![Bahasa Sunda Modul 5 Pangajaran Kaparigelan Basa Sunda Tulis [PDF]](https://pdfs.asia/img/200x200/bahasa-sunda-modul-5-pangajaran-kaparigelan-basa-sunda-tulis.jpg)
10 0 2 MB
Modul
5
DAR2/BAHASA SUNDA/784/5/2019 MODUL PENDALAMAN MATERI BAHASA SUNDA
MODUL 5 PANGAJARAN KAPARIGELAN BASA SUNDA TULIS
Penulis: Dr. H. Usep Kuswari, M.Pd. Temmy Widyastuti, S.Pd., M.Pd.
KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN 2019
PPG © 2019
i
Modul
5
PANGJAJAP Pendidikan Profesi Guru (PPG) nyoko kana dua jalur, nyaéta PPG dina jabatan jeung PPG prajabatan. PPG dina jabatan ditujulkeun pikeun guru nu can disértifikasi, ari PPG prajabatan ditujulkeun pikeun lulusan sarjana calon guru nu can disértifikasi. Boh PPG dina jabatan boh PPG prajabatan aya dua wanda matéri anu disanghareupan ku pamilon, nyaéta matéri pédagogik jeung matéri profesional. Matéri pédagogik sipatna umum jeung dasar pikeun guru widang studi naon waé, kaasup widang studi basa Sunda. Ari matéri profesional sipatna husus pikeun bidang studi nu tangtu saperti basa Sunda. Modul widang studi basa Sunda aya genep modul anu dijatahan waktu 6 SKS. Anu genep modul téh nyaéta (1) widang kabasaan, (2) widang sastra buhun, (3) widang sastra modéren, (4) widang kaparigelan basa lisan, (5) widang kaparigelan basa tulis, jeung (6) widang kabudayaan. Modul anu ayeuna keur disanghareupan ku Sadérék, nyaéta modul kaparigelan basa tulis. Dina ieu modul dipidangkeun opat kegiatan belajar, nyaéta (1) Kegiatan Belajar 1: Tiori Kaparigelan Maca Basa Sunda, (2) Kegiatan Belajar 2: Padika Pangajaran Kaparigelan Maca Basa Sunda, (3) Kegiatan Belajar 3: Tiori Kaparigelan Nulis Basa Sunda, jeung (4) Kegiatan Belajar 4: Padika Pangajaran Kaparigelan Nulis Basa Sunda. Wilujeng diajar tur ngulik ieu modul. Muga-muga waé ieu modul téh aya mangpaatna dina nyuprih pangarti dina nyangking sertifikat guru. Amiiin.
Bandung, November 2019
Pun Panyusun
ii
PPG © 2019
Modul
5
DAPTAR EUSI
PANGJAJAP ......................................................................................................... ii DAPTAR EUSI ..................................................................................................... iii KEGIATAN BELAJAR 1 TIORI KAPARIGELAN MACA BASA SUNDA .2 A. Bubuka ...........................................................................................................2 1. Deskripsi.......................................................................................................2 2. Rélevansi ......................................................................................................3 3. Pituduh Diajar ..............................................................................................3 B. Inti ..................................................................................................................4 1. Capaian Pembelajaran ..................................................................................4 2. Galeuh Matéri ...............................................................................................5 3. Pedaran Matéri .............................................................................................5 4. Sawala ........................................................................................................20 C. Panutup........................................................................................................20 1. Raguman.....................................................................................................20 2. Tés Formatif ...............................................................................................21 Daftar Pustaka ......................................................................................................25 KEGIATAN BELAJAR 2 PADIKA PANGAJARAN KAPARIGELAN MACA BASA SUNDA .........................................................................................29 A. Bubuka .........................................................................................................29 1. Deskripsi.....................................................................................................29 2. Rélevansi ....................................................................................................29 3. Pituduh Diajar ............................................................................................29 B. Inti ................................................................................................................30 1. Capaian Pembelajaran ................................................................................30 2. Galeuh Matéri .............................................................................................32 3. Pedaran Materi ...........................................................................................32 4. Sawala ........................................................................................................57 C. Panutup........................................................................................................57 1. Raguman.....................................................................................................57 2. Tés Formatif ...............................................................................................58 Daftar Pustaka ......................................................................................................61 KEGIATAN BELAJAR 3 TIORI KAPARIGELAN NULIS BASA SUNDA 66 A. Bubuka .........................................................................................................66 1. Deskripsi.....................................................................................................66 2. Rélevansi ....................................................................................................66 3. Pituduh Diajar ............................................................................................66 B. Inti ................................................................................................................67 1. Capaian Pembelajaran ................................................................................67 2. Galeuh Matéri ................................................................................................69 PPG © 2019
iii
Modul
5
3. Pedaran Materi ..............................................................................................69 4. Sawala ...........................................................................................................91 C. Panutup........................................................................................................92 1. Raguman.....................................................................................................92 2. Tés Formatif ...............................................................................................93 Daptar Pustaka .....................................................................................................98 KEGIATAN BELAJAR 4 PADIKA PANGAJARAN KAPARIGELAN NULIS BASA SUNDA .......................................................................................101 A. Bubuka .......................................................................................................101 1. Deskripsi...................................................................................................101 2. Rélevansi ..................................................................................................101 3. Pituduh Diajar ..........................................................................................101 B. Inti ..............................................................................................................102 1. Capaian Pembelajaran ..............................................................................102 2. Galeuh Matéri ..............................................................................................104 3. Pedaran Matéri ............................................................................................104 4. Sawala ......................................................................................................154 C. Panutup ..........................................................................................................154 1. Raguman...................................................................................................154 2. Tés Formatif .............................................................................................156 Daptar Pustaka ...................................................................................................159 Tés Sumatif .........................................................................................................160 Pancén Ahir ........................................................................................................171 Konci Jawaban Tés Formatif ............................................................................172
iv
PPG © 2019
Modul
5
DAR2/BAHASA SUNDA/784/5/2019 MODUL PENDALAMAN MATERI BAHASA SUNDA
KEGIATAN BELAJAR 1 TIORI KAPARIGELAN MACA BASA SUNDA
Penulis: Dr. H. Usep Kuswari, M.Pd. Temmy Widyastuti, S.Pd., M.Pd.
KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN 2019
PPG © 2019
1
Modul
5
KEGIATAN BELAJAR 1 TIORI KAPARIGELAN MACA BASA SUNDA
A. Bubuka Ieu modul téh eusina ngeunaan tiori kaparigelan ngaregepkeun basa Sunda. Tujulna ieu modul téh pikeun ngadeudeul kaperluan guru Bidang Studi Basa Sunda di SMP/MTs jeung di SMA/SMK/MA/MAK. Ku cara neuleuman matéri katut rambu-rambu pituduh kagiatan diajar dina ieu modul dipiharep bisa ngaronjatkeun kompeténsi profesional Sadérék salaku guru basa Sunda boh nu patalina jeung sikep, kaweruh, katut kaparigelan basa.
1. Deskripsi Dina enas-enasna mah manusa gumelar ka alam dunya pasti miboga kamampuh, potensi atawa kaparigelan. Éta kaparigelan téh terus mekar luyu jeung tambahna umur hiji manusa. Kapargilean dihartikeun mangrupa pangaweruh, kamampuh, jeung ajén-inajén utama nu diébréhkeun dina kabiasaan jeung paripolah (Depdiknas, 2007). Kaparigelan basa Sunda teh aya opat, nyaéta ngaregepkeun, nyarita, maca, jeung nulis. Kaparigelan ngaregepkeun jeung nyarita sok disebut kaparigelan basa lisan, sedengkeun maca jeung nulis kaasup kana kaparigelan basa tulis. Kaparigelan basa tulis anu pungsina pikeun komunikasi papada jalma sacara tinulis. Maca téh ngabogaan mangpaat nu penting. Salaku manusa urang ngabogaan sipat hayang nyaho sagala kajadian, perkara, kaayaan, jeung kamajuan-kamajuan nu lumangsung di sabudeureunana. Di sagendengeun éta manusa ogé diwatesanan ku waktu, kamampuh, jeung kasempetan. Ku lantaran kitu, asana téh mustahil pikeun nangenan sakabéh kajadian nu lumangsung di alam dunya teu perlu dipikanyaho tur dipikaweruh. Lebah dieu pisan mangpaat maca téh. Ti mimiti taun genep puluhan pemaréntah ngusahakeun sangkan masarakat Indonésia bisa maca jeung nulis. Maksud nu leuwih jerona mah nyaéta sangkan rahayat palinter. Patani jadi patani nu ngagunakeun élmu tatanén anu bener, jadi
2
PPG © 2019
Modul
5
padagang anu ngagunakeun élmu dagang anu bener, jeung sajabana; ceuk cohagna ngaliwatan maca kabéh rahayat ditarékahan jadi masarakat anu ilmiah. Tapi jigana mah éta cita-cita téh masih kénéh hésé diwujudkeunana lantaran loba pisan barébédanana. Boh, ti pihak masarakat sorangan boh ti pihak pamaréntahna.
2. Rélevansi Dumasar kana pedaran di luhur, ieu modul disusun dina opat kagiatan diajar, nyaéta ieu di handap. Kagiatan Diajar 1: Hakékat, tujuan, prinsip, jeung wanda maca Kagiatan Diajar 2: Strategi/téhnik jeung maca aksara Sunda Kagiatan Diajar 3: Tiori Nulis Kagiatan Diajar 4: Pangajaran Nulis Saréngséna ngulik ieu modul, Sadérék minangka pamilon PPG wajib ngawasa kaweruh maca jeung kaweruh nulis ku Sarjana Basa Sunda. Sacara husus dipiharep Sadérék bisa mibanda kaweruh ngeunaan hakékat, tujuan, prinsip, jeung wanda maca; strategi/téhnik jeung maca aksara Sunda; hakékat, tujuan, prinsip, jeung wanda nulis; sarta strategi/téhnik jeung nulis aksara Sunda. Minangka bahan ajar, kaédah basa Sunda kudu dicangking ku guru lantaran bakal ditepikeun deui ka murid-murid.
3. Pituduh Diajar Sangkan prosés pangajaran matéri kaparigelan basa tulis (maca jeung nulis) lumangsung lancar; Sadérék kudu merhatikeun léngkah-léngkah diajar nu geus ditangtukeun. Ari kagiatan atawa aktivitas diajar nu kudu dipilampah ku Sadérék nyoko kana runtuyan kagiatan saperti ieu di handap. 1) Titénan heula tujuan jeung sub-hontalan diajar! 2) Baca pedaran bahan nu dipidangkeun! 3) Pigawé latihan atawa pancén nu dipidangkeun dina ieu kagiatan diajar kalawan tanggung jawab! 4) Baca deui saliwat pedaran bahan ajar, tuluy titénan tur bandingkeun jeung raguman bahan ajar kalawan tanggung jawab jeung kréatif! PPG © 2019
3
Modul
5
5) Lamun manggih bangbaluh, Sadérék bisa gawé bareng tur disiplin dina sawala (diskusi) jeung kancamitra séjénna. Wilujeng diajar. Mugia Sadérék tiasa lungsur-langsar diajarna, hasilna mucekil tur nyugemakeun.
B. Inti 1. Capaian Pembelajaran Capaian pembelajaran dina ieu kagiatan belajar nyaéta: 2. Mampu merumuskan indikator capaian pembelajaran tingkat tinggi pada materi hakekat, tujuan, prinsip, jeung wanda maca yang harus dimiliki peserta didik di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA mencakup pengetahuan, keterampilan, dan sikap secara utuh (kritis, kreatif, komunikatif dan kolaboratif) dan berorientasi masa depan (adaptif dan fleksibel); 3. Mampu menerapkan dan mengaplikasikan materi hakekat, tujuan, prinsip, jeung wanda maca di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA termasuk advance materials yang dapat menjelaskan aspek “apa” (konten), “mengapa” (filosofi), dan “bagaimana” (penerapan dalam kehidupan sehari-hari); 4. Mampu merancang materi pembelajaran kaparigelan maca basa Sunda di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA dengan menerapkan prinsip Technological Pedagogical and Content Knowledge (TPACK); 5. Mampu melaksanakan pembelajaran kaparigelan maca basa Sunda di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA
yang mendidik dengan menerapkan
teknologi informasi dan komunikasi untuk membangun sikap (karakter Indonesia),
pengetahuan,
dan
keterampilan
peserta
didik
dalam
memecahkan masalah secara kritis, humanis, inovatif, kreatif, kolaboratif, dan komunikatif, dengan menggunakan model pembelajaran dan sumber belajar yang didukung hasil penelitian. Sub-capaian pembelajaran mata kegiatan, nyaéta 1. Menganalisis KIKD kurikulum bidang studi bahasa Sunda untuk merumuskan indikator capaian pembelajaran tingkat tinggi pada materi pangajaran kaparigelan maca basa Sunda yang harus dimiliki siswa, mencakup
4
PPG © 2019
Modul
5
pengetahuan, keterampilan, dan sikap secara utuh dan berorientasi masa depan. 2. Mampu merancang padika pangajaran kaparigelan maca basa Sunda dengan menerapkan prinsip TPACK dalam bentuk program tahunan, program semester, silabus, dan RPP. 3. Menunjukkan penguasaan teori dan matéri serta aplikasinya dalam pangajaran kaparigelan maca basa Sunda yang mencakup. 4. Menunjukkan penguasaan berbagai teori belajar dan pembelajaran serta aplikasinya pada pangajaran kaparigelan maca basa Sunda di sekolah dasar dan menengah. 5. Mampu melaksanakan pangajaran kaparigelan maca basa Sunda yang mendidik dengan menggunakan metode dan media yang tepat, berbasis IT, memberikan contoh dan/atau bukan-contoh, menghubungkan dengan materi lain, melakukan pembiasaan (habituasi), dan memupuk perkembangan karakter berbasis materi bahasa Sunda sehingga siswa mudah memahami materi ajar, memiliki keterampilan, dan bertumbuh sikap kepribadiannya
2. Galeuh Matéri Galeuh matéri anu dipidangkeun dina ieu kagiatan diajar ngawengku lima hal, nyaéta (1) hakékat jeung aspék maca; (2) prinsip jeung tujuan maca, sarta (3) wanda maca.
3. Pedaran Matéri 3.1 Hakékat jeung Aspék Maca 1) Hakékat Maca Maca téh prosés komunikasi antara un maca jeung nu nulis. Éta prosés téh lumangsung sacara langsung jeung sifatna refesptif. Ieu di handap dijéntrékeun rupa-rupa wangenan maca numutkeun para ahli. Nila B. Smith & Alan Robinson (1980: 6) nerangkeun yén maca téh kagiatan pikeun mikanyaho pesen atawa informasi nu ditepikeun ku nu nulis. Pamanggih sejenna, Guy L. Bond (1975: 5) nétélakeun yén maca téh nyaéta prosés
PPG © 2019
5
Modul
5
mikawanoh lambang-lambang tinulis digunakeun pikeun miakanyho harti nu dibalukarkeun tina kagiatan maca. Robert Lado (dina Rusyana, 1984: 190) nétélakeun yén maca téh mangrupa kagiatan pikeun mikanyaho pola-pola basa un diébréhkeun sacara tinulis pikeun mikanyaho maksudna, sedengkeun H.G. Tarigan (1987) nyebutkeun yén maca téh prosés pikeun meunangkeun pesen atawa informasi nu ditepikeun ku nunulis ngaliwatan medium kekecapan atawa basa tinulis. Satuluyna, Helene Z. Loew (1984: 301) ngajéntrékeun yén maca téh prosés psikolinguistik. Hartina un maca ngagunakeun rupa-rupa kamampuhnya pikeun nyindekkeun harti un ditepikeun ku nu nulis Carrol (1964) dalam A Dictionary Reading ngébréhkeun yén maca téh prosés interaksi antara kasang tukang pengalaman psikilogis nu maca jeung informasi gramatikal jeung léksikal nu diébréhkeun dina simbol grafis. Dumasar kana pedaran di luhur bisa dicindekkeun yén maca téh kagiatan aktif lain kagiatan pasif wungkul. Sewaktu kegiatan membaca berlangsung, otak dan mental pembaca bekerja secara intensif untuk menerima gagasan yang terdapat dalam bacakagiatan an. Pembaca mencoba menyelaraskan pengetahuan dan pengalamannya dengan gagasan dan pesan yang disampaikan penulis. Penyelarasan pandangan ini dapat memudahkan pembaca menarik kesimpulan dari wacana yang dibacannya. Upami dicindekeun mah maca téh lain ngan ukur narima informasi, fakta, atawa opini, tapi maca ogé mangrupa kagiatan ngaréspons atawa méré kamandang kana informasi atau fakta
un ditarimana. Maca lain ngan ukur wanoh kana
lambang-lambang atawa simbol-simbol sora basa wungkul, tapi maca mangrupa prosés interaksi atawa komunikasi antara informasi visual jeung informasi nonfisual un maca. Kaparigelan maca lain sakadar néangan harti tina hiji téks, tapi maca mangrupa prosés ngawangun harti sacara awor.
2) Aspék-aspék Maca Aya dua aspék penting dina maca, nyaéta kaparigelan mékanis jeung kaparigelan pemahaman.
6
PPG © 2019
Modul
5
a. Kaparigelam nu sifatna mékanis (mechanical skiils) kagolong kana tingkatan un handap. Aspék-aspékna ngawengku (a) ngawanohkeun wangun huruf; (b) ngawanohkeun unsur-unsur linguistik (foném/grafem, kecap, frasa, pola klausa,
kalimah,
jeung
réa-réa
deui);
(c)
ngawanohkeun
hubungan/koréspondénsi pola éjahan jeung sora basa; jeung (d) gancangna maca. b. Kaparigelan nu sipatna pamahaman (comprehension skills) kagolong kana tahapan nu luhur. Aspék-aspékna ngawengku: (a) paham kana harti (léksikal, gramatikal, rétorikal); (b) paham kana siginifikansi atawa harti; (c) meunteun (isi, bentuk); (d) gancangna maca (Broughton dina Tarigan, 13: 1983). Nu maca wajib ngawasa aspék mékanis. Ieu téh mangrupa sarat utama jeung jadi palapon jalma dina kaparigelan maca. Sabada mampuh tur ngawasa mékanis, kakara éta nu maca ditungtun ngawasa kaparigelan pamahaman. Sacara umum, kaparigelan maca di luhur boh kaparigelan mékanis boh pamahaman duanana aya pakuat-pakaitna. Kamaheran maca sipatna henteu statis, tapi terus mekar luyu jeung mekarna kaparigelam nu kacangking ku pamaca.
3.2 Prinsip-prinsip Membaca Maca téh prosés komunikasi teu langsung, sabab nu maca kudu mikanyaho gagasan un nulis ngaliwatan média tulisan. Un maca jeung un nulis sacara teu langsung tatap muka jeung nu nulis, tapi komunikasi antara nu maca jeung téks nu dibacana. Téks digunakeun un nulis salaku média komunikasi jeung nu macana. Harjasujana nétélakeun yén maca téh mangrupa prosés psikologis, prosés sénsoris, prosés perceptual, prosés kamekaran, jeung prosés mekarkeun kaparigelan.
a. Maca prosés psikologis Salah sahiji paktor nu mangaruhan kana kagiatan atawa prosés maca nyaéta kasang tukang pangalaman nu maca. Kasang tukang pangalaman nu maca nyaéta peta kognitip atawa pangaweruh nu maca kana bahan anu dibacana. Ku sabab kitu, maca téh disebut prosés kognisi nu sakurang-kurangna kudu ngalibetkeun PPG © 2019
7
Modul
5
pangalaman, intelegénsi, kamandirian, sikep jeung minat, motif, perhatian, jeung kasayagaan nu maca. Lian ti éta, kasang tukang nu séjénna nyaéta kamampuh ngagunakeun basa jeung kamekaran jasmani.
b. Maca prosés sénsoris Maca téh prosés sénsoris nyaéta prosés maca anu diwujudkeun ku kamampuh nu maca dina mikawanoh rangsangan-rangsangan anu asup ngaliwatan panon jeung ceuli, atawa liwat saarap-syarap ramo jeung ceuli pikeun jalma tuna nétra. Ceuli magaruhan pisan dina tahapan awal maca, sabab maca téh mangrupa asosiai antara simbsol-simbol basa tulis jeung basa lisan. Dina prosés maca téh kudu gancang antukna hésé ngabédakeun gawé panon jeung gawé uteuk. Gawé panon jeung uteuk kudu gancang. Uteuk nangkep atawa maluruh naon-naon nu di tempo ngaliwatan panon. Patali jeung éta, maca prosés sénsoris téh cikal-bakalna mah tina peran panon dina narima stimulus tina bahan bacaan, sakumaha gancangna panon bisa maluruh baris-baris kalimah bacaan nu dibacana, anu bakal dijadikeun dasar pikeun diprosés dina pikiran.
c. Maca prosés persépsi Vernon (1962) dina Harjasujana (1988) ngajéntrékeun yén prosés persépsi dina maca kabagi opat bagian, nyaéta: (a) sadar kana rangsangan visual; (b) sadar kana pikiran poko nu sarua pikeun ngaklasifikasi umum ngeunaan kecap-kecap; (c) klasifikasi lambang-lambang visual kekecapan nu aya dina kandaga kecap umum; (d) idéntifikasi kecap-kecap nu dilakukeun sacara disebutkeun atawa dibedaskeun. Dina maca prosés persépsi, otak narima sajumlah kecap, frasa, atawa klausa tina unggal kalimah ngaliawatan indra panon. Dina nyusun jeung ngahartikeun kecap, frasa, atawa klausa kasebut dipatalikeun jeung pangalaman saméméhna ngeunaan eta obyék, idé, atawa kamandang sacara gembleng.
8
PPG © 2019
Modul
5
d. Maca prosés kamekaran Maca téh mangrupa kagiatan anu dialaman tur mekar saumur-umur. Kaparigelan maca ti poé ka poé bakal robah-robah luyu jeung kamekaran umur, atikan, jeung pangalaman nu dialaman ku éta jalma. Maca téh hiji hal anu kudu diajarkeun, lain ngan ukur kabeneran atawa insidéntal. Maca lain prosés anu instingtif, tapi mangrupa prosés nu kudu diteuleuman ngaliwatan meunangkeun kaparigelan jeung prosédur nu tangtu. Hal séjenna disebutkeun yén maca lain subyék, tapi hiji prosés anu kudu dilakonan.
e. Maca prosés mekarkeun kaparigelan Maca téh hiji prosés pikeun mekarkeun kaparigelan atawa kamahéran anu sipatna sistematik, nyaéta diperlukeun tahapan-tahapanana. Harjasuana (1988) nétélakeun yén saban babak dina prosés maca lumangsung sacara sambungsinambung tur tuluy-tumuluy. Babak atawa tahapan kaparigelan maca nu hiji mangrupa dadasar pikeun ngawasa kaparigelan maca babak seterusna. Tahapan maca sacara umum dibagi jadi opat tahap, nyaéta: (a) mekarkeun konsép, (b) ngawanohkeun sarta ngaidéntifikasi kecap, (c) mekarkeun jeung ngainterpréstasi, sarta (d) nerapkeun jeung ngageneralisasikeun kaparigelan jeung informasi anu katarima ku nu maca. Tahap mekarkeun konsep mangrupa dasar dina mekarkeun kaparigelan maca. Tahap mekarkeun konsép mangrupa prasarat kanggo ngalaksanakeun kagiatan maca. Mekarkeun konsép ogé mangrupa cara pikeun nunda sarta meunangkeun informasi anu saban detik/menit terus ngalaman parobahan. Jalma dina mekarkeun konsép loba dipangaruhan ku kasang tukang pangalaman nu bédabéda dumasar kana hasil interaksi jeung lingkunganana. Tahap kamekaran kadua ngawengku ngawanohan, ngaidéntifikasi stimulusstimulus, jeung nyambungkeun konsép-konsép anu geus dipimilik ku nu maca. Saurang pamaca kudu mampuh ngadumaniskeun stimulus jeung konsép-konsép atawa pngaweruh-pangaweruh nepi ka pamaca ngarti atawa pahaman. Léngkah atawa tahapan
interpretasi ngawengku interpretasi literal jeung
inférénsial. Interprétasi literal nyaéta interpretasi ngeunaan fakta anu aya dina PPG © 2019
9
Modul
5
bacaan. Sedengkeun interprétasi inférénsial nyaéta interprétasi anu mangrupa kombinasai antara fakta anu disanghareupan jeung pangalaman nu geus kapimilik. Léngkah
mekar anu kaopat nyaéta mekarkeun kaparigelan maca pikeun
nerapkeun jeung ngageneralisasikeun kaparigelan informasi anu ditampana. Lamun pamaca geus nepi kana tahapan, pamaca pasti robah tur mandiri jadi masarakat literat.
3. Tujuan jeung Mangpaat Maca 3.1 Tujuan Maca Tujuan nu utama maca téh nyaéta neangan sarta meunangkeun informasi, eusi, paham kana bacaan. Ieu di handap dijelaskeun tujuan maca. a) Pikeun meunangkeun rincian atawa urutan atawa pakta-pakta (reading for details or facts). Maca pikeun meunangkeun atawa manggihan pakta-pakta nu dilakukeun ku nu nulis sarta pikeun ngaréngsékeun pasualan-pausalan nu dtepikeun dina éta bacaan.. b) Pikeun meunangkeun idé-idé utama (reading for main ideas). Maca pikeun mikanyaho topik atawa gagasan nu logis jeung matak kairut, mikanyaho masalah-masalah nu aya dina éta téks, mikanyaho naon-naon waé nu diteuleuman, sarta ngaragum hal-hal nu ditepikeun dina éta téks. c) Pikeun mikanyaho aturan atawa susunan, organisasi cerita (reading for sequence or organization). Maca pikeun meunangkeun atawa mikanyaho kajadian naon di unggal bagian carita, kajadian naon di unggal bagian carita, mimitina éta kajadian téh kumaha nepi ka kajadian satuluyna, adegan-adegan jeung kajadian, sarta éta kajadian didramatisasi. d) Pikeun nyindekkeun atawa maca inférénsi (reading inference). Maca pikeun nimukeun jeung mikanyaho karakter para tokoh, naon nu rék diinpomasikeun ku pangarang ka nu maca, suksés heteuna atawa hasil atawa gagal éta para tokoh nu diébréhkeun dina éta téks. e) Pikeun ngaklasifikasi (reading to classify). Maca pikeun nimukeun jeung mikanyaho naon-naon nu biasa jeung teu biasa, wajar jeung teu wajar, sarta bener atawa salah dina éta téks.
10
PPG © 2019
Modul
5
f) Pikeun meunteun (reading to evaluate). Maca pikeun nimukeun naha éta sang tokoh suksés atawa hirupna luyu jeung norma-norma atawa ukuran-ukuran nu tangtu, naha nu maca ogé hayang nurutan saperti kitu, atawa paripolah urang madoman kana prilaku sang tokoh nu aya dina éta téks. g) Pikeun ngabandingkeun atawa matukangtonggongkeun (reading to compare or contrast). Maca pikeun nimukeun kumaha carana éta tokoh robah kalakukanana, kumaha hirupna, kumaha dua carita miboga sasaruaan, sarta kumaha sang tokoh nyaruaan nu maca. Ahli séjén nétélakeun yén tujuan maca téh nyaéta kabagjaan (kesenangan), (b)
(a) meunangkeun
nyampurnakeun maca bedas, (c) ngagunakeun
stratregi nu tangtu, (d) ngoméan pangaweruh ngeunaan hiji hal, (e) mancakakikeun pangaweruh nu geus dipimilik jeung pangaweruh anyar, (f) meunangkeun informasi pikeun mekarkeun kakampuh lisan jeung tulis, (g) ngonfirmasi atawa nolak pangaweruh nu ditepikeun dina teks, (h) maluruh struktur atawa adegan téks, (i) ngajawab pananya sacara spésipik. Prosés maca téh dipangaruhan ku rupa-rupa hal. Lamb & Arnold netelakeun faktor-faktor nu mangaruhan kana prosés maca, nyaéta: (a) faktor pisiologis, (b) faktor inteléktual, (c) faktor lingkungan; jeung (d) factor psikologis. Faktor pisiologis, faktor kaséhatan pisik atawa jasmana, saperti panon, ceuli, jeung uteuk. Prosés maca merlukeun facktor fisiologis. Faktor inteléktual patalina jeung intelegensi (IQ), nyaéta nu ditangtukeun ku pangabisa dina mikir pikeun ngarespons rupa-rupa pangaweruh tina sumber bacaan. Faktor lingkungan ngawengku kasang tukang sarta pangalaman nu maca di lingkungan kulawarga jeung masarakat. Faktor psikologis mah factor nu ngawengku: (a) motivasi, (b) minat, (c) sikep sosal, emosional, sarta nyaluyukeun diri. Dumasar kana katerangan di luhur, yén nu kasebat tiasa numuwuhkeun kaparigelan maca kedah dina kaayaan cageur supaya tiasa maca kalawan bener, kudu boga kabisa jeung mikir anu alus, boga pangalaman anu alus, sarta miboga motivasi, minat, jeung karep anu daria.
PPG © 2019
11
Modul
5
3.2 Mangpaat Maca Ieu di handap ditétélakeun mangpaat maca. a) Meunangkeun panglamanan hirup nu jembar. b) Meunangkeun rupa-rupa kanyaho jeung sagala informasi anu tangtu pikeun bekel dina kahirupan sapopoé. c) Mikanyaho sagala rupa kajadian dina kabudayaan bangsa. d) Mekarkeun élmu pangaweruh jeung tehnologi nu modéren di alam dunya. e) Ngajembaran
cakrawala,
ngawewegan
batin,
ngajalankeun
amanah,
ngaronjatkeun kahirupan, jeung ngajembaran budaya sorangan katut budaya batur. f)
Ngaréngsékeun rupa-rupa pasualan hirup, ngarobah pangaweruh hiji jalma, jeung jadi pinter.
g) Ngajembaran kamaheran dina cumarita, babasan, kandaga kecap, ngarojong kana kamahéran ngaregepkeun katut kaparigelan nulis. h) Ngaronjatkeun harkat martabat pribadi, ngawewegan
jatidirina jeung nu
séjénna. Emerson, salah saurang filosop nyebutkeun yén saban jalma kudu ngabiasakeun maca nu bener.
4. Wanda Maca Nurutkeun Tarigan (2008: 11-13) ditilik tina jihat kadéngé henteuna sora nu maca, kaparigelan maca digolongkeun jadi dua, nyaéta maca bedas jeung maca jero haté (ngilo). Ahli séjén, Harras (2009: 5) ngébréhkeun ditilik tina bahan bacaan nu dibaca, sacara gurat badag maca teh dibagi jadi dua, nyaéta maca inténsif jeung maca éksténsif. Aya tilu maca éksténsif, nyaéta: maca survéy, maca saliwat, jeung maca déét; sedengkeun maca inténsif dibagi jadi dua, nyaéta
(1) maca telaah eusi nu
dipasing-pasing deui jadi: maca taliti, maca pamahaman, maca kritis, jeung maca idé; (2) maca telaah basa dipilah-pilah deui jadi maca telaah basa jeung maca telaah sastra.
12
PPG © 2019
Modul
5
Maca bedas nyaéta kagiatan maca ku cara digalantangkeun atawa nyoarakeun tulisan nu dibacana nu lapal jeung lentongna merenah sangkan nu ngaregepkeun jeung nu maca bisa narima informasi nu ditepikeun ku nu nulis, boh mangrupa pikiran, rasa ucapan dan intonasi yang tepat agar pendengar dan pemb, sikep boh pangalaman nu nulis. Maca jero haté (ngilo) nyaéta maca dilakukan teu digalantangkeun teu disorakeun eusi bacaan anu dibacana.
Maca Bedas Maca bedas téh kagiatan maca bari dilisankeun nu ngutamakeun pungsi pakakas alat ucap. Maca bedas téh aktvitas atawa kagiatan mangrupa pakakas pikeun nu maca babarengan jeung nu ngaregepkeun pikeun nyangking sarta ngarti atawa paham kana informasi, pikiran, jeung pangrasa pangarang. Pamaca bedas kudu wanoh jeung ngarti heula kana makna jeung pangrasa pangarang dina éta bacaan. Lian ti éta, pamaca bedas kudu mikanyaho kaparigelan-kaparigelam napsirkeun lambing-lambang sora basa anu luyu jeung kumaha ngucapkeunana dumasar artikulasina. Maca bedas nu bener kudu miboga gerakan panon nu gancang sarta tetueupan panon nu seukeut, sabab pamaca bedas kudu ningal bahan bacaan dumasar kana kontakna panon jeung pangreungeu. Pamaca bedas kudu bisa ngolompokkeun kecap-kecap kalayan bener tur merenah sangkan nu ngaregepkeun ngartieun nu dibacana. Maca bedas lain kamaheran nu babarai tur gampang, tapi maca bedas kagolong kamaheran maca nu ruwet tur hésé seueur unak-anikna. Kahiji, pamaca kudu paham kana aksara dina unggal kaca tuluy diprouksi jadi sora sangkan miboga harti. Maca gancang hakékatna mah nyaeta kaparigelan lisan atawa oral matter. Ku sabab ktiu, pamaca gancang perlu merhatikeun artikulasi atawa lafal nu béntés tur bener. Pikeun mantuan nu ngaregepkeun, pamaca bedas bisa ngagunakeun sababara cara, nyaéta (1) pamaca meuseur kana idé-idé nu anyar kalayan ngagunakeun penekanan nu jéntré, (2) pamaca ngajentrekeun robahna gagasan kana gagasan PPG © 2019
13
Modul
5
lain, (3) pamaca nerangkeun beungkeutan pikiran dina hiji kalimah ku cara nyusun kecap-kecap nu merenah tur bener, (4) matalikeun ide-ide nu aya pancakakina, (5) ngajentrekeun klimak-klimak ku cara ngagunakeun gaya jeung daya éksprési nu merenah.
Maca Jero Haté (Ngilo) Maca jero haté (ngilo) nyaeta cara atawa téhnik maca nu teu ngaluarkeun sora, sabalikna tina maca bedas. Ieu maca tujulna atawa ngutamakeun kana pamahaman eusi bacaan. Aminuddin nétélakeun yen maca jero haté téh nyaéta kagiatan maca anu satékah polah pikeun mikanyaho kana sakabéh eusi bacaan sacara enya-enya sabari ngaitkeun eusi bacaan jeung pangweruh atawa pangalaman nu geus kapimilik teu dibarung ku prilaku lisan. Ahli séjénna, Robin nétélakeun yén maca jero haté téh prosés inteléktual anu kompléks anu ngawengku kamampuh ngawasa makna bacaan jeung kamampuh mikir ngeunaan éta konsép. Jadi, maca jero haté téh téhnik atawa cara maca teu nyoaras nu mikabutuh konséntrasi pikeun mikanyaho eusi jeung makna tina éta bacaan. Tujuan utama maca jero haté nyaéta pikeun meunangkeun informasi. Lian ti éta, maca jero haté miboga tujuan pikeun: (a) ngalatih meuseurkeun pisik jeung mental, (b) maca gancang, (c) maham kana eusi bacaan, (d) neuleuman eusi bacaan, jeung (e) nepikeun deui éta informasi boh sacara lisan atawa tulisan. Maca jero haté bisa dipilah-pilah jadi dua golongan, nyaéta (1) maca éksténsif jeung (2) maca inténsif. Maca éktensif maca sacara jembar. Obyék nu dibacana loba tur rupa-rupa bacaan dina waktu nu sangingget mungkin. Tujuan maca éksténsif nyaéta pikeun meunangkeun pamahaman nu rélatip basajan atawa handap, sabab saking ku loba jeung rupa-rupana nu dibaca. Contona: maca koran, majalah, jrrd. Broughton dina Tarigan, 1983 milah-milah maca éksténsif jadi tilu bagian, nyaeta (1) maca survéy (survey reading), (2) maca saliwat (skimming), jeung (3) maca déét (superficial reading)
14
PPG © 2019
Modul
5
Maca survey (survey reading) nyaéta nalungtik leuwih ti heula naon-naon anu rék dipaluruhna. Léngkah kahiji nu kudu dilakukeun ku pamaca survéy, bahan bacaan téh dimutolaah ku cara: (a) mariksa jeung nalungtik indéks-indéks, daftar eusi anu aya dina buku, (b) mariksa judul bab, (c) mariksa bagan, skéma, rangkay buku nu rék dibaca. Gancang jeung merenahna dina nalungtik bahan bacaan, ditangtukeun ku pamaca junun henteuna dina ngalaksanakeun survéy. Kasang tukang jeung pangweruh hiji jalma nangtukeun ogé gancang henteuna pamaca dina survéy. Maca saliwat atawa skimming nyaéta maca anu ngagunakeun panon dina nengetan sareng ningalan bahan anu ditulis pikeun meunangkeun informasi atawa katerangan. Aya tilu tujuan nu utama dina maca saliwat, nyaéta (1) meunangkeun gambaran umum tina hiji bacaan; (2) meunangkeun pasualan nu spésipik tina éta bacaan, (3) nimukeun jeung nempatkeun bahan nu diperlukan di perpustakaan. Maca saliwat mangrupa hiji kaparigelan anu gedé pisan mangpaat jeung gunana. Upamana maca buku, maca saliwat diperlukeun pisan pikeun maluruh naon-naon nu jadi udagan jeung informasi nu dibutuhkeun. Maca déét atawa superficial reading enas-enasna mah kanggo meunangkeun pamahaman nu déét nu sipat luaran, henteu nyoksok jero kana bahan bacaan. Maca superficial biasana dipigawé lamun urang maca pikeun hiburan, bacaanana nu hampang anu ngadatangkeun kabagjaan dina wanci anu rineh. Contona: maca carita pondok, novel, jeung sajabana. Dina maca déét henteu diperlukan pamikiran anu teleb saperti maca karya ilmiah. Maca déét mah bisa dipigawé dina waktu anu salsé nanging matak pikabungaheun (Broughton,1982 ti Tarigan,1983).
2) Maca Inténsif Ieu di handap ditétélakeun rupa-rupa wangenan maca intensif dumasar kana sababaraha ahli. Maca intensif nyaéta studi seksama, talaah sacara taliti, jeung ngawincik halahal anu aya dina bacaan anu jumlah kacana opat kaca unggal poé jeung merlukeun waktu nu lila (Tarigan 1994: 35). Béda jeung pamanggih Suyatmi & Mujiyanto (1989: 85) nétélakeun yén maca inténsif téh nyaéta aktivitas maca nu merlukeun PPG © 2019
15
Modul
5
kadariaan jeung katalitian pikiran jeung mangrupa konci meunangkeun élmu pangaweruh. Ari kagiatan maca inténsif teh nyaéta (1) maca ku cara nalungtik eusi (content study reading) jeung (2) maca ku cara nalungtik basa (linguistic study reading). Maca ku cara nalungtik eusi disebut maca telaah eusi, sedengkeun maca ku cara nalungtik basa disebut maca telaah basa.
Maca Talaah Eusi Tujuan maca talaah eusi nyaéta pikeun meunangkeun argumén-argumén atawa gagasan-gagasan anu logis, urutan-urutan atawa pola-pola téks atawa bacaan, nada-nada tambahan nu sipatna émosional jeung sosial, pola-pola sikep jeung
tujuan panulis, sarta sarana-sarana linguistik anu digunakeun pikeun
ngahontal tujuan. Biasana bahan bacaan telaah eusi rincianana téks teu singget, tapi téks anu panjang. Panjang bacaan atawa téks dina maca inténsif panjangna paling panjang dari 500 kecap (anu bisa dibaca dina waktu dua menit nu gancangna kira-kira 5 kecap dina sadetik). Maca telaah eusi dikelompokkeun jadi opat, nyaéta (a) maca taliti, (b) maca pamahaman, (c) maca kritis, jeung (d) maca idé.
1) Maca taliti Sarua jeung maca saliwat, maca taliti sarua pentingna. Manusa merlukeun maca sacara taliti bahan-bahan nu dipikaresep. Lian ti éta, maca taliti merlukuen kaparigelan, nyaéta (a) survéy nu cocog pikeun merhatikeun orgnaisasi jeung pamarekan umum, (b) maca sacara gembleng jeung maca sacara tuluy-tumuluy paragraf pikeun nimukeun kalimah-kalimah judul nu ngébréhkeun hal-hal nu penting sacara rinci, sarta (c) nimukeun hubungan unggal paragraf sacara gembleng dina éta tulisan atawa bacaan.
2) Membaca pamahaman Maca pamahaman nyaéta kagiatan maca pikeun meuseurkeun kana pokopoko pikiran anu langkung seukeut. Maca pamahaman hasil mikir yén maca
16
PPG © 2019
Modul
5
pikeun meunangkeun élmu pangaweruh. Nuttal (dina Fifin, 2007: 15) maca pamahaman nyaéta hiji prosés interkasi antara nu maca jeung nu nulis ngaliwatan bacaan. Pamanggih nu sarua ditétélakeun ku Tarigan (2008: 58) yén maca pamahaman téh nyaéta maca nu tujuanana pikeun ngahartikeun standar-standar atawa norma-norma sastra, resensi kritis, drama, surat, sarta pola-pola fiksi. Kagiatan maca aya patula-patalina jeung nyurahan pasualan-pasualan nu penting tina éta nu dibaca. Somadyo (2011: 10) ngaguar poko-poko dina maca pamahaman, nyaéta (a) pangaweruh jeung pangalaman nu geus kapimilik, nyabungkeun kanyaho jeung pangalaman nu aya dina éta bacaan nu rék dibaca sarta (b) prosés meunangkeun harti sacara aktip luyu jeung kamampuh nu macana. Nurutkeun Rivers sarta Temperly (1978) dina Samsu Somadayo (2011: 11) tujuan utama maca pamahaman nyaéta meunang pamahaman. Maca pamahaman nyaéta kagiatan mca pikeun nyurahan eusi bacaan/téks sacara gembleng. Tahapan atawa lével kamampuh maca pamahaman numutkeun Burns & Roes (dina Hairudin, spk. 2007: 3-24) nyaéta (a) pamahaman literal, (b) pamahaman kritis, jeung (c) pamahaman kréatif. Pamahaman literan nyaéta kamampuh nyurahan informasi anu ditepikeun sacara éksplisit dina éta bacaan. Pamahaman literan mangrupa tahap kamampuh dasar anu handap tur pondok. Sok sanajan tahapan nu handap tur pondok, pamahaman literal angger diperlukeun dina maca pamahaman. Pamahaman
inferénsial
nyaeta
kamampuh
nyurahan
informasi
nu
diebrehkeun sacara henteu langsung dina bacaan. Nyurahan atawa nyurtian bacaan sacara inferensial maksudna nyaeta nyurahan naon-anon nu kaunggel dina éta bacaan. Dina ieu hal, pamaca ngagunakeun informasi nu diebrehkeun sacara éksplisit dina dina bacaan pamaca ngagunakeun informasi anu dinyatakeun sacara eksplisit dina téks, kasang tukang pamaca, pangalaman pribadi sacara awor pikeun nyusun dugaan atawa hipotesis. Pamahaman kritis nyaéta kammpuh pamaca dina meunteun matéri atawa pangaweruh nu ditepikeun dina éta bacaan. Pamahaman kritis dina enas-enasna mah pamaca ngabanding-bandingkeun informasi atawa pangaweruh nu kapanggih dina éta bacaan ngeunaan norma-norma atawa aturan-aturan nu tangtu, PPG © 2019
17
Modul
5
pangaweruh, jeung kasang tukang pangalaman nu maca pikeun meunteun éta bacaan. Pamahaman kréatif nyaéta kagiatan maca pikeun ngébréhkeun atawa ngaréspons sacara émosional jeung éstétis kana éta bacaan luyu jeung standar pribadi jeung standar profesional. Pamaham kréatif ngalibetkeun diménsi kognitif sabab maca aya patula-patalina jeung balukar pikoligis jeung éstéetis ka nu maca. Pamahaman kréatif, pamaca diperlukeun ngagunakeun kakuatan imajinasina pikeun meunangkeun informasi atawa pangaweruh anyar nu ditepikeun ku nu nulis (Hafni dalam Hairuddin, dkk, 2007: 3-25). Ahli séjénna, nyebutkeun yén aya tilu nu ngabedakeun tingkatan maca pamahaman, nyaéta (1) maca unggal baris atawa jajar, (2) maca antara baris-baris, jeung (3) maca di luar baris atawa jajar. Maca unggal baris hartina pikeun meunangkeun harti sacara harpiah. Maca atara baris hartina ngainterpréstasikeun maksud nu nu nulis. Maca di luar baris hartina pikeun nyindekkeun jeung ngageneralisasikeun.
