Bertrand Russell'dan Seçmeler [PDF]

Table of contents :
a......Page 1
c0002......Page 2
c0003......Page 3
c0004......Page 4
c0005......Page 5
c0006......Page 6
c0007......Page 7
c0008......Page 8
c0009......Page 9
c0010......Page 10
c0011......Page 11
c0012......Page 12
c0013......Page 13
c0014......Page 14
c0015......Page 15
c0016......Page 16
c0017......Page 17
c0018......Page 18
c0019......Page 19
c0020......Page 20
c0021......Page 21
c0022......Page 22
c0023......Page 23
c0024......Page 24
c0025......Page 25
c0026......Page 26
c0027......Page 27
c0028......Page 28
c0029......Page 29
c0030......Page 30
c0031......Page 31
c0032......Page 32
c0033......Page 33
c0034......Page 34
c0035......Page 35
c0036......Page 36
c0037......Page 37
c0038......Page 38
c0039......Page 39
c0040......Page 40
c0041......Page 41
c0042......Page 42
c0043......Page 43
c0044......Page 44
c0045......Page 45
c0046......Page 46
c0047......Page 47
c0048......Page 48
c0049......Page 49
c0050......Page 50
c0051......Page 51
c0052......Page 52
c0053......Page 53
c0054......Page 54
c0055......Page 55
c0056......Page 56
c0057......Page 57
c0058......Page 58
c0059......Page 59
c0060......Page 60
c0061......Page 61
c0062......Page 62
c0063......Page 63
c0064......Page 64
c0065......Page 65
c0066......Page 66
c0067......Page 67
c0068......Page 68
c0069......Page 69
c0070......Page 70
c0071......Page 71
c0072......Page 72
c0073......Page 73
c0074......Page 74
c0075......Page 75
c0076......Page 76
c0077......Page 77
c0078......Page 78
c0079......Page 79
c0080......Page 80
c0081......Page 81
c0082......Page 82
c0083......Page 83
c0084......Page 84
c0085......Page 85
c0086......Page 86
c0087......Page 87
c0088......Page 88
c0089......Page 89
c0090......Page 90
c0091......Page 91
c0092......Page 92
c0093......Page 93
c0094......Page 94
c0095......Page 95
c0096......Page 96
c0097......Page 97
c0098......Page 98
c0099......Page 99
c0100......Page 100
c0101......Page 101
c0102......Page 102
c0103......Page 103
c0104......Page 104
c0105......Page 105
c0106......Page 106
c0107......Page 107
c0108......Page 108
c0109......Page 109
c0110......Page 110
c0111......Page 111
c0112......Page 112
c0113......Page 113
c0114......Page 114
c0115......Page 115
c0116......Page 116
c0117......Page 117
c0118......Page 118
c0119......Page 119
c0120......Page 120
c0121......Page 121
c0122......Page 122
c0123......Page 123
c0124......Page 124
c0125......Page 125
c0126......Page 126
c0127......Page 127
c0128......Page 128
c0129......Page 129
c0130......Page 130
c0131......Page 131
c0132......Page 132
c0133......Page 133
c0134......Page 134
c0135......Page 135
c0136......Page 136
c0137......Page 137
c0138......Page 138
c0139......Page 139
c0140......Page 140
c0141......Page 141
c0142......Page 142
c0143......Page 143
c0144......Page 144
c0145......Page 145
c0146......Page 146
c0147......Page 147
c0148......Page 148
c0149......Page 149
c0150......Page 150
c0151......Page 151
c0152......Page 152
c0153......Page 153
c0154......Page 154
c0155......Page 155
c0156......Page 156
c0157......Page 157
c0158......Page 158
c0159......Page 159
c0160......Page 160
c0161......Page 161
c0162......Page 162
c0163......Page 163
c0164......Page 164
c0165......Page 165
c0166......Page 166
c0167......Page 167
c0168......Page 168
c0169......Page 169
c0170......Page 170
c0171......Page 171
c0172......Page 172
c0173......Page 173
c0174......Page 174
c0175......Page 175
c0176......Page 176
c0177......Page 177
c0178......Page 178
c0179......Page 179
c0180......Page 180
c0181......Page 181
c0182......Page 182
c0183......Page 183
c0184......Page 184
c0185......Page 185
c0186......Page 186
c0187......Page 187
c0188......Page 188
c0189......Page 189
c0190......Page 190
c0191......Page 191
c0192......Page 192
c0193......Page 193
c0194......Page 194
c0195......Page 195
c0196......Page 196
c0197......Page 197
c0198......Page 198
c0199......Page 199
c0200......Page 200
c0201......Page 201
c0202......Page 202
c0203......Page 203
c0204......Page 204
c0205......Page 205
c0206......Page 206
c0207......Page 207
c0208......Page 208
c0209......Page 209
c0210......Page 210
c0211......Page 211
c0212......Page 212
c0213......Page 213
c0214......Page 214
c0215......Page 215
c0216......Page 216
c0217......Page 217
c0218......Page 218
c0219......Page 219
c0220......Page 220
c0221......Page 221
c0222......Page 222
c0223......Page 223
c0224......Page 224
c0225......Page 225
c0226......Page 226
c0227......Page 227
c0228......Page 228
c0229......Page 229
c0230......Page 230
c0231......Page 231
c0232......Page 232
c0233......Page 233
c0234......Page 234
c0235......Page 235
c0236......Page 236
c0237......Page 237
c0238......Page 238
c0239......Page 239
c0240......Page 240
c0241......Page 241
c0242......Page 242
c0243......Page 243
c0244......Page 244
c0245......Page 245
c0246......Page 246
c0247......Page 247
c0248......Page 248
c0249......Page 249
c0250......Page 250
c0251......Page 251
c0252......Page 252
c0253......Page 253
c0254......Page 254
c0255......Page 255
c0256......Page 256
c0257......Page 257
c0258......Page 258
c0259......Page 259
c0260......Page 260
c0261......Page 261
c0262......Page 262
c0263......Page 263
c0264......Page 264
c0265......Page 265
c0266......Page 266
c0267......Page 267
c0268......Page 268
c0269......Page 269
c0270......Page 270
c0271......Page 271
c0272......Page 272
c0273......Page 273
c0274......Page 274
c0275......Page 275
c0276......Page 276
c0277......Page 277
c0278......Page 278
c0279......Page 279
c0280......Page 280
c0281......Page 281
c0282......Page 282
c0283......Page 283
c0284......Page 284
c0285......Page 285
c0286......Page 286
c0287......Page 287
c0288......Page 288
c0289......Page 289
c0290......Page 290
c0291......Page 291
c0292......Page 292
c0293......Page 293
c0294......Page 294
c0295......Page 295
c0296......Page 296
c0297......Page 297
c0298......Page 298
c0299......Page 299
c0300......Page 300
c0301......Page 301
c0302......Page 302
c0303......Page 303
c0304......Page 304
c0305......Page 305
c0306......Page 306
c0307......Page 307
c0308......Page 308
c0309......Page 309
c0310......Page 310
c0311......Page 311
z......Page 312

