E. Ramsaur, The Young Turlıs: prdıuk to the revolution of 1 906 (Piim:tton, 19:17).



W Ochsenwald, Rtligion, Society and the State in Arabia: control 1840-1908 (Columbus, Ohio, 1984).



the Hejaz: uruler Ottoman



L Nalbandian, The Annenian Revolutianory Movrnıent (Berkeley, 1963).



Siyonisı göçün



başlaması



WZ. l.aqueur, A History of Zionism (Londra, 1972).



N. Mandel, The Arabs and Zionism before World War I (Berkeley, 1976). Mısır



R. Hunter, Egypt undu the Khedives 1805-1879 (Pittsburgh, ı984). Nubar Pasha, Mtmoires (Beyrut, ı983). D. l.andes, Bankers and Pashas (Londra, ı958).



]. Marlowe, The Malıing of the Suez Canal (Londra, ı964). A. Schölch, Agypten den



Agypttrn!



(Zürih, 1972); Ingilizce çevirisi Egypt for the



Egyptians!: the socio-political erisis in Egypt 1878-1882 (Londra, ı981).



Lord Cromer, Modern Egypt, 2 cilt (Londra, ı908).



]. Berque,



rEgypte, imptrialisme et rtvolution (Paris, ı 963); Ingilizce çevirisi



Egypt, Imperialism and Revolution (Londra, ı972).



A. Lutfi al-Sayyid, Egypt and Cromu (Londra, 1968). T. Mitchell, Colonising Egypt (Cambridge, 1988). Sudan



P.M. Holt, The Mahdist State in the Sudan 1881 -1898 (Oxford, ı958). M.W Daly, Empire on the Nile: the Anglo-Egyptian Sudan 1898-1 934 (Cambridge, 1986). Abu Bakr (Babikr) Badri, Tarikh hayati, 3 cilt (Omdurman, 1959-61); Ingilizce çe­ virisi The Mrnıoirs Babikr Badri: Cilt ı (Londra, 1969), Cilt 2 (Londra, ı980). Fransa ve Magrip Les Origines du protectorat français en Tunisie 1861 -1881 (Tunus, 1968). C.R. Ageron, Histoire de I'Aigtrie contrnıporaine, Cilt 2: 1 1871-1954 (Paris, 1979).



]. Ganiage,



C.R. Ageron, Les algtriens musulmans et la France 1871-1919 (Paris, ı968). E. Burke, Prelude to Prtectorate in Morocco (Chicago, 1976).



D. Rivet, Lyautey et l'instituiton du protectorat français au Maroc 1912-1925, 3 cilt (Paris, 1988). Niıfu s ve ekonomik degişim



A. Jwaideh, 'Midhat Pasha and the land system of lower Iraq' in A. Hourani (yayı­ na hazırlayan), St Antonys Papus: Middle Eastem 4ffairs 3 (Londra, ı963), say­ fa ı06-36. N. N. Lewis, Nomads and Settlers in Syria and ]ordan 1 800-1 980 (Cambridge, 1987). R. Aboujaber, Pioneers over]ordan (Londra, 1989).



581



A. Schölch, Palastina im Umbruch 1856-1882 (Stuttgart, 1986). B. Labaki, Introduction d l'lıistoire tconomique du liban: soie et commerec exttrieur. .. 1610- 1911 (lkyrut, 1961), D. Chevallier, La socitte du Mont Liban d l'epoque de la revolution industrielle en Eu­ rope (Paris, 1971). E.].R. Owen, Cotton and the Egyptian Economy 1820-1914 (Londra, 1962).



G. Baer, Introduction (Londra, 1962).



to the History of tandownership in Modern Egypt 1800-1950



]. Poncet, La colonisation et l'agriculture europtenne en Tunisie depuis 1881 (Paris, 1962). X. Yacono, La colonisation des plaines du Chelif, 2 cilt (Cezayir, 1955-6). X. Yacono, 'Peut-on evaluer la population de l'Algerie vers 1830?' Revue Africaine, Cilt 98 (1954), sayfa 277-307. J Ruedy, Land Policy in Colonial Algeria (Berkeley, 1967). Toplumsal degişim



D. Quaetaert,



Social Disintegration and Popular Resistance in the Ottoman Empire



1881 -1908 (New York, 1983).



LT. Fawaz, Merchants and Migrants in Nineteenth Century Beirut (Cambridge, Massachusetts, 1983). L. Schatkowski Schilcher, Families in Politics: Damascus factions and estates of the 18th and 1 9th centuries (Stuttgart, 1985). R. Tresse, ·ı.:evol�tion du coutume syrien depuis un siecle' in Centre d'Etudes de Politique Etrangere, Entretirns sur l'evolution des pays de ccivilisation arabe, Cilt 2 (Paris, 1938), sayfa 87-96. A. Mubarak, al-Khitat al-tawfıqiyya, 4 cilt (Kahire, 1887-9). ].P. Thieck, 'Le Caire d'apres !es Khitat de 'Ali pacha Mubarak' in Groupe de Rec­ herche et d'Etuds sur le Proche-Orient, rEgypt au 1 9e sitele (Paris, 1982), sayfa 101-16.



A. Berque, 'Fragments d'histoire sociale' in Berque, Ecrits sur I'Algtrie (Aix-en-Pro­ vence, 1986), sayfa 25-124. K. Brown ,Peole of Salt: tradition and change in an Moroccan city 1830-1930 (Manc­ hester, 1976). Onsekizinci Bölüm: EMPERYALIZM KüLTÜRÜ VE REFORM Oryantalivn



M. Rodinson, Lafascination de !'islam (Paris, 1980); ingilizce çevirisi The Mystique of1slam (Londra, 1989). E. Said, Orientalism (Londra, 1978). A. Hourani, Europe and the Middle East (Londra, 1980). N. Daniel, Europe, Islam and Empire (Edinburgh, 1966). Eğitim



A.l. 'Abd al-Karim, Tarikh al-ta'limfi Misr, 3 cilt (Kahire, 1945). 582



A. L. Tibawi, B ritish Interesis in Palestine 1800-1901 (Oxford, 1961).



A.L. Tibawi, American Inıı:rcsts in Syria 1800-1 901 (Oxford, l%