4) Maca idé Maca idé atawa rading for ideas nyaéta kagiatan maca pikeun néangan, meunagkeun, jeung ngamangpaatkeun idé-idé nu aya dina bacaan. Hal ieu nerangkeun yén prinsip anu kudu diperhatikeun nyaéta sumber bacaan téh beunghar ku rupa-rupa idé atawa pamikiran nu gedé mangpaatna pikeun jalma dina kahirupan. Sangkan pamaca bisa néangan, nimukeun, jeung meunangkeun akutnungan tina idé-idé yang aya dina bacaan. Ku kituna, pamaca kudu bisa nguasahakeun sangkan jadi pamaca nu bener atawa a good reader.
5) Maca Talaah Basa Tujuan utama maca talaah basa nyaéta (1) ngalegaan daya kecap (increasing word power) jeung (2) mekarkeun kandaga kecap (developing vocabulary). Dina kagiatan maca talaah basa aya sababarha hal nu perlu diperhatikeun nya eta ieu di handap.
18
PPG © 2019
Modul
5
Ragam-Ragam Basa Basa formal atawa basa resmi nyaéta basa nu dipaké dina waktu resmi ku jalma-jalma nu dianggap basa nu saé tur merenah. Contona: biantara, kualiah, koran, éséy, tulisan-tulisan ilmiah, jeung sabangsa ti éta. Basa informal atawa basa teu resmi nyaéta basa nu dipaké dina waktu atawa suasana teu resmi. Misalna: guneman di lingkungan kulawarga, surat pribadi, jeung sabangsa ti éta. Basa pormal jeung basa informal dikolompokkeun jadi basa lulugu atawa standar. Basa guneman atawa colloquial language nyaéta basa nu umumna digunakeun dina guneman. Ku sabab kitu, ieu ragam basa kaasup ragam lisan.
2) Neuleuman harti kecap tina kontéksna Jalma bisa neuleuman harti kecap ku cara ngaliwatan maca. Salah sahiji cara pikeun meunangkeun, nambahan, jeung ngalegaan kosa kecap ku cara ngaliwatan kagiatan maca.
3) Bagian-bagian Kecap Bagian-bagian penting dina maca talaah basa nyaéta bagain-bagian kecap tina éta bacaan. Éta bagian-bagian kecap téh ngawengku: kecap rundayan (nu maké rarangkén), roor (akar/jangkar kecap), kecap rajékan, kecap kantétan, sarta warna kecap.
4) Ngagunakeun Kamus Basa téh hirup dinamis, mekar, tur robah-robah. Ku sabab kitu, kamus miboga peran penting pikeun jalma dina neuleuman basa. Kamus miboga mangpaat pikeun nangtukeun naha éta kecap bener atawa salah. Lian ti éta, kamus bisa mantuan pamaca pikeun neuleuman wangun, wanda, jeung pancakaki éta kosa kecap.
PPG © 2019
19
Modul
5
5) Variasi Makna Unggal kecap miboga makan anu béda-béda. Bédana téh disebut variasi basa. Ku sabab kitu, pamaca kudu ngabiasakeun merhatikeun harti-harti anu béda tiap kecap. Misalna: harti homonim: Kecap bisa: harti 1. racun ular 2. bisa/mampuh 6) Idiom Idiom nyaéta ekspréesi nu teu dipikaharti tina segi harti. Misalna: 1) Mobil héjo Kang Enang nuju ditambut ku Kang Dédi. 2) Manéhna dibawa ka méja hejo lantaran boga kasalahan Kecap héjo dina kalimah di luhur miboga harti anu beda, kudu diluyukeun jeung kontéksna. Kecap héjo dina kalimah kahiji harti nuduhkeun harti nu sabenerna, nyaeta warna; sedengkeun héjo dina kalimah kadua nuduhkeun harti lain nu sabenerna, nyaéta hartina dibawa pengadilan.
4. Sawala Peryogi kauninga ku Sadérék, kagiatan sawala ieu mangrupa salah sahiji kritéria penting anu diajén dina kagiatan PPG. Ku kituna, mangga ayeuna urang sawala di dieu! Sawala ngeunaan matéri-matéri nu aya dina kagiatan diajar ieu. Kiwari masalah literasi keur ramé diadurényomkeun. Salaku guru basa, kumaha panitén sadérék kana masalah literasi? Prak sawalakeun suméndér kana tiori maca anu geus diulik ku Sadérék!
C. Panutup 1. Raguman Maca téh kagiatan aktip lain kagiatan pasip wungkul. Lumangsungna kagiatan maca, uteuk jeung méntal nu maca sacara aktip narima gagasan nu aya dina téks nu dibacana. Nu maca nyaluyukeun pangaweruh jeung pangalamanana kana gagasan jeung pesen nu ditepikeun ku nulis. Elaborasi ieu kamandang ngagampangkeun nu maca pikeun nyindekkeun eta bacaan. Maca téh prosés
20
PPG © 2019
Modul
5
komunikasi teu langsung, sabab nu maca kudu mikanyaho gagasan un nulis ngaliwatan media tulisan. Nu maca jeung nu nulis sacara teu langsung tatap muka jeung nu nulis, tapi komunikasi antara nu maca jeung téks nu dibacana. Kaparigelan maca téh miboga prinsip-prinsipna, nyaéta mangrupa prosés psikologis, prosés sénsoris, prosés perseptual, prosés kamekaran, jeung prosés mekarkeun kaparigelan. Wanda maca téh dibagi jadi dua, nyaéta maca inténsif jeung maca éksténsif. Maca éksténsif digolongkeun deui jadi: maca survéy, maca saliwat, jeung maca déét; sedengkeun maca inténsif dibagi jadi dua, nyaéta (1) maca telaah eusi nu dipasing-pasing deui jadi: maca taliti, maca pamahaman, maca kritis, jeung maca idé; (2) maca telaah basa dipilah-pilah deui jadi maca telaah basa jeung maca telaah sastra.
2. Tés Formatif Pilih jawaban anu benerna! 1. Maca téh prosés komunikasi antara nu maca jeung nu nulis. Éta prosés téh lumangsung sacara langsung jeung sifatna...... a. reséptif b. produktif c. aktif d. pasif e. aktif produktif
2. Kagiatan maca pikeun néangan, meunangkeun, jeung ngamangpaatkeun idéidé nu aya dina bacaan disebut wanda .... a. Maca pamahaman b. Maca idé c. Maca kritis d. Maca jero haté e. Maca telaah basa
PPG © 2019
21
Modul
5
3. Salah sahiji paktor nu mangaruhan kana kagiatan atawa prosés maca nyaéta kasang tukang pangalaman nu maca. Kasang tukang pangalaman nu maca nyaeta peta kognitip atawa pangaweruh nu maca kana bahan anu dibacana. Éta faktor disebut a. Maca prosés psikologis b. Maca prosés sensoris c. Maca prosées perséptual d. Maca prosés kamekaran e. Maca prosés mekarkeun kaparigelan.
4. Kagiatan maca sacara studi seksama, talaah sacara taliti, jeung ngawincik hala-hal anu aya dina bacaan anu jumlah kacana opat kaca unggal poé jeung merlukeun waktu nu lila disebut.... a. Maca ékstensip b. Maca intensif c. Maca mekanik d. Maca pamahaman
5. Carrol (1964) dina bukuna A Dictionary Reading ngébréhkeun yén maca téh nya éta…. a. kagiatan pikeun mikanyaho pesen atawa infromasi nu ditepikeun ku nu nulis. b. prosés interaksi antara kasang tukang pangalaman psikologis nu maca jeung informasi gramatikal jeung léksikal nu diébréhkeun dina simbol grafis. c. prosés mikawanoh lambang-lambang tinulis digunakeun pikeun miakanyho harti nu dibalukarkeun tina kagiatan maca. d. kagiatan pikeun mikanyaho pola-pola basa nu diébréhkeun sacara tinulis pikeun mikanyaho maksudna. e. prosés pikeun meunangkeun pesen atawa informasi nu ditepikeun ku nunulis ngaliwatan médium kekecapan atawa basa tinulis.
22
PPG © 2019
Modul
5
6. Ieu kagiatan téh kagolong kana kaparigelan maca nu sifatna mékanis (mechanical skiils), iwal. a. Ngawanohkeun wangun huruf. b. Ngawanohkeeun unsur-unsur linguistik (foném/grafem, kecap, frasa, pola klausa, kalimah, jeung réa-réa deui) c. Ngawanohkeun hubungan/koréspondensi pola éjahan jeung sora basa d. Ngaroris kamampuh gancangna maca. e. Paham kana harti (léksikal, granmatikal, jeung rétorikal wacana tulisan)
7. Vernon (1962) dina Harjasusajana (1988) nétélakeun yén maca téh mangrupa prosés persepsi. Maksudna nyaéta.... a. sadar ku ayana rangsangan poko b. sadar kana kasaruaan pikiran pikeun ngayakeun klasifikasi umum kekecapan. c. klasifikasi lambang-lambang visual sacara lumrah tur umum. d. kampuh pamaca ngeunaan
rangsangan-rangsangan panon atawa ceuli
atawa syaraf-syaraf ramo jeung ceuli pikeun tunanétra e. idéntifikasi kecap-kecap ku cara nyebutan.
8. Maca téh prosés mekarna kaparigelan anu sipatna prosedural (bertahap). Éta tahap téh sacara umum sababaraha tahapan, nyaéta saperti di handap, iwal a. mekarkeun konsép. b. mekarkeun pengenalan jeung identifikasi kecap. c. mekarkeun interprétasi d. mekarkeun larapna jeung ngageneralisasikeun kaparigelan jeung informasi nu kacangking e. mekarkeun sénsori otak nu maca.
PPG © 2019
23
Modul
5
9. Tujuan maca nyaéta mikanyaho aturan atau susunan, organisasi carita (reading for sequence or organization). Hartina nyaéta…. a. maca pikeun nimukeun atawa mikawanoh kajadian dina unggal bagian carita, ti bagian mimiti nepi ka ngaréngsékeun éta masalah. b. maca pikeun nimukeun atawa mikawanoh kajadian dina unggal bagian carita. c. maca pikeun nimukeun atawa mikawanoh kajadian-kajadian dina unggal carita. d. maca pikeun nimukeun atawa mikawanoh kajadian dina éta carita. e. maca pikeun nimukeun atawa mikawanoh kajadian unsur-unsur carita.
10. Wanda maca téh rupa-rupa di antarana maca gancang. Nu dimaksud maca gancang nyaéta .... a. ngutamakeun gancangna jeung kudu maliré ngeunaan kamampuhna. b. ngutamakeun gancangna kagiatan maca. c. ngutamakeun pamahaan kana éta bacaan. d. mentingkeun gancangna tibatan pamahamanana. e. mentingkeun pamahaman jeung gancangna wungkul.
24
PPG © 2019
Modul
5
Daftar Pustaka Ahuja Pramila dan G.C. Ahuja. 2010. Membaca Secara Efektif dan Efisien. Bandung: Kiblat. Alexander, Estill. 1998. Teaching and Reading. Illinois: Scott, Foresman, and Athey, IJ. 1985. Educational Implications of Piagets Theory. Massachuset: Gian-Blaisdell. Baidillah, Idin spk. 2001. Ngalagena. Bandung: CV. Walatra. Brown, H. Douglas. 2008. Prinsip Pembelajaran dan Pengajaran Bahasa. Jakarta: Kedutaan Amerika Serikat. Danasasmita, Saleh dkk. 1987. Sewaka Darma, Sanghyang Siksakandang Karesian, Amanat Galunggung: Transkripsi dan Terjemahan. Bandung: Bagian Proyek Penelitian dan Pengkajian Kebudayaan Sunda (Sundanologi). Darsa, Undang A. & Ayatrohaedi. 1993. Aksara Sunda Kuna (Makalah “Seminar Aksara Darsa, Undang A. 2001. Aksara Sunda Baku dan Sistem Tata Tulisnya (Makalah “Sarasehan Budaya Tradisi Tulis Masyarakat Sunda”). Bandung: Museum Negeri “Sri Baduga” Jawa Barat. Darsa, Undang A. 2003. Aksara Sunda KAGANGA dan Sistem Tata Tulisnya. Bandung: CV. Walatra. Davis, F. (1995). Introducing Reading. New York: Penguin Book USA Inc. Destefano, JS. 1981. Language, the Learner and the School. New York : Willy. Freeman, D.E & Freeman, Y.S 1986 Between World: Access to Second Language Acquisition. Portsmouth, NH:Heineman. Freeman, D.E. & Freeman, Y. S. 1996. Access to Second Language. New Hamp Shire: Heineman. Freeman, Daved Richards, J.C.(eds).1996. Teacher Learning in Language Teaching. New York: Cambridge University Press. Freeman, YS. & Freeman, DE. 1996. Becoming an Influental Reading and Writing Teacher. New. Hampshire: Heineman. Grillet, F. (1985). Developing Reading Skills a Practical Guide to Reading Comprehension Exercise. London: Allyn&Bacon, Inc. PPG © 2019
25
Modul
5
Haggard, DF. 1982. Approached to the teavhing of reading. Daleware: Internasional Reading Assosiation. Hardjasaputra, Sobana spk. 1998. “Rancangan Pembakuan Aksara Sunda”. Bandung: Fakultas Sastra UNPAD bekerjasama dengan Pemda Tk. I Jawa Barat. Harjasujana, A.S. 1993. Sistem Pengajaran Bahasa Indonesia Ragam Iptek Tasikmalaya: Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Indonesia, FKIP UNSIL. Harjasujana. (1987). Proses Belajar Mengajar Membaca. Bandung: Yayasan BHF. Mulyati, Yeti. (1995). Model Pelatihan Aspek Kebahasaan dalam Bimbingan Membaca sebagai upaya untuk meningkatkan Pemahaman Bacaan. Tesis: Tidak diterbitkan. Nugraha, Dian Tresna. 2005. “Komputerisasi Aksara Sunda”. Nunan, D. (1991). Language Teaching Methodology. New York: Prentice Hall Inc. Nur dan Wikandari. (1994). Pengajaran Berpusat pada Siswa dan Pendekatan Konstruktivis dalam Pengajaran. Universitas Negeri Surabaya. Nurgiantoro, B. (1987). Penilaian dalam Pengajaran Bahasa dan Sastra. Yogyakarta: BPFE. Nurhadi 2004.”Bagaimana meningkatkan kemampuan membaca”.Bandung: Sinar Baru Algesindo. Nurhadi. (1987). Membaca Cepat dan Efektif. Bandung: Sinar Baru. Otto, Wayne, Rude, Robert & Spiegel, Dixielee. 1979. How to Teach Reading. Massachusetts: Addison-Wesley Publishing Company. Permadi, Tedi. dkk. 1999 Aksara Sunda. Bandung: Pusat Informasi Kebudayaan Sunda dan PT Granesia. Rayendri, W. (2005). Penerapan Model Pembelajaran Kooperatif tipe Round Table dalam Upaya Meningkatkan Kemampuan Berpikir Kritis. Skripsi: Tidak diterbitkan. Ruddell, RB. & Ruddell, MP. 1995. Theoritical Models and Proceses of Reading. Daleware: Internasional Reading Association.
26
PPG © 2019
Modul
5
Rumelheart, 1980. Schemata: The Building Broch of Cognition. Dalam R.J Spiro[ed] Theoritical Issues in Reading Comprehension hal 33-58 Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Rusyana, Y. (1987). Bahasa dan Sastra dalam Gamitan Pendidikan. Bandung: Diponegoro. Sadtono, E. (1987). Beberapa segi Evaluasi Pengajaran Bahasa. Jakarta: P3G. Sipay, E & Harris A. (1990). How to Increase Reading Ability. New York: Longman, Inc. Slavin. (1992). Cooperative Learning, Theory, Research, and Practice. Boston: Allyn and Bacon. Soedarsono. 1994. Sistem Membaca Cepat dan Efektif, Gramedia Pustaka Utama. Susetyo. (1992) . Model tes Membaca Pemahaman dalam Pengajaran bahasa Indonesia. Tesis: Tidak diterbitkan. Sutisna, Dadan. 2008. “Komputerisasi Aksara Sunda”, makalah dina Standardisasi Aksara Sunda pikeun Unicode tanggal 26 Mei 2008 di Disdik Jabar gawe bareng jeungUNPAD. Tampu Bolon, D.P. (1990). Kemampuan Membaca. Bandung: Angkasa. Tarigan, H.G. (1994). Membaca sebagai suatu Keterampilan Berbahasa. Bandung: Angkasa. Tarigan, Henry Guntur. 1985. Membaca sebagai Suatu Keterampilan Berbahasa. Bandung : Angkasa.
PPG © 2019
27
Modul
5
DAR2/BAHASA SUNDA/748/5/20119 MODUL PENDALAMAN MATERI BAHASA SUNDA
KAGIATAN BELAJAR 2 PADIKA PANGAJARAN KAPARIGELAN MACA BASA SUNDA
Penulis: Dr. H. Usep Kuswari, M.Pd. Temmy Widyastuti, S.Pd., M.Pd.
KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN 2019
28
PPG © 2019
Modul
5
KEGIATAN BELAJAR 2 PADIKA PANGAJARAN KAPARIGELAN MACA BASA SUNDA
A. Bubuka Ieu modul téh eusina ngeunaan padika pangajaran kaparigelan maca basa Sunda. Tujulna ieu modul téh pikeun ngadeudeul kaperluan guru Bidang Studi Basa Sunda di SMP/MTs jeung di SMA/SMK/MA/MAK. Ku cara neuleuman matéri katut rambu-rambu pituduh kagiatan diajar dina ieu modul dipiharep bisa ngaronjatkeun kompeténsi profesional Sadérék salaku guru basa Sunda boh nu patalina jeung sikep, kaweruh, katut kaparigelan basa. 1.
Deskripsi Kagiatan diajar dina ieu modul leuwih museur kana prosés manggihan,
ngulik, jeung medar poko-poko padika pangajaran kaparigelan maca basa Sunda. Ari eusi matérina ngawengku (1) bahan ajar kaparigelan maca basa Sunda dina KIKD, (2) kajian pangajaran kaparigelan maca basa Sunda, jeung (3) padika pangajaran kaparigelan maca basa Sunda. 2.
Rélevansi Matéri padika pangajaran kaparigelan maca basa Sunda dina ieu modul aya
rélevansina pikeun ngarojong guru basa Sunda enggoning ngalaksanakeun kagiatan program Pendidikan Profesi Guru (PPG) dina jabatan. Ku lantaran kitu, saréngséna Sadérék ngaderes ieu modul dipiharep mampuh ngaronjatkeun pangaweruh jeung panyangkem ngeunaan (1) matéri ajar maca basa Sunda dina KIKD, (2) kajian pangajaran kaparigelan maca basa Sunda, jeung (3) padika pangajaran kaparigelan maca basa Sunda. 3.
Pituduh Diajar Pituduh ngagunakeun ieu modul diluyukeun kana skénario unggal pidangan
nu aya dina unggal kegiatan diajar. Sacara umum péréléanana ieu di handap.
PPG © 2019
29
Modul
5
a) Nepikeun pamadegan: Sadérék dipiharep nepikeun pamadegan pikeun ngajéntrékeun rupa-rupa masalah boh nu kapaluruh boh nu diparéntahkeun dina kagiatan pangajaran ieu modul. b) Neuleuman Matéri: Sadérék dipiharep ngaderes pedaran matéri nu aya dina kagiatan pangajaran ieu modul boh sacara individual boh kelompok, sarta nyawalakeun saupama aya matéri anu dianggap can jelas. c) Ngalaksanakeun aktivitas pangajaran: Sadérék dipiharep ngalaksanakeun kagiatan diajar ku cara mikir reflektif. Kagiatan pangajaran di kelas dilaksanakeun maké pamarekan interaksional atawa kooperatif nu baris dipandu langsung ku instruktur. Kagiatan diajar di kelas bisa dina wangun diskusi, prakték, latihan kasus, jeung sajabana. Sajeroning aktivitas diajar peserta dipiharep aktif ngagali informasi, mengumpulkan jeung ngolah data nepi ka bisa nyieun kacindekan kagiatan pangajaran. d) Presentasi jeung konfirmasi: Sadrérék dipiharep ngalaksanakeun présentasi pikeun ngabahas jeung ngaréviu matéri tina kagiatan diajar ieu, nu satuluyna dikonfirmasikeun jeung instruktur. e) Migawé Tés Formatif: Sadérék dipiharep ngaréngsékeun tés formatif jeung tés ahir pikeun ngukur kamampuh jeung pangawasaan matéri nu dideres dina ieu modul.
B. Inti 1. Capaian Pembelajaran Capaian pembelajaran mata kegiatan, nyaéta 2) Mampu merumuskan indikator capaian pembelajaran tingkat tinggi pada materi padika pangajaran kaparigelan maca basa Sunda yang harus dimiliki peserta didik di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA mencakup pengetahuan, keterampilan, dan sikap secara utuh (kritis, kreatif, komunikatif dan kolaboratif) dan berorientasi masa depan (adaptif dan fleksibel); 3) Mampu menerapkan dan mengaplikasikan materi padika pangajaran kaparigelan maca basa Sunda di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA termasuk
30
PPG © 2019
Modul
5
advance materials yang dapat menjelaskan aspek “apa” (konten), “mengapa” (filosofi), dan “bagaimana” (penerapan dalam kehidupan sehari-hari); 4) Mampu merancang materi pembelajaran kaparigelan maca basa Sunda di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA dengan menerapkan prinsip Technological Pedagogical and Content Knowledge (TPACK); 5) Mampu melaksanakan pembelajaran kaparigelan maca basa Sunda di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA
yang mendidik dengan menerapkan
teknologi informasi dan komunikasi untuk membangun sikap (karakter Indonesia), pengetahuan, dan keterampilan peserta didik dalam memecahkan masalah secara kritis, humanis, inovatif, kreatif, kolaboratif, dan komunikatif, dengan menggunakan model pembelajaran dan sumber belajar yang didukung hasil penelitian.
Sub-capaian pembelajaran mata kegiatan, nyaéta 1) Menganalisis
KIKD
kurikulum
bidang
studi
bahasa
Sunda
untuk
merumuskan indikator capaian pembelajaran tingkat tinggi pada materi pangajaran kaparigelan maca basa Sunda yang harus dimiliki siswa, mencakup pengetahuan, keterampilan, dan sikap secara utuh dan berorientasi masa depan. 2) Mampu merancang padika pangajaran kaparigelan maca basa Sunda dengan menerapkan prinsip TPACK dalam bentuk program tahunan, program semester, silabus, dan RPP. 3) Menunjukkan penguasaan teori dan matéri serta aplikasinya dalam pangajaran kaparigelan maca basa Sunda yang mencakup. 4) Menunjukkan penguasaan berbagai teori belajar dan pembelajaran serta aplikasinya pada pangajaran kaparigelan maca basa Sunda di sekolah dasar dan menengah. 5) Mampu melaksanakan pangajaran kaparigelan maca basa Sunda yang mendidik dengan menggunakan metode dan media yang tepat, berbasis IT, memberikan contoh dan/atau bukan-contoh, menghubungkan dengan materi lain, melakukan pembiasaan (habituasi), dan memupuk perkembangan PPG © 2019
31
Modul
5
karakter berbasis materi bahasa Sunda sehingga siswa mudah memahami materi ajar, memiliki keterampilan, dan bertumbuh sikap kepribadiannya.
2. Galeuh Matéri Matéri ngeunaan padika pangajaran kaparigelan maca dina ieu modul museur kana tilu hal, nyaéta: (1) materi ajar nulis basa Sunda dina KIKD Kurikulum Mulok 2013/2017, (2) kajian pangajaran kaparigelan maca basa Sunda, jeung (3) padika pangajaran kaparigelan maca basa Sunda. Minangka bekel ulikeun Sadérék, ieu di handap dipidangkeun matéri ngeunaan padika kaparigelan maca. Mangga urang tengetan pedaran ieu di handap.
3. Pedaran Materi 1) Matéri Ajar Maca Basa Sunda dina KIKD Kurikulum Mulok 2013/2017 Sok sanajan dina KIKD Kurikulum Mulok Basa Sunda 2013/2017 teu ditulis kalawan éksplisit pangajaran kaparigelan maca, tapi enas-enasna mah unggal matéri teu bisa dileupaskeun tina kagiatan opat kaparigelan basa, di antarana kaparigelan maca. Unggal aspék kaparigelan basa boh lisan boh tulis miboga karakter husus. Kitu aspék matéri kaparigelan maca tangtu moal sarua jeung matéri ngaregepkeun, maca, atawa nyarita. Matéri utama dina KIKD anu dalit jeung pangajaran kaparigelan maca nyaéta: (a) artikel seni budaya, (b) bahasan tradisi Sunda, (c) deskripsi kampung adat Sunda (d) laporan kagiatan, (e) narasi: pangalaman lalampahan (perjalanan) pribadi, (f) resénsi pilem, (g) tarjamahan, jeung (h) aksara Sunda. Éta matéri ajar anu ditataan téh satuluyna urang tingali dina Kompeténsi Dasar Kurikulum Mulok 2013/2017, kayaning ieu di handap.
a) Kompetensi Dasar Matéri Artikel Seni Budaya Kompetensi Dasar 3 3.6 Memahami dan mengidentifikasi fungsi sosial, struktur dan unsur kebahasaan dari artikel seni budaya Sunda
32
PPG © 2019
Kompetensi Dasar 4 4.6 Menyajikan dan menanggapi artikel bertema seni budaya Sunda.
Modul
5
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: (a) kata kerja operasional (KKO): memahami, mengidentifikasi; (b) matéri: téks artikel seni budaya; jeung (c) submatéri: struktur téks artikel di antarana ngawengku bubuka, eusi, panutup.
b) Kompeténsi Dasar Matéri Bahasan Tradisi Sunda Kompetensi Dasar 3 3.1. Menganalisis isi, struktur dan aspek kebahasaan teks bahasan tradisi Sunda.
Kompetensi Dasar 4 4.1. Menyajikan bahasan tradisi setempat melalui berbagai media (seperti mading, pameran fotografi, film dokumenter) dengan memperhatikan kaidah bahasa Sunda.
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: (a) kata kerja operasional (KKO): memahami, mengidentifikasi; (b) matéri: téks artikel seni budaya; jeung (c) submatéri: struktur téks artikel di antarana ngawengku bubuka, eusi, panutup.
c) Kompeténsi Dasar Matéri Laporan Kagiatan Kompetensi Dasar 3 3.1. Menganalisis isi, struktur dan aspek kebahasaan teks bahasan tradisi Sunda.
Kompetensi Dasar 4 4.1. Menyajikan bahasan tradisi setempat melalui berbagai media (seperti mading, pameran fotografi, film dokumenter) dengan memperhatikan kaidah bahasa Sunda.
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: (a) kata kerja operasional (KKO): menganalisis; (b) matéri faktual: teks bahasan tradisi Sunda; jeung c) submatéri: eusi, struktur, jeung aspék basa. Struktur téks bahasaan tradisi Sunda di antarana ngawengku bubuka, eusi, panutup.
PPG © 2019
33
Modul
5
d) Kompeténsi Dasar Matéri Pangalaman Lalampahan Kompetensi Dasar 3 3.1. Menganalisis isi, struktur dan aspek kebahasaan teks bahasan pangalaman lalampahan
Kompetensi Dasar 4 4.1. Menyajikan bahasan tradisi setempat melalui berbagai media (seperti mading, pameran fotografi, film dokumenter) dengan memperhatikan kaidah bahasa Sunda
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: (a) kata kerja operasional (KKO): menganalisis; b) matéri: téks bahasan tradisi Sunda; jeung c) submatéri: eusi, struktur, jeung aspek basa. Struktur téks bahasan tradisi Sunda di antarana ngawengku bubuka, eusi, panutup.
e) Kompeténsi Dasar Matéri Resénsi Pilem Kompetensi Dasar 3 3.1. Menganalisis isi, struktur dan aspek kebahasaan teks resensi (buku, film, musik, pertunjukan)
Kompetensi Dasar 4 4.1. Menulis resensi (buku, film, musik, pertunjukan) dengan memperhatikan struktur dan kaidah kebahsaan
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: (a) kata kerja operasional (KKO): menganalisis; b) matéri: téks resénsi (buku, film, musik, pertunjukan); jeung c) submatéri: eusi, struktur, jeung aspék basa. Sedengkeun pameredih KD 4 diwangun ku KKO: menyajikan jeung menanggapi. Dina ieu kagiatan diajar ngan ukur KD 3.
f) Kompeténsi Dasar Matéri Tarjamahan Kompetensi Dasar 3 3.1. Menganalisis aspek kebahasaan dan rasa bahasa teks terjemahan
34
PPG © 2019
Kompetensi Dasar 4 4.1. Menerjemahkan teks ke dalam bahasa Sunda atau sebaliknya dengan memperhatikan aspek kebahasaan dan rasa bahasa.
Modul
5
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: (a) kata kerja operasional (KKO): menganalisis; (b) matéri: téks terjemahan; jeung (c) submaéri: aspek basa jeung rasa basa.
g) Kompeténsi Dasar Matéri Aksara Sunda Kompetensi Dasar 3 3.1. Menganalisis isi, struktur dan aspek kebahasaan teks bahasan tradisi Sunda.
Kompetensi Dasar 4 4.1. Menyajikan bahasan tradisi setempat melalui berbagai media (seperti mading, pameran fotografi, film dokumenter) dengan memperhatikan kaidah bahasa Sunda.
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: (a) kata kerja operasional (KKO): menganalisis; (b) matéri: téks bahasan tradisi Sunda; jeung (c) submatéri: eusi, struktur, jeung aspek basa.
Kompeténsi Dasar SMP/MTs Kompetensi Dasar 3 Kompetensi Dasar 4 3.2 Mengidentifikasi struktur teks dan 4.2 Mengekspresikan teks warta aspek kebahasaan teks warta (berita) dengan memperhatikan (berita). irama/tempo, artikulasi, dan lentong kalimat. Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: (a) kata kerja operasional (KKO): mengidentifikasi (b) matéri: téks warta; jeung (c) submatéri: struktur, jeung aspek basa. Sedengkeun KD4 diwangun ku : (a) KKO: mengekpresikan (maca), (b) materi : irama/témpo, artikulasi, dan jeung lentong kalimah. Kompetensi Dasar 3 3.8 Memahami dan mengidentifikasi struktur teks dan aspek kebahasaan laporan peristiwa.
Kompetensi Dasar 4 4.8 Menyusun dan menanggapi laporan peristiwa dengan memperhatikan kerunutan kalimat dan kesantunan berbahasa.
PPG © 2019
35
Modul
5
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: (a) kata kerja operasional (KKO): memahami dan mengidentifikasi (b) matéri: téks laporan peristiwa; jeung (c) submatéri: struktur jeung aspék basa.
Kompetensi Dasar 3 3.2 Mengidentifikasi isi teks deskripsi tentang kampung adat Sunda, dengan memperhatikan struktur teks dan aspek kebahasaan yang benar dan sesuai konteks.
Kompetensi Dasar 4 4.2 Menyajikan secara deskriptif (baik lisan maupun tulisan) hasil analisis
atau
pengamatan
terhadap kampung adat Sunda dengan memanfaatkan berbagai media.
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: (a) kata kerja operasional (KKO): mengidentifikasi (b) matéri: téks deskripsi kampung adat; jeung (c) submatéri: struktur jeung aspék basa.
2) Kajian Pangajaran Kaparigelan Maca Di bagian awal geus ditétélakeun yén pangajaran kaparigelan nulis teu kalawan éksplisit ditulis dina KIKD Kurikulum Mulok Basa Sunda 2013 révisi 2017. Sok sanajan kitu, aya matéri dina éta KIKD anu miboga karakter utama diajarkeun dina kaparigelan nulis. Unggal matéri anu ditepikeun ka siswa di SMPSMA kudu didadasaran ku aspék matéri anu ngawengku fakta, konsép, prinsip, jeung prosédur.
a. Strategi handap-luhur (button up) Dina strategi handap-luhur, nu maca mimiti prosés pamahaman téks tina aspék basana, ti mimiti aspék basa nu basajan nepi ka aspéek basa nu kompleks. Nu maca modél kieu kagiatanana dimimitian ku ngaidentifikasi sora-sora basa (huruf-huruf), kecap, frasa, kalimah, jeung saterusna nepi ka bagian basa nu leuwih kompleks, nepika nu maca ngarti jeung pahan kana éta téks. Konsep dasar prosés maca bottom-up nyaéta:
36
PPG © 2019
Modul
5
1) panon ningal kana huruf; 2) huruf-huruf diidentifikasi jeung dibaca sing bedas (disorakeun); 3) kecap-kecap diteuleuman sangkan wanoh; 4) kecap-kecapna dikolompokkeun kana warna gramatika jeung adegan kalimah; 5) kalimat bakal méré harti atawa maksud; sarta 6) harti meuseur kana pikiran nu maca (Rahma, 2013). b. Strategi luhur-handap (top down) Ieu strategi maca téh nyaéta proses maca dimimitian tina tahapan kabasaan nu paling handap nepi ka tahapan kabasaan anu luhur. Strategi handap-luhur umumna digunakeun dina pangajaran maca munggaran, nya éta ngawanohkeun ngaran jeung wangun hurup (foném) ka siswa, tuluy ngawanohkeun gabungangabungan huruf jadi engang, engang jadi kecap, kecap jadi kalimah. Dina modél maca luhur-handap baheula mah disebutnna pamaca nebak heula atawa ngira-ngira heula harti atawa maksud naon-naon anu aya dina bacaan. Upamana, pamaca mikanyaho ngeunaan tiori tatabasa Sunda tuluy éta pamaca maca ngeunaan pedaran tatabasa Sunda, maka pamaca bakal nebak heula kira-kira eusi atawa pedaran éta bacaan saacan ngalaksanakeun kagiatan maca. Lamun prosés macana langsung, pamaca bakal moal meunang rereged atawa kasulitan dina nafsirkeun harti atawa maksud
nu ditepikeun ku nulis dina éta bacaan
lantaran pamaca geus miboga pangaweruh ngeunaan éta pangaweruh (Rahma: 2013). Prosés modél maca top-down bisa dilakukeun ngaliawatan kagiatan ieu di handap. 1) Panon nempo téks atawa bacaan. 2) Mikir jeung nebak ngeunaan eusi éta téks. 3) Ningalian kalimah pikeun maluruh harti jeung maksud éta téks sacara gembleng. 4) Pikeun maluruh harti nu leuwih nyoksok jero, ku cara maluruh kekecapanana. 5) Lamun masih miboga pikiran ragu, maluruh deui huruf-huruf dina éta téks. 6) Satuluyna balik deui kana udagan kana harti jeung maksud dina éta téks. PPG © 2019
37
Modul
5
c. Strategi campuran (eclectic) Strategi campuran nyaéta prosés pamahaman téks ku cara ngagunakeun modél handap-luhur jeung luhur-handap dina waktu babarengan. Klein, dkk. (dina Rahim, 2013) nétélakeun yén pamaca kurang alus mun maca ngagunakeun hiji strategi, tapi kudu ngagunakeun rupa-rupa strategi sacara awor. Pamaca bisa milih salah sahiji atawa gabungan strategi anu cocog jeung diri nu maca.
d. Strategi interaktif Modél strategi interaktif nyaéta pamahaman hiji bacaan ku cara interaktip antara kasang tukang pangaweruh pamaca jeung pangaweruh nu aya dina bacaan.
e. Strategi KWL (Know-Want To Know-Learned) Strategi KWL nu mangrupa strategi maca nu miboga tujuan nyaéta maca jeung méré peran aktip saméméh, waktu/eukeur, sarta bada maca. Strategi KWL aya tilu léngkah, nyaeta: léngkah kahiji, pamaca ngajawab pananya naon ku pamaca dipikanyaho (K), kagiatan pikeun meunangkeun pangaweruh jeung pangalaman éta topik. Léngkah kadua, nungtun pamaca (what I want to leran) dina nangtukeun jeung nyusun tujuan maca sacara husus. Léngkah katilu, what I have learn (L) sabada réngsé maca.
f. Strategi Kegiatan Maca Langsung/KML atawa DRA (Direct Reading Aktifities) Strategi KML atawa DRA nyaéta strategi maca nu tujuanana pikeun mekarkeun kamampuh maca sacara umum atawa gembleng, kamampuh maca kritis, jeung mekarkeun meunangkeun pangalaman pamaca dumasar kana wangun jeung eusi bacaan sacara ektensip. Léngkah-léngkah strategi KML atawa DRA nyaéta ieu di handap. 1) Pamaca mekarkeun tujuan, macakeun judul bacaan, tanya jawab jeung pamaca séjénna nu patali jeung guru mengembangkan tujuan pembelajaran, membacakan judul teks, bertanya jawab dengan siswa tentang hal-hal yang berkaitan dengan judul bacaan sebagai pembangkitan pengalaman dan 38
PPG © 2019
Modul
5
pengetahuan siswa secara mengemukakan hal-hal pokok yang perlu dipahami siswa dalam membaca. 2) Pamaca ngalakukeun kagiatan maca jero haté (ngilo). Sanggeus kitu, tuluy ngalukeun tanya-jawab ngeunaan eusi bacaan. Pananya teu kudu museur kana nu aya dina eusi bacaan. Pamaca bisa nambahan pananya luyu jeung kontéks kahirupan nu maca anu nyata. 3) Pamaca kudu migawé papancén pikeun mekarkeun pamahaman jeung kaparigelan nu luyu jeung kagiatan maca nu geus dilakukeun. Éta kagiatan téh bisa mangrupa nerangkeun harti kecap atawa istilah nu dianggap hésé ku cara ngagunakeun kamus, nyieun raguman atawa ringkesan bacaan, neuleuman struktur, ungkara, jeung paribasa atawa babasan nu aya dina bacaan.
g. Strategi SQ3R (Survei, Question, Read, Recite, Review) Strategi SQ3R nyaéta salah sahiji strategi untuk tujuanana pikeun ngabiasakeun pamaca sangkan soson-soson tur daria dina kagiatan macana, ngalatih kamampuan maca gancang, ngalatih kakuatan daya ramal kana eusi éta bacaan, jeung makarkeun kamampuh mikir kritis jeung kompréhensif. Tahapan kagiatan strategi SQ3R nyaéta ieu di handap. 1)
Tahap rarancang: pamaca ku cara maca gancang éta bacaan ku cara survey. Sanggeus kitu, pamaca nyieun pananya ngeunaan eusi bacaan. Pananya bisa langsung, anu tujulna pikeun ngawangun konsentrasi pamaca jeung mecut karep, pangaweruh, jeung pangalaman awalna.
2)
Prosés maca: sanggeus nyieun pananya, pamaca ngalakukeun kagiataan maca (read). Bari maca, pamaca nyusun ngajawab pananya jeung nyieun catetan singget nu rélevan (recite).
3)
Pascamaca: pamaca ngalakukeun review, upamana medar luyu henteuna antara pananya jeung eusi bacaan, atawa dituluykeun kana kagiatan lain sacara kréatif pikeun kabutuh kahirupan nu maca.
PPG © 2019
39
Modul
5
h. Strategi Maca-Tanya Jawab/MTJ atawa Request (Reading-Question) Strategi MTJ atawa RQ nyaéta salah sahiji strategi pikeun mekarkeun kamampuh maca kompréhensif, paham kana alasan dina nyindekkeun bacaan, jeung ngaramal eusi bacaan. Tahapan kagiatan MTJ atawa RQ nyaéta ieu di handap. 1)
Pamaca ngajéntrékeun tujuan kagiatan maca, nangtukeun pasualan nu rék diréngsékeun dina éta bacaan.
2)
Pamaca ngaréngsékeun masalah ku cara nimukeun fakta, meunangkeun idé poko, ngagunakeun ungkara nu aya dina éta bacaan, maluruh pamadegan atawa pamanggih nu teu rélevan jeung fakta.
3)
Sabada maca paragraf kahiji dina bacaan, pamaca ngaramal kamungkinan kira-kira eusi paragraf satuluyna. Pamaca ngalakukeun kagiatan maca dina jero hati. Paragraf anu dibacana bisa saparagraf atawa leuwih gumantung kana waktu nu aya.