Citation preview

ır;:::::==::ı Hazırlayan:



Mete TuncaY ı=:::::=::::::::::::;-,



kutuphaneci



py tu ku



ıld



ı ız



py tu ku



ıld



ı ız



: 186



py



tu



ku ıld ı ız Ekim 1982



en verimli ve en ışıklı ilk hayran 01duğu Mill'i, bazı bakımıardan da parlaklığı, ilgi alanının genişliği ve put - kıncılığıyla Voltaire'i andıran bir matematik - .u~"" •• u .... filozof, yazar ve özgürlük savaşçısı. kuşkusuz, çağınıızın



biridir -



bazı bakımıardan



MORTAN WHITE, / The Age of



- Twentieth Philloso:pheırs



/



Bertrand Russell'ın felsefe zevkle okunur. felsefedeki yeri ne olursa olsun, edebiyat yazı­ ları her nesir antolojisinde yer almayı kesinlikle hak ederler. Bunu söylemekle, Russell'ın felsefeye yaptığı katkıyı küçümsemek istemiyorum. ilgi uyandır­ mak bakımından hiçbir çağdaş yazar ondan fazlasını yapmamıştır ve hepimiz ona çok şeyler Belki, Russell'ın mantığa katkısı, felsefenin öteki dallarına yaptığı katkılan gölgelemektedir. Fakat Russell felsefenin her dalını parlak ve esinIeyki bir biçimde zenRussell'ın