4)
Tahap pamungkas, ngalakukeun tanya jawab jeung ngabahas jawaban kana pananya.
i. Strategi Maca jeung Mikir Sacara Langsung /MBL atawa DRTA (Direct Reading Thinking Activities) Strategi
DRTA miboga tujuan pikeun ngalatih pamaca sangkan leuwih
soson-soson jeung mikir nu enya-enya pikeun mikanyaho kana eusi bacaan. Léngkah-léngkah kagiatan strategi DRTA nyaéta ieu di handap. 1) Pamaca maca judul bacaan, mun bisa pamaca merhatikeun gambar jeung subjudul anu gancang tur bener. Lian ti éta, pamaca nyieun pananya singget pikeun kahudang minat kana maca. Upamana: Naon kira-kira eusi paragraf satuluyna? Ku naon pamaca miboga pikiran atawa pamanggih kitu? 2) Pamaca maca jero haté saparagraf atawa dua paragraf dina éta bacaan kalawan konséntrasi pikeun nimukeun bener jeung salahna ramalan nu awal dilakukeun. 3) Kagiatan satuluyna, bacaan nu acan dibacayang belum dibaca atawa ditanyakeun ditutup heula ku kertas. Sanggeus ngilo, nyieun pananya
40
PPG © 2019
Modul
5
ngeunaan eusi paragraf satuluyna. Léngkah seperti kitu sacara tuluy-tumuluy dilakukeun nepi réngsé kagiatan maca. Satuluyna, dilaksanakeun tanya jawab ngeunaan eusi bacaan.
j. Strategi Penghubungan Pertanyaan-Jawaban/PPJ atawa QAR (QuestionsAnswer Relationship) Strategi PPJ atawa QAR nyaéta strategi maca pikeun mekarkeun kamampuh nu maca dina meunangkeun informasi tina rupa-rupa sumber bacaan sarta ruparupa bidang. Pananya bisa disusun ku guru atawa ngamangpaatkeun daftar pananya nu aya dina bacaan. Jawabanana bisa dilakukeun ku cara ieu di handap. 1) Nimukeun kecap atawa kalimah dina bacaan nu mangrupa jawaban. 2) Jawaban aya dina bacaan, tapi pamaca kudu matalikeun kecap atawa kalimah dina bagian-bagian anu béda. 3) Pamahaman eusi bacaan mangrupa bahan pikeun ngajawab pananya boh anu kaunggel boh anu henteu dina éta bacaan. 4) Jawaban nu kapanggih dina bacaan, carana kudu matalikeun atawa nghubungkeun naon-anon nu ditepikeun ku nulis, ngarefleksi deui rupa-rupa pangalaman jeung pangaweruh tina rupa-rupa sumber informasi.
k. Strategi PQ4R (Preview,Question, Read, Reflect, Recite, Review) Strategi PQ4R téh strategi maca nu sipatna élaborasi. Ieu strategi digunakeun pikeun mantuan pamaca nginget-nginget naon nu geus dibacana kalayan tujuanana pikeun neuleuman bab ka bab dina hiji bauku nepi ka tamat. Léngkahléngkah anu kudu dilakukeun dina strategi PQ4R nyaéta ieu di handap. 1) Preview: pamaca maca saliwat tur gancang, dimimitian maca topik-topikna, subtopik utama, judul jeung subjudul atawa ringkesan di tungtungan bab. Idé pokokna bakal jadi puseur pedaran dina éta bacaan antukna pamaca gampang dina maluruh idé pokok. 2) Question: pamaca ngajukeun pananya-pananya unggal pasal atawa bab nu aya dina bacaan. Pananya bisa dimimitian ku ngagunakeun saha, ku naon, jeung kumaha. PPG © 2019
41
Modul
5
3) Read: ngaréaksi ku cara ngalakukeun kagiatan maca pikeun ngajawab pananya nu geus disusun saméméhna. 4) Reflect: salila maca, pamava cukup ngan ukur nginget-nginget atawa ngapalkeun naon-naon nu geus dijawab tina sakabeh pananya, carana nyaéta: a) ngahubungkeun informasi nu geus dipikanyaho; b) ngaitkeun jejer dina bacaan jeung pikiran utama; c) ngaréngsékeun kontradiksi dina informasi nu ditepikeun dinaé ta bacaan; d) ngagunakeun éta matéri itu pikeun ngaréngsékeun masalah. 5) Recite: ngahubungkeun atawa nginget-nginget deui informasi nu geus kacangking tina hasil maca tur nyatet hal-hal nu pentingna tuluy baca sing bedas. 6) Review: nganjawab intisari naon nu geus dilakukeun jeung balikan deui satungtung cana paham. Ari nu disebut fakta nyaéta patalina jeung matéri kongkrit atawa nyata, upamana waé conto wacana, gambar, grafik, jeung sajabana. Konsép patalina jeung tiori kayaning wangenan, unsur, fungsi, jeung mangpaatna. Prinsip patalina jeung ciri husus matéri anu teu sarua atawa nu ngabédakeun jeung matéri séjénna. Sedengkeun prosédur patalina runtuyan midangkeun matéri katut legana atawa ambahan (ruang lingkup), sarta upama dina prakna ngajarkeun mana matéri perlu atawa kudu diheulakeun sarta diluyukeun jeung kasang tukang siswa kayaning kelas katut jenjang sakola. Sangkan tetéla, éta perkara baris dipedar ieu di handap.
a) Kompeténsi Dasar Matéri Artikel Seni Budaya Pedaran matéri ngeunaan Artikel Seni Budaya anu ngawengku (a) fakta, (b) konsép, (c) prinsip, (d) prosedur – heula pandeurina midangkeun matéri jeung ambahan matéri nu dijadikeun bahan pangajaran di SMP-SMA. Conto: Fakta:
42
PPG © 2019
Modul
5
KASENIAN SUNDA CIANJURAN
www.flickr.com Cianjuran téh kasenian has ti Cianjur, sabanerna ngaranna téh
mamaos.
Waditra has Sunda nu aya ti mimiti taun 1930. Waditrana aya kacapi ricik, dibarung ku suling, rebab, jeung kacapi indung. Nu maosna sok disebut atawa juru mamaos/panembang. Ngahaleuangkeunana ngaranna nembang. Dina prak-prakanana nembang kudu merhatikeun cengkok saperti sindén. Seni Cianjuran téh asalna mah ngan ukur ditembangkeun dina seni Pantun. Rumpaka tembangna dicokot tina carita pantun Mundinglaya Dikusumah. Kapirengna mah siga nu gampang, tapi pas dicoba geuningan hésé. Geura sok cobaan! Kasenian Cianjuran biasana dipagelarkeun dina acara nikahan, khitanan, hiburan atawa dina upacara adat. Saha nu pernah nongton atawa lalajo seni Cianjuran. Sakieu pedaran singket ngeunaan Kasenian Tembang Cianjuran nu mangrupa seni tradisional nu aya di tatar Sunda. Kasenian Sunda di Jawa Barat téh kacida lobana.
Konsép: Konsép matéri poko téks artikel seni budaya Sunda nyaéta: struktur téksna anu ngawengku: PPG © 2019
43
Modul
5
(a) bubuka, eusina ngeunaan hakékat seni tembang cianjuran: Upamana: Cianjuran téh kasenian has ti Cianjur, sabanerna ngaranna téh mamaos. Waditra has Sunda nu aya ti mimiti taun 1930. Waditrana aya kacapi ricik, dibarung ku suling, rebab, jeung kacapi indung. Nu maosna sok disebut atawa juru mamaos/panembang. Ngahaleuangkeunana ngaranna nembang. (b) Eusi, nyaritakeun prakprakana jeung dipagelarkeunana. Upamana: Dina prak-prakanana nembang kudu merhatikeun cengkok saperti sindén. Seni Cianjuran téh asalna mah ngan ukur ditembangkeun dina seni Pantun. Rumpaka tembangna dicokot tina carita pantun Mundinglaya Dikusumah. Kapirengna mah siga nu gampang, tapi pas dicoba geuningan hésé. Geura sok cobaan! Kasenian Cianjuran biasana dipagelarkeun dina acara nikahan, khitanan, hiburan atawa dina upacara adat. Saha nu pernah nongton atawa lalajo seni Cianjuran. (c) Panutup, nyindekeun. Upamana: Sakieu pedaran singket ngeunaan Kesenian Tembang Cianjuran nu mangrupa seni tradisional nu aya di tatar Sunda. Kasenian Sunda di Jawa Barat téh kacida lobana. h) Kompeténsi Dasar Matéri Bahasan Tradisi Sunda Fakta Conto: Artikel Ngeunaan Budaya Sunda
Dina taun 1905 Rouffaer pernah nyebutkeun yen kecap sunda asalna tina asal kecapna tina sund atawa suddha tina bahasa sangsekerta nu boga harti masihan sinar, caang, masihan kilauan, bersih, suci, murni, teu aya noda, atawa bodas.
44
PPG © 2019
Modul
5
Suku Sunda mangrupakeun kelompok etnis anu asalna ti bagian barat pulau jawa, di istilahkeun tatar sunda atawa pasundan, anu nyangkup kana wilayah administrasi provinsi Jawa Barat, Banten, Jakarta, Lampung sarta wilayah barat Jawa Tengah (Banyumasan). Suku sunda mangrupakeun etnis ka dua nu paling ageung di indonesia, sakurang-kurangna aya 15,2% penduduk Indonesia mangrupakeun urang Sunda. Lamun suku banten di kategorikeun SUB suku sunda, mangka 17,8% penduduk Indonesia mangrupakeun urang Sunda. Budaya sunda nyaeta budaya anu hirup ti masyarakat urang sunda. Budaya sunda dikenal ngajungjung luhur kana sopan santun. Umumna, karakter masyarakat urang sunda nyaeta hararade, balageur, someah, jeung ngahormat pisan ka jami anu lewih kolot. Karakter ieu tos dijalankeun ku masyarakat anu aya di jawa barat mulai ti zaman karajaan Salakanagara, Karajaan Tarumanagara, Karajaan Sunda-Galuh, Karajaan Pajajaran tepi ka ayena! Kabudayaan sunda oge asup kana salah sahiji kabudayaan bangsa indonesia anu paling kolot di nusantara. Kabudayaan sunda nu ideal kadang sering dikatkeun kana kabudayaan masa karajaan sunda. Loba pisan ajaran tina budaya sunda pikeun jalan nuju kahirupan anu hade. Kabudayaan sunda mangrupakeun salah sahiji kabudayaan anu ngajadikeun sumber kakayaan pikeun bangsa indonesia anu kudu dilestarikeun!
Sistem kapercayaan urang sunda nyaeta rata-rata agama islam. Kapercayaan spiritual tradisionalna nyaeta wiwitan, nu mangrupakeun ngajarkeun kaselarasan hirup ejeng alam. Kabudayaan sunda ngabogaan ciri khas anu ngabedakeun sareng kabudayaankabudayaan nu sejen. Umumna, masyarakat urang sunda nyaeta warga JAWA BARAT (tatar sunda/pasundan) dikenal masyarakatna anu lembut, religius, jeung spiritual. Ciri ieu anu ngajadikeun cekelan urang sunda nu SALIH ASIH, SILIH ASAH, JEUNG SILIH ASUH. Eta sababna urang sunda ngutamakeun sipat anu welas asih, siling nyempurnakeun, mamagahan, babagi, jeung saling ngalindungan ka sasama. Materi Ajar
PPG © 2019
45
Modul
5
Matéri ngeunaan artikel raket patalina jeung pangajaran kaparigelan basa, nyaéta kaparigelan maca jeung kaparigelan nulis. Ieu matéri ngeunaan Artikel Seni Budaya aya dina Kompetensi Dasar (KD) Kelas VIII, anu unina kayaning ieu di handap. Kompetensi Dasar 3.6: Memahami dan mengidentifikasi fungsi sosial, struktur dan unsur kebahasaan dari artikel seni budaya Sunda. Nilik kana Kata Kerja Operasional (KKO) anu aya dina KD 3 di luhur miharep sangkan siswa miboga kamampuh atawa kompetensi pikeun memahami jeung mengidentifikasi. Hartina siswa saméméh diajar nulis artikel kudu diajar maca heula sangkan maham heula ngeunaan: (1) eusi téks artikel, (2) struktur téks artikel, jeung (3) unsur-unsur kabasaan anu aya dina téks artikel. Prak-prakanana di kelas, pikeun ngawujudkeun éta kamampuh téh bisa dilakonan ku cara maca.
b) Ngarumuskeun Indikator Pencapaian Kompetensi (IPK) Sanggeus nganalisis KD maju kana ngarumuskeun IPK. Dumasar standar prosés jeung Permendiknas Nomer 41 Taun 2007, anu dimaksud IPK nyaéta perilaku anu bisa diukur jeung/atawa diobservasi pikeun nuduhkeun kahintalna kompetensi dasar anu tangtu nu jadi acuan penilaian mata pelajaran. IPK dirumuskeunana ngagunakeun KKO anu bisa diukur, tur ngawengku aspék
pangaweruh
(pengetahuan),
sikep
(sikap),
jeung
kaparigelan
(keterampilan). Éta téh hartina yén IPK mangrupa rumusan kamampuh nu kudu dipilampah, dilakukeun atawa dipidangkeun (ditampilkan) ku siswa pikeun ngagambarkeun yén dirina (siswa) geus mampuh ngahontal KD. Atuh upama kitu mah IPK téh mangrupa tolok ukur kahontalna hiji KD. Sadérék, IPK ogé jadi dasar pikeun penilaian pangajaran. Naon sababna? Lantaran rumusan IPK bisa dimekarkeun jadi instrumen evaluasi dina wangun soal
atawa pertanyaan sanggeus
diorganisir dina kisi-kisi
soal.
Dina
ngarumuskeun IPK urang kudu merhatikeun: (1) KKO nu aya dina KD, (2) ngagunakeun KKO anu bisa diukur, (3) diwangun dina kalimah anu jelas, kaharti, tur singget, (4) teu ngagunakeun kecap-kecap anu miboga ma’na ganda, (5) ngandung hiji tingkah laku, (6) merhatikeun karakteristik mata pelajaran, poténsi
46
PPG © 2019
Modul
5
jeung kabutuh siswa, sakola, masarakat jeung lingkungan. Sajaba ti éta, IPK téh kudu jadi padoman pikeun: (1) nangtukeun matéri pangajaran, (2) ngadisain kagiatan pangajaran, (3) mekarkeun matéri pangajaran, (4) ngararancang jeung ngalaksanakeun meunteun hasil diajar. Anapon rumusan IPK pikeun pangajaran kaparigelan maca artikel seni budaya Sunda, contona kayaning ieu di handap.
Kompetensi Dasar 3.6 Memahami dan mengidentifikasi fungsi sosial, struktur dan unsur kebahasaan dari artikel seni budaya Sunda Indikator Utama IPK memahami fungsi sosial, Menganalisis struktur dan unsur kebahasaan struktur dan unsur dalam artikel seni budaya. kebahasaan dari artikel Menyimpulkan struktur dan unsur kebahasaan seni budaya Sunda dalam artikel seni budaya. mengidentifikasi fungsi Menilai unsur kebahasaan dalam artikel seni sosial, struktur dan unsur budaya. kebahasaan dari artikel Mengorekasi kesalahan unsur kebahasaan dalam seni budaya Sunda artikel seni budaya.
c) Ngarumuskeun Tujuan Pangajaran Dina
ngarumuskeun
tujuan
ceuk
Hamzah
B.
Uno
(2008)
kudu
ngagambarkeun aspék ABCD. A=Audience (nu sok disebut anak didik, siswa, mahasiswa, murid jeung sasaran didik séjénna), B=Behavior (tingkah laku nu bisa kaukur, bisa diimeutan minangka hasil diajar), C=Condition (pasaratan nu perlu ditedunan sangkan tingkah laku nu dipiharep bisa kahontal, jeung D=Degree (standar atawa tingkat hasil diajar anu ditarima) Conto Tujuan Pangajaran Materi Membaca Artikel Seni Budaya Sunda: Melalui pendekatan saintifik dengan menggunakan model pembelajaran Strategi PQ4R (Preview, Question, Read, Reflect, Recite, Review), peserta didik dapat menganalisis dan menyimpulkan struktur dan unsur kebahasaan; serta menilai dan mengoreksi unsur kebahasaan dalam artikel seni budaya dengan teliti, cermat, sungguh-sunggu, serta responsif (berpikir kritis) dan PPG © 2019
47
Modul
5
proaktif (kreatif) selama pelajaran berlangsung serta mampu berkomunikasi dan bekerjasama dengan baik.
Kompetensi Dasar 3.6 Memahami dan mengidentifikasi fungsi sosial, struktur dan unsur kebahasaan dari artikel seni budaya Sunda IPK Tujuan Pembelajaran Menganalisis struktur Melalui model Strategi PQ4R (Preview,Question, dan unsur kebahasaan Read, Reflect, Recite, Review) peserta didik dapat dalam artikel seni menganalisis struktur dan unsur kebahasaan dalam budaya. artikel seni budaya.
Menyimpulkan struktur dan unsur kebahasaan dalam artikel seni budaya. Menilai unsur kebahasaan dalam artikel seni budaya. Mengorekasi kesalahan unsur kebahasaan dalam artikel seni budaya.
Melalui model Strategi PQ4R (Preview,Question, Read, Reflect, Recite, Review) peserta didik dapat menyimpulkan struktur dan unsur kebahasaan dalam artikel seni budaya. Melalui model Strategi PQ4R (Preview,Question, Read, Reflect, Recite, Review) peserta didik dapat menilai unsur kebahasaan dalam artikel seni budaya. Melalui model Strategi PQ4R (Preview,Question, Read, Reflect, Recite, Review) peserta didik dapat mengorekasi kesalahan unsur kebahasaan dalam artikel seni budaya.
d) Nyusun Rumusan Soal Soal salah sahiji alat évaluasi anu dipaké pikeun ngaronjatkeun motivasi diajar siswa sarta pikeun maluruh faktor anu nyababkeun hasil jeung gagalna diajar siswa. Conto ngarumuskeun soal ieu di handap! Kompetensi Dasar 3.6 Memahami dan mengidentifikasi fungsi sosial, struktur dan unsur kebahasaan dari artikel seni budaya Sunda Indikator soal Soal Dengan disajikan kutipan teks Tina sempalan di luhur, pék tataan struktur artikel seni budaya Sunda téks artikel budaya Sunda? peserta didik dapat menganalisis struktur dan Jéntrékeun unsur basa dina téks artikel seni unsur kebahasaan dalam budaya Sunda? artikel seni budaya. Dengan disajikan kutipan teks Cindekkeun téks artikel seni budaya Sunda artikel seni budaya Sunda di luhur ngagunakeun basa sorangan!
48
PPG © 2019
Modul
5
Kompetensi Dasar 3.6 Memahami dan mengidentifikasi fungsi sosial, struktur dan unsur kebahasaan dari artikel seni budaya Sunda Indikator soal Soal peserta didik dapat menyimpulkan struktur dan unsur kebahasaan dalam artikel seni budaya.
Dengan disajikan kutipan teks artikel seni budaya Sunda peserta didik dapat menilai unsur kebahasaan dalam artikel seni budaya
Titénan sempalan téks artikel seni Budaya Sunda ieu di handap! “Budaya Sunda nyaeta budaya anu hirup ti masyarakat urang sunda. Budaya sunda ngarojong pisan kana atikan sopan santun. Umumna, karakter masyarakat urang sunda balageur, someah, jeung silihormat pisan ka padada jalma komo ka anu leuwih kolot mah”. Cing analisis kaedah (adegan) kalimah “Budaya sunda ngarojong pisan kana atikan sopan santun.” Bener atawa salah? Mun salah, cik benerkeun!
Konci Jawaban Indikator
Rubrik
Siswa dapat menganalisis struktur dan unsur kebahasaan dalam artikel seni budaya.
Struktur téks artikel seni budaya ngawengku: bubuka, eusi, jeung panutup Struktur téks artikel seni budaya ngawengku: eusi jeung panutup
Siswa dapat menyimpulkan unsur kebahasaan dalam artikel seni budaya
Struktur téks artikel seni budaya ngawengku: eusi Kasenian Cianjuran teh kagolong kana seni Sunda tradisional nu dipirig ku kacapi jeung dipagelarkeun dina kawinan, hitanan, atawa upacara adat. Kasenian Cianjuran téh kagolong kana seni Sunda tradisional nu dipirig ku kacapi. Kasenian Cianjuran teh kagolong kana seni Sunda nu dipirig ku kacapi jeung dipagelarkeun. PPG © 2019
Peunteu n 3 2 1 3
2 1
49
Modul
5
e. Kegiatan Pembelajaran Model PQ4R (Preview,Question, Read, Reflect, Recite, Review) dina Pangajaran Maca Maca téh kaparigelan basa. Ku sabab kitu, sangkat parigel nu maca perlu rupa-rupa strategi. Strategi téh rarancang atawa cara pikeun ngalaksanakeun hiji hal pikeun ngahontal hiji hal ogé. Ari maca nyaéta kagiatan ngagunakeun basa sacara aktip pikeun meunangkeun informasi nu ditepikeun ku nu nulis ngaliwatan média tulisan. Jadi, strategi maca téh nyaéta cara atawa téhnik maca pikeun meunangkeun informasi nu ditepikeun ku nu nulis ngaliwatan média tulisan. Strategi maca téh loba, gumantung kana pamaké nu macana. Ieu di handap dijéntrékeun rupa-rupa strategi maca basa Sunda. Strategi PQ4R téh strategi maca nu sipatna élaborasi. Ieu strategi digunakeun pikeun mantuan pamaca nginget-nginget naon nu geus dibacana kalayan tujuanana pikeun neuleuman bab ka bab dina hiji bauku nepi ka tamat. Léngkahléngkah anu kudu dilakukeun dina strategi PQ4R nya éta ieu di handap. 1) Preview: pamaca maca saliwat tur gancang téks artikel seni budaya Sunda (ilikan matéri pokok), dimimitian maca topik-topikna, subtopik utama, judul; jeung subjudul atawa ringkesan. Idé pokokna kudu jadi puseur pedaran dina éta bacaan antukna pamaca gampang dina maluruh idé pokok. 2) Question: pamaca ngajukeun
pananya-pananya ngeunaan struktur jeung
aspék basa dina téks artikel seni budaya Sunda. Pananya bisa dimimitian kecap pananya, saperti: naon, ku naon, jeung kumaha. 3) Read: ngaréaksi ku cara ngalakukeun kagiatan maca pikeun ngajawab pananya nu geus disusun saméméhna. Peserta didik kudu paham kana struktur jeung aspék basa dina téks artikel seni budaya Sunda. 4) Reflect: salila maca, pamaca nginget-nginget deui atawa ngapalkeun naonnaon nu geus dijawab tina sakabéh pananya, carana nyaeta: a) ngahubungkeun struktur téks artikel seni budaya Sunda nu geus dipikanyaho; b) ngaitkeun jejer dina téks artikel seni budaya Sunda jeung pikiran utama; c) ngaréngsekeun kontradiksi dina informasi nu ditepikeun dina éta téks artikel seni budaya Sunda;
50
PPG © 2019
Modul
5
d) ngagunakeun éta matéri itu pikeun ngaréngsékeun masalah. 5) Recite: ngahubungkeun atawa nginget-nginget deui informasi nu geus kacangking tina hasil maca teks artikel seni budaya Sunda tur nyatet hal-hal nu pentingna tuluy baca sing bedas. 6) Review: nganjawab intisari naon nu geus dilakukeun jeung balikan deui satungtung cana paham.
Padika Pembelajaran Maca Aksara Sunda a. Materi Ajar Aksara Sunda Aksara Sunda jumlahna aya 30 lambang sora, nu diwengku ku tujuh aksara sora “vokal”, 18 aksara ngalagena “konsonan” tina sora basa Sunda, jeung lima aksara ngalagena “konsonan” adaptasi tina sora basa deungeun (Permadi, 1999). Di sagigireun éta, Darsa (2001: 2) nambahkeun dua aksara, nya éta kha jeung sya. Lambang-lambang aksara Sunda ditulis kalayan condongna antara 45º-75º (Permadi, 1999; Darsa, 2001: 2).
Aksara Sunda téh dikelompokkeun jadi aksara sora, aksara ngalagena (tina basa Sunda jeung tina basa deungeun, jeung rarangkén. Aksara sora (vokal) nu ngawengku a, i, u, é, eu, jeung e; aksara Ngalagena ‘konsonan’ tina sora basa PPG © 2019
51
Modul
5
Sunda nyaéta ka, ga, nga, ja, nya, ta, da, na, pa, ba, ma, ya, ra, la, wa, sa, jeung ha; ari aksara Ngalagena ‘konsonan’ tina sora basa deungeun nyaéta fa, qa, va, xa, jeung za. Tabel 1 Aksara Ngalagena, Aksara Serepan, Jeung Aksara Sora
Rarangkén Rarangkén fungsina pikeun ngarobah sora dina aksara ngalagena. Lambang vokalisasi réana aya 13 lambang nu perenahna dibagi kana tilu kelompok, nyaéta nu di tulis di luhureun aksara ngalagena, ditulis di handapeun aksara ngalagena, jeung ditulis sajajar jeung aksara ngalagena. Data salengkepna ngeunaan rarangkén dipedar dina tabél di handap ieu.
52
PPG © 2019
Modul
5
Tabel 2 RARANGKÉN
d. Angka Cara nuliskeun lambang angka puluhan, ratusan, jeung saterusna ditulis ngajajar ti kénca ka katuhu, saperti dina sistim angka Arab. Sababaraha lambang angka Sunda bentukna aya nu sarimbag jeung lambang aksara sora jeung ngalagena, nepi ka pikeun nuliskeun jajaran lambang angka kudu dihapit ku garis
PPG © 2019
53
Modul
5
vértikal nu jangkungna 6:4 tina ukuran jangkung lambang angka (Darsa, 2001:7). Lambang-lambang angka téh nyaéta:
Aksara Sunda dina Komputer a. Font Aksara Sunda Aya dua rupa aksara Sunda dina komputer, nya éta anu disusun ku Dian Tresna Nugraha taun 2005 nu dingaranan font Ngalagena, jeung nu disusun ku tim aksara Disdik Jawa Barat nu dingaranan font SundaneseLatin. Font nu kahiji, nyaéta nu disusun ku Nugraha spk. wangunna ipis kandel sakumaha nu aya dina tabél di luhur sedengkeun nu disusun ku tim Disdik Jabar mah garisna sarua.
Tina éta dua aksara katitén kumaha wangun jeung ukuranana dina komputer. Nu kahiji leuwih carang ari nu kadua rékép. Pikeun kapentingan nulis mah duanana ogé bisa dipaké gumantung kana karesep séwang-séwangan. Ngan hanjakal, duanana ogé can nyadiakeun font pikeun nuliskeun pasangan, jadi
54
PPG © 2019
Modul
5
pikeun konsonan nu teu maké tanda vokal lolobana digunakeun pamaéh salian ti rarangkén téh.
b. Tombol Aksara Sunda dina Komputer Salian ti ditulis, aksara Sunda ogé bisa diketik maké komputer. Font aksara Sunda dina komputer dimimitian ku Nugraha (2005). Satuluyna ieu modél téh diteruskeun ku nu séjénna, di antarana sakumaha nu dipidangkeun ku Sutisna (2008). Sanajan tepi ka kiwari masih kénéh dipadungdengkeun patokanana, dina ieu makalah dipidangkeun modél ngetik aksara Sunda ngagunakeun komputer nu geus aya. Tombol nu dipakéna sakumaha nu dipidangkeun dina gambar di handap ieu.
Tabel 1 Aksara Nglagena
Tabel 2 Rarangkén jeung Pamaéh
Tabel 3 Vokalisasi PPG © 2019
55
Modul
5
Tabel 4 Vokal Mandiri
Tabel 5 Tombol Aksara Sunda dina Posisi Normal
Tabel 7 Tombol Aksara Sunda kalawan Mencét Tombol Shift
Tanda Baca (Fungtuasi)
56
PPG © 2019
Modul
5
Tanda baca atawa fungtuasi nu dipaké pikeun ngalengkepan aksara Sunda, nyaéta koma ( , ), titik ( . ), titik koma ( ; ), titik dua ( : ), tanda panyeluk ( ! ), tanda tanya ( ? ), tanda kutip ( “..” ), tanda hubung ( - ), tanda kurung ( ( ) ), jeung sajabana disaruakeun jeung tanda baca tina aksara Latén. Patali jeung ngaran prédikat atawa gelar, boh gelar akademis boh gelar kaagamaan, cara nulisna angger ngagunakeun sistem tata tulis aksara Latén. 4. Sawala Peryogi kauninga ku Sadérék, kagiatan sawala ieu mangrupa salah sahiji kritéria penting anu diajén dina kagiatan PPG. Ku kituna, mangga ayeuna urang sawala di dieu! Sawala ngeunaan matéri-matéri nu aya dina kagiatan diajar ieu. a. Kiwari masalah literasi keur ramé diadurényomkeun. Salaku guru basa, kumaha panitén sadérék kana masalah literasi? Prak sawalakeun suméndér kana tiori maca anu geus diulik ku Sadérék! b. Tulisan bisa ngajéntrékeun pamikiran-pamikiran nu aya dina diri nu nulis. Nurutkeun Sadérék mana, tulisan anu kapangaruhan ku pikiran? atawa tulisan bisa mangaruhan pikiran? Prak sawalakeun dina ieu rohang? C. Panutup 1. Raguman Strategi maca téh loba, gumantung kana pamaké nu macana. Strategi maca di antaarana nyaéta: strategi handap-luhur (button-up), strategi luhur-handap (topdown), strategi campuran (eclectic), strategi interaktif, strategi KWL (Knoe-Want ti Know-Learned), strategi maca langsung (DRA), strategi SQ3R (survey, question, read, rectice, review), strategi Maca-tanya Jawab (RQ), strategi MBL/DRTA, dan strategi PPJ/QAR, strategi PQ4R). Aksara Sunda téh dikelompokkeun jadi aksara sora, aksara ngalagena (tina basa Sunda jeung tina basa deungeun, jeung rarangkén. Aksara sora (vokal) nu ngawengku a, i, u, é, eu, jeung e; aksara Ngalagena ‘konsonan’ tina sora basa Sunda nyaéta ka, ga, nga, ja, nya, ta, da, na, pa, ba, ma, ya, ra, la, wa, sa, PPG © 2019
57
Modul
5
jeung ha; ari aksara Ngalagena ‘konsonan’ tina sora basa deungeun nyaéta fa, qa, va,
xa, jeung za. Rarangkén fungsina pikeun ngarobah sora dina aksara
ngalagena. Lambang vokalisasi réana aya 13 lambang nu perenahna dibagi kana tilu kelompok, nyaéta nu di tulis di luhureun aksara ngalagena, ditulis di handapeun aksara ngalagena, jeung ditulis sajajar jeung aksara ngalagena 2. Tés Formatif 1. Kagiatanana maca dimimitian ku ngaidentifikasi sora-sora basa (huruf-huruf), kecap, frasa, kalimah, jeung saterusna nepi ka bagian basa nu leuwih kompleks, nepi ka nu maca ngarti jeung pahan kana éta téks kagolong kana strategi.... a. Handap-luhur b. Luhur-handap c. Campuran d. DRA e. DRTA
2. Strategi maca nu tujuaana pikeun maca jeung méré peran aktip saméméh, waktu/eukeur, sarta bada maca disebut.... a. PQ4R b. DRA c. KWL d. SQ3R e. DRA 3. Strategi PPJ atawa QAR nyaéta strategi maca nu tujuanana pikeun…. a. Mekarkeun jeung meunangkeun informasi tina rupa-rupa bacaan b. Mekarkeun jeung meunangkeun informasi tina rupa-rupa sumber jeung bidang. c. Mekarkeun jeung meunangkeun informasi tina rupa-rupa bidang
58
PPG © 2019
Modul
5
d. Mekarkeun jeung meunangkeun rupa-rupa sumber jeung bidang tina bacaan. e. Mekarkeun jeung meunangkeun rupa-rupa bacaan. 4. Strategi maca interaktif nyaéta strategi maca nu tujuanana pikeun… a. Matalikeun atawa ngainteraktipkeun antara kasang tukang pangaweruh nu maca jeung pangaweruh nu aya di éta bacaan. b. Ngainteraktipkeun antara kasang tukang pangaweruh nu maca jeung pangaweruh nu aya di éta bacaan. c. Matalikeun antara kasang tukang pangaweruh nu maca jeung pangaweruh nu aya di éta bacaan. d. Matalikeun atawa ngainteraktipkeun antara pangaweruh nu maca jeung pangaweruh nu aya di éta bacaan. e. Matalikeun atawa ngainteraktipkeun antara kasang tukang pangaweruh nu maca jeung eusi bacaan.
5. Strategi campuran (eclectic) téh mangrupa salah sahiji strategi maca nu tujulna pikeun…. a. Prosés
ngawinkeun
pamahaman
jeung kaparigelan maca
pikeun
mikanyaho eusi bacaan. b. Prosés pamahaman téks ku cara ngagunakeun modél handap-luhur jeung luhur-handap dina waktu babarengan. c. Prosés pamahaman téks ku cara ngagunakeun rupa-rupa strategi sacara babarengan pikeun mikanyaho eusi bacaan. d. Prosés pamahaman téks ku cara ngagunakeun dua strategi atawa leuwih pikeun nyangkem eusi bacaan e. Prosés pamahaman téks ku cara ngagunakeun waktu babarengan pikeun mikanyaho eusi bacaan.
PPG © 2019
59
Modul
5
60
PPG © 2019
Modul
5
Daftar Pustaka Ahuja Pramila dan G.C. Ahuja. 2010. Membaca Secara Efektif dan Efisien. Bandung: Kiblat. Alexander, Estill. 1998. Teaching and Reading. Illinois: Scott, Foresman, and Co. Athey, IJ. 1985. Educational Implications of Piagets Theory. Massachuset: Gian-Blaisdell. Brown, H. Douglas. 2008. Prinsip Pembelajaran dan Pengajaran Bahasa. Jakarta: Kedutaan Amerika Serikat. Davis, F. (1995). Introducing Reading. New York: Penguin Book USA Inc. Destefano, JS. 1981. Language, the Learner and the School. New York : Willy. Freeman, D.E & Freeman, Y.S 1986 Between World: Access to Second Language Acquisition. Portsmouth, NH:Heineman. Freeman, D.E. & Freeman, Y. S. 1996. Access to Second Language. New Hamp Shire: Heineman. Freeman, Daved Richards, J.C.(eds).1996. Teacher Learning in Language Teaching. New York: Cambridge University Press. Freeman, YS. & Freeman, DE. 1996. Becoming an Influental Reading and Writing Teacher. New. Hampshire: Heineman. Grillet, F. (1985). Developing Reading Skills a Practical Guide to Reading Comprehension Exercise. London: Allyn&Bacon, Inc. Haggard, DF. 1982. Approached to the teavhing of reading. Daleware: Internasional Reading Assosiation. Harjasujana. (1987). Proses Belajar Mengajar Membaca. Bandung: Yayasan BHF. Harjasujana, A.S. 1993. Sistem Pengajaran Bahasa Indonesia Ragam Iptek Tasikmalaya: Jurusan Pendidikan Bahasa dan Sastra Indonesia, FKIP UNSIL. Nurhadi 2004.”Bagaimana meningkatkan kemampuan membaca”.Bandung: Sinar Baru Algesindo. Otto, Wayne, Rude, Robert & Spiegel, Dixielee. 1979. How to Teach Reading. Massachusetts: Addison-Wesley Publishing Company. PPG © 2019
61
Modul
5
Rumelheart, 1980. Schemata: The Building Broch of Cognition. Dalam R.J Spiro[ed] Theoritical Issues in Reading Comprehension hal 33-58 Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Ruddell, RB. & Ruddell, MP. 1995. Theoritical Models and Proceses of Reading. Daleware: Internasional Reading Association. Tarigan, Henry Guntur. 1985. Membaca sebagai Suatu Keterampilan Berbahasa. Bandung : Angkasa. Soedarsono. 1994. Sistem Membaca Cepat dan Efektif, Gramedia Pustaka Utama. Mulyati, Yeti. (1995). Model Pelatihan Aspek Kebahasaan dalam Bimbingan Membaca sebagai upaya untuk meningkatkan Pemahaman Bacaan. Tesis: Tidak diterbitkan. Nunan, D. (1991). Language Teaching Methodology. New York: Prentice Hall Inc. Nur dan Wikandari. (1994). Pengajaran Berpusat pada Siswa dan Pendekatan Konstruktivis dalam Pengajaran. Universitas Negeri Surabaya. Nurgiantoro, B. (1987). Penilaian dalam Pengajaran Bahasa dan Sastra. Yogyakarta: BPFE. Nurhadi. (1987). Membaca Cepat dan Efektif. Bandung: Sinar Baru. Rayendri, W. (2005). Penerapan Model Pembelajaran Kooperatif tipe Round Table dalam Upaya Meningkatkan Kemampuan Berpikir Kritis. Skripsi: Tidak diterbitkan. Rusyana, Y. (1987). Bahasa dan Sastra dalam Gamitan Pendidikan. Bandung: Diponegoro. Sadtono, E. (1987). Beberapa segi Evaluasi Pengajaran Bahasa. Jakarta: P3G. Slavin. (1992). Cooperative Learning, Theory, Research, and Practice. Boston: Allyn and Bacon. Sipay, E & Harris A. (1990). How to Increase Reading Ability. New York: Longman, Inc. Susetyo. (1992) . Model tes Membaca Pemahaman dalam Pengajaran bahasa Indonesia. Tesis: Tidak diterbitkan. Tampu Bolon, D.P. (1990). Kemampuan Membaca. Bandung: Angkasa.
62
PPG © 2019
Modul
5
Tarigan, H.G. (1994). Membaca sebagai suatu Keterampilan Berbahasa. Bandung: Angkasa. Baidillah, Idin spk. 2001. Ngalagena. Bandung: CV. Walatra. Danasasmita, Saleh dkk. 1987. Sewaka Darma, Sanghyang Siksakandang Karesian, Amanat Galunggung: Transkripsi dan Terjemahan. Bandung: Bagian
Proyek
Penelitian
dan
Pengkajian
Kebudayaan
Sunda
(Sundanologi). Darsa, Undang A. & Ayatrohaedi. 1993. Aksara Sunda Kuna (Makalah “Seminar Aksara Daerah Jawa Barat”). Jatinangor: Fakultas Sastra UNPAD bekerjasama dengan Pemda Tk. I Jawa Barat. Darsa, Undang A. 2001. Aksara Sunda Baku dan Sistem Tata Tulisnya (Makalah “Sarasehan Budaya Tradisi Tulis Masyarakat Sunda”). Bandung: Museum Negeri “Sri Baduga” Jawa Barat. ---. 2003. Aksara Sunda KAGANGA dan Sistem Tata Tulisnya. Bandung: CV. Walatra. Hardjasaputra, Sobana spk. 1998. “Rancangan Pembakuan Aksara Sunda”. Bandung: Fakultas Sastra UNPAD bekerjasama dengan Pemda Tk. I Jawa Barat. Nugraha, Dian Tresna. 2005. “Komputerisasi Aksara Sunda”. Permadi, Tedi. dkk. 1999 Aksara Sunda. Bandung: Pusat Informasi Kebudayaan Sunda dan PT Granesia. Ruhaliah. 2009. Pedoman Transliterasi Aksara Sunda Kuna, Pegon, jeung Laten. Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah FPBS UPI ---. 2009. “Ngawanohkeun Aksara Sunda”. Makalah dipidangkeun dina Penataran Basa jeung aksara Sunda pikeun Kepala SMP. Bandung, Juli 2009. Sutisna, Dadan. 2008. “Komputerisasi Aksara Sunda”, makalah dina Standardisasi Aksara Sunda pikeun Unicode tanggal 26 Mei 2008 di Disdik Jabar gawe bareng jeungUNPAD.
PPG © 2019
63
Modul
5
Widodo, Chomsin S. dan Jasmadi. 2008. Panduan Menyusun Bahan Ajar Berbasis Kompetensi. Jakarta: PT Elex Media Kompetindo.
64
PPG © 2019
Modul
5
DAR2/BAHASA SUNDA/748/3/2019 MODUL PENDALAMAN MATERI BAHASA SUNDA
KAGIATAN DIAJAR 3 TIORI KAPARIGELAN NULIS BASA SUNDA
Penulis: Dr. H. Usep Kuswari, M.Pd. Temmy Widyastuti, S.Pd., M.Pd.
KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN 2019
PPG © 2019
65
Modul
5
KEGIATAN BELAJAR 3 TIORI KAPARIGELAN NULIS BASA SUNDA A. Bubuka Ieu modul téh eusina ngeunaan pangajaran tiori kaparigelan nulis basa Sunda. Tujulna ieu modul téh pikeun ngadeudeul kaperluan guru Bidang Studi Basa Sunda di SMP/MTs jeung di SMA/SMK/MA/MAK. Ku cara neuleuman matéri katut rambu-rambu pituduh kagiatan diajar. Dina ieu modul dipiharep bisa ngaronjatkeun kompeténsi profesional Sadérék salaku guru basa Sunda boh nu patalina jeung sikep, kaweruh, katut kaparigelan basa. 1. Deskripsi Kagiatan diajar dina ieu modul leuwih museur kana prosés manggihan, ngulik, jeung medar poko-poko pangajaran tiori kaparigelan nulis basa Sunda. Ari eusi matérina ngawengku (1) wangenan nulis, (2) tujuan jeung mangpaat nulis, (3) génré tulisan (jenis-jenis tulisan) jeung ciri kabasaanana, (4) prak-prakan nulis, jeung (5) paham éjahan jeung tanda baca. 2. Rélevansi Pangajaran tiori kaparigelan nulis basa Sunda dina ieu modul aya rélevansina pikeun ngarojong guru basa Sunda enggoning ngalaksanakeun kagiatan program Pendidikan Profesi Guru (PPG) dina jabatan. Ku lantaran kitu, saréngséna Sadérék ngaderes ieu modul dipiharep mampuh ngaronjatkeun pangaweruh jeung nyangkem ngeunaan (1) wangenan nulis, (2) tujuan jeung mangpaat nulis, (3) génré tulisan (jenis-jenis tulisan) jeung ciri kabasaanana, (4) prak-prakan nulis, jeung (5) paham éjahan jeung tanda baca.
3. Pituduh Diajar Pituduh ngagunakeun ieu modul diluyukeun kana skénario unggal pidangan nu aya dina unggal kegiatan diajar. Sacara umum péréléanana ieu di handap.
PPG © 2019
66
Modul
5
a) Nepikeun pamadegan: Sadérék dipiharep nepikeun pamadegan pikeun ngajéntrékeun rupa-rupa masalah boh nu kapaluruh boh nu diparéntahkeun dina kagiatan pangajaran ieu modul. b) Neuleuman Matéri: sadérék dipiharep ngaderes pedaran matéri nu aya dina kagiatan pangajaran ieu modul boh sacara individual boh kelompok, sarta nyawalakeun saupama aya matéri anu dianggap can jelas. c) Ngalaksanakeun aktivitas pangajaran: Sadérék dipiharep ngalaksanakeun kagiatan diajar ku cara mikir reflektif. Kagiatan pangajaran di kelas dilaksanakeun maké
pamarekan interaksional atawa kooperatif nu baris
dipandu langsung ku instruktur. Kagiatan diajar di kelas bisa dina wangun diskusi, prakték, latihan kasus, jeung sajabana. Sajeroning aktivitas diajar, peserta dipiharep aktif ngagali informasi, mengumpulkan jeung ngolah data nepi ka bisa nyieun kacindekan kagiatan pangajaran. d) Presentasi jeung konfirmasi: Sadrérék dipiharep ngalaksanakeun présentasi pikeun ngabahas jeung ngaréviu matéri tina kagiatan diajar, nu satuluyna dikonfirmasikeun jeung instruktur. e) Migawé Tés Formatif: Sadérék dipiharep ngaréngsékeun tés formatif jeung tés ahir pikeun ngukur kamampuh jeung pangawasaan matéri nu dideres dina ieu modul.
B. Inti 1. Capaian Pembelajaran Capaian pembelajaran dina ieu kagiatan belajar nyaéta 2) Mampu merumuskan indikator capaian pembelajaran tingkat tinggi pada materi tiori kaparigelan NULIS basa Sunda yang harus dimiliki peserta didik di
SMP/MTs atau
SMA/SMK/MA mencakup pengetahuan,
keterampilan, dan sikap secara utuh (kritis, kreatif, komunikatif dan kolaboratif) dan berorientasi masa depan (adaptif dan fleksibel); 3) Mampu menerapkan dan mengaplikasikan materi tiori kaparigelan NULIS basa Sunda di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA termasuk advance materials yang dapat menjelaskan aspek “apa” (konten), “mengapa” (filosofi), dan “bagaimana” (penerapan dalam kehidupan sehari-hari);
PPG © 2018
PPG © 2019
67
Modul
5
4) Mampu merancang materi pembelajaran kaparigelan NULIS basa Sunda di
SMP/MTs
atau
SMA/SMK/MA
dengan
menerapkan
prinsip
Technological Pedagogical and Content Knowledge (TPACK); 5) Mampu melaksanakan pembelajaran kaparigelan NULIS basa Sunda di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA
yang mendidik dengan menerapkan
teknologi informasi dan komunikasi untuk membangun sikap (karakter Indonesia), pengetahuan, dan keterampilan peserta didik dalam memecahkan masalah secara kritis, humanis, inovatif, kreatif, kolaboratif, dan komunikatif, dengan menggunakan model pembelajaran dan sumber belajar yang didukung hasil penelitian. Sub-capaian pembelajaran mata kegiatan, nyaéta 1. Menganalisis KIKD kurikulum bidang studi bahasa Sunda untuk merumuskan indikator capaian pembelajaran tingkat tinggi pada materi kaparigelan NULIS basa Sunda yang harus dimiliki siswa, mencakup pengetahuan, keterampilan, dan sikap secara utuh dan berorientasi masa depan. 2. Mampu merancang pembelajaran kaparigelan NULIS basa Sunda dengan menerapkan prinsip TPACK dalam bentuk program tahunan, program semester, silabus, dan RPP. Menunjukkan penguasaan teori dan aplikasi materi tiori kaparigelan NULIS basa Sunda yang mencakup: (1) wangenan nulis (2) tujuan jeung mangpaat nulis, (3) génré tulisan (jenis-jenis tulisan) jeung ciri kabasaanana, (4) prakprakan nulis, (5) paham éjahan jeung tanda baca.
Menunjukkan penguasaan berbagai teori belajar dan pembelajaran serta aplikasinya pada pembelajaran tiori kaparigelan NULIS basa Sunda di sekolah dasar dan menengah. 3. Mampu melaksanakan pembelajaran kaparigelan NULIS basa Sunda yang mendidik dengan menggunakan metode dan media yang tepat, berbasis IT, memberikan contoh dan/atau bukan-contoh, menghubungkan dengan materi lain, melakukan pembiasaan (habituasi), dan memupuk perkembangan
68
PPG © 2019
Modul
5
karakter berbasis materi bahasa Sunda sehingga siswa mudah memahami materi ajar, memiliki keterampilan, dan bertumbuh sikap kepribadiannya
2. Galeuh Matéri Minangka bekel ulikan Sadérék, ieu di handap dipidangkeun galeuh matéri ngeunaan tiori kaparigelan ngaregepkeun, anu ngawengku: (1) wangenan nulis, (2) tujuan jeung mangpaat nulis, (3) génré tulisan (jenis-jenis tulisan) jeung ciri kabasaanana, (4) prak-prakan nulis, jeung (5) paham éjahan jeung tanda baca. 3. Pedaran Materi Dina ieu pedaran matéri dipedar ngeunaan (1) wangenan nulis, (2) tujuan jeung mangpaat nulis, (3) génré tulisan (jenis-jenis tulisan) jeung ciri kabasaanana, (4) prak-prakan nulis, jeung (5) paham éjahan jeung tanda baca.
WANGENAN NULIS Ari nulis téh lain saukur ngébréhkeun ide jeung gagasan dina wangun tinulis hungkul, tapi leuwih jembar tibatan éta, nulis mikabutuh kaparigelan pikeun ngawangun hiji hal bari dilengkepan ku proses nyiar sawatara référénsi, observasi, nepi ka nalungtik. Dina enas-enasna, nulis kudu merhatikeun sababaraha hal kayaning, struktur teks, argumén anu ditepikeun, gramatika, ogé éjahan nu bener jeung merenah. Nulis téh mikabutuh proses, hartina prosés ngédit bakal dikerjakeun sacara tuluy-tumuluy nepi ka éta tulisan téh gampang dipipahamna, hartina nulis mah béda jeung nyarita. Upama salah dina nyarita bisa langsung diropéa samalah aya nu nepi ka méré koméntar langsung, tapi dina nulis teu bisa langsung diropéa kitu waé, ku kituna, butuh pisan nyangkem dua hal nalika rék prak nulis, di antarana kudu paham kana konteks situasi jeung kontéks budayana. Kontéks situasi téh ngawengku tilu aspék nyaéta field (topik: eusi dina téks), tenor (targét nu maca téks, nu ngaregepkeun, atawa nu nongton), jeung mode (Médium tulisan) (Emilia, 2011). (Field) Topik medar kagiatan anu dicaritakeun dina téks, ari tenor patali antara nu nulis jeung nu macana, dina ieu hal basa téh PPG © 2018
PPG © 2019
69
Modul
5
dipatalikeun jeung saha nu keur macana atawa saha nu keur nyarita. Basa Sunda dina tulisan, béda jeung basa Sunda dina nyarita, waktu nyarita, undak-usuk basa diperhatikeun, nalika nyarita ka saluhureun jeung sasama tangtu basa nu digunakeun bakal béda, tapi waktu nulis basa nu digunakeun biasana basa loma sanajan disaluyukeun deui jeung teks naon anu keur ditulisna. Pikeun nganalisis tenor dina tulisan biasana rada bangga, béda jeung waktu nyarita anu biasana merhatikeun umur, jabatan, jeung status sosial) ogé kontak (patali jeung hubungan sosial). Kontéks budaya disebut ogé genre atawa jenis téks, unggal jenis téks miboga struktur anu béda, éta struktur téks téh bisa dianalisis babagianna. Unggal génré miboga tujuan anu tangtu, upama konsép genre dipipaham ku guru ogé bisa dijelaskeun kalawan merenah ka siswa, tangtu siswa bisa ngahontal tujuan komunikasi ku cara ngagunakeun basa téa. Konsép séjén nu kudu dipipaham guru nyaéta téks jeung kontéks. Téks téh nyaéta wangun basa anu lengkep sacara sosial jeung kontekstual, boh dina wangun lisan boh dina wangun tulisan, jelas péréléanna nepi ka ahir (Emilia, 2011). Kiwari, diajar basa téh kudu dipatalikeun jeung kontéksna pikeun ngudag ma’na. pon kitu deui dina pangajaran dipiharep siswa bisa nganalisis teks anu utuh, lain ukur nganalisis kalimah atawa tuturan anu teu patali jeung kontéksna.
Téks anu Alus Ari téks anu alus téh nyaéta téks anu kudu merhatikeun kohéren jeung kohési. Kohéren téh klausa atawa kalimah anu pakait jeung kontéksna, boh konteks situasina, boh génré dasar kohérenna. Kontéks situasi patali jeung 3 hal téa, topik, target nu maca, jeung medium tulisan. Téks anu merenah sacara kohéren bisa nyieun nu maca langsung paham tur bisa ngidéntifikasi topik, target jeung medium tulisanana. Ari génré dasar patali jeung génré téks nu dibaca saperi déskripsi, éksposisi, narasi, pangalaman pribadi, jeung warta. Ari kohési nyaéta pakaitna unggal paragrap dina hiji wacana atawa téks.
70
PPG © 2019
Modul
5
TUJUAN JEUNG MANGPAAT NULIS Unggal tulisan mibanda tujuan nu tangtu, di antarana tujuan akademis, pédagogis, politik, bisnis, pragmatis, jeung kaséhatan. 1) Tujuan akademis Ieu téks patali jeung atikan, conto guru, mahasiswa, dosén nulis dina wangun jurnal atawa essay pikeun nyumponan tugas kuliah nepi ka naék pangkat. 2) Tujuan pédagogis Ieu téks patali jeung hal anu sipatna ngadidik, ogé méré informasi ka nu maca sangkan ngalakukeun hal-hal nu sipatna ngédukasi. 3) Tujuan politik Ieu téks patali jeung sikep hiji individu kana situasi politik nu aya di sabudeureunana, bisa dina raraga kampanyeu, atawa méré édukasi politik ka masarakat. 4) Tujuan bisnis Ieu téks patali jeung usaha, eusina bisa promosi usaha nu keur dilakonan, ogé méré informasi nu patali jeung dunya usaha. 5) Tujuan pragmatis Patali jeung kahayang diri, ogé udagan pribadi, keur kabutuhan sorangan, upamana hayang kawéntar dina widang nu keur dilakonan. 6) Tujuan kaséhatan Ieu téks patali jeung dunya kaséhatan, bisa méré informasi sabudeur kaséhatan atawa méré édukasi ka masarakat ngeunaan kaséhatan, bisa ogé jadi terapi diri sorangan nu diébréhkeun ngaliwatan tulisan.
Ari mangpaat nulis sacara umum ngawengku: 1) Ngalatih mikir sacara sistematis, 2) Jadi profési anu ngadatangkeun kauntungan, 3) Nyangking gelar nu dicita-citakeun, jeung 4) Jadi populér/ kawéntar.
PPG © 2018
PPG © 2019
71
Modul
5
GÉNRÉ TÉKS (JENIS-JENIS TULISAN) Luyu jeung kurikulum 2013 révisi 2017, ditélélakeun aya aspék kabasaan nu kudu dilarapkeun nalika ngajar rupaning matéri basa Sunda, éta aspék kabasaan téh saenyana mah geus nyampak dina unggal génré, anu ngawengku éjahan jeung gramatika. Sababaraha génré téks anu diajarkeun di unggal tingkat pendidikan ogé diluyukeun jeung kurikulum basa Sunda di antarana: Tabel 1 Rupaning téks dina pangajaran basa Sunda (Adaptasi Rose&Martin dina KartikaNingsih, 2016) Rumpu n
jenis teks
Carita Faktual
tahap-tahap
Orientasi Nyaritakeun tokoh sajarah Peristiwa atawa tokoh nu kawéntar Résolusi Oriéntasi Carita Pondok, Komplikasi Ngaréngsékeun Carita Pantun, komplikasi Résolusi Carita Wayang (Koda) Judul Ngalaporkeun hiji Bubuka (lead) warta kajadian Kajadian (middle) Panutup (end) Nyaritakeun kajadian nu Oriéntasi Pangalaman kaalaman boh pangalaman Kajadian penting Pribadi (Recount) sorangan boh pangalaman Panutup/ batur Simpulan Idéntifikasi topik Ngadéskripsikeun hiji hal Déskripsi déskripsi sacara spésifik Pamadegan nu nulis Isu Nétélakeun sawangan/ éksposisi hortatori Argumén posisi nu nulis Saran Isu Nétélakeun sawangan nepi éksposisi analitis Argumén ka ngayakinkeun nu maca kacindekan Biografi
72
fungsi
PPG © 2019
Modul
5
1. Déskripsi Tujuan téks deskripsi téh nyaéta méré informasi ngeunaan hiji hal atawa hiji kaayaan. Struktur organisasi deskriptif a. Idéntifikasi Topik (General statement): nu nulis nétélakeun hiji hal anu rék didéskripsikeunna. b. Déskripsi: ngagambarkeun sawatara aspék tina topik anu dicaritakeun kalawan jéntré. c. Pamadegan nu nulis/ koméntar pribadi kana naon anu dicaritakeun.
Tabél 1.1 Conto Déskripsi Struktur Organisasi
Identifikasi Topik (General Statement) Deskripsi Bahan jeung ukuran kendang
Ciri Kendang
Kendang mangrupa alat musik membranopon anu dijieun tina kai jeung kulit. Luyu jeung ukuranana, aya kendang gedé, kendang leutik, katipung, jeung katibung. Bahan anu alus pikeun nyieun kendang biasana tina kai nangka, tapi aya ogé anu maké tangkal buah, waru, atawa kalapa. Kaina dicopongan sarta béré seuweu dina bagian bem anu leuwih gedé ukuranana dibanding bagian kempyang. Tutup kendang biasana ngagunakeun kulit sapi, tapi aya ogé anu maké kulit embé atawa kulit munding. Kurawet atawa tali kendang biasana ogé maké kulit, tapi aya ogé anu maké tambang atawa kawat. Kendang Sunda kurawetnna leuwih loba paléngpangna, béda jeung kendang Jawa. Bahan keur nyangga kendang atawa kincir dijieun tina kai atawa beusi. Kurawet keur samparan tina kaén anu lemes. Kendang biasana dicet hideung atawa beureum, disirlak coklat, atawa dipernis.
Kabasaan
Partikel/ Kecap Pancén: ogé
Kecap Sipat: Kendang anu leuwih gedé Kurawet keur samparan tina kaén anu lemes Kalimah pasif: Kaina dicopongan sarta béré seuweu… Tatabeuh kendang biasana PPG © 2018
PPG © 2019
73
Modul
5
Panjang kendang kira-kira 60–70 cm. Diaméterna dina bagian bem kira-kira 20 cm, tengahna 25 cm, jeung bagéan kempyangna 15 cm, tapi bisa ogé dijieun leuwih gedé tina éta ukuran atawa leuwih leutik. Kendang anu leuwih gedé tina kendang Jaipong biasana dipaké bass atawa bedugna, sedengkeun anu leuwih leutik jeung pondok dipaké katipung anu dijéjérken deukeut bagian bem. Katipung anu deukeut kempyang dipaké panepak.
Deskripsi Rupaning ngaran kendang jeung nabeuhna
dijieun tina kai…
Kecap teknis nya éta pilihan kecap husus nu ngajéntrékeun kendang, tina éta kecap téknis sanajan teu dijudulan, bisa Dumasar kana ngaranna aya kendang jaipong, kanyahoan yén nu kendang degung, dicaritakeun kendang batangan, katipung, panepak, jeung katibung anu digunakeun dina gendrum. téh kendang. Biasana sapangadeg kendang ngawengku hiji kendang jeung dua katipung. Aya ogé Kecap teknis pangadeg kendang anu lewih loba jumlahna tina téks: sarta lengkep nadana, contona kendang jaipongan, biasana kendangna dua jeung Kurawet katipungna genep. Cara nabeuh kendang paléngpang biasana maké panabeuh atawa dampal kempyang leungeun kénca dina bagian bem, katipung, katibung, jeung kendang jidur. Dampal leungeun katuhu keur nabeuh bagian kempyangna jeung panepak. Tatabeuh kendang biasana dijieun tina kai siga tatabeuh bedug tapi leuwih leutik jeung tungtungna maké karét buleud. Tapi aya ogé anu nyieun gagang tatabeuhna tina cempurit atawa fiber. Cara nabeuh kendang maké tatabeuh biasana dina tepak kendang jaipongan, wayang golek, sarta utamana mah keur tepak gendrum. Dicutat tina Wikipedia
Unggal téks miboga ciri kabasaan atawa ciri linguistik. Tah dina téks déskripsi téh ciri kabasaana nyaéta 1) Définisi miboga fungsi pikeun ngajelaskeun unsur kecap nu keur dipedar. Contona: kecap mangrupa dina téks di luhur “Kendang mangrupa alat
74
PPG © 2019
Modul
5
musik membranopon anu dijieun tina kai jeung kulit.” ngajéntrékeun topik nu keur dipedar. 2) Partikel atawa dina basa Sunda disebut kecap pancén, ieu kecap gunana pikeun ngajéntrékeun kalimah katut babagianana, conto: a) Kurawet atawa tali kendang biasana ogé maké kulit, tapi aya ogé anu maké tambang atawa kawat. Ogé dina éta kalimah kaasup kecap panganteb (Pancén) anu miboga harti wengkuan, hartina bahan pikeun nalian kendang téh bisa maké kulit, tambang atawa kawat. b) Cara nabeuh kendang maké tatabeuh biasana dina tepak kendang jaipongan, wayang golek, sarta utamana mah keur tepak gendrum. Kecap mah kaasup kana panganteb ogé nu miboga harti negeskeun subjék sakaligus ngabandingkeun hal nu keur diobrolkeun. 3) Kecap Sipat: Luyu jeung ukuranana, aya kendang gedé, kendang leutik, katipung,
jeung katibung.
Kendang
anu
leuwih
gedé
tina
kendang Jaipong biasana dipaké bass atawa bedugna. Kendang nu leuwih gedé, kendang gedé, kendang leutik kaasup kcap sipat anu ngagambarkeun rupaning ukuran kendang. 4) Biasana diwangun ku kalimah pasif, conto: tatabeuh kendang biasana dijieun tina kai; kaina dicopongan sarta dibéré seuweu. Dina kecap dijieun jeung dicopongan aya rarangkén hareup di- mangrupa ciri kalimah pasif. 5) Basa nu digunakeuna objéktif, dumasar kana data euweuh unsur imajinatif, conto: bisa tina hasil obsérvasi, atawa hasil tina studi pustaka, “Panjang kendang kira-kira 60–70 cm. Diaméterna dina bagian bem kira-kira 20 cm, tengahna 25 cm, jeung bagéan kempyangna 15 cm, tapi bisa ogé dijieun leuwih gedé tina éta ukuran atawa leuwih leutik”. Tina éta katerangan katitén ngajelaskeun ukuran panjang, jeung diameter kendang téh lain meunang ngimpleng tapi bisa hasil niténan langsung cara nyieunna. 6) Miboga kekecapan téknis luyu jeung anu didéskripsikeunana, conto: kurawet, paléngpang, kempyang, tilu kecap éta nuduhkeun babagian tina kendang.
2. Éksposisi
PPG © 2018
PPG © 2019
75
Modul
5
Tujuan éksposisi ngungkabkeun sawangan ngeunaan isu anu kudu dibuktikeun bebeneranana dumasar kana timuan (data référénsi, obsérvasi, jeung wawancara). Nu nulis dipiharep ngevaluasi sacara kritis ngeunaan isu nu rék dipedar. Téks éksposisi bisa aya dina wangun essay. Aya dua rupa téks éksposisi téh, 1) éksposisi analitis, jeung 2) éksposisi hortatori. Éksposisi analitis tujuana ngayakinkeun nu maca ngeunaan isu nu dipedar, bener atawa henteu, penting atawa henteu gumantung kana topikna, ari éksposisi hortatori mah tujuana sangkan nu maca yakin ogé milampah hal anu ditegeskeun ku nu nulis, téks ékposisi hortatori aya dina wangun esaay, pidato politk, jeung debat.
Struktur Organisasi éksposisi a. Isu (Tesis) eusina isu, sawangan jeung posisi nu nulis. b. Argumén (Data nu dipaluruh) ngarojong isu nu keur dipedar, ngawengku informasi nu faktual, dilengkepan bukti sangkan isu nu dipedar leuwih jéntré ogé bisa dipertanggungjawabkeun. c. Kacindekan tina isu nu dipedar. Nu nulis negeskeun deui pamadeganana ngeunaan isu nu dipedar dina paragrap awal, ogé tina data-data nu kapanggih téa. Nu nulis kudu leuwih teges dina nepikeun kacindekan.
Tabél 1.2 Conto Téks Éksposisi Hortatori Struktur Organisasi Isu
76
PPG © 2019
Aksara Sunda Lagu jeung Kartu ku Susilawati Dumasar panalungtikan mah gening masih loba kénéh nu can apal naon aksara Sunda, kawas kumaha bentukna, jeung loba kénéh anu acan pernah pisan diajar aksara Sunda boh di sakolana, boh dimana baé. …aya waé anu sok nyebutkeun nanaonan diajar aksara Sunda, éta mah aksara kuno, aksara jaman baheula jeung réa-réa deui. Nilik sababaraha kasus, gening saperti kitu tanggepan ti masarakat kana aksara Sunda téh anu kuduna dimumulé ku
Ciri Kabasaan Konjungsi: tujuan: sangkan sabab: lantaran pangécés: nu jumlah: boh…boh, Panyindek: jadi Kalimah pasif: Kartu aksara Sunda dijieun kawas kartu rémi “Nilik sababaraha kasus,
Modul
5
Struktur Organisasi
Argumén
Argumén
Aksara Sunda Lagu jeung Kartu ku Susilawati urang… ku ayana hal saperti kitu, kuring mikiran kumaha carana sangkan diajar basa Sunda téh teu bosen, 1. Inovasi ngajarkeun aksara Sunda ngaliwatan kartu Kartu aksara Sunda dijieun kawas kartu rémi, ngan ieu mah warna warni bisa dibulak balik, tukang jeung hareupna aya aksaraan, nu hareupna aksara Sunda nu tukang aksara laténna. Kartu aksara éta dicobaan diterapkeun ka barudak, gening tanggepana alus pisan. Aya nu nyebutkeun jadi leuwih babari jeung ngarti, ogé jadi babari ngapalkeun rupa-rupa aksarana. Cara maén kartu bisa rupa-rupa, bisa duaan-duaan, bisa sakali éwang, hiji nebak aksarana, nu hiji nyekel jeung merhatikeun bener atawa salah jawabanna.
2. Nyieun lagu aksara Sunda, fungsina méh sarua sangkan diajar aksara Sunda jadi leuwih babari, lantaran lamun lagu mah gangcang nerapna, béda jeung diajar biasa. … kieu rumpakana hayu kabéh baraya urang apalkeun aksarana 2x Ka Ga Nga Ca Ja Nya Ta Da Na Pa Ba 2x Ma Ya Ra La Wa Sa Ha Fa Qa Va Xa 2x Za A I U É O EU E 2x… Ieu lagu sering dipaké pikeun ngajar aksara Sunda ku sababaraha guru sakola jeung masarakat umumna, résponna alus pisan, barudak
Ciri Kabasaan gening saperti kitu tanggepan ti masarakat kana aksara Sunda téh anu kuduna dimumulé ku urang”. Kalimah sumélér: Sabab/akibat “Nyieun lagu aksara Sunda, fungsina méh sarua sangkan diajar aksara Sunda jadi leuwih babari, lantaran lamun lagu mah gangcang nerapna béda jeung diajar biasa”. Kalimah sumélér waktu (temporal) “Mun lain ku urang, rék ku saha deui, lamun lain ayeuna atuh rék iraha deui”.
Pernyataan personal ka impersonal: Personal: “ku ayana hal saperti kitu, kuring mikiran kumaha carana sangkan diajar basa Sunda téh teu bosen” Impersonal: “ku ayana inovasi dina ngajarkeun aksara Sunda, masarakat leuwih kataji deui diajar aksara Sunda” Nuliskeun data/référénsi anu jelas, boh hasil studi pustaka, atawa obsérvasi lapangan (panalungtikan sorangan). Gaya basana objéktif, jelas tur jéntré. PPG © 2018
PPG © 2019
77
Modul
5
Struktur Organisasi
Kacindekan
Aksara Sunda Lagu jeung Kartu ku Susilawati nyebutkeun yén diajar maké lagu mah teu bosen, jeung leuwih babari ngapalkeunana. Éta kartu jeung lagu aksara Sunda bakal diajukeun jeung disosialisasikeun deui ka sakola-sakola, lantaran masih kénéh loba sakola nu can ngajarkeun aksara Sunda…dipiharep ku ayana inovasi dina ngajarkeun aksara Sunda, masarakat leuwih kataji deui diajar aksara Sunda, dimumulé babarengan, dilarapkeun jeung mangpaat dina kahirupan sapopoé. Mun lain ku urang, rék ku saha deui, lamun lain ayeuna atuh rék iraha deui.
Ciri Kabasaan
Kecap teknis: Ka Ga Nga Ca Ja Nya Ta Da Na Pa Ba Ma Ya Ra La Wa Sa Ha Fa Qa Va Xa Za A I U É O EU E
Dicutat tina Manglé no 2727, 2019 Ciri kabasaan téks éksposisi, nyaéta 1) Konjungsi, kecap panyambung nyaéta kecap pancén anu gunana pikeun nyambungkeun babagian kalimah (Sudaryat, 2009), kecap panyambung anu aya dina téks éksposisi biasana nuduhkeun tujuan (sangkan), sabab (lantaran), pangécés (nu), jumlah (boh…boh), Panyindek (jadi). 2) Diwangun ku kalimah pasif, nyaéta kalimah anu jejerna kakeunaan ku pagawéan. Aya tilu rupa nu bisa nuduhkeun pasif téh nyaéta dirarangkénan di, ka-, jeung pada+N-. Réréana wangun pasif anu kapanggih dicirian ku rarangkén -di nu nuduhkeun pagawéan nu dihaja (Sudaryat, 2009; Bulan; 2018). 3) Kalimah sumélér: salasahiji tujuan téks éksposisi téh nyaéta ngayakinkeun nu maca kana bebeneran isu nu dipedar, ku kituna wangun kalimah sumélér réa digunakeun dina ieu téks. Kalimah sumélér miboga ciri kalimahna teu satata, umumna tempat klausa jeung kecap panyambungna bisa dipatukeurkeun, conto kalimahna “Nyieun lagu aksara Sunda, fungsina méh sarua sangkan diajar aksara Sunda jadi leuwih babari, lantaran lamun lagu mah gangcang nerapna béda jeung diajar biasa”. Kalimah sumélér anu dipaké patali jeung kalimah sumélér sabab/akibat.
78
PPG © 2019
Modul
5
4) Ayana unsur pernyataan personal ka impersonal: (personal) “ku ayana hal saperti kitu, kuring mikiran kumaha carana sangkan diajar basa Sunda téh teu bosen”, (impersonal) “ku ayana inovasi dina ngajarkeun aksara Sunda, masarakat leuwih kataji deui diajar aksara Sunda”. 5) Dilengkepan data (référénsi hasil studi pustaka, atawa panalungtikan langsung) dina téks éksposisi tabél 1.2 nuduhkeun hasil panalungtikan nu nulis, katitén tina katerangan “Kuring remen ngayakeun survéi langsung ka lapangan sakalian ngajar aksara Sunda,…” tertib kana référénsi ogé nyingkahan kasus plagiarisme, ngajarkeun siswa jujur ogé tanggung jawab kana naon anu dituliskeunana. 6) Gaya basana objéktif tur jéntré. 7) Diwangun ku kekecapan téknis, luyu jeung hal nu dibahasna. Wangun Arguméntasi dina pamarekan genre teu ngadeg sorangan, tapi aya dina wangun éksposisi jeung diskusi, arguméntasi dipaké pikeun nguatan topik anu keur dipedar, bisa ilikan dina tabél 1.2. Arguméntasi dina téks éksposisi ngajéntrékeun panuju henteuna kana hal nu keur dipedar, sementara dina diskusi ngajéntrékeun sawatara alesan pro jeung kontra kana hal nu keur dipedar. Sacara umum hiji téks anu diwangun ku argumén, tangtu medar hiji isu atawa masalah anu kudu dipedar sarta dijéntrékeun sangkan ngayakinkeun nu maca kana pamadegan nu nulis bari diwewegan ku bukti jeung référénsi anu kuat.
3. Narasi Tujuan téks narasi téh nyaritakeun kisah hirup hiji jalma, anu direumbeuy ku unsur budaya, pinuh ku ajén sosial, ogé ngahibur nu macana.
Struktur Organisasi Narasi a. Oréntasi téh eusina ngawanohkeun tokoh nu dicaritakeun, kumaha karakterna, setting carita, jeung masalah nu karandapan ku tokoh nu dicaritakeun. b. Komplikasi ngajéntrékeun péréléan masalah nu karandapan tokoh nu dicaritakeun
PPG © 2018
PPG © 2019
79
Modul
5
c. Résolusi cara ngaréngsékeun masalah tina carita nu dijieun. d. Koda mungkas carita bari ngoméntaran kahirupan tokoh/karakter nu dicaritakeun. Koda biasana sipatna opsional, rék dicaritakeun atawa henteu gumantung nu nulisna séwang-séwangan, tina sababaraha téks narasi Sunda kapanggih carita nu diwangun ku koda aya ogé nu henteu. Nu kasup wangun narasi nyaéta novel, carpon, dongéng, carita-carita fiksi séjéna.
Tabél 1.3 Conto Téks Narasi Struktur Organisasi Oriéntasi
80
PPG © 2019
Wang Wing Wong ku Yus R. Ismail Aya tilu Aa anu pangkawéntarna di kota kuring. Aa Wang, Aa Wing, jeung Aa Wong. Aa Wing mah puguh deui da walikota anu mindeng disebut ‘anu boga kota’. Anjeunna téh soldadu manten, pangkatna jéndral. Karesepna terjun payung. Matakna nénéhna Aa Wing, apan dina basa Inggris mah wing téh hartina jangjang. Aa Wong mah ajengan ngora tapi pasantrénna agréng tur méwah… Ari Aa Wang kunaon pangpandeurina dicaritakeun?lantaran manéhna anu bakal jadi boga lalakon dina carita ieu…cenah kecap Wang dina Aa Wang mah asalna tina kecap saliwang. Ari saliwang apan hartina sok salah déngé atawa salah harti…ngadéngé Aa Wang mah lamun henteu imut, seuri… “Aa Wang, tas ti mana?” ceuk nu nanya. “ceuk uing gé hiji tambah hiji mah opat,” jawab Aa Wang… perlu ditegeskeun deui, saha-saha ogé nu nanya atawa ngajak ngobrol ka Aa Wang, komo terus diapungkeun di média sosial, lain lantaran sosobatan. Éta ngan saukur cara maranéhna ngahinakeun, ngejejeléh, ngabéjérbéaskeun yén Aa
Ciri Kabasaan Kecap pagawéan: dicaritakeun; ditegeskeun, diapungkeun,… Kecab sipat: Ngora, agréng tur méwah… Kecap gaganti jalma: Manéhna; kuring. Kecap pancén Panambah panangtu: Hiji poé Konjungsi (temporal): waktu Kalimah pasif: perlu ditegeskeun deui, saha-saha ogé nu nanya atawa ngajak ngobrol ka Aa Wang, komo terus diapungkeun di media sosial, lain lantaran sosobatan. Aa Wang terus dijadikeun calon Wali kota
Modul
5
Struktur Organisasi
Komplikasi
Résolusi
Wang Wing Wong ku Yus R. Ismail Wang téh bodo, belegug… Enya ogé réa anu nanya jeung ngajak ngobrol, tapi cara anu kungsi diucapkeun ku Aa Wang, sobat manéhna mah ngan saurang, nyaéta kuring… Hiji poé, duka kumaha mimitina, sosobatan kuring jeung Aa Wang aya nu ngagunasika. Harita kuring jeung Aa Wang keur diuk dina bangku taman kota bari neuteup bulan sapasi. Ujug-ujug bereyek jelema datang, néwak kuring jeung Aa Wang. Anu ngadegungkeun, nonjok, nampiling, teu puguh rasakeuneunana…mimiti nyebar gosip kuring jeung Aa Wang bobogohan, dua bujang welasan taun bobogohan tangtu waé ngaganggu martabat kota. Kuring ditéwak, diintrogasi, Aa Wang mah disél sababaraha poé, terus divonis bari henteu kungsi dijagragkeun di pangadilan. Waktu mupus sakabéh nu aya di dunya. Siga tulisan-tulisan anu dijieun di sisi basisir,…terus aya deui tulisan anyar nu bisa patukangtonggong jeung tulisan mimiti…mangtaun-taun ti harita Aa Wing turun pamorna… Aa Wong mimiti kapopohokeun lantara kasus nu ngajeretna, tah Aa Wang anu pamorna beuki ngajaul mah, mimiti kawéntarna lantaran kaambeu ku partéy politik. Aa Wang terus dijadikeun calon Wali kota. Di kota kuring milih pamingpin lantaran kawéntar, henteu penting kawéntarna lantaran naon…
Ciri Kabasaan Aya dialog antar tokohna: “Aa Wang, tas ti mana?” ceuk nu nanya. “ceuk uing gé hiji tambah hiji mah opat,” jawab Aa Wang Gaya basa: Ari kitu kapan korupsi téh geus ngabaju, biasa di kota kuring mah. Kalimah transitif jeung intransitif Kalimah transitif Anu nanya, biasana bari disaksikeun ku babaturanana. Kalimah Intransitif: Tangtu waé kuring nyeri haté.
Dicutat tina mangle 2724, 2019 Ciri kabasan téks narasi: 1) Kecap pagawéan jeung kecap sipat reumbeuy dina téks naratif, biasana pikeun ngagambarkeun pasipatan tokoh jeung nu dilakonan tokoh nu keur PPG © 2018
PPG © 2019
81
Modul
5
dicaritakeun,
conto:
Kecap
pagawéan:
dicaritakeun;
ditegeskeun,
diapungkeun,… Kecab sipat: Ngora, agréng tur méwah. 2) Kecap gaganti jalma (pronominal) atawa kecap sulur gunana pikeun nyuluran kalungguhan kecap barang, anu nuduhkeun jalma disebutna kecap gaganti jalma. Conto: kuring gaganti jalma ka hiji, manéh gaganti jalma kadua, manéhna gaganti jalma katilu. 3) Kecap pancén, tangtuna kecap pancén bakal aya disawatara rupaning téks, dina téks narasi biasana kecap pancén nu sering muncul nyaéta kecap panambah panangtu anu fungsina nyebutkeun saperti “Si Iwang, hiji poé, jrrd”. 4) Konjungsi atawa panyambung nu remen kapanggih dina téks déskripsi nyaéta nu temporal, contona waktu, basa, salila, jrrd. 5) Kalimah pasif, dina panalungtikan (Widyastuti&Kartika-Ningsih, 2014) sababaraha téks dina basa Sunda leuwih loba ngagunakeun bentuk kalimahkalimah pasif tibatan kalimah aktif. 6) Kalimah transitif dina basa Sunda disebut ogé kalimah ékalaju, anu mikabutuh udagan, conto: Anu nanya, biasana bari disaksikeun ku babaturanana. 7) Kalimah intransitif teu mikabutuh ayana udagan, conto: Tangtu waé kuring nyeri hate. 8) Aya dialog antar tokohna: “Aa Wang, tas ti mana?” ceuk nu nanya. “ceuk uing gé hiji tambah hiji mah opat,” jawab Aa Wang. 9) Loba gaya basa anu bisa digunakeun dina téks narasi, dina basa Sunda aya rupaning gaya basa saperti gaya basa rarahulan, ngasor, mijalma, jrrd. Gaya basa nu aya di téks narasi dina tabél 1.4 nyaéta gaya basa mijalma, conto: Ari kitu kapan korupsi téh geus ngabaju, biasa di kota kuring mah, hartina nu sok maké baju mah jalma, ieu dipapandékeun kana korupsi, hartina korupsi téh geus jadi hal anu biasa di éta kota mah.
4. Pangalaman Pribadi (Recount) Nulis téks pangalaman pribadi téh nyaéta nyaritakeun deui kajadian nu geus kaalaman, biasana pangalaman langsung nu nulisna. Pangalaman pribadi téh aya
82
PPG © 2019
Modul
5
sababaraha rupa: 1) personal recount nu nulis nyaritakeun kajadian sorangan nu geus kaalaman langsung, 2) factual recount nyaritakeun kajadian nu keur hangkeut, boh tina warta boh tina kajadian langsung saperti insidén kacilakaan, 3) imaginative recount bisa ogé nyaritakeun hal-hal anu sipatna imajinatif. Conto téks recount aya dina wangun biografi, autobiografi, sajarah, jeung kajadiankajadian séjén anu ditulis ngaruntuy tur runut.
Sturuktur Organisasi Pangalaman Pribadi (Recount) a. Setting (Oriéntasi)/ tujuan ngébréhkeun kasang tukang carita saperti tokoh, waktu kajadian, tempat, naha bisa kajadian, biasana dicaritakeun di awal paragrap. b. Kajadian penting: ieu kajadian nu kaalaman téh disusun ngaruntuy ti awal nepi ka ahir. c. Panutup/Simpulan biasana ngoméntaran kajadian/ kagiatan anu geus karandapan. (sipatna opsional, bisa aya bisa ogé henteu). Tabél 1.4 Conto Téks Pangalaman Pribadi Struktur Organisasi Setting
Dina poé salasa, tanggal 6
Katerangan waktu:
(Oriéntasi)/
februari 2019, kuring sakeluarga
Dina poé salasa, tanggal 6
tujuan
indit ka ci panas ciater bandung.
Februari 2019.
Téks
Ciri Linguistik
Harita téh mangkatna sakitaran jam 08.00 isuk ti imah, kuring jeung kulawarga téh mangkat ka
Konjungsi
ciater naék mobil pun mamang.
Waktu (temporal): basa
Kajadian Penting Basa nepi kaditu téh kira-kira jam
Jumlah: jeung, tur
11.00 beurang, kaayaan di ditu numayan ramé da puguh masih
Kecap Gaganti Jalma
poé peré sakola kénéh. Réa jalma
Kuring
nu keur marandi cai panas, ti mimii budak neupi ka kolot. Teu
Kecap Pancén PPG © 2018
PPG © 2019
83
Modul
5
Struktur Organisasi
Téks
Ciri Linguistik
ngadagoan lila kuring ogé
Panganteb: téh, da
langsung mandi di ditu
Pangantét: ti, di
sakeluarga. Resep pisan poko namah di ditu téh.
Kalimah aktif
Kurang leuwih jam 14.00 mandi
Kuring mawa bekel
cai panas, indung kuring
sorangan ti imah jang
ngageroan cenah titah dahar heula
dipurak di ditu.
babarengan. Kuring mawa bekel sorangan ti imah jang di purak di
Partisipan spesifik
ditu. Barang rék dipurak hég
Kuring, indung kuring,
deungeun sangu téh ragrag, atuh
sakulawarga.
meni handeueul pisan haté téh, tapi teu lila téh torojol indung kuring mawa goréng hayam dua, atuh atoh kuring téh, nyelebek dahar di deukeut kolam. Salian kulawarga kuring, tangtuna di ditu ogé loba jalma anu keur naririis ogé. Teu karasa waktu nyérélék ujug geus jam 15.00 soré.
Panutup
Jam 15.30 kuring sakulawarga siap-siap rék balik ka imah, kuring saré tibna naker na mobil, teu karasa pas hudang téh geus rék nepi deui imah.
Dicutat tina: https://basasunda.com/pengalaman-pangalaman-pribadi-bahasasunda/#Contoh_pengalaman_pribadi_bahasa_sunda_singkat_4_palagraf_indit_ka_ci_panas_ciater
Ciri kabasaan téks pangalaman pribadi (recount) 1) Nétélakeun katerangan waktu, upama nyaritakeun pangalaman tangtuna patali jeung hiji kajadian nu geus kaliwat ku kituna biasana katerangan waktu
84
PPG © 2019
Modul
5
dijéntrékeun kalawan écés dina téks, conto: Dina poé salasa, tanggal 6 Februari 2019. 2) Konjungsi dina téks pangalaman pribadi nu remen aya nyaéta waktu (temporal): basa, jumlah: jeung, tur, jrrd. 3) Ngagunakeun kecap gaganti jalma, boh jalma kahiji, boh kadua, boh katilu, contona: kuring, manéh, manéhna. 4) Kecap Pancén Panganteb: téh, da, jrrd; Pangantét: ti, di, jrrd. Fungsi panganteb dina kalimah téh nyaéta pikeun ngantebkeun bagian nu dipentingkeun. Conto: Barang rék dipurak hég deungeun sangu téh ragrag. Tina éta kalimah katitén yén hal nu dipiharep téh murag nepi ka teu bisa dipulung, tokoh nu dicaritakeun ngarasa handeueul. 5) Kalimah aktip: kalimah anu jejerna ngalakukeun pagawéan, conto: Kuring mawa bekel sorangan ti imah jang dipurak di ditu. 6) Nétélakeun partisipan nu spesifik kayaning kuring, indung, lanceuk, adi.
5.
Warta Ieu téks téh nyaritakeun hiji kajadian anu kaalaman ku jalma-jalma nu aya di
sabudeureun urang, ogé nyaritakeun jalma-jalma nu ngalaman hiji kajadian penting. Biasana téks samodél kieu bisa katitén dina TV, koran, majalah, radio, internet. Nu nulis kajadian téh disebut jurnalis, tapi sing saha waé bisa jadi jurnalis, sok komo dina sawatara TV geus narima laporan warta ti masarakat nu nongtonna, gening sok disebut jurnalisme warga (citizen journalism).
Struktur Organisasi Warta a. Bubuka (Lead) téh bagian awal tina warta, upama dina koran mah, judul téh asup kana lead, biasana lead aya dina awal paragrap warta. b. Kajadian (middle) ngebréhkeun kajadian demi kajadian nu penting. c. Panutup (End) bagian panutup dina warta anu mungkas carita nu diébréhkeun dina lead.
PPG © 2018
PPG © 2019
85
Modul
5
Tabél 1.5 Conto Téks Warta Struktur Organisasi Bubuka (Lead)
Kajadian (middle)
Angklung’s Day Ngahudang Sumanget Generasi Ngora Keluarga Besar Bumi Siliwangi Universitas Pendidikan Indonesia (KABUMI UPI) ngayakeun latihan gabungan Angklung’s Day 2017, dina 28 Oktober 2017 di Gymnasium UPI, Kampus UPI, Jl. Setiabudi No 229 Bandung. Éta latihan gabungan téh minangka runtuyan acara Angklung’s Day program gawé taunan Kelurahan KABUMI UPI, sarta pangéling-éling kana poéan Sumpah Pemuda. Kabumi UPI inisiatif ngedalkeun jangji Sumpah Pemuda dina lolongkrang latihan gabungan minangka wangun jeung sikep hormat ka pamuda Indonesia… Nurutkeun Reza (ketua Angklung’s Day 2017) dina éta sési latihan, nu miluan kana Angklung’s Day 2017 midangkeun genep lagu… éta harti pangéling-éling kana poéan Sumpah Pemuda téh lain ukur upacara sérémonial, tapi ogé ngeukeuhan sakumna nu milu kana éta kagiatan… Reza miharep sakur nu milu jeung masarakat réa bisa ngajaga tur ngaronjatkeun sumanget nasionalisme, salah sahijina ku cara miara angklung minangka warisan budaya dunia tak benda… Pamilon Angklung’s Day 2017 diiluan ku para siswa sakola nu sumebar di sakumna pulo Jawa. …nu milu kana Angklung’s Day saban taun terus ngaronjat. Taun
86
PPG © 2019
Ciri Linguistik
Kecap pagawéan Ngayakeun, ngedalkeun, ngajaga tur ngaronjatkeun, jrrd. Biasana diwangun ku kalimah tanya 5W+1H, jawaban tina éta pertanyaan téh sok diébréhkeun dina paragraf kahiji. Conto: (KABUMI UPI) ngayakeun latihan gabungan Angklung’s Day 2017, dina 28 Oktober 2017 di Gymnasium UPI, Kampus UPI, Jl. Setiabudi No 229 Bandung. Bisa ditambah référénsi nu bakal ngarojong eusi warta.
Kalimah langsung Biasana sok jadi panutup warta, conto: Angklung’s Day téh, kagiatan nu saban taun diayakeun ku Kabumi UPI minangka wangun kanyaah ti Kabumi UPI kana alat musik tradisional…duméh angklung téh tos diangken ku UNESCO taun 2010 minangka warisan budaya téa.
Modul
5
Struktur Organisasi
Panutup (End)
Angklung’s Day Ngahudang Sumanget Generasi Ngora kamari 2016 téh kacatet aya 6000 urang.
Ciri Linguistik
Angklung’s Day téh, kagiatan nu saban taun diayakeun ku Kabumi UPI minangka wangun kanyaah ti Kabumi UPI kana alat musik tradisional…duméh angklung téh tos diangken ku UNESCO taun 2010 minangka warisan budaya téa.
Dicutat tina Manglé 2653, 2017 Ciri kabasaan téks warta, nyaéta 1) Kecap pagawéan nu nuduhkeun hiji kajadian, conto: ngayakeun, ngedalkeun, ngajaga tur ngaronjatkeun; 2) Sangkan jadi warta nu lengkep, biasana aya rumusan pikeun nyieun warta nyaéta 5W+1H éta jawaban tina éta pertanyaan téh didadarkeun dina paragraf kahiji, atawa bubuku warta. 3) Bisa ditambahan référénsi nu ngarojong téma warta nu dijieun. 4) Aya tuturan langsung anu ti jalma nu aya dina acara/kajadian. Biasana sok jadi panutup warta, conto: “Angklung’s Day téh, kagiatan nu saban taun diayakeun ku Kabumi UPI minangka
wangun
kanyaah
ti
Kabumi
UPI
kana
alat
musik
tradisional…duméh angklung téh tos diangken ku UNESCO taun 2010 minangka warisan budaya téa”. Éta ungkara téh disebutkeun ku ketua panitia acara, kana téma acara nu diwartakeun.
Lima génré nu geus dijéntrékeun mangrupa dadasar nalika nulis wanda téks séjénna, kayaning téks bahasan, artikel, laporan peristiwa, biografi, résénsi buku, jeung carpon (diluyukeun jeung KIKD basa Sunda 2013 révisi 2017). Nalika nulis téks bahasan, éta téks bahasan téh bisa diwangun ku cara déskripsi, éksposisi, atawa génré nu séjénna. Pikeun penulis nu geus moyan mah bisa waé génré nu dijéntrékeun téh mangrupa gabungan, hartina unggal téks ngawengku PPG © 2018
PPG © 2019
87
Modul
5
sababaraha génré, cindekna saacan parigel nulis ku ngagabungkeun sawatara génré, siswa perlu dilatih dasarna, minangka pondasina. PRAK-PRAKAN NULIS Ngaliwatan pamarekan génré, opat kaparigelan basa téh bisa kaolah kabéh dina waktu ngajar. Prosés maca mangrupa prosés pangpentingna saacan ngamimitian nulis, prosés ngaregepkeun kalatih nalika guru ngajelaskeun matéri, ari prosés nyarita kalatih nalika guru méré pertanyaan ka siswa. Siklus ngajarna bisa saperti di handap.