py



tu



ku



ıld



rUJ,lU:>"lJIııy



of Bertrand Russelll



ı ız



JOHN ELOF BOODIN, / The



5



py tu ku



ıld



ı ız



felsefede eşine pek rastlanbir düşünür. yaşadığı yıllara yaklaşan kitaplarını burada bir bir anlatamayız. Ama fikirlerini, yapıtlarını dönemlerde dilimize de işaret ederek - ve bu ler~e aldığımız yazılarının onun genel düşünüşü içindeki yerlerini - zorlamayla da olsa şöyle bir «Teknik Felsefe Felsefesi» ayrımı özetlemeye Üstelik, Russell sürekli bir gelişme gösterdiği ve birçok konulardaki zaman zaman değiştirdiği için, bu özellikle güç bir Teknik Felsefe açısından, Russell her önce, bir bilim felsefecisidir. Felsefesinin amacını, bilimleri incelemek diye tanımlar. Bu alandaki en önemli katkılarını 1900 - 1914 yıllarında yapmıştır. Mantık ve MatematUt konusundaki başyapıtı, on yıllık bir çalışmadan sonra A. N. Whitehead'le ortaklaşa yazdığı Mathematica'dır (1910 1913). Yine bu konuda, daha önce, Matematiğin (1903), daha sonra da Matematik FelseGiriş (1919) ve çeşiW makalelerini toplayan Mantık ve Bilgi (1956) kitapları vardır. Mathematica'da ilişkisel (relational inrerencesl incelenmiştir. mantığa indirgeyen bu yapıt, geleneksel mantığa karşı en güçlü eleştirilerden biri olarak karşılanmış ve bu yüzyılın başındaki Yeni Mantık Rönesansının temel sayılmıştır. Russell'ın bu türdeki kitaplabiri dilimize Genelokuyucu Bertrand Russell mayacak kadar çok



çağdaş yanlı



ıld py



tu



ku



ı ız



7



tu



ku



ıçın ilginç olma.yaca.ğı bu de onlardan herhangi bir parça alınmamıştır. Russell'ın bu yanıyla ilgili - bildiğimiz - tek yazı, Dr. Teo Felı>efe Arkivi'nde çıkmış olan -B.R:ın Tasvirler Teorisi» başlıklı makalesidir (sayı 14 - Yıl 1963). Russell'ın Teknik Felsefe alanı içinde sayabileceğimiz bir grup kitabı da, Varlık ve Teorileriyle Felsefe Ta.rihi konularındadır. Russell, ilk o zamanlar orada moda olan Kantçı ve Hegelci fikirlerin etkisiyle kısa süren bir idealist dönem geçirmiştir. Bu bir bakıma. Platoncu anlamda bir kavram realistliği inanışıdır. Onun için, Russell'ın varlık ve bilgi teorileriyle ilgili görüşlerini, mantık ve matematilde Ugili görüşlerinden soyutlayarak mümkün Nitekim, bu tuturnunun izleri, yukarıda andığımız Matematiğin kitabına yanaımıştır. Russell'ın daha sonra, realizmden mantıksal kuruculuğa ve atomculuğa doğru bazı aşamaları, onun yarı teknik, yarı halk için yazdığı Felsefe (1912) adlı kitabında görülebilir. Bu kitap, eskiden Adnan Adıvar tarafından çevrilmiş­ tL Daha sonra Hayrullah örs tarafından yeni bir çevirisi yapılmış bulunuyor. bu eserden, daha önce bağımsız makaleler olarak yayımlanan iki bölüm aldık: .. Tümevarım ve «Taruma Bilgi, Tasvir Bilgi.» Bunlar, adlarından da anlaşılacağı üzere daha. çok bilgi teorisiyle ilgilidir. Zaten Russell'ın teknik anlamdaki genel felsefesi içinde, çözümleme (tahlil :::: analysis) yöntemi kullanması dolayısıyla, öğretisi varlık teorisine ağır basmaktadır. Varlık felsefesi bakımından, Russell idealist - materyalist aynmının dışında kalmak iddlasındadır. Bilindiği üzere, idealizm asıl varolanın ruh ya da materyalizm ise beden ya da madde olduğunu kabul eder. Russell ise, bu aynmı ciddi bulmamakta. ve bu kavramları, belli birtakım olay dizilerini anlatmak-