(Rothery, 1994)
Tabél 2.1 Léngkah ngajarkeun nulis dumasar pamarekan génré Ngawangun Ngawangun téks Ngawangun Pangaweruh Dékontruksi téks babarengan téks mandiri ngeunaan topik nu (Modelling) (Joint (Independent dibahas Construction) Construction) (Field Building) 1. Maca teks ... 1. Ngajelaskeun 1. Guru jeung 1. Siswa 2. Siswa maca deui génré, tujuan, siswa ngerjakeun téks bari jeung tatabasana babarengan nulis tugas digalantangkeun. (struktur organisasi teks ... di bor sorangan, 3. Diskusi ringkesan jeung ciri 2. Siswa diaping nyaéta téks, guru méré kabasaan). ku guru silih nulis téma pertayaan luyu 2. Ngadékon ropéa tulisan anyar anu jeung téks. truksi teks ... dina bor. ditugas 4. Ngidéntifikasi diajar méré labél 3. Siswa diskusi keun ku
88
PPG © 2019
Modul
5
Ngawangun Pangaweruh ngeunaan topik nu dibahas (Field Building) pilihan kecap jeung wangun kalimah nu aya dina téks nu dibaca.
Ngawangun téks babarengan (Joint Construction)
Ngawangun téks mandiri (Independent Construction)
struktur organisasi sacara jeung ciri kelompok linguistik. ngeunaan téks 3. Siswa dibéré téks nu keur anyar, anu kudu dibahas. diropéa kasalahan 4. siswa jeung ana. guru ngoméntaran hasil tulisan siswa dina bor téa.
guruna, kalayan terus diaping nepi ka tulisan siswa jadi tulisan anu bener tur merenah. 2. Siswa ngirim tulisanana ka sawatara média.
Dékontruksi téks (Modelling)
Waktu guru ngawangun pangaweruh ngeunaan téks nu dibahas, bisa katitén kumaha kamampuh nyarita siswa, lain waé kamampuh nyaritana tapi kamampuh ngaregepkeun ogé bisa katitén tina jawaban-jawaban siswa. Upama siswa benerbener ngaregepkeun tangtu siswa bisa ngajawab pertanyaan guru kalawan bener tur merenah. Dina kagiatan ngawangun pangaweruh beberengan, upama siswa geus wanoh kana téks anu rék dibahas, ieu fase bisa diliwat atawa dibahas saperluna. Dékontruksi téks téh ngaguar téks nu keur dibahas, guru kudu paham heula kana matéri téks nu rék dibahas ogé kana runtuyan rencana pangajaranana. Tujuan, struktur organisasi téks, ogé ciri kabasaan kudu dibahas nepi ka bubuk leutikna, sangkan siswa bener-bener paham kana téks nu keur dipedar. Usahakeun siswa tertib nalika nulis babarengan dina bor, alesanana sangkan siswa lainna fokus kana téks nu keur ditulis. Guru salawasna ngaping siswa nalika nulis téks dina bor, usahakeun siswa anu nulis dina bor, ogé nu ngilu ngaropéa tulisan téh lain siswa nu sarua, tapi kabéh siswa kudu kabagéan. Hasil tulisan mandiri siswa anu geus dikumpulkeun kudu bener-bener diaprésiasi. Tulisan siswa anu geus alus bisa dikirimkeun ka sawatara média citak lokal, atawa mading sakola, sementara anu tulisana perlu diropéa deui,PPG guru kudu © 2018
PPG © 2019
89
Modul
5
terus ngaping siswa nepi ka tulisan siswa jadi hiji téks Sunda anu bener tur merenah. PAHAM ÉJAHAN JEUNG TANDA BACA Perkara éjahan katut tanda baca, anu baris dipedar nya éta 1) nuliskeun aksara, 2) cara nulis unsur serepan, jeung 3) tanda baca. Leuwih lengkepna perkara éjahan bisa maca Palanggeran éjahan Basa Sunda nu diterbitkeun ku JPBD, UPI.
Nuliskeun Aksara Gedé Aksara gedé (kapital) dipaké pikeun nuliskeun 1) aksara kahiji dina awal kalimah; 2) aksara kahiji dina cutatan langsung, 3) aksara kahiji dina kecap anu aya patalina jeung hal-hal kaagamaan, kitab suci, jeung jenengan Allah kaasup kecap sulur-Na., 4) aksara kahiji gelar kahormatan, turunan, kaagamaan, jeung sesebutan anu dituturkeun ku ngaran macakal atawa jujuluk, 5) aksara kahiji dina kalungguhan jeung pangkat anu dituturkeun ku ngaran macakal, 6) aksara kahiji ngaran jalma, 7) aksara kahiji ngaran bangsa, sélér bangsa, jeung basa, 8) aksara kahiji ngaran taun, bulan, poé, hari haya, jeung kajadian sajarah, 9) ngaran macakal dina géografi, 10) aksara kahiji ngaran resmi badan, Lembaga pamaréntahan, katatanagaraan, jeung ngaran dokumén resmi, 11) a. aksara kahiji kecap-kecap ngaran buku, majalah, surat kabar, jeung judul karangan, iwal kecap partikel (di, ka, ti, pikeun, jeung, anu, jsb) anu lain di posisi awal, b. aksara kahiji kecap-kecap judul bab, subbab, jeung salian ti éta, iwal partikel, 12) singgetan gelar jeung sesebutan, 13) aksara kahiji kecap nu nuduhkeun pancakaki, jeung 14) aksara kahiji kecap nu nuduhkeun jujuluk (ilikan Palanggeran Éjahan Basa Sunda, édisi révisi, 2017).
Cara Nulis Unsur Serepan Unsur serepan dina basa Sunda disebut ogé kosta, basa kosta dina basa Sunda dibagi jadi dua: 1) unsur kosta nu can sagemblengna kaserep kana basa Sunda, éta unsur-unsur téh dipaké dina kontéks basa Sunda, tapi ucapanana masih kénéh nurutkeun cara kosta, 2) unsur kosta anu ucapanana jeung tulisanana diluyukeun
90
PPG © 2019
Modul
5
jeung kaédah basa Sunda (éjahan asing dirobah saperluna, supaya adegan Sundana masih kénéh bisa dibandingkeun jeung adegan asalna), (ilikan Palanggeran Éjahan Basa Sunda, édisi révisi, 2017).
Tanda Baca Tanda titik dipaké dina: 1) ahir kalimah wawaran, 2) ahir singgetan ngaran jalma, 3) singgetan gelar, kalungguhan, pangkat, jeung sesebutan, 4) singgetan kecap atawa singgetan pakeman anu geus umum, 5) dipaké di tukangeun angka atawa aksara dina bagan, ihtisar, atawa daptar, 6) dipaké pikeun misahkeun angka jam, menit, jeung detik anu nuduhkeun waktu, 7) dipaké pikeun misahkeun angka jam, menit, jeung detik anu nuduhkeun cengkal waktu, jeung 8) dipaké pikeun misahkeun angka rébuan, jutaan, jeung saterusna anu lain nuduhkeun jumlah. Tanda koma dipaké: 1) di antara unsur-unsur dina wincikan, keur nataan atawa milang, 2) pikeun misahkeun bagian kalimah dina kalimah ngantét sadarajat, anu maké kecap panyambung, 3) pikeun misahkeun sélér kalimah tina indung kalimah, lamun sélér kalimah miheulaan indung kalimah, 4) dipaké di tukangeun kecap atawa pakeman panyambung antarkalimah anu dilarapkeun dina awal kalimah, 5) dipaké di tukangeun kecap panyeluk, 6) dipaké pikeun misahkeun cutatan langsung tina bagian séjén dina kalimah, 7) dipaké di antara ngaran jeung alamat, bagian-bagian alamat, tempat jeung titimangsa, jeung ngaran tempat jeung wilayah atawa nagri anu ditulisna ngaruntuy, 8) dipaké pikeun misahkeun bagian ngaran anu dibalikkeun susunanana dina daptar pustaka, 9) dipaké di antara ngaran jalma jeung gelar akademik sapandeurieunana, pikeun ngabédakeun tina singgetan ngaran kulawarga atawa marga, 10) dipaké di hareupeun angka persepuluhan jeung di antara rupia jeung sén dina bilangan, jeung 11) dipaké pikeun ngahapit katerangan tambahan jeung katerangan aposisi (ilikan Palanggeran Éjahan Basa Sunda, édisi révisi, 2017).
4. Sawala Peryogi kauninga ku Sadérék, kagiatan sawala ieu mangrupa salah sahiji kritéria penting anu diajén dina kagiatan PPG. Ku kituna, mangga ayeuna PPG © 2018
PPG © 2019
91
Modul
5
urang sawala di dieu! Sawala ngeunaan matéri-matéri nu aya dina kagiatan diajar ieu. Pék sawalakeun ku sadérék perkara sawatara téks nu aya dina buku téks basa Sunda, ilikan struktur organisasina, jeung unsur kabasaanana, naha gampang dipipahamna, gampang ngajarkeunana? Mun henteu, solusina kumaha? C. Panutup 1. Raguman Nulis lain pakasaban anu gampang, mikabutuh prosés nu panjang, hartina nalika nulis prosés editing (ngaropéa naskah) dilakukeun sacara tuluy tumuluy nepi ka naskah nu dijieun téh gampang dipikaharti. Dina prosés ngajarkeunana guru kudu paham kana unggal téks nu rék diajarkeun ka siswa, ku kituna diperlukeun cara nu sederhana sangkan siswa gampang paham kana unggal téks nepi ka bisa nulis rupaning genre téks maké basa Sunda nu bener jeung merenah. Aya hal-hal anu kudu dipipaham nalika nulis, nya éta konteks situasi jeung kontéks budaya. Kontéks situasi téh ngawengku tilu aspék nyaéta field (topik: eusi dina téks), tenor (targét nu maca téks, nu ngaregepkeun, atawa nu nongton), jeung moda (médium tulisan), ari kontéks budaya disebut ogé genre atawa jenis téks, unggal jenis téks miboga struktur anu béda, éta struktur téks téh bisa dianalisis babagianna. Téks nu ditulis kudu nyumponan kohéren jeung kohési. Kohéren téh klausa atawa kalimah anu pakait jeung kontéksna, boh konteks situasina, boh génré dasar kohérenna. Kohési aya patalina antara paragrap nu ditulis téa. Unggal téks miboga struktur organisasi jeung unsur kabasaan séwangséwangan. Sababaraha téks dasar nu diajarkeun di sakola téh nya éta téks déskripsi, éksposisi, narasi, pangalaman pribadi, jeung warta. Éta téks téh jadi pondasi nalika nulis téks bahasan, laporan kagiatan, artikel, résénsi film, jrrd. Ari dina prak-prakan ngajarkeun nulis kudu dibarengan ku prosés maca sangkan naon anu ditulis téh eusina bisa leuwih munel boh dina méré informasi, boh dina ngawangun définisi. Prak-prakan ngajarkeun nulis téh di antarana 1) ngawangun pangaweruh ngeunaan topik nu dibahas, salasahiji kagiatan nu pangpentingna téh nyaéta maca téks luyu jeung matéri nu rék dipedar, 2)
92
PPG © 2019
Modul
5
dékontruksi téks, guru ngajéntrékeun génré, tujuan, struktur, ogé unsur kabasaan, 3) ngawangun téks babarengan, kagiatan penting nu kudu dilakukeun nyaéta nulis téks babarengan dina bor, jeung 4) ngawangun téks mandiri, hartina siswa geus kudu bisa nulis sorangan kalayan bener kaédah kabasaanana. 2. Tés Formatif Pilih jawaban nu benerna! 1. Dina tanggal 5 Maret 2019, program BIPA (Bahasa Indonesia bagi Penutur Asing) Pusat Bahasa, Fakultas Ilmu Budaya Unpad, ngayakeun kagiatan lomba préséntasi kuliner Indonesia pikeun mahasiswa deungeun nu keur nyuprih élmu di BIPA (dicutat tina Manglé no 2724, 2019). Sempalan téks di luhur téh nétélakeun hiji kajadian, nu diwangun ku rupaning katerangan. Jenis téks samodél kieu bisa katitén dina sawatara média, ku kituna ieu téks kaasup jenis… a. Déskkripsi, sabab ngajéntrékeun kajadian nu patali jeung élmu pangaweruh b. Narasi, sabab kajadianana runtut tur ngaruntuy c. Warta, sabab ngejéntrékeun hiji kagiatan kalawan lengkep waktu, kagiatan, jeung tempatna d. Recount, sabab nyaritakeun hiij kajadian kalayan ngaruntuy bari lengkep waktu, kajadian, jeung tempatna. e. Éksposisi, aya pamadegan nu dibarung ku argumén nu jelas.
2.
Karinding téh nyaéta salah sahiji alat musik tradisional Sunda, nu cara maénkeunana téh dibetrik ku tungtung ramo bari ditapelkeun kana biwir. PPG © 2018
PPG © 2019
93
Modul
5
Karinding nu alus dijieun tina palapah kawung… Unggal téks diwangun ku ciri linguistik/ciri kabasaan séwang-séwangan, ciri kabasaan nu pangmerenahna dina sempalan téks di luhur… a. Kalimah pasif katitén tina kalimah karinding nu alus dijieun tina palapah kawung b. Konjungsi téh katitén tina kalimah maénkeunana téh dibetrik ku tungtung ramo c. Kecap panambah “tina” tétéla dina kalimah Karinding nu alus dijieun tina palapah kawung d. Tanda baca lengkep e. Aya koma nu jadi ciri klausa sélér
3. Maca mangrupa kagiatan nu bisa ngolah cara mikir hiji individu, ku kituna, naha kagiatan maca téh penting pikeun latihan nulis … a. Tina maca unggal jalma bisa nyangking loba référénsi pikeun nulis b. Tina maca, kagiatan uteuk bakal terus ngolah rupaning informasi c. Tina maca, bisa numuwuhkeun karancagéan individuna d. Tina maca, bakal muncul ide-ide nu ahéng e. Tina maca, unggal individu nyangking informasi nu terus anyar
4. Fiksimini KOTA CAHAYA Hadi AKS Lain gedong-gedong nu runtuh, atawa hunyudan beton ngagugunung di mana-mana. Nu katénjo hiji kota nu agréng. Aléppo. Kota pancuran cahaya. Taman-tamanna nu resik, jajaran tangkal palem jeung korma. Lampulampuna nu baranang kawas béntang lilikuran. Ieu dayeuh dibangun ratusan taun. Tihang-tihangna Digambar dina lambaran kitab-kitab nu luhung. Bénténg jeung pilar-pilarna diréka dina padalisan syair-syair abad kalarung. Aléppo. Dayeuh nu agung. Kudu kumaha kuring ayeuna nyaritakeunana ka anjeun? Moal aya ungkara nu bisa ngagambarkeun ieu kaayaan. Bangké tank waja nu ngabagug pireu, teu bisa nyaritakeun katelengesan manusa. Gedonggedong nu ngadangong bolongor, ukur jempling ngabigeu, teu bisa nétélakeun naon sababna ieu dayeuh jadi kuburan. Dina bénténg nu ieu, harita bari ngacungkeun bedil, kuring ngagorowok mapag pasukan nu datang. “lain 94
PPG © 2019
Modul
5
ukur tantara Assad, Rusia, Kurdi atawa Amérika! Kuring rék jihad ngalawan saban kadoliman! Allohu Akbar!” jegur sada témbakan. Kuring ngajungkel, sakarat. Bray katénjo dayeuh Aléppo nu ngempur. Cahayana lalaunan ngarangkul raga, nu ikhlas perlaya. Nepi ka ayeuna, fiksimini masih jadi polemik pikeun asup kana hiji widang sastra, tapi upama niténan téks di luhur, éta téks kaasup kana jenis… a. Narasi, sabab jelas péréléanana b. Narasi, sabab kaasup kana wangun carita c. Recount, sabab nyaritakeun pangalaman diri nu keur tempur dina peperangan d. Recount, sabab prosésna jelas e. Prosédur, aya tahapan kajadian
5. Téks ékposisi mangrupa téks anu kudu dibarung ku argumén anu jéntré, ku kituna, isu pikeun nyieun téks éksposisi nu pangmerenahna nyaéta… a. Tata Tertib Aturan Sakola b. Karinding alat musik tradisional Sunda c. Bencana alam taneuh urug d. Cara nyieun oncom e. Olahraga penting pikeun kaséhatan 6. Kalimah dina téks warta mah kudu jelas tur jéntré, teu ngayayay, unggal kalimah diatur sangkan jadi kalimah anu singget tur gampang dipipahamna, ku kituna kalimah nu teu bisa aya dina warta téh… a. Numutkeun mentri perikanan dan kelautan “ngariksa biota laut téh kacida pentingna”. b. Persaingan pabrik-pabrik di Indonesia geus aya ti mimiti taun 2008. c. Hasil panalungtikan téh nuduhkeun yén basa Sunda téh éléh pamor ku basa deungeun. d. Indonesia anu jumlah pendudukna leiwih ti 250 juta mangrupa pasar gedé pikeun alat komunikasi sélulér. e. Nguatan kamampuh bangsa ku cara bisnis.
PPG © 2018
PPG © 2019
95
Modul
5
7. Unggal téks miboga struktur organisasi séwang-séwangan, Struktur organisasi téks éksposisi analitis … a. Isu^Argumén^Kacindekan b. Isu^Argumén^Koméntar pribadi c. Isu^Kajadian penting^Rékoméndasi d. Isu^Déskripsi^Koméntar pribadi e. Kajadian^déskripsi^rékoméndasi 8. “Baca!” Naha wangun kecap di luhur téh mangrupa téks?… a. Teu bisa jeung lain téks ku sabab pondok teuing b. Teu bisa jeung lain téks ku sabab teu puguh naon maksudna c. Bisa, éta téks ku sabab éta wangun tuturan langsung d. Bisa, éta téks ku sabab puguh ma’nana, sarta dipikaharti maksudna e. Bisa, éta téks ku sabab diwangun ku kecap pagawéan anu aya tanda bacana
9. Nyieun judul téh lain perkara gampang, judul kudu ngagambarkeun eusi téks sacara maluruh, mun kitu aturanana, mana nu pangmerenahna pikeun dijadikeun judul téks déskripsi… a. Taneuh urug ngabalukarkeun pegatna jalur transportasi b. Taneuh urug nyababkeun masarakat susah c. Sabab musabab taneuh urug d. Taneuh urug nyieun para masarakat sadar e. Taneuh urug jeung leuweung didugulan
10. Ciri kabasaan téh jadi ciri nu ngabédakeun antara wangun téks hiji jeung téks séjénna, sanajan sarua papada diwangun ku konjungsi, tapi konjungsi nu digunakeunna gé béda, konjungsi nu bisa muncul dina téks éksposisi…
96
PPG © 2019
Modul
5
a. tina, sabab ékposisi biasana nyaritakeun isu nu keur hangkeut jadi konjungsi tina téh sok jadi pangjéntré dina wangun téksna b. sabab, kulantaran aya babandingan pikeun nétélakeun hiji hal c. lantaran, nuduhkeun alesan nyokot hiji topik d. dina, lantaran nuduhkeun posisi nu nulis e. mah, keur ngantebkeun unggal kalimah
PPG © 2018
PPG © 2019
97
Modul
5
Daptar Pustaka Atikan Bumi Siliwangi. 2017. Angklung’s Day Ngahudang Sumanget Generasi Ngora. Majalah Manglé no 2653, 9-15 Novémber 2017. Balai Pustaka. 1951. Masakan djeung Amis-amis. Djakarta: Balai Pustaka. Bulan, Deanty R. 2018. Partikel Penegas Bahasa Sunda Téh, Téa dan Mah. Metamorphosis Vol. 11 No 1 dalam http://ejournal.unibba.ac.id/index.php/metamorfosis/article/view/24/22 Danadibrata, R.A. 2009 (2006). Kamus Basa Sunda. Bandung: Kiblat. Emilia, Emi. 2011. Pendekatan Genre-Based dalam Pengajaran Bahasa Inggris: Petunjuk untuk Guru. Bandung: Rizqi Press. Ismail, Yus R. 2019. Wang Wing Wong. Majalah Manglé no 2724, 28 Maret-3 April 2019. Karinding dalam https://en.wikipedia.org/wiki/Karinding Kartika, Harni. 2016. Multilingual re-instantiation Genre pedagogy in Indonesian classrooms. Thesis, Departement Linguistics. University of Sydney. Martin, J. R. 2010b. Bridging Troubled waters: interdisciplinarity and what makes it stick. The International Handbook Of English, Language and Literacy Teaching. Routledge-Taylor and Francis. Pangalaman Pribadi dalam https://basasunda.com/pengalaman-pangalaman pribadi-bahasasunda/#Contoh_pengalaman_pribadi_bahasa_sunda_singkat_4_palagraf_i ndit_ka_ci_panas_ciater Prawirasumantri, Abud, spk. 2017. Palanggeran Éjahan Basa Sunda. Bandung: UPI Press. Rothery, J. (1994). Exploring Literacy in School English (Write it Right Resources for Literacy and Learning). Sydney: Metropolitan East Disadvantaged Schools Program. Sudaryat, Yayat. dkk. 2009. Tata Basa Sunda Kiwari. Bandung: Yrama Widya. Susilawati. 2019. Aksara Sunda Lagu jeung Kartu. Majalah Manglé no 2727, 1824 April 2019. PPG © 2019
98
Modul
5
DAR2/BAHASA SUNDA/748/5/2019 MODUL PENDALAMAN MATERI BAHASA SUNDA
KAGIATAN DIAJAR 4 PADIKA PANGAJARAN KAPARIGELAN NULIS BASA SUNDA
Penulis: Dr. H. Usep Kuswari, M.Pd. Temmy Widyastuti, S.Pd., M.Pd.
KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN PPG © 2018
PPG © 2019
99
Modul
5
2019
100
PPG © 2019
Modul
5
KEGIATAN BELAJAR 4 PADIKA PANGAJARAN KAPARIGELAN NULIS BASA SUNDA A. Bubuka Ieu modul téh eusina ngeunaan padika pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda. Tujulna ieu modul téh pikeun ngadeudeul kaperluan guru Bidang Studi Basa Sunda di SMP/MTs jeung di SMA/SMK/MA/MAK. Ku cara neuleuman matéri katut rambu-rambu pituduh kagiatan diajar. Dina ieu modul dipiharep bisa ngaronjatkeun kompeténsi profesional Sadérék salaku guru basa Sunda boh nu patalina jeung sikep, kaweruh, katut kaparigelan basa.
1. Deskripsi Kagiatan diajar dina ieu modul leuwih museur kana prosés manggihan, ngulik, jeung medar poko-poko padika pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda. Ari eusi matérina ngawengku (1) bahan ajar kaparigelan nulis basa Sunda dina KIKD, (2) kajian pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda, jeung (3) padika pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda.
2. Rélevansi Matéri padika pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda dina ieu modul aya rélevansina pikeun ngarojong guru basa Sunda enggoning ngalaksanakeun kagiatan program Pendidikan Profesi Guru (PPG) dina jabatan. Kukituna, saréngséna Sadérék ngaderes ieu modul dipiharep mampuh ngaronjatkeun pangaweruh jeung nyangkem (1) materi ajar nulis basa Sunda dina KIKD, (2) kajian pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda, jeung (3) padika pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda.
3. Pituduh Diajar Pituduh ngagunakeun ieu modul diluyukeun kana skénario unggal pidangan nu aya dina unggal kegiatan diajar. Sacara umum péréléanana ieu di handap.
PPG © 2019
101
Modul
5
a) Nepikeun pamadegan: Sadérék dipiharep nepikeun pamadegan pikeun ngajéntrékeun rupa-rupa masalah boh nu kapaluruh boh nu diparéntahkeun dina kagiatan pangajaran ieu modul. b) Neuleuman Matéri: Sadérék dipiharep ngaderes pedaran matéri nu aya dina kagiatan pangajaran ieu modul boh sacara individual boh kelompok, sarta nyawalakeun saupama aya matéri anu dianggap can jelas. c) Ngalaksanakeun aktivitas pangajaran: Sadérék dipiharep ngalaksanakeun kagiatan diajar ku cara mikir reflektif. Kagiatan pangajaran di kelas dilaksanakeun maké pamarekan interaksional atawa kooperatif nu baris dipandu langsung ku instruktur. Kagiatan diajar di kelas bisa dina wangun diskusi, prakték, latihan kasus, jeung sajabana. Sajeroning aktivitas diajar peserta dipiharep aktif ngagali informasi, mengumpulkan jeung ngolah data nepi ka bisa nyieun kacindekan kagiatan pangajaran. d) Presentasi jeung konfirmasi: Sadrérék dipiharep ngalaksanakeun présentasi pikeun ngabahas jeung ngaréviu matéri tina kagiatan diajar ieu, nu satuluyna dikonfirmasikeun jeung instruktur. e) Migawé Tés Formatif: Sadérék dipiharep ngaréngsékeun tés formatif jeung tés ahir pikeun ngukur kamampuh jeung ngawasa matéri nu dideres dina ieu modul.
B. Inti 1. Capaian Pembelajaran Capaian Pembelajaran dina ieu kagiatan belajar nyaéta 2.
Mampu merumuskan indikator capaian pembelajaran tingkat tinggi pada materi padika pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda yang harus dimiliki peserta didik di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA mencakup pengetahuan, keterampilan, dan sikap secara utuh (kritis, kreatif, komunikatif dan kolaboratif) dan berorientasi masa depan (adaptif dan fleksibel);
102
PPG © 2019
Modul
5
3. Mampu menerapkan dan mengaplikasikan materi padika pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA termasuk advance materials yang dapat menjelaskan aspek “apa” (konten), “mengapa” (filosofi), dan “bagaimana” (penerapan dalam kehidupan sehari-hari); 4. Mampu merancang materi pembelajaran kaparigelan nyarita basa Sunda di
SMP/MTs
atau
SMA/SMK/MA
dengan
menerapkan
prinsip
Technological Pedagogical and Content Knowledge (TPACK); 5. Mampu melaksanakan pembelajaran kaparigelan nyarita basa Sunda di SMP/MTs atau SMA/SMK/MA
yang mendidik dengan menerapkan
teknologi informasi dan komunikasi untuk membangun sikap (karakter Indonesia), pengetahuan, dan keterampilan peserta didik dalam memecahkan masalah secara kritis, humanis, inovatif, kreatif, kolaboratif, dan komunikatif, dengan menggunakan model pembelajaran dan sumber belajar yang didukung hasil penelitian. Sub-capaian pembelajaran mata kegiatan, nyaéta 1. Menganalisis KIKD kurikulum bidang studi bahasa Sunda untuk merumuskan indikator capaian pembelajaran tingkat tinggi pada materi pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda yang harus dimiliki siswa, mencakup pengetahuan, keterampilan, dan sikap secara utuh dan berorientasi masa depan. 2. Mampu merancang padika pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda dengan menerapkan prinsip TPACK dalam bentuk program tahunan, program semester, silabus, dan RPP. 3. Menunjukkan penguasaan teori dan matéri serta aplikasinya dalam pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda yang mencakup. 4. Menunjukkan penguasaan berbagai teori belajar dan pembelajaran serta aplikasinya pada pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda di sekolah dasar dan menengah. PPG © 2018
PPG © 2019
103
Modul
5
5. Mampu melaksanakan pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda yang mendidik dengan menggunakan metode dan media yang tepat, berbasis IT, memberikan contoh dan/atau bukan-contoh, menghubungkan dengan materi lain, melakukan pembiasaan (habituasi), dan memupuk perkembangan karakter berbasis materi bahasa Sunda sehingga siswa mudah memahami materi ajar, memiliki keterampilan, dan bertumbuh sikap kepribadiannya.
2. Galeuh Matéri Matéri ngeunaan padika pangajaran kaparigelan nulis dina ieu modul museur kana tilu hal, nyaéta: (1) materi ajar nulis basa Sunda dina KIKD Kurikulum Mulok 2013/2017, (2) kajian pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda, jeung (3) padika pangajaran kaparigelan nulis basa Sunda.
3. Pedaran Matéri Minangka bekel ulikeun Sadérék, ieu di handap dipidangkeun pedaran matéri ngeunaan padika kaparigelan nulis. Mangga urang tengetan pedaran ieu di handap.
Matéri Ajar Nulis Basa Sunda dina KIKD Kurikulum Mulok 2013/2017 Sok sanajan dina KIKD Kurikulum Mulok Basa Sunda 2013/2017 teu ditulis kalawan éksplisit pangajaran kaparigelan nulis, tapi enas-enasna mah unggal matéri teu bisa dileupaskeun tina kagiatan opat kaparigelan basa. Unggal aspék kaparigelan basa boh lisan boh tulis miboga karakter husus. Kitu aspék matéri kaparigelan nulis tangtu moal sarua jeung matéri ngaregepkeun, maca, atawa nyarita. Matéri utama dina KIKD anu dalit jeung pangajaran kaparigelan nulis nyaéta: a) artikel seni budaya, b) bahasan tradisi Sunda, c) deskripsi kampung adat Sunda d) laporan kagiatan, e) narasi: pangalaman lalampahan (perjalanan) pribadi, f) resénsi pilem, g) tarjamahan, jeung h) aksara Sunda. Éta matéri ajar anu ditataan
104
PPG © 2019
Modul
5
téh satuluyna urang tingali dina Kompeténsi Dasar Kurikulum Mulok 2013/2017, kayaning ieu di handap.
a) Kompeténsi Dasar Matéri Artikel Seni Budaya Kompetensi Dasar 3 3.5 Memahami dan mengidentifikasi fungsi sosial, struktur dan unsur kebahasaan dari artikel seni budaya Sunda
Kompetensi Dasar 4 4.5 Menyajikan dan menanggapi artikel bertema seni budaya Sunda.
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: a) kata kerja operasional (KKO): memahami, mengidentifikasi; b) Materi: teks artikel Seni Budaya; jeung c) Sub materi: struktur téks artikel di antarana ngawengku artikel hasil panalungtikan (bubuka, métode, timuan, pedaran, kacindekan, jeung rékoméndasi) jeung artikel hasil kajian pustaka (bubuka, konsép a, b, c, kacindekan, jeung rékoméndasi). Sedengkeun pameredih KD 4 diwangun ku KKO: menyajikan jeung menanggapi. Hartina siswa dipiharep bisa nulis wangun artikel ngeunaan Seni Budaya sarta bisa nepikeun koméntar jeung rékoméndasi. Ieu téh minangka kaparigelan (kompeténsi keterampilan) nulis. Udagan dina ieu KD, saréngséna diajar siswa dipiharep mampuh ngébréhkeun pamanggih, pangalaman, jeung koméntar pribadi ngeunaan seni budaya dina wangun artikel dibarengan ku merhatikeun kaédah-kaédah cara nulisna.
b) Kompeténsi Dasar Matéri Bahasan Tradisi Sunda Kompetensi Dasar 3 3.1. Menganalisis isi, struktur dan aspek kebahasaan teks bahasan tradisi Sunda.
Kompetensi Dasar 4 4.1. Menyajikan bahasan tradisi setempat melalui berbagai media (seperti mading, pameran fotografi, film dokumenter) dengan memperhatikan kaidah bahasa Sunda.
PPG © 2018
PPG © 2019
105
Modul
5
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: a) kata kerja operasional (KKO): menganalisis; b) Materi: teks bahasan tradisi Sunda; jeung c) Sub materi: struktur téks bahasan tradisi Sunda, gumantung kana génréna bisa bahasan déskripsi, bahasan déskripsi report atawa bahasan éksposisi. Sedengkeun pameredih KD 4 diwangun ku KKO: menyajikan. Hartina siswa dipiharep bisa nulis wangun téks bahasan ngeunaan Tradisi Sunda sarta bisa nepikeun koméntar atawa kacindekan. Ieu téh minangka kaparigelan (kompeténsi keterampilan) nulis. Udagan dina ieu KD, saréngséna diajar siswa dipiharep mampuh ngébréhkeun pamanggih, pangalaman, jeung koméntar pribadi ngeunaan tradisi Sunda dina wangun téks bahasan déskripsi, bahasan déskripsi report atawa bahasan éksposisi nu dibarengan ku merhatikeun kaédah-kaédah cara nulisna.
c) Kompeténsi Dasar Matéri Déskripsi Kampung Adat Sunda Kompetensi Dasar 3 3.2 Mengidentifikasi isi teks deskripsi tentang kampung adat Sunda, dengan memperhatikan struktur teks dan aspek kebahasaan yang benar dan sesuai konteks.
Kompetensi Dasar 4 4.2 Menyajikan secara deskriptif (baik lisan maupun tulisan) hasil analisis atau pengamatan terhadap kampung adat Sunda dengan memanfaatkan berbagai media.
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: a) kata kerja operasional (KKO): mengidentifikasi; b) Materi: téks déskriptif kampung adat Sunda; jeung c) Sub materi: struktur téks déskriptif kampung adat Sunda anu ngawengku idéntifikasi topik, déksripsi bisa ditambah koméntar pribadi pikeun téks déskripsi, teu ditambahan koméntar upama déskripsi report. Sedengkeun pameredih KD 4 diwangun ku KKO: menyajikan. Hartina siswa dipiharep bisa nulis atawa nyarita dina wangun téks déskriptif ngeunaan Kampung Adat Sunda sarta bisa nepikeun koméntarna. Ieu téh minangka kaparigelan (kompeténsi keterampilan) nulis. Udagan dina ieu KD, saréngséna diajar siswa dipiharep mampuh ngébréhkeun pamanggih, pangalaman, jeung koméntar pribadi ngeunaan kampung adat Sunda
106
PPG © 2019
Modul
5
dina wangun téks bahasan déskripsi atawa bahasan déskripsi report nu dibarengan ku merhatikeun kaédah-kaédah cara nulisna.
d) Kompeténsi Dasar Matéri Laporan Kagiatan Kompetensi Dasar 3
Kompetensi Dasar 4
3.3. Menganalisis isi, struktur
4.3. Menulis laporan kegiatan
dan aspek kebahasaan laporan
dengan memperhatikan struktur
kegiatan.
dan aspek kebahasaan.
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: a) kata kerja operasional (KKO): menganalisis; b) Materi: téks laporan kagiatan; jeung c) Sub materi: struktur téks laporan kagiatan, (kagiatan-eusi (hasil kagiatan)- kacindekan (watesan kahéngkéran kagiatan) jeung rékoméndasi. Sedengkeun pameredih KD 4 diwangun ku KKO: menulis. Hartina siswa dipiharep bisa nulis laporan kegiatan sarta bisa nepikeun hasil tina éta kagiatan kaasup rékoméndasi pikeun kagiatan lanjutan. Ieu téh minangka kaparigelan (kompeténsi keterampilan) nulis. Udagan dina ieu KD, saréngséna diajar siswa dipiharep mampuh ngébréhkeun pamanggih, pangalaman, jeung rékoméndasi ngeunaan laporan kagiatan dina wangun téks déskripsi report, nu digabung jeung téks nu dibarengan ku niténan kaédah-kaédah cara nulisna.
e) Kompeténsi Dasar Matéri Pangalaman Lalampahan Kompetensi Dasar 3 3.4 Mengidentifikasi bentuk, stuktur, aspek kebahasaan, dan isi teks narasi tentang pengalaman pribadi.
Kompetensi Dasar 4 4.4 Menyusun dan mengomunikasikan teks narasi tentang pengalaman pribadi dengan memperhatikan struktur teks dan aspek kebahasaan.
PPG © 2018
PPG © 2019
107
Modul
5
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: a) kata kerja operasional (KKO): mengidéntifikasi; b) Materi: téks pangalaman pribadi; jeung c) Sub materi: struktur téks pangalaman pribadi, anu diwangun ku oriéntasi, kajadian penting, panutup (koméntar pribadi). Sedengkeun pameredih KD 4 diwangun ku KKO: menyusun dan mengomunikasikan. Hartina siswa dipiharep bisa nulis téks pangalaman pribadi sarta bisa nepikeun hasilna. Ieu téh minangka kaparigelan (kompeténsi keterampilan) nulis. Udagan dina ieu KD, saréngséna diajar siswa dipiharep mampuh ngébréhkeun pamanggih, pangalaman, jeung koméntar pribadi ngeunaan pangalaman pribadi dina wangun téks pangalaman pribadi (recount), nu dibarengan ku merhatikeun kaédah-kaédah cara nulisna.
f) Kompeténsi Dasar Matéri Resénsi Pilem Kompetensi Dasar 3 3.3 Menganalisis isi, struktur dan aspek kebahasaan teks resensi (buku, film, musik, pertunjukan)
Kompetensi Dasar 4 4.3. Menulis resensi (buku, film, musik, pertunjukan) dengan memperhatikan struktur dan kaidah kebahasaan.
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: a) kata kerja operasional (KKO): menganalisis; b) Materi: résénsi (buku, pilem, musik, pintonan); jeung c) Sub materi: struktur téks résénsi (buku, pilem, musik, pintonan) anu diwangun ku bubuka, ringkesan, inti review, jeung kacindekan. Sedengkeun pameredih KD 4 diwangun ku KKO: menulis. Hartina siswa dipiharep bisa nulis résénsi buku, pilem, musik pintonan). Ieu téh minangka kaparigelan (kompeténsi keterampilan) nulis. Udagan dina ieu KD, saréngséna diajar siswa dipiharep mampuh ngébréhkeun pamanggih, pangalaman, jeung koméntar pribadi ngeunaan résénsi (buku, pilem, musik, pintonan) ku merhatikeun kaédah-kaédah cara nulisna.
108
PPG © 2019
Modul
5
g) Kompeténsi Dasar Matéri Tarjamahan Kompetensi Dasar 3 3.1. Menganalisis aspek kebahasaan dan rasa bahasa teks terjemahan.
Kompetensi Dasar 4 4.1. Menerjemahkan teks ke dalam bahasa Sunda atau sebaliknya dengan memperhatikan aspek kebahasaan dan rasa bahasa.
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: a) kata kerja operasional (KKO): menganalisis; b) Materi: terjemahan bahasa Sunda; jeung c) Sub materi: aspék kebahasaan téks terjemahan. Sedengkeun pameredih KD 4 diwangun ku KKO: menerjemahkan. Hartina siswa dipiharep bisa narjamahkeun téks lain kana basa Sunda. Ieu téh minangka kaparigelan (kompeténsi keterampilan) nulis. Udagan dina ieu KD, saréngséna diajar siswa dipiharep mampuh menerjemahkan téks lain kana basa Sunda ku merhatikeun kaédah-kaédah cara nulisna katut rasa basana.
h) Kompeténsi Dasar Matéri Aksara Sunda Kompetensi Dasar 3 3.7. Menganalisis bentuk dan tipe aksara Sunda sesuai dengan kaidah-kaidahnya.
Kompetensi Dasar 4 4.7. Mengkreasikan aksara Sunda sesuai dengan kaidahkaidahnya.
Aspék anu aya dina KD 3 di luhur diwangun ku: a) kata kerja operasional (KKO): menganalisis; b) Materi: aksara Sunda; jeung c) Sub materi: tipe aksara Sunda luyu jeung kaédahna. Sedengkeun pameredih KD 4 diwangun ku KKO: mengkréasikan. Hartina siswa dipiharep bisa nulis aksara Sunda. Ieu téh minangka kaparigelan (kompeténsi keterampilan) nulis. Udagan dina ieu KD, saréngséna diajar siswa dipiharep mampuh nulis ogé ngréasikeun aksara Sunda, nu dibarengan ku merhatikeun kaédah-kaédah cara nulisna.
PPG © 2018
PPG © 2019
109
Modul
5
2. Kajian Materi Pangajaran Kaparigelan Nulis Di bagian awal geus dietélakeun yén pangajaran kaparigelan nulis teu kalawan eksplisit ditulis dina KIKD Kurikulum Mulok Basa Sunda 2013/2017. Sok sanajan kitu, aya matéri dina éta KIKD anu miboga karakter utama diajarkeun dina kaparigelan nulis. Unggal matéri anu ditepikeun ka siswa di SMP-SMA kudu didadasaran ku aspék matéri anu ngawengku fakta, konsép, prinsip, jeung prosédur. Ari nu disebut fakta nyaéta patalina jeung matéri konkrit atawa nyata, upamana waé conto wacana, gambar, grafik, jeung sajabana. Konsép patalina jeung tiori kayaning wangenan, unsur, fungsi, jeung mangpaatna. Prinsip patalina jeung ciri husus matéri anu teu sarua atawa nu ngabédakeun jeung matéri séjénna. Sedengkeun prosédur patalina runtuyan midangkeun matéri katut legana atawa ambahan (ruang lingkup), sarta dina prakna ngajarkeun matéri perlu atawa kudu diheulakeun sarta diluyukeun jeung kasang tukang siswa kayaning kelas katut jenjang sakola. Sangkan tetéla, éta perkara baris dipedar ieu di handap.
a) Kompeténsi Dasar Matéri Artikel Seni Budaya Pedaran matéri ngeunaan Artikel Seni Budaya anu ngawengku (a) fakta, (b) konsép, (c) prinsip, (d) prosedur.
Fakta: Pikeun ngarojong pangajaran kaparigelan nulis artikel bakal leuwih anteb lamun dimimitian ku nepikeun contona. Rupa-rupa conto artikel medar ngeunaan Seni Budaya bisa dijadikeun bahan pangajaran. Guru bisa midangkeun rupa-rupa artikel hasil maluruh tina rupa-rupa sumber bacaan atawa référénsi séjénna, kayaning buku, koran, majalah, internet, jeung sajabana. Matéri artikel nu eusina medar perkara seni kacida legana. Ku lantaran kitu eusina bisa dispésipikasi atawa dipuseurkeun kana hiji aspék luyu jeung kaperluanana. Hiji artikel bisa medar salah sahiji aspék seni, upamana waé nu patalina jeung warna atawa jenis seni, kayaning seni sora, seni musik, seni tari, karajinan, jeung sajabana. Bisa ogé
110
PPG © 2019
Modul
5
ditilik tina ciri has daérahna, kayaning Kuda Renggong (Sumedang), Sisingaan atawa Gotong Singa (Subang), Jaipongan (Karawang), Bajidoran (Subang) jsté. Guru ogé bisa midangkeun artikel seni anu ditilik tina bahan nu dijieunna, kayaning goong tina beusi, tambaga, atawa kuningan; calung, angklung, karinding dijieun tina awi, kacapi dijieun tina kai Kananga jeung kawat suasa (campuran emas jeung tambaga) mun hayang sorana alus.
Konsép jeung prinsip: Artikel téh nyaéta wangun tulisan anu ngadadarkeun tur medar ngeunaan hiji hal kalayan jéntré. Nyieun artikel téh ngalatih siswa sangkan mikir kritis, bisa ngaréngsékeun isu/masalah nu dipedar, sakaligus bisa ngalatih kamampuh nyarita siswa ngaliwatan méré koméntar kana isu nu keur dipedar. Ari artikel téh aya dua rupa, nyaéta artikel hasil panalungtikan jeung artikel hasil studi pustaka, hartina upama artikel hasil panalungtikan, siswa kudu ngalaksanakeun obsérvasi lapangan ngeunaan isu nu keur dipedar dipatalikeun jeung kajian dina widang nu keur ditaliti, ari artikel hasil studi pustaka mah ngajéntrékeun isu nu keur dipedar ku niténan sawatara référénsi pikeun ngaréngsékeun éta isu téa, biasana teu kudu dibarung ku obsérvasi lapangan. Artikel hasil panalungtikan jeung artikel hasil studi pustaka bisa ditulis dina wangun éksposisi, déskripsi, atawa ékplanasi.
Struktur organisasi nyieun artikel téh bisa dititénan dina tabel di handap. Artikel Hasil Panalungtikan Bubuka: a. ngabahas topik, isu/ masalah nu keur hangkeut b. pentingna ngabahas éta isu/masalah c. data, référénsi nu ngarojong masalah nu keur ditalungtik Metode: Pikeun tingkat menengah/atas bisa latihan ku cara ngadadarkeun tur ngadéskripsikeun, jadi métode nu dipaké
Artikel Hasil Kajian Pustaka Bubuka: ngabahas topik, isu/ masalah pentingna ngabahas éta isu/masalah data, référénsi nu ngarojong masalah nu keur ditalungtik konsép A konsép B konsép C
hasil studi pustaka
PPG © 2018
PPG © 2019
111
Modul
5
Artikel Hasil Panalungtikan cukup ngagunakeun métode déskriptif.
Artikel Hasil Kajian Pustaka Kacindekan
Timuan panalungtikan: Ngabahas data nu kapaluruh téa bari dibahas make kajian widangna séwangséwangan (hasil obsérvasi lapangan jeung studi pustaka). Kacindekan jeung rékoméndasi: Kacindekan tina hasil panalungtikan ari rékoméndasi mah sipatna opsional bisa aya atawa henteu.
Prosedur: Tatahar nyusun artikel hasil panalungtikan téh ngawengku: 1) nangtukeun isu/masalah nu rék dipedar, luyu jeung KIKD artikel nu dijieun nya éta artikel seni budaya, hartina tema nu dipedar téh sabudeur seni budaya, bisa tilikan senina atawa budaya, atawa duanana. Sabada geus ditangtukeun isu nu rék dipedar, satuluyna, 2) ngumpulkeun bahan ku cara obsérvasi lapangan, kagiatan nu dilaksanakeun bisa ngawawancara tokoh nu patali jeung isu nu rék dipedar. Dina ieu hal, siswa diajar interaksi jeung tokoh masarakat, pikeun néang data nu dipimaksud, 3) maca buku ogé ngumpulkeun sawatara référénsi nu patali jeung isu nu rék dipedar, 4) nyusun bahasan artikel, ku cara timuan lapangan nu geus dicangking dibahas maké tiorina (seni/budaya); jeung 5) nyusun artikel kalawan lengkep.
112
PPG © 2019
Modul
5
Conto Materi Artikel hasil panalungtikan
UNSUR KAÉNDAHAN DINA SINTRÉN ku Reykha Rostiana Dewi
Kesenian sintren mimiti aya dina abad ka-15 SM, anu diadegkeun ku masarakat pesisir pantai selatan. Istilah sintren mangrupa gabungan tina dua kecap nyaéta Si jeung Tren. Dina bahasa Jawa kecap si miboga harti manéh atawa manéhna, sedengkeun tren asalna tina kecap tri atawa putri atawa sipenari, jadi sintren téh miboga harti putri anu miboga peran utama dina pagelaran sintren. Ma’na nu sabenerna nyaéta jalma nu nari téh lain si penari sintren, tapi roh salah saurang putri anu nyurup ka jiwa si penari. Kesenian sintren miboga unsur mistis nu kuat pisan dijerona, elemen-elemen nu aya dina kesenian sintren saperti kacamata hideung, menyan anu diduruk, nepi ka saurang penari anu diyakinan bisa kaabusan sosok roh “widadari” (Wawancara, Juli 2019). Ieu panalungtikan dilaksanakeun sabab masih loba masarakat nu can wanoh kana sintrén, ku dipopulérkeun ngaliwatan sawatara media, bakal loba masarakat nu wanoh kana kasenian ieu. Métode nu dipaké nya éta métode déskriptif, ku cara ngadéskripsikeun unsur kaéndahan nu aya dina seni sintrén. Kamekaran Kesenian Sintren Kesenian sintren mangrupa salah sahiji kesenian has Cirebon anu dimekarkeun di sababaraha daérah kaasup di Dukuhbadag Kecamatan Cibingbin Kabupaten Kuningan. Ieu kesenian biasana dipintonkeun dina acara-acara kamasarakatan saperti; sedekah laut, upacara tolak bala, bersih desa, ruwatan, jeung kawinan atawa sarana hiburan masarakat pikeun ngarayakeun hari jadi. Kesenian sintren aya tina sababaraha sajarah anu ditalungtik numutkeun kamekaranana di antarana nya éta (1) sintren miboga ma’na pikeun media dakwah dina masa karajaan Sunan Gunung Jati, (2) sintren miboga ma’na pikeun alat perjuangan dina jaman penjajahan Belanda, (3) sintren miboga ma’na sorangan pikeun tempat hiburan masarakat nelayan di pesisir lautan. Unsur Pangwangun Kesenian Sintren Tempat Pintonan Tempat pontonan nu biasana geus disadiakeun ku anu nanggapna, tapi bisa ogé dipintonkeun di tempat nu lega ngarah loba jalma anu bisa ningali lumangsungna ieu pagelaran. Beuki lega tempat mintonkenna beuki loba anu bisa nongtonna sarta beuki loba sawéranana, ieu bisa dimangpaatkeun sangkan nu nongton kairut tur resep kana kesenian sintren. Ieu kesenian basana dipintonkeun PPG © 2018
PPG © 2019
113
Modul
5
dina acara hajatan boh dina acara jatukrami boh dina acara nyunatan, ogé dina acara kamerdekaan, acara kabudayaan atawa acara-acara pamaréntahan. Pamaén Sintren Pamaén Sintren nyaéta jalma anu boga peran utama jadi panari Sintren nu disebut putri, nyurup roh widadari ku kituna gaya jeung tarianna kawilang alus kusabab mirip widadari. Nayaga Nayaga téh nyaéta jalma anu nabeuh waditra dina kesenian Sintren. Biasana nayaga anu nabeuh waditra dina ieu kesenian nyaéta jalma anu geus ahli dina bidangna. Jumlah nayaga dina kesenian Sintren biasana kurang leuwih aya opat urang. Sinden atawa Juru Kawih Sinden atawa juru kawih nyaéta salasaurang jalma anu nembangkeun lalaguan. Pagelaran kesenian Sintren moal jauh ti sinden kusabab tarian Sintren dipangaruhan ogé ku lalaguan anu sok ditembangkeun sinden. Punduh Sintren Punduh sintren nyaéta pawang anu mingpin lumangsungna ieu kesenian, biasana punduh Sintren mikanyaho kumaha pikeun mintonkeun prak-prakan lumangsungna Sintren tur miboga du’a keur kasalametan dina naon anu dipintonkeunna harita. Unsur Pangrojong Unsur pangrojong dina kesenian Sintren mangrupa unsur-unsur anu ngarojong lumangsungna ieu pintonan prak-prakan Sintren. Aya sababaraha unsur pangrojongna saperti kurung hayam, samak, waditra, lalaguan. Unsur Kaéndahan anu Nyampak dina Kesenian Sintren Nurutkeun Djaelantik (dina Kartikasari, 2016, kc. 7) sakabéh barang atawa kajadian seni miboga tilu aspék anu jadi dasar nyaéta, wujud atawa rupa (Inggris: appearance), bobot atawa eusi (Inggris: subtance), pintonan atawa performance (Inggris: presentation). Wujud lain ngan sakur nu katempo, tapi nu teu katempo ogé saperti sora musik. Jadi, boh nu katempo (visual) boh nu kadéngé (audio) biasa disebut wujud, lantaran ngaliwatan pangreungeu éta sora bisa ditalungtik ku cara dianalisa sarta diguar komponen-komponen anu nyarungsumna. Dina kesenian loba hal séjén nu teu bisa katempo, saperti sora gamelan, kawih, lalaguan, nu teu miboga rupa tapi jelas miboga wujud. Unsur seni rupa dina kesenian sintren bisa ngarojong kana ajén harmonisasi anu ngutamakeun aspek kasaluyuan antara unsur seni rupa nu aya di jerona. Katitén tina tata rias jeung busana anu dipaké ku para pamaén diantarana: tata rias, busana si panari sintren, busana punduh sintren, jeung busana-busana nayaga 114
PPG © 2019
Modul
5
anu diguar ieu di handap: Tata Rias, busana punduh sintrén, busana nayaga, jeung busana penari latar. Unsur seni musik bisa ngarojong kana ajén harmonisasi, antara sora anu asalna tina dua nada atawa leuwih. Kubarsah (1994, kc. 1) nyebutkeun yén waditra mangrupa sesebutan keur alat-alat sora anu osok dipaké salaku alat musik tradisional. Lumangsungna kesenian sintren téh moal leupas tina ayana waditra anu mirig, lantaran waditra mangrupa salasahiji unsur pangrojong dina pintonan kesenian sintren. Waditra anu dipaké dina kesenian Sintren nyaéta buyung, tutukan, bumbung, kendi, kecrék. Nuansa kaéndahan sora musik tina waditra éta pikeun palengkep dina kesenian sintren. Unsur seni tari atawa gerak anu aya dina kesenian sintren ngarojong kana ajén kaéndahan jeung kasaluyuan antara gerak, lagu, jeung nu nari nepi ka bisa nyiptakeun hiji rangkéian anu silih lengkepan. Gerak anu paling dominan biasana gerak-gerik ka kénca katuhu tur leungeunna ugal-igel, ogé bari leumpang ngurilingan kurung sintren. Seni sora dina kesenian sintren ngarojong kana ajén kaéndahan ogé kasaluyuan antara melodi, ritme, nada jeung sora lagu anu dihaleuangkeun ku sindén. Seni sora anu aya dina kesenian sintren mangrupa lalaguan atawa kawih anu dihaleuangkeun saméméh prungna pintonan jeung pas dina bagian tengah tur ahir. Lagu anu dihaleuangkeun téh nyaéta syair kembang putri mahendra, solasih, jeung syair ya robbana. Lagu syair kembang putri mahendra biasana dihaleuangkeun pikeun menta widadari turun ti kahyangan tuluy manggihan si panari sintren, syair solasih nyaéta syair pikeun nyambut yén widadari geus turun ti kahyangan, nu terahir nyaéta syair yarobbana pikeun manjatkeun kasalametan dina lumangsungna kesenian Sintren. Kesenian sintren mangrupa kesenian nu biasa dilakonan masarakat pesisir pantai selatan pikeun ngabagéakeun para pamayang. Ieu kesenian sintren téh dituluykeun sacara turun-tumurun tapi kusabab jaman beuki maju jadi saha waé nu sanggup bisa ngawasa kana kesenian sintren. Salian ti ngabagéakeun para pamayang, ieu kesenian biasa ogé sok dipintonkeun dina acara-acara gedé saperti bisa digunakeun keur kaperluan upacara ritual saperti bebersih désa, sadekah laut, upacara tolak bala, nadzar, ruwatan, jeung kawinan. Salian ti éta bisa ogé keur ngarayakeun poé-poé gedé saperti poé ulang taun kamerdekaan, atawa hari jadi (dicutat tina Antologi Dangiang Sunda Vol. 7, No. 3, Oktober 2019).
Tatahar nyusun artikel hasil studi pustaka téh ngawengku: 1) nangtukeun isu/masalah nu rék dipedar, luyu jeung KIKD artikel nu dijieun nya éta artikel seni budaya, hartina tema nu dipedar téh sabudeur seni budaya, bisa tilikan senina atawa budaya, atawa duanana. Sabada geus ditangtukeun isu nu rék dipedar, satuluyna, PPG © 2018
PPG © 2019
115
Modul
5
2) maca buku ogé ngumpulkeun sawatara référénsi nu patali jeung isu nu rék dipedar, 3) nimukeun sababaraha pamanggih ngeunaan isu nu dipedar tina hasil maca téa, 4) nyusun bahasan artikel ku cara tiori-tiori anu dipaluruh téa dipatalikeun jeung isu nu dipedar; jeung 5) nyieun kacindekan.
Conto artikel studi pustaka
Watek Cai dina Palasipah Sunda ku Yayat Sudaryat Naon ari cai teh? Dina Kamus Umum Basa Sunda aya katerangan kieu. Cai mangrupa zat encer saperti anu sok ragrag ti langit lamun hujan. Katerangan anu meh sarua kapanggih oge dina Kamus Besar Bahasa Indonesia. Unina mun disundakeun mah kieu. Cai (Indonesia air) mangrupa barang encer saperti anu ilahar kapanggih di sumur, walungan, situ, atawa talaga, anu bisa ngagolak dina suhu 100o Celcius. Dina sawangan para pilusup, cai teh kaasup salasahiji unsur jagat raya, buana agung, atawa bumi ageung (makrokosmos), ari unsur lianna aya angin (hawa), seuneu, jeung taneuh (bumi). Eta opat unsur jagat raya teh sajalan jeung tangtungan Pilusup Yunani, Empetocles. Dina sawangan pilusup India (Sangkhya), ditambahan jadi lima, nya eta unsur kosong (ether) anu nuduhkeun hal-hal anu cicing (vacuum). Kitu deui, dina sawangan pilusup Cina, aya unsur cai, seuneu, taneuh, kai, jeung beubeusian (logam). Tetela aya beda sawangan antara pilusup Yunani, India, jeung Cina. Pilusup Yunani jeung India meh padeukeut, ari pilusup Cina mah kaitung jauh. Aya unsur anu sarua nya eta cai, seuneu, jeung taneuh. Sabangsa unsur kai jeung beubeusian ku pilusup Yunani jeung Indi mah diasupkeun kana unsur taneuh, ari pilusup Cina mah dipisahkeun. Unsur angin anu dina palasipah Yunani jeung India aya, dina pasalipah Cina mah dileungitkeun. Kumaha ari di Sunda? Pilusup Sunda nyoko ka nu mana? Tina pabukon anu kapanggih, pilusup Sunda mah leuwih beurat kana sawangan pilusup Yunani jeung India. Pasipatan jagat raya anu diebrehkeun ku unsur cai, angin, seuneu, jeung taneuh, kapanggih oge dina pasipatan jagat alit, buana alit, atawa bumi alit (mikrokosmos), nyatana dina awak manusa atawa mahluk hirup. Unsur cai dina jagat raya anu mangrupa hal-hal encer, kapan dina awak urang sarua jeung getih atawa barang encer lianna. Unsur angin dina alam sarua jeung engapan (napas) dina diri manusa. Unsur seuneu dina alam sarua jeung panas dina awak manusa.
116
PPG © 2019
Modul
5
Ari unsur taneuh dina alam sarua, anu ngajadikeun barang teuas saperti batu, beusi, gunung, sarua jeung daging, tulang, katut barang teuas lianna di manusa. Ku lantaran kitu, teu kudu aneh upama kaayaan jagat raya gede pangaruhna kana kahirupan manusa. Cai teh gede gunana pikeun kahirupan manusa, malah sok disebut-sebut jadi sumber kahirupan (QS Al-Anbiya:30; QS Al-Haj:5; GQ Az-Zukhruf:11). Cai teh diturunkeun ti langit. Ku cai, Alloh ngahirupkeun tanah cengkar (QS AlBaqarah:164). Rea keneh suat-surat sejenna dina Qur’an anu nerangkeun bab cai. Cai sok dipake pikeun susuci. Geuning aya pupujianana anu nerangkeun bab cai. Geura urang cutat. Dupi sadayana cai, nu sok dianggo susuci, eta aya tujuh rupi, walungan anu kahiji. Cai laut kaduana, cai sumur katiluna, cai ibun kaopatna, cai es nu kalimana. Cai nyusu kagenepna, cai hujan katujuhna, eta cai sadayana, sah dianggo susucina. Dina kahirupan masrakat Sunda, cai teh sok dijadikeun silib, upamana, muncula dina rakitan basa nu disebut babasan jeung paribasa. Babasan mangrupa rakitan basa winangun kecap kantetan, susunanana geus matok, tur ngandung harti injeuman. Ari paribasa mangrupa rakitan basa winangun kalimah, susunanana geus matok, tur ngandung harti babandingan minangka siloka lakuning hirup manusa. Patali jeung cai, aya sawatara babasan anu muncul di masarakat Sunda. Contona bae: Galagah kacaahan, hartina ‘ngalajur napsu kabawa ku batur’ Teu cai herang-herang acan Teu meunang cai atah. Kakeueum ku cai toge. Cai asa tuak bari, kejo asa catang bobo. Aya nu dianjing cai. Dina ungkara nu disebut paribasa, kecap cai teh sering kapanggih, boh gembleng cai, boh geus disingget jadi ci. Kumaha tumerapna palasipah cai kana hirup pakumbuhan masarakat Sunda? Jero pisan tur teuleumaneun. Ceuk palasipah cai, ‘diajar teh kudu saeutik-saeutik tur junun, lila-lila mah bakal bisa’ Cikaracak ninggang batu, laun-laun jadi legok. PPG © 2018
PPG © 2019
117
Modul
5
Ieu di handap rupining palasipah nu asalna tina cai: Seuneu hurung cai caah, ulah disorang, hartian ‘jalma nu keur napsu, ulah diheureuyan atawa diladenan’. Bisi aya ti cai ti geusan mandi. Bebek ngoyor di sagara, rek nginum neangan cai. Cai di hilir mah kumaha ti girangna, hartina ‘ Herang caina beunang laukna. Ka cai jadi saleuwi, ka darat jadi salebak. Kawas cai dina daun taleus, hartina ‘papatah taya nerapna’ Kawas cai dina daun bolang, hartina ‘papatah taya nerapna’ Kumaha kecebur caina, geletuk batuna, hartina ‘ Nepak cai malar ceret, hartina ‘api-api nyual, susuganan nyaho tina jawaban nu ditanya’ Nyiuk cai ku ayakan, hartina ‘migawe kalakuan nu moal aya hasilna. Pindah cai pindah tampian, hartina ‘nyaluyukeun jeung adat kabiasaan di pangumbaraan’. Kekecapan anu ngandung kecap cai teh patali jeung rupa-rupa hal kayaning kasakit, kadaharan, jeung inuman. Kekecapan cai anu patali jeung kasakit, upamana bae, cacar cai jeung kuman cai. Kekecapan cai anu patali jeung kadaharan, di antarana, cua cai (sabangsa kadaharan nu ngandung cai). Kekecapan cai nu patali jeung inuman, di antarana bae, ciatah, cigula, ciherang, cisusu, dan citeh, . Kekecapan cai nu patali jeung padumukan, di antarana bae, lemah cai. Patali jeung kaayaan: beungeut cai, buah cai, gurat cai. Patali jeung barang: cikaracak, cai tawar, cai meuting, cai mulang, cai malik, cikahuripan, cai hurip, cinyusu. cipeureu. Patali jeung ngaran patempatan (geografis), kaasup ngaran walungan, saperti Citarum Ciliwung, Cimanuk, Cisimeut, Cisondari; Cibeureum, Cibiru, Cibungur, Cibodas, Cihideung, Cikoneng, Cikeruh, Cisaat, Cibolerang, Cinyasag, Ciibun, Ciluncat, Ciherang, Citamiang, Cigombong, Cieunteung, Ciawi, Cibatu, Cibitung, Cikaso, Cileunyi, Cirangrang, Cibadak, Cisangkur, Cileunyi, Cimalaka, jste. Kumaha ari watekna cai teh? Ceuk palasipah Sunda, watek cai teh nya eta handap asor bari balabah, tara aya cai nu ngapung ka luhur atawa palid ka tonggoh. Kajeun ngarayap dibelaan mapay ka handap, ahirna teu burung nepi ka sagara lega. Tukuh junun dina enggoning ngudag maksud. Dibelaan narutus gunung batu, naratas tegal cadas. Pangna muncul paribasa “Cikaracak ninggang batu, laun-laun jadi legok”. Tapi, lamun cai dibendung, kajeun caah leleberan ti batan pegat nya lumampah. Cai sanggup mere hirup sanes karana hurip. Di mana cai datang amarahna, balukarna matak ruksak sakur nu kalambak (Buktina: galura Tsunami di Aceh, di Basisir Kidul Indonesia). Dipatalikeun kana kapercayaan ngeunaan wewedalan, cai teh dipake lambang (simbol) jalma anu wedalna poe Jumaah. Ieu jalma watekna handap asor tur
118
PPG © 2019
Modul
5
balabah. Dina milampah hiji pagawean sok satahap-satahap, tara gurung gusuh, tenang, alon-alon asal kalakon, kajeun kendor asal ngagembol. Tukuh junun dina enggoning ngudag maksud. Perbawana tenang, adem, tur dipikabutuh ku sarerea. Ngan lemahna teh, lamun kahayangna dipondah atawa dipungpang, sok murugul, kuma aing, mawa karep sorangan. Komo mun geus ambek atawa datang amarahna mah, jalma nu boga watek cai mah bakal ngamuk hese dihalanganana.* *Kungsi dimuat dina Majalah Cahara Bumi Siliwangi Bisa dititénan dina http://sunda.upi.edu/2013/03/18/watek-cai-dina-palasipah-sunda/
b) Kompeténsi Dasar Matéri Bahasan Tradisi Sunda Pedaran matéri ngeunaan Bahasan Tradisi Sunda anu ngawengku (a) fakta, (b) konsép, (c) prinsip, (d) prosedur. Fakta: Pikeun ngarojong pangajaran kaparigelan nulis bahasan bakal leuwih anteb lamun dimimitian ku nepikeun contona. Rupa-rupa conto téks bahasan medar ngeunaan Tradisi Sunda bisa dijadikeun bahan pangajaran. Guru bisa midangkeun rupa-rupa téks bahasan hasil maluruh tina rupa-rupa sumber bacaan atawa référénsi séjénna, kayaning buku, koran, majalah, internet, jeung sajabana. Matéri bahasan nu eusina medar perkara tradisi Sunda kacida legana. Ku kituna, eusina bisa dispésipikasi atawa dipuseurkeun kana hiji aspék luyu jeung kaperluanana. Hiji téks bahasan bisa medar salah sahiji aspék tradisi Sunda, saperti tradisi kabiasaan masarakat Sunda, tradisi upacara sawér nu. Jadi bagian tina tradisi nikahan, jrrd.
Konsép jeung prinsip: Téks bahasan bisa diwangun ku génré éksposisi, désktipsi, éksplanasi, atawa narasi, pikeun niténan bag-bagan unggal wangun téks bisa diilikan dina bagian tiori.
Prosédur: Tatahar pikeun nyieun téks bahasan méh ampir sarua jeung artikel, ngan bédana leuwih ringan, rék dibarung ku obsérvasi atawa henteu teu jadi masalah, PPG © 2018
PPG © 2019
119
Modul
5
upama ngalakukeun obsérvasi hasilna bisa leuwih alus. Pikeun tingkatan Pendidikan menengah jeung atas cukup ku studi pustaka hungkul, atawa néang sawatara référénsi pikeun ngedeudeulan hasil tulisan. Ari nu kudu ditataharkeun nyaéta topik nu rék dibahas sarta data nu ngarojong kana tulisan bahasan, bagbagan struktur organisasi jeung ciri kabasaan bisa diilikan dina bagian tiori.
Conto matéri:
ISTILAH TRADISI TATANÉN NYAWAH DI DÉSA SUKADANA TASIKMALAYA ku Trismayanti Dina prak-prakan molah sawah aya sababaraha kagiatan nu biasa dilakukeun ku masarakat Désa Sukadana nu béda jeung masarakat séjénna. Datang mangsa panén, saméméh paré dialaan masarakatna masih kénéh ngayakeun upacara mipit ku cara mawa sasajén ka sawah. Lian ti mipit di sawah, masarakat sok ngalaksanakeun ziarah ka tempat nu ngaranna Geger Béas, lantaran masih dipercaya upama éta tempat téh mangrupa tempat anu barokah, ogé dina prosés ngalembutkeun taneuh aya bédana antara di sawah darat jeung di sawah ranca. Upama di sawah darat aya istilah ngabaladah jeung nganglér nyaéta kagiatan macul sacara kasar jeung ngaduakalian macul sangkan taneuh leuwih lembut. Di sawah ranca mah biasana tara dipacul ngan saukur dilelepkeun wungkul jaramina. Béda ogé jeung prak-prakan molah sawah nu dipedar dina bukuna Darpan dina saméméh prak nyieun pabinihan patani nyieun heula galengan sawah. Sabalikna kagiatan nu dilakukeun ku masarakat Désa Sukadana ngaheulakeun nyieun pabinihan satuluyna nyieun galeng sawah bari macul. Lian ti dina prak-prakanna, ngaran paré anu dipelak dina mangsa kiwari béda jeung ngaran paré anu dipelak dina jaman baheula. Sakumaha anu kauni dina "A Dictionary of the Sunda Language" beunang nyusun Jonathan Riggs, ngaranngaran paré sawah jaman baheula kapaluruh aya 45 rupa di antarana Angsana Baheula, Angsana Leutik, Banteng, Benteng, Beureum Gede, Beureum Huis, Beureum Loyor, Beureum Seksek, Cere Bogor, Cere Cangkaruk, Cere Gadog, Cere Kadut, Cere Malati, Cere Picung, Cere Taropong, Cere Tigaron, Cere Tongsan, Cinde, Cokrom, Gajah Menur, Gebang, Genjah, Giliran, Gimbal, Grogol, Gudelan, Kadut, Kamuning, Katuncar, Ketan Bebek, Ketan Beledug, Ketan Beureum, Ketan Hideung, Ketan Huis, Ketan Jayanti, Ketan Menjangan, Ketan Senggolan, Lampuyang, Madura, Manglar, Mataram, Seri Kuning, Sikep, Sisit Naga, jeung Sogleng. Sedengkeun ngaran paré anu dipelak ku masarakat
120
PPG © 2019
Modul
5
Désa Sukadana nu kapaluruh aya 14 di antarana Cibodas, béasna bodas jeung upama disangu pulen, paréna panjang. Ciherang, béasna bodas jeung upama disangu pulen, paréna panjang. Citongga, béasna bodas jeung upama disangu pulen, paréna panjang. Embun, béasna bodas jeung upama disangu pulen, paréna panjang. IR 64, béasna bodas jeung upama disangu pulen, paréna panjang. Ketan Hideung, béasna hideung, upama disangu céngkél, paréna panjang. Ketan Jayanti, béasna bodas jeung upama disangu cengkel pisan, paréna panjang. Maroké, béasna bodas jeung upama disangu pulen, paréna panjang. Mawar, béasna bodas jeung upama disangu pulen, paréna panjang. Sadané super, béasna bodas jeung upama disangu pulen, paréna buleud. Sagita, béasna bodas jeung upama disangu pulen, paréna buleud. Salak, béasna bodas jeung upama disangu béar, paréna buleud. Sumatera, béasna bodas jeung upama disangu rada béar, paréna panjang jeung baruntutan. Wangi béasna bodas jeung upama disangu céngkél jeung seungit, paréna buleud. Kagiatan tatanén merlukeun téhnik nu husus boh dina prosés melak boh ngurus ogé kudu tarapti sangkan meunang hasil nu mucekil. Dina prak-prakanna ti mimiti melak nepi ka panén aya sawatara cara anu biasa dilakukeun ku masarakat Désa Sukadana di antarana nyacar, nyieun pabinihan, tebar, ngagalengan, ngabaladah, nganglér, ngaratakeun, ngagaét, babut, tandur, ngagemuk, ngalandak, ngarambét mindo, mipit, zarah geger béas, jeung panén. Dumasar data nu kapaluruh, upama ditilik kana prak-prakan molah tanah, kapanggih 42 istilah nyaéta arang, babon, babut, dibuat, écék, lampingan, macul, mangkék, mindo, mojokan, moyor, naplak atawa ngagaét, némprang, ngabaladah, ngabérak, ngadurukan, ngagaru, ngagebug, ngagedag, ngajamra, ngaléan, ngalelep, ngalung, nganglér, nganteuran, ngarambét, ngararata, ngawalajar, ngawuluku, ngayuman, ngobat, ngoréd, nyacar, nyambut, nyemprot, nyikalan, ombol, panén, porékat, rampak jarami, tandur, jeung tebar. Ditilik tina pakakas nu digunakeunna kapanggih 26 istilah nyaéta arit, aseuk, sénter, bebegig, bedog, carangka, congkrang, dudukuy, élékan, gaét, garok, garpuh, garu, giribig, gobang, kaléktor, karung, kokoprak, lalandak, pacul, parang, patok, rancatan, rékal, tali, jeung wuluku. Istilah paré nu sok dipelak ku masarakat Désa Sukadana aya 14 di antarana cibodas, ciherang, citongga, embun, IR 64, ketan hideung, ketan jayanti, maroké, mawar, sadané super, sagita, salak, sumatera, wangi. Jenis-jenis hama aya 9 nyaéta bebeluk, beurit, hama beureum, hileud, ibun bajra, kungkang, manuk piit, simeut, wereng. Sésana aya 45 istilah nu biasa digunakeun ku masarakat nalika ngalaksanakeun kagiatan tatanén. Dina kagiatan tatanén teu leupas tina unsur-unsur kabudayaan nu katiten tina istilah-istilah atawa unsur tina basa, pakakas, kapercayaan jeung du’a-du’a dina unggal kagiatan ogé tatanén mangrupa pakasaban nu utama pikeun masarakat Désa Sukadana. (dicutat tina Antologi Dangiang Sunda Vol.7, No. 3, Oktober 2019) PPG © 2018
PPG © 2019
121
Modul
5
c) Kompeténsi Dasar Matéri Déskripsi Kampung Adat Sunda Fakta: Pikeun ngarojong pangajaran kaparigelan nulis téks déskripsi bakal leuwih anteb lamun dimimitian ku nepikeun contona. Rupa-rupa conto téks déskripsi medar ngeunaan Kampung Adat Sunda bisa dijadikeun bahan pangajaran. Guru bisa midangkeun rupa-rupa téks bahasan hasil maluruh tina rupa-rupa sumber bacaan atawa référénsi séjénna, kayaning buku, koran, majalah, internet, jeung sajabana. Pikeun téks déskripsi ngeunaan kampung adat, geus loba dipedar dina sawatara media salasahijina media internet, tapi pikeun ngadeudeulan tulisan sangkan lengkep sadérék bisa obsérvasi ka éta kampung adat. Conto kampung adat nu aya di Jawa Barat nya éta, kampung adat Baduy di Bantén, kampung adat Ciptagelar di Sukabumi, kampung adat Dukuh di Garut, jrrd.
Konsép jeung prinsip: Téks déskrisi diwangun ku idéntifikasi topik ^ déskripsi ^ (koméntar pribadi). Ilikan deui dina bab tiorina. Idéntifikasi topik bisa ngajelaskeun naon nu rék dipedar, wangun déskripsi nu bakal dijadikeun conto nyaéta déskripsi report. Prosédur: Tatahar pikeun nyieun téks déskripsi nyaéta 1) nangtukeun topik nu rék dipedar, upamana kampung adat Cikondang nu perenahna di Désa Lamajang, Pangaléngan; 2) idéntifikasi bagian nu rék dipedarna, upamana sajarahna, upacarana; jeung 3) jieun téks kalayan jéntré.
Conto Matéri Déskripsi: Kampung Adat Cikondang Dumasar tetua Kampung Cikondang Abah Ilin Dasyah (74) Asal ngaran Cikondang téh nya éta tina ngaran cai jeung kondang, (kondang nya éta sajenins ngaran tutuwuhan). Tina tangkal kondang éta sok kaluar cai anu dipercaya ku masarakat kampung mangrupa cai anu suci saperti cai susu indung, éta kabéh 122
PPG © 2019
Modul
5
asalna ti makam keramat. Makam keramat sok dipaké ziarah (jarah) jeung mangrupa makam karuhun warga Kampung Cikondang. Sajarahna mah kieu, baheula uyut istri jeung uyut pameget (karuhun Kampung Cikondang) nyaéta masarakat huma nu nomaden (pindah-pindah tempat), pakasabanna tatanén. Pundah-pindah nu antukna muka leuweung, nyaéta di Cikondang, buktina ayana tari kolot sok disebut talari kolot. Kampung Cikondang diperkirakeun geus aya ti abad ka-17 kénéh. Kampung Cikondang sarua jeung kampung adat séjénna saperti Kampung Naga di Tasik Malaya, Kampung Cipta gelar di Sukabumi, Jsté. Bentuk imah di kampung Cikondang nyaéta julang ngapak, suhunanna maké injuk, tembokna maké bilik, sagalana dijieun tina awi. Tapi taun 1942 Kampung Cikondang kahuruan, kabéhanna musnah ukur hiji nu salamet anu dijadikeun imah keramat. Masarakat Cikondang dibagi dua nya éta Cikondang jero jeung Cikondang luar, éta hal bisa dibédakeun tina wangunan imahna. Cikondang jero, tabu ngagunakeun kenténg pikeun suhunan imah, teu narima listrik, jeung sagalana masih kénéh alami, dina alat-alat dapur pantang ngagunakeun barang anu sipatna gampang peupeus saperti gelas atawa piring anu bahan bakuna tina beling. Tapi ngagunakeun gelas atawa piring anu dijieunna tina séng. Pangna tabu ngagunakeun kenténg pikeun suhunan imah dumasar tetua kampung, nyebutkeun “menya jalma hirup kénéh geus dirurub atawa dikubur ku taneuh”. Sanajan saenyana mah jalma asalana tina taneuh tur balik deui kana taneuh. Ku sabab kitu maranéhna ngagunakeun injuk pikeun suhunan imahna. Pikeun Cikondang luar geus kakeunaan ku kamajuan téhnologi saperti narima listrik, wangunanna geus maké témbok jeung suhunanna maké kenténg, kitu deui alat dapurna geus pada modérn. Kayaan alam Kampung Cikondang Lahan anu dipimilik Kampung Cikondang saloba 3 héktar. 0,75 hektar dipaké pikeun aréa sawah, 0,75 héktar pikeun lahan palawija, jeung sésana pikeun leuweung keramat. Sakabéhna dicekel ku kuncén. Ti mimiti ngadeg Kampung Cikondang, geus sababaraha kuncén anu dipercaya pikeun ngarawat ieu Kampung di antarana: Kuncén kahiji mimiti ti abad ka-17 nya éta Ma Empuh; Kuncén kadua abad 18 nya éta Mama Akung; Kuncén katilu abad 19 nya éta Anom Idil; Kuncén kaopat diteruskeun ku Anom Rukman (incu anom Idil); Kuncén kalima nya éta Anom Rumbia; Kuncén kagenep nya éta Anom Samsa, jeung nepi ka ayeuna kakuncénan dicepeng ku Anom Juhana anu mangrupa kuncén katujuh. Tanah adat Kampung Cikondang disebut tanah Awisan. Kakayaan Kampung Cikondang: Imah Adat anu maké balé nya éta tempat ngareureuhkeun awak sanggeus capé anu nyanghareup ka belah wétan. Imah adat miboga hiji panto, lima jandéla jeung PPG © 2018
PPG © 2019
123
Modul
5
salapan sarigsig. Éta kabéh mibanda harti, panto hiji hartina asal muasal diri urang nya éta ti Allah SWT jeung ukur ka hadirat Allah SWT deui urang balik. Lima jandéla mibanda harti rukun islam anu jumlahna lima. Jeung salapan sarigsig nya éta wali songo anu jumlahna salapan. Ayana wali songo dipercaya, wali songo geus milu nyebarkeun agama Islam di Kampung Kapercayaan Masarakat Kampung Cikondang Masarakat Cikondang ngagem agama Islam tapi tetep percaya kana kapercayaan-kapercayaan anu sipatna tadisi. Upacara Ruat di Kampung Cikondang Ruat Lembur Dumasar kapercayaan Kampung Cikondang ngaruat asal kecap tina ngaluat, ngaluat nya éta ngaruang atawa ngubur hulu embé atawa hulu hayam pikeun nyumponan kabiasaan adat. Ruat lembur mangrupa bentuk upacara adat kampung Cikondang anu ditempatkeun di tengah lembur, dilaksanakeun ku sesepuh-sesepuh Kampung Cikondang. Dipercaya masarakat yén éta sesepuh apal ka na tata cara ngaruat. Ruat Bumi Mimiti ngadegkeun bumi, imah atawa gedong, kudu diruat heula, nya éta disebut ruat bumi, bédana jeung ruat lembur husus jang ruat bumi mah nu dikubur nya éta hulu hayam. ditambahna sarat pakéan sapangadeg, ti nu kagungan bumi jeung paré sageugeus. Acara ruatanna ditepikeun di tengah imah rangkay, di unggal juru maké tanda sawén tangkal tiwu jeung opieun tina hahampangan, sarupaning kupat leupeut, tangtang angin, opak, ranginang, kolontong, jeung ampéang. Katambah seureuh jeung jambé. Ruat Solokan Adat turun-tumurun ti alam katukang, anu kacida dipupustina, antusias masarakat Cikondang Désa Lamajang, ka nu ngaran hajat solokan. Sagala tatabeuhan réog, kendang penca dibawa leumpang mapay solokan, rahayat sadésa daratang. Mawa tumpeng ka nu ngaran huluwotan, sungapan asupna cai ka na solokan atawa irigasi kiwari mah. Maké domba atawa embé keur ngaruatna, duit kencringna ogé kudu loba pisan keur ngawur solokan. Daging embé dibagikeun ka pagawé matuh di éta solokan, disebut saganting séwang. Tujuanna sangkan cai anu ngalir teu aya eureunna, lancar tur salamet. Ruat Hajat Ruat hajat biasa dilaksanakeun lamun rék nyunatan, cukup ku meuncit hayam. Huluna sok dikaluat, dilaksanakeun ku sesepuh nu ahlina ngjalankeun ruatan. Kitu péréléan Kampung adat Cikondng téh, masarakat adatna miboga idéntitas social budaya anu béda (unik). upacara ritual mangrupa bentuk tina 124
PPG © 2019
Modul
5
budaya anu unik. Tina éta upacara ritual lahir ajén-ajén anu penting patali jeung kahirupan sasama manusa, pangéran katut alamna, hususna pikeun masarakat Sunda. Ruatan mangrupa wangun upacara tradisi masarakat Kampung Cikondang anu tujuanna salian ti miara jeung ngamumulé budaya Sunda ogé ngahangkeutkeun tali mimitran anggota masarakatna. Dumasar éta hal sosiokultural dijadikeun tilikan dina ieu panalungtikan. Bukti ngahangkeutkeun tali mimitran katitén dina ruat hajat, masarakat Kampung Cikondang silih bantuan dina ngagelar acara hajat. Dina ruat solokan, masarakat Kampung Cikondang mawa tatabeuhan mapay-mapay jalan nepi ka huluwotan cai pikeun ngalaksanakeun ritual sangkan cai tetep ngagolontor taya béakna. Kitu raména masarakat Cikondang dina ngagelar éta upacara, hasilna ngaronjatkeun koordinasi jeung konsolidasi antara wargana. d) Kompeténsi Dasar Matéri Laporan Kagiatan Fakta: Pikeun ngarojong pangajaran kaparigelan nulis laporan kagiatan bakal leuwih anteb lamun dimimitian ku nepikeun contona. Rupa-rupa conto téks laporan kagiatan anu sumebar dina sawatara media bisa dijadikeun bahan pangajaran. Guru bisa midangkeun rupa-rupa téks laporan kagiatan téh hasil maluruh tina rupa-rupa sumber bacaan atawa référénsi séjénna, kayaning buku, koran, majalah, internet, jeung sajabana. Conto matéri laporan kagiatan upamana, ngalaksanakeun kagiatan nu aya di sakola, boh acara sakola nu resmi boh acara organisasi sakola nu teu formal.
Konsép jeung prinsip: Téks laporan kagiatan diwangun ku genre déskripsi, pikeun niténan bagbagan unggal wangun téks bisa diilikan dina bagian tiori.
Prosédur: Tatahar pikeun nyieun téks laporan kagiatan di antarana: 1) tangtukeun kagiatan nu geus dilaksanakeun, 2) eusi nu ngawengku hasil pelaksanaan kagiatan,
PPG © 2018
PPG © 2019
125
Modul
5
3) kacindekan nu ngawengku kakurangan/rékoméndasi ka pihak nu ngarojong acara.
Conto materi laporan kagiatan:
Laporan Kagiatan Pagelaran Kasundaan SMP Negeri 1 Cisaat Taun 2015 Pasanggiri Kasundaan mangrupa kagiatan anu mimiti diayakeun di SMP Negeri 1 Cisaat. Ieu kagiatan téh mangrupa tarékah pikeun mekarkeun tur ngoronjatkeun kamampuh siswa dina widang kasundaan sarta pikeun ngajaga, ngalarapkeun tur ngamumulé budaya Sunda. Ieu kagiatan téh dilaksanakeun: 1) Bubuka Kagiatan jeung Pasanggiri Dinten : Salasa, Rebo, jeung Kemis Ping : 15 – 17 Desember 2015 Tabuh : 13.00 – 16.00 WIB 2) Pagelaran jeung Panutupan Kagiatan Dinten : Jumaah Ping : 18 Desember 2015 Tabuh : 13.00 – 16.00 WIB Pamilon Kagiatan Anu jadi pamilon dina ieu kagiatan téh nyaéta sakumna siswa kelas VII jeung VIII. Jumlah pamilon diwatesanan dina unggal widang perlombaan. Unggal kelas ngirimkeun pamilonna masing – masing dua urang dina unggal widangna. Hasil kagiatan Nu pinunjul dina Pasanggiri di antarana: No. 1.
Pasanggiri Sajak
2.
Aksara Sunda
3.
Biantara
4.
Carpon
126
PPG © 2019
Waktu 15 Desember 20151. 2. 3. 15 Desember 20151. 2. 3. 16 Desember 2015
Pinunjul M. Lutfi (8A) Winda Oktaviani (7C) Nazila Rahma (8E) Salman Alfarisi (8D) Susan Susanti (8A) Rizal Syamsul (7F) 1. Salsabiela Putri (8B) 2. Abdul Latief (7A) 3. M. Ridho (8C) 16 Desember 20151. Lusi Lupita (8F) 2. Shera Mustika (8B) 3. Deni Suhendra (8C)
Modul
5
No. 5.
Pasanggiri Pupuh
6.
Ngadongeng
Waktu 17 Desember 20151. 2. 3. 17 Desember 20151. 2. 3.
Pinunjul Neng Rahmi (8F) Irma Alfiani 8E) Adnan Firdaus (8C) Adamul Fahmi (8A) M. Fikri Dzulfikar (7D) Nika Novianti (8C)
Kahéngkéran Kagiatan Kagiatan Pagelaran Kasundaan taun 2015 lumangsung kalawan lungsurlangsar, taya halangan harungan, dina ayana gé ukur bagian téknis hungkul nu bisa langsung diréngsékeun. Ieu hal bisa ngawujud ku ayana gawé bareng réngréngan panitia. Kacindekkan Kagiatan Pagelaran Kasundaan ieu lumangsung lancar sanajan masih loba kakuranganna di antarana kurangna korsi tempat para supporter patandang, lantaran nu datang bisa ti pihak kulawarga siswa ogé. Rékoméndasi Mugia kagiatan ieu bisa terus dilaksanakeun deui sarta kakurangankakurangan anu aya dina ieu kagiatan bisa diréngsékeun kalayan lancar. (dicutat tina http://sekarwinasih.com/2016/03/contoh-laporan-kegiatan-basasunda_2.html) Sual waragad bisa diasupkeun atawa henteu kana laporan kagiatan, tapi pikeun laporan pertanggungjawaban mah wajib kudu aya laporanana, sabab laporan keuangan biasana misah jeung laporan hasil kagiatan.
e) Kompeténsi Dasar Matéri Pangalaman Lalampahan Fakta: Pikeun ngarojong pangajaran kaparigelan nulis téks pangalaman pribadi bakal leuwih anteb lamun dimimitian ku nepikeun contona. Rupa-rupa conto téks pangalaman pribadi anu sumebar dina sawatara média bisa dijadikeun bahan pangajaran. Guru bisa midangkeun rupa-rupa téks pangalaman pribadi téh hasil maluruh tina rupa-rupa sumber bacaan atawa référénsi séjénna, kayaning buku, PPG © 2018
PPG © 2019
127
Modul
5
koran, majalah, internet, jeung sajabana. Conto matéri pangalaman pribadi upamana, lalampahan wisata ka luar negri, atawa lalampahan di tempat wisata lokal.