py



ıld



ı ız



8



j'



py tu



ku



ta yalnızca kolaylık sağlayan birtakım adlar Onun bu gÖıüŞünÜ, "Seçmeler.e aldığımız, La.nge'nin Materyalizm Tarihi adlı eserinin 1925 basımma yazdığı önsözden izleyebiliyoruz. Russell genelolarak felsefede İn­ giliz deneyei geleneği içinde kalmış, hatta giderek bilginin psikolojik kaynaklan üstünde daha çok durduğu için Hume'a iyice yaklaşmıştır. Bilgi ve varlık teorisi alanlarındaki başlıca kitaplan şunlardır: Dış Dünya Bilgimiz (1914), Zihnin Çözümlenmesi (1001), Maddenin ÇözÜDılenmesi (1927), Anlam ve Doğruluk Bir tırma (1940). ve İnsan ve Smırları (1949). Russell bu konularda fikirlerinin evrimini, kendi kendine hesaplaşırcasma kere anlatmıştır. Bunlardan biri, onun felsefesi hakkmdakt bir kitaba yazdığı "Düşü­ başlıklı makaledir. Bu kısa düşünsel Russell'ı kendi dilinde sunan bir önsöz gibi başına aldık. Benzer bir işi, Russell daha sonra (1959) yazdığı Felsefedeki adlı kitapta yapmaya Bu kitap üstüne, geniş bir tanıtma yazısı, Prof. Dr. Nerıni Uygur tarafmdan Felsefe Arkivi'nde yayımlanmıştır (Sayı 13 - Yıl 19(2). Russell, alışılınış anlamda bir felsefe tarihçisi olınamakla birlikte, bu dalda yazdığı ikikitap, Batı Felsefesi Tarihi (1946) ve Batının Bilgeliği (1959) haklı bir ün kazanmıştır. Felsefe tarihçilerinin çoğu zaman yapmaya çalıştıkları gibi, filozofları tarafsız bir gözle, bir «şeytanın' avukatı» üslubuyla anlatacak yerde, Russell'm onlarla kıyasıya tartışmaya giriş­ mesi, her birini kendi düşüncelerine yakınlık ve uzakhklarına göre eleştirınesi, bu kitaplarm zevkle okunmalarmı sağlamaktadır. Aynea, felsefi çıktıkları toplumun maddi yapısıyla ilişkisi üstünde dunnası da, onun lehine kaydedilmek gereken önemli bir üstünlüktür. Bu kitaplardan ilki, Muammer Sencer tarafından üç cnt halinde, aşırı özentili bir dille yakınlarda çevril-



ıld



ı ız



9



py



tu



ku



miş ve son derece dikkatsiz bir dizgiyle yayımlanmıştır. Bu eserden de Russell'ın özellikle önem verdiği iki bölüm aldık: Biri, yıkmaya çalıştığı geleneksel .Aristoteles öteki, kendisinin de dahilolduğu fakat dil çözümlemesinin Ilinguistical analysis) derinliklerine dalan öteki üyeleriyle pek geçinemediği - «Mantıksal Okulu.Russeıı'ın 1931 yılında yazdığı ve Avni Yakalıoğlu tarafından Türkçe'ye Bilimden Beklediğimiz adıyla çevrilen bir kitabında da, bilim felsefesinin sonuçları, geniş halk kitlelerinin bir dille ortaya konulmaktadır. Bu kitaptan «Seçmeler.e aldığımız bir bölüm, «Bilim Yönteminin Sınırlılıkları-nı anlatıyor. Russell'ın Yaşama Felsefesi başlığı altında toplayabneceğimiz, salt felsefe konuları dışındaki ilgi alanlarından bölümü, Din ve Ahlak diye aynlabilir. Tann hakkında yayımlanmış ilk görüşleri, Leibniz'in Felsefesi (1900) adlı kitabında yer almıştır. Bu konuya ilişkin denemesİ de, Din lle Bilim (1935) ve Neden Değilim (1957) adlı kitaplarında toplanmıştır. Bu kitapların ikisi de Türkçevrilmiştir. Ender Gürol tarafından dilimize aktarılan ikinci kitaptan iki makale aldık: Biri, daha önce ayn bir olarak yayımlanan ünlü bir denemesi, «Neye (1925); öteki de, kitaba adını veren konuşmasının metni, «Neden Hıristiyan (1927). Russell, «Neye ilk basımına yazdı­ ğı önsözde şöyle demektedir: «İnsanın evrendeki yeri ve iyi yaşama ulaşma amacı bakımından elindeki imkanlar hakkında düşündüklerinH söylemeye çalıştım... insanla ilgili işlerde görüyoruz ki, mutluluğa götüren güçler olduğu gibi, mutsuzluğa götüren güçler de vardır. Bunlardan hangisinin ağır basacağını kestiremeyiz, ama bilgece davranabilmek için her ikisini de bUmemiz gerekir... Yine yazarın din konusundaki bilinemezci tutumunu açıklayan bir ya-



ıld



ı ız



10



kattık:



zısını



cBUinemezci ne De-



mektir?»



ıld py



tu



ku



Russell'ın, hele son zamanlarında adıyla özdeşleşme­ ye başlayan sarsılmaz banşçılığının yanısıra, kendisine büyük bir ün (ve o ölçüde de, düşman) kazandıran görüşleri, dinden sonra ahlakla ilgili olanlandır. Hele cinsel ahlak gibi, ancak tutucu yazarların at oynattığı bir alanda, onun radikal yaklaşımı büyük gürültü koparmıştır. konusunda Russell yasaklara ve yaygın ikiyüzlülüğe şiddetle saldınr. O, bu «ahlaksızlık-lardan yalnızca entellektüel-estetik bir rahatsızhk duymamakta. bunlan dünyadaki birçok kötülüğün kökenİ diye görmektedir. Aslında kendisi, iddia ettiği gibi, insanın bu alanda içinden gelen her şeyi yapmasını savunmuyor. BelU bir tutarlılık duygusuyla hareket etmenin gerekliliğine inanıyor. Ama, evlilik-oncesinde cinsel ilişkilerin 01masım, özellikle üniversite öğrencileri arasında çocuksuz evlilikler kurulmasım önermesi, ikiyüzlü tutucuların gözünde, onun adını «ahlaksız»a çıkarmıştır. Oysa Russell, evlenme kurumuna kökten karşı değildir. Ancak bir evlilikte sevgi kalmamışsa, türlü bahanelerle onu sürdünnenin anlamsızlığını belirtmiştir. Bir de, sürekli evliliklerde, «geçici kaçamaklar- olmasını olağan, hatta bazen gerekli sayması, «zina savunucusu. olarak suçlanınasına yol açmıştır. Onun bu konudaki fikirlerini, Ender Gürol tarafından dilimize çevrilen Evlilik ve Ahlak (1929) adh



ı ız



kitabından



tin Yeii ..



aldığımız



«İnsan Değerleri Arasında



yazısında



okuyabiliyoruz. Russell'ın ahlak tutumuna karşı gösterilen tepkiye yar kın bir de, eğitimle ilgili düşüncelerine karşı ortaya çıkmıştır. Eğitim üstüne iki kitabı dilimize çevrilmiş bulunmaktadır: Terbiyeye Dair (1926) Prof. Hamit Dereli tarafından, Eğitim ve Toplum Düzeni de (1932) Nail Bezen tarafından aktarılmıştır. Biz, bun-