Konsép jeung prinsip: Téks lalampahan/pangalaman pribadi diwangun ku téks pangalaman pribadi atawa recount, pikeun niténan bag-bagan unggal wangun téks bisa diilikan dina bagian tiori.
Prosédur: Tatahar pikeun nyieun téks pangalaman lalampahan di antarana: 1) nangtukeun tujuan (oriéntasi) lalampahan di mana, iraha, jeung saha, 2) nulis kajadian penting nu kaalaman, 3) koméntar pribadi salaku panutup/simpulan tina kagiatan nu dicaritakeun.
Conto materi laporan kagiatan:
Libur peré sakola ayeuna, kuring sakulawarga indit ka Pangandaran, nu aya di Ciamis, Jawa Barat. Saking atohna, kuring geus nyiapkeun sagala rupa bekel ti peuting kénéh kayaning baju, kamera, dahareun, jeung nu séjénna. Kuring indit maké mobil ti bandung kira-kira jam 5 subuh, sangkan teu keuna ku macet. Sabenerna kuring téh tunduh kénéh kudu indit subuh tuturubun, tapi da atoh wéh da hayang gera nempo pantai téa, kacipta hiliwirna angin jeung jegurna ombak gening. Kira-kira 8 jam perjalanan téh, barang nepi kuring jeung kulawarga langsung baé ngampar samak di basisir pantai, bari murak bekel. Hehee! Tah lebah dieu aya kajadian lucu, keur ditawaran olahraga air ku si Emang-emang nu loba tatona, barang nyobaan gening kudu mayar nepi ka 100 rébu, euleuh barag ditagih téh dina dompét ukur aya 20 rébu, da teu tatanya heula salah kuring téh. Antukna dipangmayarkeun ku Bibi da harita tataékan téh jeung Bibi. Alhamdulillah! Tuluy kuring nyieun istana pasir, méng bal, ngojay, jeung fofotoan. Sabab ombakna keur pasang, kuring teu wani ngojay jauh. Teu karasa panon poé geus surup, kuring diuk bari ninggali kaéndahan pantai dibarengan jeung dawegan ngora. Resep kacida ulin ka pantai téh keur mah karék bisa nempo laut téh, éndah kacida, nuhun Gusti parantos maparin kaéndahan alam nu sakitu éndahna.
128
PPG © 2019
Modul
5
(Dicutat kalayan geus diropéa tina https://basasunda.com/pengalaman-liburan-ke-pantai/)
f) Kompeténsi Dasar Matéri Resénsi Pilem Fakta: Pikeun ngarojong pangajaran kaparigelan nulis téks résénsi pilem bakal leuwih anteb lamun dimimitian ku nepikeun contona. Rupa-rupa conto téks laporan kagiatan anu sumebar dina sawatara média bisa dijadikeun bahan pangajaran. Guru bisa midangkeun rupa-rupa téks résénsi/review téh hasil maluruh tina rupa-rupa sumber bacaan atawa référénsi séjénna, kayaning buku, koran, majalah, internet, jeung sajabana. Conto matéri résénsi téh bisa dina wangun pilem, buku, musik, jeung pintonan.
Konsép jeung prinsip: Téks résénsi téh bisa diwangun ku sababaraha génré nu diwewegan ku arguméntasi.
Prosédur: Tatahar pikeun nyieun téks résénsi pilem, buku, musik atawa pintonan di antarana: 1) posisi nu ngarésénsi 2) koméntar kana buku, pilem, musik, jeung pintonan nu keur dirésénsi 3) negeskeun Bisa ditulis heula idéntitas buku, pilem, musik, jeung pintonan nu dirésénsi, tuluy nyieun ringkesanna, tah pamungkas pesek pangresep sadérék kana éta buku, pilem, musik, jeung pintonan, béré komentar sarta tegeskeun naon nu diajén téh. Conto materi résénsi: Purnama Alam Jilid I Pangarang : R. Suriadirédja Penerbit : Proyék Penerbitan Buku Bacaan dan Sastra Indonesia dan Daérah DEPDIKBUD Jakarta 1978 PPG © 2018
PPG © 2019
129
Modul
5
Ikhtisar (Ringkesan Carita) Di hiji nagri karajaan Riskomar anu Ratuna Sri Maha Déwa Pramayon boga budak lalaki nu kasép taya tandingna kamashur kamana-mana, kakasihna Purnama Alam. Purnama Alam dipikacinta ku loba wanoja, nepi ka putri ti nagri Ambarak anu kakasihna Déwi Kaswati bogoheun pisan ka Purnama Alam, Ratu Ambarak aya kahayang rék ngajodokeun anakna ka anak Ratu Pramayon, tapi harita Purnama alam nolak, alesannana yén Purnama alam baris ngalalana heula néangan élmu kaagamaan. Teu lila ti dinya dikirim Pangéran Anom ka hiji pasantrén anu aya di gunung Gurangsarak, ari nu jadi sesepuh di éta pasantrén nya éta Rési Muhamad Kurbah, ulama anu dipihormat tur luhung élmuna. Purnama alam junun pisan diajar bagbagan agama, anjeunna tara kaluar lamun lain rék ka cai mah. Rési kurbah nyaaheun pisan ka Purnama alam lantaran budakna rajin tur pinter, dibéré élmu langsung nerap. Rési Muhamad Kurbah miboga anak awéwé nu geulisna taya tandingna, tara kaluar ti imah ari lain rék diajar agama mah tur luhung kaimanannana, kakasihna Déwi Kania. Kania geus apaleun yén aya santri ti karajaan Riskomar anu kacida kasépna, tapi Déwi kania sorangan tacan pernah tepung. Teu lila ti dinya bubuhan geus takdir, patepung Purnama Alam jeung Déwi Kania anu antukna silih resep tur dikawinkeun ku Sang Resi, Bapana Déwi Kania. Purnama alam kawin jeung Déwi Kania tapi teu direstuan ku sang Ratu Pramayon. Purnama alam ngirim surat ka Sang Ratu Pramayon, méré iber yén manéhna geus kawin ka anak Rési Muhamad Kurbah di pasantrén Gurangsarak, barang maca éta surat Sang Ratu kacida bendunna malah nitah pangawalna balik deui ka Gurangsarak titah mawa Purnama alam balik ka karaton, patih tur ponggawa dititah nyusul Purnama alam. Datang ka karaton Sang pangéran nepungan bapana uplek ngobrol pangéran Putra jeung Ratu katut Praméswarana. Nu munjungan ti heula nya éta sang Praméswara ningal Déwi kania kacida hookeunnana lantaran aya wanoja nu asalna ti gunung tapi rupana taya tandingna, Praméswara nyaaheun pisan ka Déwi kania nu tadina keuheul barang ningal mah langsung nyaaheun komo barang ningal yén Déwi kania bisa masak pasakan karajaan mah, sakitu nyaaheunna sang Praméswara. Kitu deui sang Ratu teu lila barang geus wanoh mah sarua nyaahna ka Déwi kania. Kulantaran geus lila surat Ratu Ambarak teu dibales ku Sang Pramayon, Ratu Ambarak geus teu bisa nungguan deui komo geus meunang warta yén Purnama alam geus balik masantrén, Ratu Ambarak nitah patihna anu gagah tur sakti mandraguna nya éta Kumba Aringaring pikeun nyulik sang Pangeran Putra. Siti Kaswati geus mindeng sasambat hayang pisan gaduh carogé ka Purnama alam malah lamun teu laksana rék maéhan manéh. Waktu pangéran Putra keur mandi jimatna dilaan tur kasilep ku ajian Patih Kumba Aringaring nepika les teu inget. Déwi kania diusir ti karajaan. Tuluy lunta nepi ka cicing di hiji tempat nya éta Mesjid Binarum Kania, mesjid anu bisa ngomong tur mubyar cahyana, wangunanna dilapis emas jeung permata. Déwi Kania cicing tapa di éta masjid sanggeus meunang ilapat tan wujud, nu méré 130
PPG © 2019
Modul
5
ilapat téh nya éta kai ragawati nitah sangkan Déwi kania tumetep di éta tempat pikeun tapa nepika meunang kasampurnaan. Pangéran Putra waktu tepung jeung Siti kaswati kacida sieuneunna lantaran titingalian pangéran Putra ka Siti Kaswati dina wujud aslina nya éta siluman anu sihungan siga barong. Siti Kaswati barang ningal Pangéran Putra langsung ngarontok nagkeup, dihaling ku pangéran putra nepi ka kababuk ahirna pingsan, Pangéran Putra diasupkeun ka karangkéng. Ahirna ditenung sang Pangéran Putra ku Patih Ambarak dibuang ka Karang-panyiksaan guha Bungbungumur, Banjar karang nagri tolong-téléngan. Sang Prabu Saksaria Ratu nagri Tolong-téléngan anu boga guha racun ngagaduhan putra istri kakasihna Ratna Suminar katelah putri Jin anu sakti tur geulis kawanti-wanti yuswana tujuh walas taun tur tacan carogéan kasasaha nampik malah sok maén labrak ka nagara anu geus kumawani ngalamar manéhna. Harita Ratna Suminar geus lila teu marios karang-panyiksan, anjeunna hayang ulin ka guha lantaran meunang iber yén racun-racun nu aya di guha téh leungit teuing kamana sanggeus patung tenungan Ratu Ambarak datang. Barang datang Sang Putri marios tur ningal patung tenungan, sang Putri resep ningali hiji arca nepi ka bogoh. meunang warta yén anu ditenung téh kakasihna Purnama Alam anak Ratu Pramayon ti nagri Riskomar di tenung ku Ratu Ambarak lantaran geus nolak kawin jeung Siti Kaswati putra ratu Ambarak. Éta arca rék dipindahkeun ku sang Putri ti Jurung-Pajarangan tapi barang rék dibuka pantona teu kiat mukana lantaran hawa panas ti jero kamar éta, geus dicoba ku para mantri anu aya dikarang-panyiksan pikeun muka éta panto taya nu bisaeun lantaran ku héab panasna téa, dicobaan ku sang Putri maké rupa-rupa ajian tapi boro-boro muka mental kabéh ajian sang Putri nepi ka para mantri rada nyeungseurikeun pari polah Sang Putri. Teu lila ti dinya lantaran Sang Putri geus tapa teu nginum katut dahar dibaturan ku patih Ginggi, ahirna meunang ilapat sora tan wujud yén mun hayang bisa mindahkeun tur nyalametkeun éta arca Sang Putri kudu ngambah dunya kamanusaan guguru ka hiji wiku anu aya di Gunung Binarum, Pramanik wastana anu geus nyangking raraga kasampurnaan. Ti dinya Ratna Suminar dibaturan ku mantri-na Ginggi indit ngapung di awang-awang. Eureun di hiji gunung tempat ayana kai Langlasona Nyi Putri panggih jeung para ponggawa tur patih jeung Ratuna. Sanggeus ditunya-tanya yén rombongan ponggawa téh asalna ti karajaan Banuya Ratuna nya éta Raraspéndi dibaturan ku Rési Géndrata anu geus dianggap dulur ku Raraspéndi. Raraspéndi téh titahan Ratu Ambarak pikeun merangan nagri Riskomar tur maténi Ratuna nya éta Sang Maha Ratu Pramayon, dikawal ku Patih Kumba Aringaring salaku saksi, lantaran lamun teu nepi ka ngancurkeun Nagri Riskomar tangtu hukum gantung pikeun Sang Ratu Banuya. Nyi putri keuheul ka Patih Kumba anu geus nenung Sang Pangéran Purnama nitah Ginggi pikeun néangan patih Kumba sangkan dijadikeun gaganti parab werejit. Teu kahaja panggih di awang-awang digelutan nepi ka patih Kumba rag-rag pisan di luhureuh kai Langlangsona tegal Sulungtubu, barang nyusul ka éta tempat panggih jeung Ratu Banuya jeung Rési Géndrata. Sanggeus cacarita Rési PPG © 2018
PPG © 2019
131
Modul
5
Gendrata piunjuk terangna masjid Binarum kania tur Pramanik anu mungguh di éta tempat, atuh nyi Putri Jin atoheun pisan. Indit Nyi Putri milari nagri Riskomar ngapung di awang-awang nepi ka ningali hiji nagri anu keur ngaruat maké dupa seungitna nepi ka awang-awang, turun Nyi Putri di éta tempat, kabéh jalma nagri Riskomar reuwas tur hookeun pisan barang ningal hiji putri turun ti langit bari geulis tur gagah katingalna, disambut ku para patih nepi ka diiringkeun ka karaton. Ngobrol jeung Ratu Pramayon diunjuk pamaksudan datang nepikeun iber yén nagri Riskomar rék dimusnahkeun ku Nagri Ambarak, putri jin bisa nulungan lamun Déwi Kania bisa panggih jeung manéhna lantaran Nyi Putri meunang ilapat yén lanceuk manéhna Sang Nurjaman keur gering bakal cageur ku pituduh Déwi Kania. Barang tadi Nyi Putri nyebat-nyebat Sang Nurjaman atuh Mandrawati langsung atoh tur hayang geura balik ka nagrina tapi dihalangan manten ku Sang Ratna Suminar. Geus ngadéngé cacaritaan patih Mandrawati nyebut-nyebut Déwi Pramanik, Putri Ratna Suminar langsung waé hayang dianteurkeun pikeun nepungan sang Déwi sangkan panggih pamaksudan. Talété nyarita ka Déwi Pramanik ngunaan pamaksudan datang ka Déwi Pramanik lantaran hayang nyalametkeun arca anu ditenung ku Ratu Ambarak ngaran éta arca nya éta Purnama Alam, Sang Déwi barang nguping murubuy cipanon tur cacarita pasti aya ilapat lamun geus deukeut kana waktu nyalametkeun Purnama alam. Hiji waktu lantaran geus meunang pangjurung ti Mesjid Binarum Kania pikeun nyalametkeun Sang Raja Putra, dua Putri arindit ngambah gunung jeung leuweung. Nepi ka tempat anu dituju nya éta gunung Sirkawur tempat cicingna dua tukang tani nya éta Turna jeung Turni. Carita Turna jeung Turni yén baheula aya karajaan Sulungtubu Ratuna nya éta Langlangsonaji kagungan dua putra ari teu lila putra nu hiji ical teuing kamana kabéh pada néangan kitu deui Paman Turna barang balik deui, nagara katut rahayatna geus ilang musnah “paman jeung bibi lulanglingling harita tumetep waé di gunung Sirkawur”, ari dua putra éta téh nu hiiji ngaran Raraspéndi, nu diculik leungit Putri Ratna Suminar. Sanggeus cacarita Bibi Mandrawati dititah mikeun surat pikeun kang Raraspéndi jeung Ginggi titah mawa Kumba ka Sirkawur. Di nagri Tolong-téléngan Sang arca geus dipindah tempatkeun ka rohangan putri Ratna Suminar. Harita Sang Kumba geus ditunda di Karang-Panyiksan pikeun parab racun. Carita Ratna Suminar sanggeusna rapat jeung lanceukna Raraspéndi, balik ka tempat pasanggrahan barang néang sang Déwi, sang Déwi leungit katut Maneci pengawalna. Teu lila Sang Pangéran sadar tuluy ngobrol jeung Rési Komartohidi kadéngé ku Sang Putri Pramanik teu kuat hayang gera tepung jeung babawaan Maneca lantaran apal kana sorana yén nu keur ngobrol téh teu salah Sang Pangéran Putra, kitu deui Sang Pangéran Purnama ngadéngé nu keur ngobrol di luar asa sora Déwi Pramanik. Barang Panto di buka ku Sang Pangéran Putra geus henteu samar deui. Komentar kana Karya Pangarang ngagambarkeun suasana karaton/ karajaan, dina nyaritakeun tokoh-tokohna lolobana nyaritakeun Ratu jeung kahirupan karatuannana. Saperti wawacan-wawacan séjénnna atawa carita-carita baheula, tangtu kahirupan harita 132
PPG © 2019
Modul
5
sok dipatalikeun jeung sipat mistis. Ngalaman cocoba anu beurat nepi ka ahirna panggih jeung kabahagéaan. Kitu ogé anu digambarkeun ku R. Suriadirédja dina ngagambarkeun tokoh anu loba ngalaman cocoba. Tokoh Purnama alam gara-gara nolak dijodokeun jeung Putri Ambarak, dihukum nepi ka ditenung, bisa salamet téh sanggeus aya pitulung ti kawasa Hyang widi ti dinya teu buru panggih jeung Déwi Kania, meunang heula hahalang nepi ka bisa panggih jeung Déwi Kania tur meunang kabagjaan. Kitu ogé tokoh Déwi Kania, dicaritakeun santri anu geulis asal ti gunung, kawin jeung putra Raja meunang cocoba, diusir ti karaton, lunta ka gunung tumetep di gunung ahirna pinanggih kabagjaan lantaran geus nyangking élmu nu luhung. Kusabab kitu sacara teu langsung pangarang méré gambaran yén mun hayang meunang kasampurnaan kudu heula tahan cobaan, bisa ngajalankeun cocoba éta kalawan yakin, kakara bisa jadi jalma anu sampurna. Ngeunaan kahirupan masarakat handap pangarang teu pisan ngagambarkeun kahirupan masarakat priai sacara jembar ukur saliwatan waé éta ogé pikeun ngalengkepan carita hiji nagara lantaran tanpa masarakat moal bisa disebut ayana hiji nagara. Ku kituna perlu pisan maca-an karya klasik Sunda téh, salian bakal pogot kana caritana ogé teu saeutik ajén nu bisa dilarapkeun kana kahirupan, upamana, kudu tuluy néang élmu nelpi ka mana waé, upama dilarapkeun kana kahirupan kiwari mah gening ku masantrén téh barudak bisa diajar leuwih mandiri, tanggung jawab, ogé luhung élmu kaagamaanana. g) Kompeténsi Dasar Matéri Tarjamahan Fakta: Pikeun ngarojong pangajaran kaparigelan nulis téks tarjamahan bakal leuwih anteb lamun dimimitian ku nepikeun contona. Rupa-rupa conto téks tarjamahan anu sumebar dina sawatara média bisa dijadikeun bahan pangajaran. Guru bisa midangkeun rupa-rupa téks tarjamahan téh hasil maluruh tina rupa-rupa sumber bacaan atawa référénsi séjénna, kayaning buku, koran, majalah, internet, jeung sajabana. Conto matéri tarjamahan mah bisa naon waé bisa narjamahkeun resép, narjamahkeun buku jrrd.
Konsép jeung prinsip: Téks tarjamahan kudu merhatikeun sawatara aspék nyaéta kaédah tata basa jeung rasa basa, lain hartina kudu narjamahkeun perkecap.
PPG © 2018
PPG © 2019
133
Modul
5
Prosédur: Tatahar pikeun nyieun téks tarjamahan: 1) nyiapkeun téks nu rék ditarjamahkeun, 2) dibaca kalayan gemet, dipipaham maksudna, 3) prak narjamahkeun boh tina basa Indonésia kana basa Sunda, boh tina basa asing.
Conto materi téks tarjamahan: GARANG ASAM Judul mah teu kudu ditarjamahkeun Bahan: 1 ekor (900 g) ayam 250 g kol 12 buah belimbing sayur 5 buah cabai merah 5 buah cabai hijau 4 sdm minyak goreng, untuk menumis 2 batang serai, memarkan 5 lembar daun jeruk ½ sdm gula pasir 1000 ml air Bumbu yang dihaluskan: 12 butir bawang merah 5 buah cabai merah 6 siung bawang putih 1 ½ cm kunyit 2 ½ cm jahe 2 cm lengkuas 2 sdt ketumbar ½ sdt jintan 1 sdt merica 3 sdt garam Cara membuat: Potong-potong ayam menjadi 20-24 bagian Iris kol ukuran 2 ½ x 2 ½ cm Belimbing dibelah dua dan cabai diiris 1 cm Panaskan minyak goreng, tumis bumbu halus, masukkan serai, daun jeruk, dan gula Setelah baunya harum, masukkan ayam
134
PPG © 2019
Bahanna Hayam 900 gr Engkol 1/4 kg Balimbing sayur 12 siki Sambarana Cabé beureum 5 siki Cabé héjo 5 siki Minyak goréng 4 sdm Séréh 2 gagang teukteuk Daun jeruk 5 lembar Gula bodas ½ sdm Cai hérang 1000 ml Sambara nu dilembutkeun: Bawang beureum 12 guruntul Bawang bodas 6 sihung Konéng ½ cm Jahé 2 ½ cm Laja 2 cm Katuncar 2 sdt Jinten ½ sdt Lada 3 sdm Uyah 3 sdt. Prakprakanana Hayam dikeureutan jadi 20 nepi ka 24 keureut. Engkol disiksikan. Balimbing waluh dibeulah dua. Cabé disiksikan kira-kira ukuranana 1 cm. Bawang beureum, bawang bodas, konéng, jahé, laja, katuncar, jinten, lada, jeung uyah dilembutkeun.
Modul
5
Aduk hingga ayam kaku, tutup panci dan ungkep selama 10 menit Setelah airnya mengering, masukkan 1000 ml air, masak hingga mendidih Kecilkan apinya dan masak hingga mendidih Kecilkan apinya dan masak sampai ayam empuk Masukkan kol, belimbing, dan cabai Masak sampai seluruh bahan layu, masukkan air asam jawa Aduk, angkat
Ngolahanana Minyak dipanaskeun tuluy asupkeun bungbu nu dilembutkeun téa tuluy oséng. Brus séréh, daun jeruk, jeung gula sanggeus seungit tuluy brus asupkeun hayamna. Hayamna digalokeun nepi ka asak ungkeb salila 10 menit bari pancina ditutupan. Sanggeus caina saat, asupkeun deui cai 100ml antep nepi ka ngagolak, tong poho leutikan seuneuna. Pasak hayam nepi ka hipu. Brus engkol, balimbing, jeung cabé, tungguan nepi ka asak. Cur cai asem jawa galokeun kurah karéh, jait tuluy idangkeun. (Dicutat tina matéri tiori nulis di kelas DPBS)
Upama narjamahkeun resép kadaharan, kudu disaluyukeun jeung runtuyan téks Sundana sanajan éta resép téh nyokot tina resép nu maké basa séjén.
h) Kompeténsi Dasar Matéri Aksara Sunda Fakta: Pikeun ngarojong pangajaran kaparigelan nulis aksara Sunda bakal leuwih anteb lamun dimimitian ku nepikeun contona. Conto Guru bisa midangkeun ruparupa matéri aksara Sunda téh hasil maluruh tina rupa-rupa sumber bacaan atawa référénsi séjénna, kayaning buku, koran, majalah, internet, jeung sajabana.
Konsép jeung prinsip: Matéri aksara Sunda kudu merhatikeun conto kalengkepan rupaning aksara Sunda.
Prosédur: 1) Siapkeun heula téks aksara Sunda, 2) Baca tuluy apalkeun rupaning aksarana, PPG © 2018
PPG © 2019
135
Modul
5
3) Jieun sarta kréasikeun dina wangun surat, sajak, atawa wangun séjénna. Tatahar pikeun nyieun aksara Sunda: Bisa ngagunakeun rupaning model sangkan siswa kataji kana ieu matéri. Rupaning modél bisa tina kartu nu diaksara Sundaan, tuluy ké siswa nebak éta aksara ogé nuliskeuna. Conto matéri: Aksara Sunda ngalagena.
Conto paragrap tina aksara Sunda
Dicutat tina sawatara Sumber. Sakumaha jalma gubrag ka alam dunya téh sipatna merdika jeung boga martabat katut hak-hak anu sarua. Maranéhna dibéré akal jeung haté nurani, campur-gaul jeung sasamana aya dina sumanget duduluran.
3. Padika Pangajaran Kaparigelan Nulis Basa Sunda Padika pangajaran kaparigelan nulis teu bina ti pangajaran-pangajaran bidang studi anu séjénna. Tapi saméméhna urang kudu wanoh heula kana kecap padika. Kecap padika dina Kamus Basa Sunda LBSS (2007), sarua hartina jeung métode (Wal.), cara ngalaksanakeun sarupaning pagawéan sahadé-hadéna. Dina ieu pedaran larapna éta kecap baris dipuseurkeun kana métode pangajaran.
136
PPG © 2019
Modul
5
Metode pangajaran nyaéta hiji stratégi atawa taktik dina ngalaksanakeun kagiatan pangajaran di kelas nu dilaksanakeun ku guru pikeun ngahontal tujuan pangajaran nu geus ditangtukeun. Guru dipiharep bisa ngalarapkeun métode pangajaran anu merenah dina hiji kagiatan pangajaran. Métode anu dipaké kudu diluyukeun jeung karakteristik bahan ajar katut kasang tukang karakter siswa anu diajarna. Ku cara merhatikeun éta hal dipiharep pangajaran bisa lumangsungna teu ukur lancar, tapi dibarung ku ngaronjatna motivasi diajar dina diri siswa, tumuwuhna rasa resep pikeun diajar, genah, tumaninah, tur bisa nyangking matéri kalawan nyerep sabab métodena merenah. Nepikeun matéri pangajaran tanpa merhatikeun métode diajar kawasna baris ngurangan ajén tina éta kagiatan diajar. Sajaba ti éta siswa bakal ngarasa bosen lantaran pangajaran lumangsungna monoton. Ari pangajaran nyaéta kagiatan guru nu maneuh dina luyu jeung rancangan intruksional sangkan siswa diajar kalawan aktif nu dibarung ku nyadiakeun sumber diajarna. (Dimyati & mudjiono, 2005). Pangajaran ogé disebut prosés nu sistematis ngaliwatan tahapan ngararancang, ngalaksanakeun, jeung meunteun (UUSPN No 20 th 2003). Pangajaran mangrupa prosés interaksi siswa jeung guru katut sumber diajar nu lumangsung dina hiji lingkungan diajar. (Joyce & Weil, dina Dedi Dupriawan jeung Benyamin Suranega, 1990). Pangajaran téh sagala kagiatan nu dirarancang ku guru pikeun ngabantu siswa ngulik élmu panemu katut ngaronjatkeun kamampuh diri jeung ngajegkeun ajén nu anyar dina hiji proses anu sistematis ngaliwatan tahapan ngararancang, ngalaksanakeun jeung ngévaluasi dina nu lumangsung dina konteks Kagiatan pangajaran. (Knirk & Gustafon, 2005). Dina pangajaran téh aya tujuan. Ari tujuan pangajaran salah sahiji sumbangan nu kawilang penting pikeun kagiatan pangajaran sumbangan ti aliran psikologi behaviorisme. Gagasan perluna tujuan dina pangajaran mimiti diwanohkeun ku B.F. Skinner dina taun 1950. Satuluyna dirojong ku Robert Mager dina taun 1962 dina buku nu judulna Preparing Instruction Objective. Nya ti taun 1970 nepi ka PPG © 2018
PPG © 2019
137
Modul
5
kiwari éta tujuan pangajaran diterapkeun di sakumna kagiatan pangajaran di unggal Lembaga atikan jeung unggal widang studi. Upaya ngarumuskeun tujuan pangajaran kawilang mangpaatna pikeun guru jeung siswa. Nana Syaodih Sukmadinata (2002) ngaidéntifikasi 4 (opat) mangpaat tina tujuan pangajaran, nyaéta: 1) ngagampilkeun nepikeun maksud kagiatan diajar ka siswa, sangkan siswa bisa ngalaksanakeun kagiatan diajar kalawan mandiri; 2) ngagampilkeun guru milih jeung nyusun bahan ajar; 3) ngabantu ngagampilkeun guru guru nangtukeun kagiatan diajar sarta milih média pangajaran; jeung 4) ngagampilkeun guru ngalaksanakeun proses meunteun. Pikeun mikanyaho hasil diajar diayakeun evaluasi. Salah sahiji alat évaluasi anu disusun ku guru téh di antaran soal. Soal salah sahiji alat évaluasi pikeun ngumpulkeun data ngeunaan tahapan kamajuan atawa kamekaran hasil diajar siswa saréngséna diajar dina hiji kagiatan atawa waktu anu tangtu. Sajaba ti éta, soal minangka salah sahiji alat evaluasi pikeun mikanyaho kaefektifitasan métode pangajaran anu dipaké dina kagiatan diajar. Sadérék, di bagian awal urang geus nganalis unggal KD matéri pangajaran kaparigelan nulis anu ngawengku a) artikel seni budaya, b) bahasan tradisi Sunda, c) deskripsi kampung adat Sunda d) laporan kagiatan, e) narasi: pangalaman lalampahan (perjalanan) pribadi, f) resénsi pilem, g) tarjamahan, jeung h) aksara Sunda. Sajaba ti éta urang ogé geus medar perkara aspék matéri ajar kaparigelan nulis nu patalina jeung pakta, konsép, prinsip, jeung prosédurna. Dina ieu bagian urang baris ngalarapkeun hasil kajian KIKD jeung pedaran aspék matéri nu ditataan di luhur dina wangun métodeu atawa padika pangajaranana.
1) Nganalisis Kompetensi Dasar: a. Matéri ngeunaan artikel raket patalina jeung pangajaran kaparigelan basa, nyaéta kaparigelan maca jeung kaparigelan nulis. Ieu matéri ngeunaan Artikel Seni Budaya aya dina Kompetensi Dasar (KD) Kelas VIII, anu unina kayaning ieu di handap.
138
PPG © 2019
Modul
5
Kompetensi Dasar 3.5: Memahami dan mengidentifikasi fungsi sosial, struktur dan unsur kebahasaan dari artikel seni budaya Sunda. Kompetensi Dasar 4.5: Menyajikan dan menanggapi artikel bertema seni budaya Sunda. Nilik kana Kata Kerja Operasional (KKO) anu aya dina KD 3 di luhur miharep sangkan siswa miboga kamampuh atawa kompetensi pikeun memahami jeung mengidentifikasi. Hartina siswa saméméh diajar nulis artikel dipiharep maham heula ngeunaan: 1) eusi téks artikel, 2) struktur téks artikel, jeung 3) unsur-unsur kabasaan anu aya dina téks artikel. Prak-prakanana di kelas, pikeun ngawujudkeun éta kamampuh téh bisa dilakonan ku cara maca jeung ngaregepkeun. KKO anu aya dina KD 4 di luhur nyaéta miharep sangkan siswa miboga kamampuh pikeun menyajikan dan menanggapi. Hartina, saréngséna diajar ku cara maca artikel, siswa miboga kamampuh nulis (menyajikan dina wangun karangan) artikel anu témana ngeunaan “seni budaya Sunda”. Sajaba ti éta deuih siswa dipiharep mampuh nepikeun koméntar (menanggapi karangan anu ditulisna) boh kana wangun karanganana boh kana eusi anu ditulisna. a. Matéri ngeunaan téks bahasan raket patalina jeung pangajaran kaparigelan basa, nyaéta kaparigelan maca jeung kaparigelan nulis. Ieu matéri ngeunaan bahasan tradisi aya dina Kompetensi Dasar (KD) Kelas XII, anu unina kayaning ieu di handap. Kompetensi dasar 3.1: Menganalisis isi, struktur dan aspek kebahasaan teks bahasan tradisi Sunda. Kompetensi dasar 4.1: Menyajikan bahasan tradisi setempat melalui berbagai media (seperti mading, pameran fotografi, film dokumenter) dengan memperhatikan kaidah bahasa Sunda. Nilik kana Kata Kerja Operasional (KKO) anu aya dina KD 3 di luhur miharep
sangkan
siswa
miboga
kamampuh
atawa
kompetensi
pikeun
PPG © 2018
PPG © 2019
139
Modul
5
menganalisis Hartina siswa saméméh diajar nulis téks bahasan dipiharep maham heula ngeunaan: 1) eusi téks bahasan, 2) struktur téks bahasan, jeung 3) unsurunsur kabasaan anu aya dina téks bahasan. Prak-prakanana di kelas, pikeun ngawujudkeun éta kamampuh téh bisa dilakonan ku cara maca jeung ngaregepkeun. KKO anu aya dina KD 4 di luhur nyaéta miharep sangkan siswa miboga kamampuh pikeun menyajikan. Hartina, saréngséna diajar ku cara maca bahasan, siswa miboga kamampuh nulis (wangun bahasan) anu témana ngeunaan “seni tradisi Sunda”.
b. Matéri ngeunaan téks déskripsi raket patalina jeung pangajaran kaparigelan basa, nyaéta kaparigelan maca jeung kaparigelan nulis. Ieu matéri ngeunaan téks déskripsi aya dina Kompetensi Dasar (KD) Kelas IX, anu unina kayaning ieu di handap. Kompetensi dasar 3.2: Mengidentifikasi isi teks deskripsi tentang kampung adat Sunda, dengan memperhatikan struktur teks dan aspek kebahasaan yang benar dan sesuai konteks. Kompetensi dasar 4.2: Menyajikan secara deskriptif (baik lisan maupun tulisan) hasil analisis atau pengamatan terhadap kampung adat Sunda dengan memanfaatkan berbagai media. Nilik kana Kata Kerja Operasional (KKO) anu aya dina KD 3 di luhur miharep
sangkan
siswa
miboga
kamampuh
atawa
kompetensi
pikeun
mengidentifikasi Hartina siswa saméméh diajar nulis téks bahasan dipiharep maham heula ngeunaan: 1) eusi téks déskriptif, 2) struktur téks déskriptif, jeung 3) unsur-unsur kabasaan anu aya dina téks déskriptif. Prak-prakanana di kelas, pikeun ngawujudkeun éta kamampuh téh bisa dilakonan ku cara maca jeung ngaregepkeun. KKO anu aya dina KD 4 di luhur nyaéta miharep sangkan siswa miboga kamampuh pikeun menyajikan. Hartina, saréngséna diajar ku cara maca téks
140
PPG © 2019
Modul
5
déskriptif, siswa miboga kamampuh nulis (déskriptif) anu témana ngeunaan “kampung adat Sunda”. c. Matéri ngeunaan laporan kagiatan raket patalina jeung pangajaran kaparigelan basa, nyaéta kaparigelan maca jeung kaparigelan nulis. Ieu matéri ngeunaan laporan kegiatan aya dina Kompetensi Dasar (KD) Kelas X, anu unina kayaning ieu di handap. Kompetensi dasar 3.3: Menganalisis isi, struktur dan aspek kebahasaan laporan kegiatan. Kompetensi dasar 4.3: Menulis laporan kegiatan dengan memperhatikan struktur dan aspek kebahasaan. Nilik kana Kata Kerja Operasional (KKO) anu aya dina KD 3 di luhur miharep
sangkan
siswa
miboga
kamampuh
atawa
kompetensi
pikeun
menganalisis Hartina siswa saméméh diajar nulis téks bahasan dipiharep maham heula ngeunaan: 1) eusi téks laporan kagiatan, 2) struktur téks laporan kagiatan, jeung 3) unsur-unsur kabasaan anu aya dina téks laporan kegiatan. Prak-prakanana di kelas, pikeun ngawujudkeun éta kamampuh téh bisa dilakonan ku cara maca jeung ngaregepkeun. KKO anu aya dina KD 4 di luhur nyaéta miharep sangkan siswa miboga kamampuh pikeun menulis. Hartina, saréngséna diajar ku cara maca téks laporan kegiatan, siswa miboga kamampuh nulis éta laporan kagiatan.
d. Matéri ngeunaan pangalaman pribadi raket patalina jeung pangajaran kaparigelan basa, nyaéta kaparigelan maca jeung kaparigelan nulis. Ieu matéri ngeunaan téks narasi aya dina Kompetensi Dasar (KD) Kelas VII, anu unina kayaning ieu di handap. Kompetensi dasar 3.4: Mengidentifikasi bentuk,stuktur, aspek kebahasaan, dan isi teks narasi tentang pengalaman pribadi. Kompetensi dasar 4.4: Menyusun dan mengomunikasikan teks narasi tentang pengalaman pribadi dengan memperhatikan struktur teks dan aspek kebahasaan.
PPG © 2018
PPG © 2019
141
Modul
5
Nilik kana Kata Kerja Operasional (KKO) anu aya dina KD 3 di luhur miharep
sangkan
siswa
miboga
kamampuh
atawa
kompetensi
pikeun
mengidentifikasi Hartina siswa saméméh diajar nulis téks bahasan dipiharep maham heula ngeunaan: 1) eusi téks pangalaman pribadi, 2) struktur pangalaman pribadi, jeung 3) unsur-unsur kabasaan anu aya dina téks pangalaman pribadi. Prak-prakanana di kelas, pikeun ngawujudkeun éta kamampuh téh bisa dilakonan ku cara maca jeung ngaregepkeun. KKO anu aya dina KD 4 di luhur nyaéta miharep sangkan siswa miboga kamampuh pikeun menyusun dan mengkomunikasikan. Hartina, saréngséna diajar ku cara maca téks laporan kegiatan, siswa miboga kamampuh nulis ogé nyarita kana éta laporan kagiatan.
e. Matéri ngeunaan résénsi raket patalina jeung pangajaran kaparigelan basa, nyaéta kaparigelan maca jeung kaparigelan nulis. Ieu matéri ngeunaan téks résénsi aya dina Kompetensi Dasar (KD) Kelas XII, anu unina kayaning ieu di handap. Kompetensi dasar 3.3: Menganalisis isi, struktur dan aspek kebahasaan teks resensi (buku, film, musik, pertunjukan) Kompetensi dasar 4.3: Menulis resensi (buku, film, musik, pertunjukan) dengan memperhatikan struktur dan kaidah kebahasaan. Nilik kana Kata Kerja Operasional (KKO) anu aya dina KD 3 di luhur miharep sangkan siswa miboga kamampuh atawa kompetensi pikeun mengnalisis Hartina siswa saméméh diajar nulis téks résénsi dipiharep maham heula ngeunaan: 1) eusi téks résénsi, 2) struktur résénsi, jeung 3) unsur-unsur kabasaan anu aya dina téks résénsi. Prak-prakanana di kelas, pikeun ngawujudkeun éta kamampuh téh bisa dilakonan ku cara maca jeung ngaregepkeun. KKO anu aya dina KD 4 di luhur nyaéta miharep sangkan siswa miboga kamampuh pikeun menulis. Hartina, saréngséna diajar ku cara maca téks résénsi, siswa miboga kamampuh nulis résénsi.
142
PPG © 2019
Modul
5
f. Matéri ngeunaan terjemahan raket patalina jeung pangajaran kaparigelan basa, nyaéta kaparigelan maca jeung kaparigelan nulis. Ieu matéri ngeunaan téks résénsi aya dina Kompetensi Dasar (KD) Kelas XII, anu unina kayaning ieu di handap. Kompetensi dasar 3.1: Menganalisis aspek kebahasaan dan rasa bahasa teks terjemahan. Kompetensi dasar 4.1: Menerjemahkan teks ke dalam bahasa Sunda atau sebaliknya dengan memperhatikan aspek kebahasaan dan rasa bahasa. Nilik kana Kata Kerja Operasional (KKO) anu aya dina KD 3 di luhur miharep sangkan siswa miboga kamampuh atawa kompetensi pikeun mengnalisis Hartina siswa saméméh diajar nulis téks terjemahan dipiharep maham heula ngeunaan: 1) eusi terjemahan, 2) struktur terjemahan, jeung 3) unsur-unsur kabasaan
anu
aya
dina
terjemahan.
Prak-prakanana
di
kelas,
pikeun
ngawujudkeun éta kamampuh téh bisa dilakonan ku cara maca jeung ngaregepkeun. KKO anu aya dina KD 4 di luhur nyaéta miharep sangkan siswa miboga kamampuh pikeun narjamahkeun. Hartina, saréngséna diajar ku cara maca téks terjemahn, siswa miboga kamampuh nulis téks terjemahan.
g. Matéri ngeunaan aksara Sunda raket patalina jeung pangajaran kaparigelan basa, nyaéta kaparigelan nulis. Ieu matéri ngeunaan aksara Sunda aya dina Kompetensi Dasar (KD) Kelas X, anu unina kayaning ieu di handap. Kompetensi dasar 3.7: Menganalisis bentuk dan tipe aksara Sunda sesuai dengan kaidah-kaidahnya. Kompetensi dasar 4.7: Mengkreasikan aksara Sunda sesuai dengan kaidahkaidahnya.
PPG © 2018
PPG © 2019
143
Modul
5
Nilik kana Kata Kerja Operasional (KKO) anu aya dina KD 3 di luhur miharep sangkan siswa miboga kamampuh atawa kompetensi pikeun mengnalisis Hartina siswa saméméh diajar nulis aksara Sunda dipiharep maham heula ngeunaan wangun aksara Sunda, ogé variasina. Prak-prakanana di kelas, pikeun ngawujudkeun éta kamampuh téh bisa dilakonan ku cara ngaregepkeun. KKO anu aya dina KD 4 di luhur nyaéta miharep sangkan siswa miboga kamampuh pikeun ngréasikeun. Hartina, saréngséna diajar ku cara maca aksara Sunda, siswa miboga kamampuh nulis aksara Sunda.
2) Ngarumuskeun Indikator Pencapaian Kompetensi (IPK) Sanggeus nganalisis KD maju kana ngarumuskeun IPK. Dumasar standar proses jeung Permendiknas Nomer 41 Taun 2007, anu dimaksud IPK nyaéta perilaku anu bisa diukur jeung/atawa diobservasi pikeun nuduhkeun kahontalna kompetensi dasar anu tangtu nu jadi acuan penilaian mata pelajaran. IPK dirumuskeunana ngagunakeun KKO anu bisa diukur, tur ngawengku aspék
pangaweruh
(pengetahuan),
sikep
(sikap),
jeung
kaparigelan
(keterampilan). Éta téh hartina yén IPK mangrupa rumusan kamampuh nu kudu dipilampah, dilakukeun atawa dipidangkeun (ditampilkan) ku siswa pikeun ngagambarkeun yén dirina (siswa) geus mampuh ngahontal KD. Atuh upama kitu mah IPK téh mangrupa tolok ukur kahontalna hiji KD. Sadérék, IPK ogé jadi dasar pikeun penilaian pangajaran. Naon sababna? Lantaran rumsan IPK bisa dimekarkeun jadi instrument evaluasi dina wangun soal atawa pertanyaan sanggeus diorganisir dina kisi-kisi soal. Dina ngarumuskeun IPK urang kudu merhatikeun: 1) KKO nu aya dina KD, 2) ngagunakeun KKO anu bisa diukur, 3) diwangun dina kalimah anu jelas, kaharti, tur singget, 4) teu ngagunakeun kecap-kecap anu miboga ma’na ganda, 5) ngandung hiji tingkah laku, 6) merhatikeun karakteristik mata pelajaran, poténsi jeung kabutuh siswa, sakola, masarakat jeung lingkungan. Sajaba ti éta, IPK téh kudu jadi padoman pikeun: 1) nangtukeun matéri pangajaran, 2) ngadisain kagiatan pangajaran, 3)
144
PPG © 2019
Modul
5
mekarkeun matéri pangajaran, 4) ngararancang jeung ngalaksanakeun meunteun hasil diajar.
a.
Anapon rumusan IPK pikeun pangajaran kaparigelan nulis artikel seni budaya Sunda, contona kayaning ieu di handap.