11



«Eğitimin bir bölüm alitirazlara yol açan görüşleri, eğitimde geleneksel zorlama yöntemlerinin gereksizliği üstüne eleştiri­ leridir. O cinsel ahlak konusunda olduğu gibi, eğitim konusunda da rakipleri tarafından yanlış eğitimde bir disipline yer verilmemesini savunmuyor, yalnızca ana baba ve öğretmenlerin çocuğu yetiştiriyoruz diye kendi kompleksIerini tatmin etmek için onu ezmelerinin yanlışlığını ortaya Russell'ın toplum ve siyaset felsefesi konula.:r:ıyla ilgili kitaplarının şunlardır: Toplumsal Yeniden Kuruculuğun (1916), Yollar (1918), Bolşevizm (1920), Çin Sorunu (1922). ve lenme (1934), (1938), Otorite ve Birey (1949), Değişen Yeni Umutlar (1951), Ahlakta ve Doğası (1954), ve Tutulmayan Denemeler'den bazıla.:r:ı (1950). Biz bunlardan üç parça seçti k : Biri, Mete Ergin tarafından dilimize len adlı eserinin «İktidarın Yola Getirilmesi» bölümü; öbür ikisini, yani Tutulmayan Denemeler~den «Felsefe ve Siyaset» He Nobel Edebiyat Ödülü'nü alırken yaptığı ve sonradan Ahlakta ve Siyasette Doğası adlı kitabına alınan Önemli Arzular» üstüne konuşmasını ben Batı'da Siyasal Düşünceler Tarihi Seçilmiş Yazılar (Ankara: S.B.F. Yay., 1969)· adlı derlemenin üçüncü endinde aktarmıştım. Bu kere, meler»e alırken, Dr. Hüseyin Batuhan'ın dikkatimi ,,"J,ı...UJ"'XI nezaketinde bulunduğu bazı çeviri yanlışlannı düzeltmeye



lann ilkinden



dık. Russell'ın



py



tu ku



ıld



ı ız



çalıştım.



Bu derlemeye aldığımız parçaların seçiminde, Prof. Robert E. Egner ve Lester E. Denonn'un hazırladıkla.:r:ı, The Basic of Bertrand Russell 1903 - 1959 Bütün insanlar akılhdır, bazı hayvanlar insandır, öy: Bazı hayvanlar akıllıdır. (Buna "Darii. denir.> Hiç bir Yunanlı kara derili değildir, bazı insanlar Yunanlıdır, öyleyse: Bazı insanlar kara derili değildir. Bu dört tasım biçimi «birinci meydana geti-



ı ız



51



rirler. Buna Aristoteles ikinci ve üçüncü bir figür, skolacıIar da dördüncü bir figür Son üç figürün, düzenlerle birinciye indirgenebileceği (irca edilebileceği)



gösterilmiştir.



ld yı up



t ku



Tek öncülden yapılan bazı çıkarımlar vardır. «Bazı insanlar ölümlüdür-den, ·bazı ölümlüler insandır-ı çıkara­ biliriz. Aristoteles'e göre, bu .bütün insanlar öıümıüdür·den de bir Tanrı ölümlü değildir-den, «hiç bir ölümlü Tanrı değildiroi çıkarabiliriz. Fakat .bazı insanlar Yunanlı değildir. den .bazı Yunanlılar insan değil­ dir. çıkmaz. Yukarıdakiler gibi çıkarımlardan ayn olarak, Aristoteles ve onu bütün tümdengelimsel çıkanmıann, kesin olarak konulduğunda, tasım niteliğinde olduğunu düBöylece, onlara göre, bütün çıkanmların dökümünü yapmak ve ortaya konulan kanıtları tasımsal biçimlere aktarmakla, bütün yanlışlardan mümkün olacaktı. Bu sistem biçimsel mantığın bu yönden hem önemlidir, hem de hayranlığa değer. Ama biçimsel mantığın başlangıcı değil, sonu olarak görüldüğünde, türlü eleştiriye açıktır: (LL Sistemdeki biçimsel kusurlar. (2) TümdengeUmsel kanıtlamanın öteki biçimlerine oranla tasıma aşın değer verilmesi. (3) Bir kanıtlama biçimi olarak tümdengelime aşın değer verilmesi. Bu her biri lwnusunda bir şeyler söylemek gerekir. (1) Biçimsel kusurlar.•Sokrates bir insandır. ve .bütün Yunanlılar insandır. önenneleriyle başlayalım. Bunlar arasında, Aristoteles mantığında yapılmayan kesin bir ayrım gözetmek gereklidir. .Bütün Yunanlılar insandır. önennesi, genelolarak Yunanlıların varolduklarını içeren