Kompetensi Dasar 4.5: Menyajikan dan menanggapi artikel bertema seni budaya Sunda Indikator Utama IPK menyajikan Merancang téks artikel Mengumpulkan bahan téks jenis artikel Menyusun téks artikel menanggapi
Ngoréksi kesalahan dalam artikel yang ditulis teman Memperbaiki kembali kesalahan artikel yang ditemukan teman
b. Rumusan IPK pikeun pangajaran kaparigelan nulis téks bahasan, contona kayaning ieu di handap. Kompetensi dasar 4.1: Menyajikan bahasan tradisi setempat melalui berbagai media (seperti mading, pameran fotografi, film dokumenter) dengan memperhatikan kaidah bahasa Sunda. Indikator Utama menyajikan
IPK Merancang téks bahasan Membuat téks bahasan Menyusun téks bahasan hingga menjadi téks yang bak dan benar Menceritakan di depan kelas
c. Rumusan IPK pikeun pangajaran kaparigelan nulis déskriptif, contona kayaning ieu di handap.
PPG © 2018
PPG © 2019
145
Modul
5
Kompetensi dasar 4.2: Menyajikan secara deskriptif (baik lisan maupun tulisan) hasil analisis atau pengamatan terhadap kampung adat Sunda dengan memanfaatkan berbagai media. Indikator Utama menyajikan
IPK Merancang téks déskriptif Membuat téks déskriptif Menyusun téks déskriptif hingga menjadi téks yang bak dan benar
d. Rumusan IPK pikeun pangajaran kaparigelan nulis laporan kagiatan , contona kayaning ieu di handap. Kompeteni dasar 4.3: Menulis laporan kegiatan dengan memperhatikan struktur dan aspek kebahasaan. Indikator Utama menulis
IPK Merancang téks laporan kegiatan Membuat téks laporan kegiatan Menyusun téks laporan kegiatan menjadi téks yang bak dan benar
hingga
e. Rumusan IPK pikeun pangajaran kaparigelan nulis téks pangalaman pribadi, contona kayaning ieu di handap. Kompetensi dasar 4.4: Menyusun dan mengomunikasikan teks narasi tentang pengalaman pribadi dengan memperhatikan struktur teks dan aspek kebahasaan. Indikator Utama IPK Menyusun Merancang téks pengalaman pribadi Menyusun téks pengalaman pribadi Mengomunikasikan
mengoréksi kesalahan téks pengalaman pribadi yang diberikan oléh guru menceritakan kembali di depan kelas
f. Rumusan IPK pikeun pangajaran kaparigelan nulis téks résénsi, contona kayaning ieu di handap.
146
PPG © 2019
Modul
5
Kompetensi dasar 4.3: Menulis resensi (buku, film, musik, pertunjukan) dengan memperhatikan struktur dan kaidah kebahasaan. Indikator Utama menulis
IPK Merancang téks résénsi Menyusun téks résénsi Menulis téks résénsi yang baik dan benar
g. Rumusan IPK pikeun pangajaran kaparigelan nulis téks terjemahan, contona kayaning ieu di handap. 4.1. Menerjemahkan teks ke dalam bahasa Sunda atau sebaliknya dengan memperhatikan aspek kebahasaan dan rasa bahasa. Indikator Utama IPK Menerjemahkan Siswa menerjemahkan téks yang diberikan oléh guru Siswa mengoréksi kesalahan téks terjemahan temannya h. Rumusan IPK pikeun pangajaran kaparigelan nulis aksara Sunda, contona kayaning ieu di handap. 4.7. Mengkreasikan aksara Sunda sesuai dengan kaidah-kaidahnya. Indikator Utama mengekreasikan
IPK Siswa mengkreasikan aksara Sunda dalam bentuk yang lebih menarik.
3) Ngarumuskeun Tujuan Pangajaran Dina
ngarumuskeun
tujuan
ceuk
Hamzah
B.
Uno
(2008)
kudu
ngagambarkeun aspék ABCD. A=Audience (nu sok disebut anak didik, siswa, mahasiswa, murid jeung sasaran didik séjénna), B=Behavior (tingkah laku nu bisa kaukur, bisa diimeutan minangka hasil diajar), C=Condition (pasaratan nu perlu ditedunan sangkan tingkah laku nu dipiharep bisa kahontal, jeung D=Degree (standar atawa tingkat hasil diajar anu ditarima). Salah sahiji conto rumusan tujuan pangajaran ieu di handap. Tujuan Pangajaran Materi Nulis Artikel Seni Budaya Sunda: PPG © 2018
PPG © 2019
147
Modul
5
Melalui pendekatan saintifik dengan menggunakan model pembelajaran Project Based Learning, peserta didik dapat mengamati (membaca), mengidentifikasi struktur (membaca), mengklasifikasi (membaca), menganalisis teks artikel sesuai dengan kaidah-kaidahnya (membaca) serta merancang (menulis), mengumpulkan (menulis), menyusun (menulis), mengoreksi (menulis), memperbaiki (menulis) teks artikel bertema seni budaya Sunda dengan tanggung jawab, disiplin, bersikap jujur, percaya diri, serta responsif (berpikir kritis) dan proaktif (kreatif) selama pelajaran berlangsung serta mampu berkomunikasi dan bekerjasama dengan baik. d) Nyusun Rumusan Soal Soal salah sahiji alat évaluasi anu dipaké pikeun ngaronjatkeun motivasi diajar siswa sarta pikeun maluruh faktor anu nyababkeun hasil jeung gagalna diajar siswa. Conto ngarumuskeun soal ieu di handap!
Kompetensi Dasar 4.6: Menyajikan dan Sunda IPK 1. Merancang téks artikel 2. Mengumpulkan bahan téks artikel 3. Menyusun téks artikel Jsté.
Menemukan kesalahan dalam artikel yang ditulis teman Ngoréksi kesalahan dalam artikel yang ditulis teman Memperbaiki kembali kesalahan artikel yang ditemukan teman
menanggapi artikel bertema seni budaya Soal 1. Pék tulis rarancang artikel anu anu topikna ngeunanan kasenian Sunda! 2. Kumpulkeun jeung catet ku hidep bahan pikeun nyusun éta téks téa 3. pék susun bahan anu meunang ngumpulkeun téh dina wangun artikel anu luyu jeung topik anu geus ditangtukeun di luhur. (MODEL BERBASIS PROJEK) Sanggeus hidep bérés ngarang, pék tukeurkeun éta téks téh jeung babaturan sabangku, tuluy pariksa: 1. Paluruh kasalahan naon waé anu kapanggih dina éta téks téh? 2. Tandaan éta kesalahan anu ditulis ku babaturan hidep ku cara ngabuleudan anu salahna! 3. Benerkeun kumaha kuduna éta kasalahan anu kapanggih dina artikel babaturan hidep! (MODEL BERBASIS PROBLEM)
148
PPG © 2019
Modul
5
Rubrik Peuteun pikeun nulis hiji téks Indikator Siswa dapat menulis suatu téks dengan baik dan benar
Siswa dapat mengédit teks yang ditulisnya
Rubrik Mampu menyusun sebuah teks sesuai dengan kaidah-kaidah yang ditentukan dengan benar Mampu menyusun sebuah teks sesuai dengan kaidahkaidah yang ditentukan tetapi belum sempurna Belum mampu menyusun sebuah teks sesuai dengan kaidah-kaidah yang ditentukan. Mampu menemukan, mengoréksi, dan memperbaiki kesalahan dalam sebuah téks yang ditulis teman dengan benar Mampu menemukan, mengoréksi, dan memperbaiki kesalahan dalam sebuah téks yang ditulis teman tetapi belum sempurna Belum mampu menemukan, mengoréksi, dan memperbaiki kesalahan dalam sebuah téks yang ditulis teman
Bobot 30
20 10 30
20
10
Soal bisa dipidangkeun dina rupa-rupa jenis jeung wangun evaluasi, kayaning ieu di handap.
Jenis Penilaian
1. Penilaian sikap: pengamatan/observasi 2. Penilaian pengetahuan: tes tertulis 3. Penilaian Keterampilan: unjuk kerja
Bentuk Penilaian
1. Observasi: Lembar pengamatan 2. Tes tertulis: Objektif – uraian 3. Unjuk kerja: Lembar penilaian presentasi
Instrumen
1. Butir soal objektif 2. Butir soal uraian
Remedial
• Pangajaran rémédial dilakukeun pikeun siswa nu can tuntas ngahontal KD; • Tahapan pangajaran rémédial dilaksanakeun ku cara rémédial teaching (klasikal) atawa tutor sebaya, ogé méré pancén jeung dipungkas ku tés. • Tés rémédial dilaksanakeun nepi ka 3 kali jeung saupama sanggeus 3 kali tés rémédial éta siswa can ngahontal ketuntasan, rémédial téh dilakukan dina wangun pancén teu dilaksanakeun deui tés tinulis. PPG © 2018
PPG © 2019
149
Modul
5
Pengayaan
Siswa nu geus ngahontal peunteun katuntasan dibéré matéri tambahan (pangayaan) nu aya dina wengkuan KD, sedengkeun siswa anu geus ngaleuwihan peunteun katuntasan dibéré matéri tambahan saluhureun KD.
e) Nangtukeun Matéri Matéri pangajaran kaparigelan nulis artikel diwangun ku dua rupa poko bahasan, anu ngawengku: 1) wangun tulisan nyaéta artikel; 2) bahan tuliseun nyaéta téma atawa topik ngeunaan Seni Budaya Sunda. Matéri ngeunaan artikel eusina diwangun ku: (a) kaidah kabasaan atawa tata tulis anu basajan kayaning: éjahan, tanda baca, pilihan kecap, wangun kecap, wangun kalimah, nepi nangtukeun paragraf dibikeun ka siswa pikeun bekel (kakayaan) nulis atawa ngarang artikel; (b) aturan nulis artikel, nu patali jeung struktur artikel kayaning artikel hasil panalungtikan atawa artikel hasil studi pustaka; (3) topik nu dibahasna nyaéta ngeunaan Seni Budaya Sunda, kumaha cara maluruhna jeung ngumpulkeunana, naha ku cara obsérvasi ka lapangan atawa maca. Kagiatan saperti kitu dina raraga nataharkeun bahan. Dina prakna mah teu kabéh ditepikeun. cukup bahan anu dianggap perluna waé pikeun ngarojong kalancaran ngarang artikel.
f) Milih Pendekatan, Metode dan Model Pembelajaran Di bagian awal geus ditétélakeun yén Métode pangajaran mangrupa bagian tina strategi pangajaran. Dina métode pangajaran téh pikeun midangkeun, medar, méré conto, jeung méré latihan ka siswa pikeun ngahontal tujuan anu tangtu. Tapi teu sakur métodeu pangajaran luyu digunakeun dina unggal matéri jeung unggal pangajaran. Urang salaku guru bisa milih rupa-rupa métode pangajaran anu luyu jeung karakteristik matéri katut kasang tukang siswa. Métode anu sok dipaké di kelas di antarana métode ceramah, diskusi, tanya jawab, demonstrasi, penampilan, métode studi mandiri, pembelajaran terprogram, latihan sesama teman, simulasi karyawisata, induksi, deduksi, simulasi, studi kasus, pemecahan masalah, insiden, seminar, bermain peran, proyek, praktikum jeung sajabana. 150
PPG © 2019
Modul
5
Métode bisa dimekarkeun tina pangalaman. Guru anu geus loba pangalamanana mah bisa nyuguhkeun matéri ka siswa, sarta siswa babari narima jeung nyerep éta matéri anu disuguhkeun ku guru kalawan gembleng, sampurna. Ku lantaran kitu, penting kacida métode nu dipaké téh dimekarkeunana didadasaran ku pangalaman kagiatan pangajaran nu lumangsung saméméhna. Unggal métode bisa dipaké sacara variatif. Hartina hiji proses pangajaran téh dipahing monoton dina hiji métode. Modél pangajaran dina Kurikulum 2013 mah nyaéta rangkay (kerangka) konséptual nu dipaké pedoman dina ngalaksanakeun pangajaran kalawan sistematis enggoning ngahontal tujuan pangajaran. Modél pangajaran diwangun ku sintaksis, sistem sosial, prinsip reaksi jeung sistem pendukung (Joice & Wells, 2006). Sedangkeun ceuk Arends tina Trianto mah modél pangajaran téh hiji rarancang atawa hiji pola nu digunakeun pikeun padoman dina ngarencanakeun pangajaran di kelas. Modél pangajaran téh ngabogaan opat ciri husus, nyaéta: 1) rasional tioritis logis nu disusun ku nu manggihan, nu nyiptakeun atawa nu ngamekarkeunana, 2) ayana landasan mikir diajar naon jeung kudu kumaha siswa cara diajarna, 3) tingkah laku ngajar (ngatik) nu diperlukeun sangkan éta modél bisa dilaksanakeun kalawan hasil luyu jeung nu dipiharep, jeung 4) ambahan diajar nu diperlukeun sangkan tujuan pangajaran kahontal (Trianto, 2010). Teu sakabéh modél pangajaran cocog digunakeun pikeun sakabéh KD atawa matéri pangajaran. Modél pangajaran anu tangtu ngan ukur bisa digunakeun pikeun matéri anu tangtu. Sabalikna matéri pangajaran anu tangtu baris hasil maksimal saupama ngagunakeun modél pangajaran anu tangtu. Ku sabab kitu, guru kudu nganalisis heula rumusan pernyataan unggal KD, naha ku modél naon ieu matéri dipidangkeunana, naha ku modél panalungtikan atawa penemuan (Discovery/Inquiry-Learning) atawa loyogna téh dina modél pangajaran hasil karya (Problem Based-Learning jeung Project Based-Learning).
PPG © 2018
PPG © 2019
151
Modul
5
Upama nilik kana rambu-rambu ngagoréhélkeun nu aya dina modél (Discovery/Inquiry-Learning) panalungtikan istilah séjén penyingkapan atawa penemuan: 1) pernyataan KD-3 jeung KD-4 leuwih museur kana kagiatan maluruh (panalungtikan) atawa penemuan; 2) Pernyataan KD-3 leuwih museur kana pamahaman pengaweruh faktual, konséptual, prosedural, jeung bisa jadi nepi ka métakognitif; 3) Pernyataan KD-4 aya dina sabudeureun taksonomi ngolah jeung nalar. Saterusna saupama nilik kana rambu-rambu modél nu udaganana ngahasilkeun hiji karya kayaning (Problem Based Learning jeung Project Based Learning): 1) Pernyataan KD-3 jeung KD-4 museur hasil karya wangun jasa atau produk kayaning wacana, téks, atawa karangan (dina pangajaran basa); 2) Pernyataan KD-3 leuwih museur kana wangun pangaweruh métakognitif; 3) Pernyataan KD-4 dina taksonomi midangkeun (menyaji) jeung nyita (mencipta); jeung 4) Pernyataan KD-3 jeung KD-4 nu merlukeun pasaratan pangawasaan pangaweruh konséptual jeung prosedural.
Problem Based Learning Problem Based Learning mangrupa pangajaran nu ngagunakeun rupa-rupa kamampuh mikir ti siswa boh sacara individu boh sacara kelompok sarta lingkungan nyata pikeun ngunkulan masalah sangkan miboga ma’na nu relevan jeung kontékstual (Tan OnnSeng, 2000). Tujuan PBL nyaéta pikeun ngaronjatkeun kamampuh dina nerapkeun konsépkonsép enggoning nyanghareupan masalah nu anyar sarta nyata, ngintegrasikeun konsép High Order Thinking Skills (HOT’s), karep diajar katut museurkeun poténsi kaparigelan diri (Norman & Schmidt). Sintak ieu modél Problem Based Learning tina Bransford & Stein (dina Jamie Kirkley, 2003:3) ngawengku: 1) ngaidéntifikasi masalah; 2) netepkeun masalah ku cara mikir nguenaan masalah jeung maluruh informasiinformasi anu relevan;
152
PPG © 2019
Modul
5
3) mekarkeun solusi ku cara ngaidéntifikasi alternatif-alternatif, tukeur-pikiran jeung ngecék bébédaan pandangan; 4) ngalakukeun tindakan strategis, jeung 5) maluruh deui sarta nganalisis-ngévaluasi pangaruh-pangaruh tina solusi nu dilakukeun.
Project Based Learning (PJBL) Modél nu bisa digunakeun pikeun pangajaran kaparigelan nulis upama nilik kana modél nu dipaké dina Kurikulum 2013 nyaéta Project Based Learning (PJBL). Modél pangajaran PJBL mangrupa pangajaran nu ngagunakeun proyék nyata dina kahirupan sapopoe nu didadasaran ku motivasi tinggi, pertanyaan menantang, tugas-tugas atawa masalah dina éta modél dipiharep bisa ngawangun pangawasaan
kompeténsi
nu
dilakukeun
kalawan
babarengan
pikeun
ngaréngsékeun hiji masalah (Barel, 2000 sarta Baron 2011). Tujuan Project Based Learning pikeun ngaronjatkeun motivasi diajar, teamwork, kaparigelan kolaborasi dina ngahontal kamampuh akademik level tinggi/taksonomi tingkat kreativitas luyu jeung nu dipikabutuh dina abad 21 (Cole & Wasburn Moses, 2010). Ari Sintak atawa tahapan dina ieu modél Project Based Learning, ngawengku: 1) nangtukeun pertanyaan esensial (Start with the Essential Question); 2) ngadisain rarancang proyek; 3) nyusun jadwal (create a schedule); 4) ngamonitor siswa jeung kamajuan proyek (monitor the students and the progress of the project); 5) nguji hasil (assess the outcome), dan 6) ngévaluasi pangalaman (evaluate the experience)
PPG © 2018
PPG © 2019
153
Modul
5
g) Nangtukeun Media jeung Sumber Diajar Ku ayana média pangajaran tradisi lisan jeung tulis dina proses pangajaran bisa diwewegan ku rupa-rupa media. Alat nu dipaké media pangajaran bisa ngabantun guru mawa dunya luar ka jero kelas. Ku ayana media mah ide nu abstrak jeung teu dipikawanoh bakal jadi nyata-konkrit sarta babari kaharti. Saupama alat atawa média pangajaran difungsikeun kalawan merenah tur professional, tangtu waé proses pangajaran bakal leuwih éféktif. Guna média pangajaran di antarana: 1) matéri bakal leuwih jelas lantaran teu ukur vérbalitas; jeung 2) ngungkulan kawatesanana rohangan jeung waktu diajar. Dina pangajaran kaparigelan nulis sakumaha ditatan di luhur, di sagédéngeun pangajaran kaparigelan nulis artikel seni budaya Sunda, anu kaunggel dina KIKD anu loyok pikeun pangajaran nulis séjénna ngawengku: b) Bahasan Tradisi Sunda, c) Déskripsi Kampung Adat Sunda, d) Laporan Kagiatan, e) Pangalaman Lalampahan, f) Resénsi Pilem, g) Tarjamahan, jeung h) Aksara Sunda. Sanggeus nengetan péréléan conto pedaran di luhur, dipiharep Sadérék ogé mampuh nyusun rancangan pangajaran dina wangun Rencana Pelaksanaan Pembelajaran RPP kalawan merhatikeun tahapan anu dicokeun di luhur, ti mimiti: a) nganalisis KIKD, b) nyusun IPK, c) ngarumuskeun tujuan, d) ngarumuskeun soal, e) nangtukeun matéri atawa bahan ajar, f) milih pendekatan, metode dan model pangajaran, jeung g) nangtukeun media pangajaran téh minangka conto.
4. Sawala Pék diskusikeun ku sadérék perkara meunteun kamampuh nulis siswa, naha milih make angka atawa rubrik, tétélakeun alesanana cing jéntré!
C. Panutup 1. Raguman Ngajarkeun basa Sunda téh teu bisa sagawayah jeung kumaha sorangan, tapi kudu puguh padikana, salasahijina luyu jeung KIKD kurikulumna. Dina KIKD basa Sunda, opat kaparigelan basa téh silih pakait, upamana dina ngajarkeun hiji matéri ajar, opat kaparigelan basa téh kalaksanakeun kalayan jéntré. Dina 154
PPG © 2019
Modul
5
pangajaran nulis opat kaparigelan basa kaolah, ku jalan maca nulis bisa lancar, ku jalan ngaregepkeun guru, nulis bisa merenah tur nambahan bahan keur ditulis, ku jalan nyarita tangtuna ngalatih siswa leuwih percaya diri kana wangun tulisanana, ari nulis geus puguh jadi nu utamana. Matéri nulis nu diajarkeun ti tingkat SMP jeung SMA di antarana a) artikel seni budaya, b) bahasan tradisi Sunda, c) deskripsi kampung adat Sunda d) laporan kagiatan, e) narasi: pangalaman lalampahan (perjalanan) pribadi, f) resénsi pilem, g) tarjamahan, jeung h) aksara Sunda. Pikeun nulis téma-téma di luhur téh kudu kuat pondasi dasarna anu dijéntrékeun dina teorina. Diperedih nalika siswa bisa nulis sawatara téks ngagunakeun rupaning genre bari luyu jeung kaédah basa Sunda, tangtuna sacara teu langsung bisa ngaronjatkeun literasi Sunda sorangan. Unggal matéri anu ditepikeun ka siswa di SMP-SMA kudu didadasaran ku aspék matéri anu ngawengku fakta, konsép, prinsip, jeung prosédur. Fakta nyaéta patalina jeung matéri konkrit atawa nyata, upamana waé conto wacana, gambar, grafik, jeung sajabana. Konsép patalina jeung tiori kayaning wangenan, unsur, fungsi, jeung mangpaatna. Prinsip patalina jeung ciri husus matéri anu teu sarua atawa nu ngabédakeun jeung matéri séjénna. Sedengkeun prosédur patalina runtuyan midangkeun matéri katut legana atawa ambahan (ruang lingkup), sarta dina prakna ngajarkeun matéri perlu atawa kudu diheulakeun sarta diluyukeun jeung kasang tukang siswa kayaning kelas katut jenjang sakola. Dina ngajén sajauh mana kamampuh nyangkem siswa kana pangajaran dibutuhkeun évaluasi nu asak, salasahijina nyieun rumusan soal, tah dina nyieun soal téh kudu dipatalikeun jeung kurikulum, KIKDna téa. Dina méré peunteun gé kudu aya dasarna, boh dina wangun rubrik boh dina wangun angka.
PPG © 2018
PPG © 2019
155
Modul
5
2. Tés Formatif Pilih jawaban anu benerna! 1. Média téh penting pisan dina prosés pangajaran. Lamun média bisa difungsikeun kalayan professional tangtuna pangajaran bakal… a. Éfisién b. Éféktif c. Sinambung d. Alus pisan e. Karasa mangpaatna
2.
Arends tina Trianto nétélakeun modél pangajaran téh hiji rarancang atawa hiji pola nu digunakeun pikeun padoman dina ngarencanakeun pangajaran di kelas. Model nu dipaké dina kaparigelan nulis téh salasahijina project based learning anu cirina… a. Tugas nu dibérékeun téh kudu hésé b. Tugas nu dibérékeun téh kudu éfisién c. Tugas nu dibérékeun ngawangun pangawasaan nu professional d. Tugas nu dibérékeun ngawangun pangawasaan kompeténsi e. Tugas nu dibérékeun kudu ngirut siswa
3. Upama siswa kudu ngilu remedial, hartina aya hiji hal anu kurang téa. Kira-kira remedial dilakukeun pikeun siswa… a. Nu can tuntas ngahontal kompeténsi dasar b. Nu can tuntas ngerjakeun tugasna c. Nu niléyna kurang pisan d. Nu can tuntas ngumpulkeun pancén e. Nu can tuntas diajarna
PPG © 2019
156
Modul
5
4. Loba hal nu kudu dicumponan dina ngajar, salasahijina ngarumuskeun IPK (indikator pencapaian kompeténsi). Upama indikator utamana menanggapi, kira-kira IPK anu luyu nyaéta… a. Ngoréksi jeung ngédit b. Ngoréksi jeung nyarita c. Ngoréksi jeung nulis d. Ngoréksi jeung ngabebenah e. Ngoréksi jeung ngaregepkeun
5. Sawatara model diujicobakeun sangkan ngaronjatkeun kamampuh siswa dina sagala hal, salasahijina project based learning. Ku kituna salasahiji tahapan dina ieu model nu pangmerenahna… a. Ngévaluasi pangalaman b. Ngidéntifikasi masalah c. Netepkeun masalah d. Ngalakukeun tindakan stratégis e. Mérésan masalah
6. Aya kagiatan anu kudu dihontal dina unggal pangajaranana. Kagiatan anu kudu dilakukeun dina pangajaran nulis téks bahasan nyaéta…. a. nyarita b. maca c. néang masalah d. nangtukeun isu e. néang data
7. Dina kurikulum basa Sunda 2013 revisi 2017 aya salasahiji aspék anu kudu kacanking ku siswa, nyaéta aspék kabasaan. Nu dipedar dina aspék kabasaan téh ngawengku… PPG © 2018
PPG © 2019
157
Modul
5
a. sabangsaning kekecapan b. wangun kecap jeung kalimah c. konjungsi d. gramatika jeung éjahan e. rupaning kecap pancén
8. Média pangajaran jadi alat dina prosés diajar ngajar. Mangpaat tina média nu pangmerenahna nyaéta… a. ngaringankeun pancén guru b. matéri ajar leuwih variatif c. matéri bakal leuwih jelas d. matéri moal ngabosenkeun e. matéri ajar leuwih alus
9. Rupa-rupa téma bisa ditangtukeun ku guru nalika méré pancén ka siswa. Ari téma nu eusina medar ngeunaan tradisi sunda nyaéta… a. lalampahan ka kampung adat b. sawér pangantén c. aksara Sunda d. laporan kagiatan upacara adat e. Singa Depok
10. Téks prosédur téh nyaéta téks anu medar ngeunaan hiji hal, puguh intruksina, nepi ka nu maca paham cara milampah luyu jeung nu dipikabutuhna. Ieu di handap nu pangmerenahna pikeun dijadikeun judul téks prosédur… a. Oncom b. Cara nyieun oncom c. Oncom kadaharan popular urang Sunda d. Sajarah oncom e. Tutug oncom khas Tasik
158
PPG © 2019
Modul
5
Daptar Pustaka Danadibrata, R.A. 2009 (2006). Kamus Basa Sunda. Bandung: Kiblat. Dewi, Reykha Rostiana. Unsur Kaéndahan dina Sintrén. DANGIANG SUNDA Vol. 7, No. 3, Oktober 2019 Haerudin, Dingding. 2012. Kaparigelan Ngaregepkeun. Bandung. Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah FPBS UPI. Laporan
kegiatan
dalam
http://sekarwinasih.com/2016/03/contoh-laporan-
kegiatan-basa-sunda_2.html LBSS. 1982. Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: Taraté. Pangalaman pribadi dalam https://basasunda.com/pengalaman-liburan-ke-pantai/ Sudaryat, Yayat. Watek Cai dina Palasipah Sunda. dina http://sunda.upi.edu/2013/03/18/watek-cai-dina-palasipah-sunda/ Trismayanti. Istilah Tradisi Tatanén Nyawah Di Désa Sukadana Tasikmalaya. DANGIANG
SUNDA
Vol.7,
No.
3,
Oktober
PPG © 2019
2019
159
Modul
5
Tés Sumatif Pilih jawaban anu bener! 1. Unggal tulisan miboga tujuan anu tangtu, béda genre téks béda ogé tujuanana. Tulisan anu tujuanana ngayakinkeun ka nu maca ngeunaan benerna hiji gagasan atawa pamadegan anu diébréhkeun… a. assigment purpose b. altruistiq purpose c. persuasive purpose d. informational purpose e. creative purpose
2. Tilu aspék éjahan nu mangrupa cara ngagambarkeun sora basa ku aturan nulis anu geus distandarisasikeun. a. aspék fonologis, sintaksis, jeung léksikal b. aspék fonologis, morfologis, jeung étimologis c. aspék fonologis, morfologis, jeung sintaksis d. aspék sintaksis, morfologis, jeung wacana e. aspék morfologis, léksikal, jeung sémantik
3. Mimitina ngagolakkeu cai tilu atawa opat gelas. Terus leunca, témpé, salam, séréh, laja, tomat, jeung gula digebruskeun kana cai nu geus ngagolak. .... (Galura, Minggu III 1992). Ebréhan di luhur kaasup conto nyusun paragraf pola alamiah nurutkeun runtuyan .... a. waktu/kronologis b. ruang/spasial c. klimaks-antiklimaks d. kausal e. umum-husus
PPG © 2019
160
Modul
5
4. “Angin ngagelebg neunggar panto. Lampu di tengah imah reup bray. Kuring diuk dina korsi nyanghareupan méja. Luhureun méja majalah patulayah. ....” Ungkara di luhur kaasup tulisan .... a. éksposisi b. narasi c. déskripsi d. warta e. arguméntasi
5. unggal téks téh diwangun ku rumpun nu tangtu, aya nu kaasup faktual, carita, jeung arguméntasi. Di handap ieu nu kaasup tulisan Faktual téh… a. laporan b. otobiografi c. déskripsi d. surat e. sajak
6. Penting pisan nulis rangkay karangan saacan nulis, éta bisa mantuan nu nulis sangakan leuwih sistematis nalika prakna, kukituna dina ngarang, rangkay karangan téh miboga fungsi …. a. ngatur idé utama jeung idé tambahan b. padoman nu nulis dina mekarkeun karanganana c. alat pikeun ngukur pangaweruh jeung kamampuh nu nulis d. miniatur hiji karangan anu rék dimekarkeun ku nulis e. aturan anu ngajamin karangan logis tur sistematis
7. Patalina antar paragraf dina hiji téks kacida pentingna, pikeun nu krék diajar nulis kudu apik pisan nalika ngébréhkeun informasi dina unggal paragrafna, tah paragraph anu hadé téh dituduhkeun ku .... PPG © 2018
PPG © 2019
161
Modul
5
a. kalimah topik b. kalimah pangjentré c. kohési jeung kohérénsi anu merenah d. sajumlah kalimah panambah e. sajumlah gagasan pangjéntré
8. Unsur-unsur nu ngawangun téks narasi téh di antarana aya oriéntasi, komplikasi, résolusi, jeung koda. Ari unsur utama nu kudu aya dina karangan narasi téh.... a. opini jeung fakta b. informasi jeung bukti c. runtuyan kajadian jeung waktu d. kagiatan jeung hasil pangindra e. alesan-alesan nu logis jeung sistematis
9. Wangun éksposisi téh tujuana ngungkabkeun sawangan ngeunaan isu anu kudu dibuktikeun bebeneranana dumasar kana timuan (data référénsi, obsérvasi, jeung wawancara). Hal-hal anu teu diutarakeun dina karangan éksposisi.... a. data faktual anu dianalisis b. fakta kajadian anu disusun sacara kronologis c. tafsiran objéktif kana fakta d. pedaran kana fakta e. wincikan subjéktif pamadegan
10. Tulisan anu kaharti tur henteu matak samar ka nu macana. Eta tulisan téh geus nyumponan salah sahiji asas nulis nya éta asas .... a. manfaat b. fisibilitas c. jelas
162
PPG © 2019
Modul
5
d. ringkes e. merenah
11. Struktur téks éksposisi téh salasahijina medar Isu. Isu nu dipedar teu sagawayah, tapi kudu dibarengan ku argumén anu faktual ogé dumasar kana bukti nu jelas, jadi isu dina éksposisi téh hartina … a. Sawangan jeung posisi nu nulis b. Topik nu dipedar c. Target nu maca d. Data nu jéntré e. Informasi nu lengkep
12. Pernyataan nu ditulis dina téks ékposisi teu ukur pernyataan personal, tapi ogé kudu dibarengan ku pernyataan impersonal. Alusna upama loba teuing pernyataan personal bisa diarahkeun kanu impersonal. Pernyataan impersonal nu pangmerenahna… a. Ku ayana métode R2L, maca jeung nulis téh lain hal nu hésé deui b. Ku ayana métode R2L, asa yakin diajar basa Sunda bakal leuwih resep deui c. Asa cangcaya métode R2L bisa ngaronjatkeun kamampuh nulis jeung maca d. Kuring optimis ku ngalarapkeun métode R2L basa Sunda bakal leuwih dipikaresep siswa e. Pro jeung kontra ngalarapkeun métode ngajar téh aya waé gening
13. Dina téks narasi pasti aya masalah nu karandapan ku tokoh nu keur dicaritakeun, éta masalah téh aya dina bagian… a. Résolusi b. Koda PPG © 2018
PPG © 2019
163
Modul
5
c. Orintasi d. Komplikasi e. Implikasi
14. Salasahiji ciri kabasaan dina téks narasi nya éta ayana pronominal, éta kecap sulur téh gunana… a. Pikeun ngantebkeun eusi carita b. Pikeun nyuluran kalungguhan kecap barang, anu nuduhkeun jalma disebutna kecap gaganti jalma c. Pikeun méré nyaho palaku dina carita d. Pikeun nyuluran sawatara karakter e. Pikeun nyumponan rasa sastra carita
15. Kajadian penting nu kaalaman téh bisa dijieun jadi hiji téks, teu hésé nulis téh upama
nyaritakeun
pangalaman
sorangan,
tapi
pasualanana
nalika
ngébréhkeunana kudu ngaguluyur, ku kituna tahapan dina nulis pangalaman pribadi téh… a. Setting^Kajadian penting^Panutup b. Isu^Kajadian penting^Panutup c. Setting^Kajadian penting^Simpulan d. Bubuka^Eusi^Panutup e. Bubuka^Tempat kajadian^Simpulan
16. Ari jenis artikel téh aya nu hasil panalungtikan, aya ogé hasil kajian pustaka. Niténan kana ciri-cirina, naon nu ngabédakeun hasil panalungtikan jeung kajian pustaka téh… a. Dina hasil panalungtikan mah kudu nalungtik ari kajian pustaka teu kudu b. Dina hasil panalungtikan mah kudu loba néang jeung maca buku, kajian pustaka mah teu kudu
164
PPG © 2019
Modul
5
c. Dina hasil panalungtikan mah kudu loba néang konsép anyar, ari kajian pustaka mah ngan ngabandingkeun sawataraning konsép hungkul d. Dina hasil panalungtikan mah perlu obsérvasi jeung néang loba réferénsi sangkan bisa mérésan isu nu dipedar, ari kajian pustaka mah obsérvasina sederhana sangkan bisa ngaréngsékeun isu nu dipedar tina sawatara konsép téori. e. Dina hasil panalungtikan mah perlu obsérvasi jeung néang loba réferénsi sangkan bisa mérésan isu nu dipedar, ari kajian pustaka teu perlu obsérvasi, ngaréngsékeun isu nu dipedar tina sawatara konsép téori.
17. Wangun tulisan anu ngadadarkeun tur medar hiji hal kalayan jéntré, puguh sumber référénsina téh aya dina wangun… a. Laporan b. Pangalaman pribadi c. Artikel d. Esey e. Déskripsi
18. Loba téma nu bisa dijadikeun bahasan téks déskripsi, bisa medar ngeunaan kampung adat, alat musik, Sunda, jrrd. Judul nu luyu jeung bahasa déskripsi… a. Kampung Adat penting pikeun masyarakat adat b. Antara kampung adat jeung kampung modern c. Kabiasaan masyarakat kampung adat d. Kampung adat e. Kaéndahan alam kampung adat nu ukur dipimilik masyarakat adat 19. Tatahar nu pangmerenahna pikeun nyieun laporan kagiatan, nya éta… a. Nangtukeun kagiatan nu dilaksanakeu, medar hasil kagiatan nu dilaksanakeun, nyieun kacindekanana PPG © 2018
PPG © 2019
165
Modul
5
b. Nangtukeun téma kagiatan, obsérvasi kagiatan, nyieun simpulan c. Nangtukeun eusi kagiatan nu dilaksanakeun, kumaha prak-prakanana, nyieun kacindekan d. Nangtukeun téma kagiatan, néang sawatara référénsi, panutup e. Nangtukeun pokok-pokok kagiatan, jeung nyieun kacindekan
20. Nyieun tarjamahan téh lain hal anu gampang, hartina kudu merhatikeun sawatara hal, ku kituna nu diperhatikeun nalika narjamahkeun téh… a. Bentuk kecap, gramatika, éjahan b. Makna tina kalimah nu ditarjamahkeun, paham kana konsépna, ogé struktur basana c. Rasa basa, jeung éjahan d. Inti makna nu diterjemahkeun e. Wangun kecap, konsép basa, jeung maknana
21. Basa Sunda jeung basa Indonesia miboga kaédah séwang-séwangan. Nu pangmerenahna hasil terjemahan tina kalimah “4 sdm minyak goreng untuk menumis”… a. Minyak goréng 4 sdm pikeun numis b. 4 sdm minyak goréng pikeun numis c. Minyak goréng pikeun numis nu lobana 4 sdm d. 4 sdm minyak keur numis e. 4 sdm minyak goréng waktu numis
22. Ngagampangkeun nepikeun maksud kagiatan diajar ka siswa, sangkan siswa bisa ngalaksanakeun kagiatan diajar kalawan mandiri; 2) Ngagampangkeun guru milih jeung nyusun bahan ajar; 3) mantuan ngagampilkeun guru guru nangtukeun kagiatan diajar sarta milih media pangajaran; jeung 4) Ngagampangkeun guru ngalaksanakeun proses meunteun. Éta hal di luhur téh mangrupa…
166
PPG © 2019
Modul
5
a. Matéri pangajaran b. Tujuan pangajaran c. Prak-prakan pangajaran d. Media pangajaran e. Laporan pangajaran
23. Kompetensi dasar 3.4: Mengidentifikasi bentuk, stuktur, aspek kebahasaan, dan isi teks narasi tentang pengalaman pribadi. Nilik kana Kata Kerja Operasional (KKO) anu aya dina éta KD 3 miharep sangkan siswa miboga kamampuh atawa kompetensi pikeun mengidentifikasi. Naon nu kudu dipilampah siswa… a. Maham heula ngeunaan: 1) eusi téks pangalaman pribadi, 2) struktur pangalaman pribadi, jeung 3) unsur-unsur kabasaan anu aya dina téks pangalaman pribadi. b. maham heula ngeunaan: 1) téks pangalaman pribadi, 2) struktur pangalaman pribadi, jeung 3) prak-prakan ngajarna. c. maham heula ngeunaan: 1) bubuka ngajar, 2) eusi matéri pangajaran, jeung 3) pancén nu kudu dikerjakeun. d. maham heula ngeunaan: 1) téks pangalaman pribadi, 2) dékontruksi téks, jeung 3) prak-prakan ngajarna. e. maham heula ngeunaan: 1) eusi téks, 2) struktur pangalaman pribadi, jeung 3) prak-prakan ngajarna.
24. Dumasar standar proses jeung Permendiknas Nomer 41 Taun 2007, anu dimaksud IPK… a. perilaku anu bisa diukur jeung/atawa diobservasi pikeun nuduhkeun hasil kompeténsi dasar anu tangtu nu jadi acuan penilaian mata pelajaran. b. perilaku anu bisa diukur jeung/atawa diobservasi pikeun nuduhkeun kabutuan dasar anu tangtu nu jadi acuan penilaian mata pelajaran. PPG © 2018
PPG © 2019
167
Modul
5
c. perilaku anu bisa diukur jeung/atawa diobservasi pikeun nuduhkeun tujuan dasar anu tangtu nu jadi acuan penilaian mata pelajaran. d. perilaku anu bisa diukur jeung/atawa diobservasi pikeun nuduhkeun mangpaat pangajaran anu tangtu nu jadi acuan penilaian mata pelajaran. e. perilaku anu bisa diukur jeung/atawa diobservasi pikeun nuduhkeun kahontalna kompetensi dasar anu tangtu nu jadi acuan penilaian mata pelajaran.
25. Métode anu sok dipaké di kelas di antarana métode ceramah, diskusi, tanya jawab, demonstrasi, penampilan, métode studi mandiri, pembelajaran terprogram, latihan sesama teman, simulasi karyawisata, induksi, deduksi, simulasi, studi kasus, pemecahan masalah, insiden, seminar, bermain peran, proyek, jeung praktikum. Nu leuwih cocog pikeun digunakeun dina pangajaran nulis nyaéta… a. Métode bermain peran b. Métode démonstrasi c. Métode latihan sesama teman d. Métode seminar e. Métode karyawisata
26. Rasional tioritis logis nu disusun ku nu manggihan, nu nyiptakeun atawa nu ngamekarkeunana; ayana landasan mikir diajar naon jeung kudu kumaha siswa cara diajarna; tingkah laku ngajar (ngatik) nu diperlukeun sangkan éta modél bisa dilaksanakeun kalawan hasil luyu jeung nu dipiharep, jeung ambahan diajar nu diperlukeun sangkan tujuan pangajaran kahontal, éta hal di luhur mangrupa ciri tina… a. Model pangajaran b. Tujaun pangajaran c. Media pangajaran d. Matéri pangajaran
168
PPG © 2019
Modul
5
e. Eusi pangajaran
27. Pangajaran nu ngagunakeun rupa-rupa kamampuh mikir ti siswa boh sacara individu boh sacara kelompok sarta lingkungan nyata pikeun ngunkulan masalah sangkan miboga ma’na nu relevan jeung kontékstual, nyaéta pangajaran… a. Problem based learning b. Problem based case c. Genre base approach d. Problem based teaching e. CIRC
28. Média pangajaran digunakeun pikeun mantuan prosés ngajar sangkan leuwih jelas tur éféktif, salasahiji guna media pangajaran nu pangmerenahna… a. Ngungkulan kawatesanana rohangan jeung waktu diajar. b. Ngungkulan masalah pangajaran c. Mantuan guru dina ngévaluasi pangajaran d. Mantuan guru dina nyebarkeun informasi pangajaran e. Mantuan ngabebenah eusi pangajaran
29. Ngarumuskeun tujuan pangajaran ceuk Hamzah B. Uno (2008) kudu ngagambarkeun sawatara aspék nu ngawengku… a. audience, behavior, condition, jeung degree b. audience, behaviorism, condition, jeung degree c. audience, behavior, condition, jeung direction d. aspect, behavior, condition, jeung degree e. audience, behavior, cognition, jeung degree
PPG © 2018
PPG © 2019
169
Modul
5
30. Salah sahiji alat évaluasi anu dipaké pikeun ngaronjatkeun motivasi diajar siswa nyaéta… a. téks b. soal c. pilihan ganda d. essay e. jurnal
170
PPG © 2019
Modul
5
Pancén Ahir Sangkan Sadérék langkung teleb maluruh ngeunaan hakékat jeung aspék maca, tujuan jeung prinsip maca, sarta wanda maca dina basa Sunda. Pigawé papancén ieu di handap! Pigawé paréntah ieu di handap! 1) Pilih salah sahiji KD 3 dina KIKD basa Sunda. 2) Rumuskan KKO, matéri faktual, jeung submatérina. 3) Mekarkeun matéri ajarna (fakta, konsép, jeung prosedurna). 4) Rumuskeun Indikator Pencapaian Kompetensi. 5) Rumuskeun tujuan pembelajaranana. 6) Rumuskeun indikator soal jeung soalna (berbasis HOTS). 7) Rumuskeun padika pangaaranana.
PPG © 2019
171
Modul
5
Konci Jawaban Tés Formatif
Konci Jawaban Tes Formatif KB 3 1. c 2. a 3. a 4. b 5. é 6.
c
7.
a
8.
d
9.
c
10. b
Konci Jawaban Tes Formatif KB 4 1. b 2. d 3. a 4. d 5. b 6. b 7. d 8. c 9. b 10. b
Konci Jawaban Tés Sumatif 1. d
11.
a
21.
a
2. c
12.
a
22.
b
3. a
13.
d
23.
a
4. b
14.
b
24.
e PPG © 2019
172
Modul
5 5. c
15.
a
25.
c
6. b
16.
e
26.
a
7. c
17.
c
27.
a
8. c
18.
c
28.
a
9. e
19.
a
29.
a
10. c
20.
b
30.
b
PPG © 2018
PPG © 2019
173