ı ız



52



bir biçimde yorumlanıf. Bu içerme olmaksızın AristoteIes'in tasımlarından bazıları geçerli değildir. Sözgelimi: -Bütün Yunanlılar insandır, bütün Yunanlılar beyazdır, öyleyse: Bazı insanlar beyazdır» tasımını düşünelim. Yu-. nanlılar varsa, bu tasım geçerlidir; başka türlü geçerli değildir. Eğer,



tu



ku



"Bütün dağdır, bütün altındağlar altındır, öyleyse: Bazı dağlar altındır» demiş olsaydım, öncüllerimin bir bakıma doğru olmasına rağmen, vardığım sonuç yanlış olurdu. Açıklayarak söylemek gerekirse, .bütün Yunanlı­ lar insandır» önermesi, «Yunanlılar vardır» ve -eğer bir şey Yunanlıysa, o şey bir insandır» önermesine bölmeliyiz. Son önerme salt varsayım niteliğindedir ve Yunanlılarm varolduğunu içermez. -Bütün Yunanlılar insandır» önermesi, böylelikle .Sokrates bir insandır» önermesinden biçimce çok daha karmaşıktır. .Sokrates bir insandır»ın öznesi fakat -bütün Yunanlılar insandır»ın öznesi, .bütün Yunanhlarıo değildir. «Yunanlılar vardır» önermesinde olsun, -eğer bir şey Yunanlıysa, o şey bir insandır» önermesinde olsun, .bütün Yunanlılarıola ilgili bir şey yoktur. Bu salt biçimsel yanlış, metafizik ve bilgi teorisindeki yanlışların kaynağı olmuştur. "Sokrates ölümlüdür» ve .bütün insanlar ölümlüdür» önermeleri karşısında, bilgimizin durumunu gözden geçirelim. .Sokrates ölümlüdür,. önermesinin doğruluğunu bilmek için çoğumuz tanıklığa dayanmakla yetiniriz. Ama eğer tanıklığa güvenilecekse, bu bizi Sokrates'i tanımış ve onun öldüğünü görmüş birine kadar geri götürmelidir. Kavranılmış bir olgu (Sokrates' in cesedil, bu cesedin .Sokrates» olduğubilgisiyle birlikte, bize Sokrates'in ölümlülüğü konusunda güvenli bilgi sağlamaya yeter. Fakat ·bütün insanlar ölümlüdür» önermesinde iş Böyle genel önermeleri bilmemiz sorusu çok güçtür. Bu tür önermeler, bazen yalnızca sözel



py



ıld



ı ız



53



ClafzD olur: .Bütün Yunanlilar insandır» önerınesi, bir insan olmadıkça Yunanlı adı verilmediği için bilinir. Bu genel önermeler sözlükten doğrulanabilir. Onlar bize, şözcükleri nasıl kullandıklan dışında, dünyayla ilgili hiç bir şey söylemezler. Fakat «bütün insanlar ölümlüdür- önerınesi böyle değildir. ölümsüz bir insan konusunda mantıksal yönden çelişmeli hiç bir şey yoktur. Bu önerme tümevarım temeline dayanır. Çünkü sözgelimi, yüz elli yıldan uzun yaşamış bir adanı konusunda iyice sınanmış bir örnek yoktur. Yalnız bu durum, önerıneyi kesin değil, olası kılar. Yaşayan insanlar varoldukça böyle bir önerıne kesin olamaz. Metafizik yanlışlar, «bütün insanlar. ı, «Sokrates.in «Sokrates ölümlüdür. önerınesinin öznesi olmasındaki anlamda, «bütün insanlar ölümlüdür. önermesının öznesi saymaktan doğmuştur. Bu, bir bakıma «bütün insanlar-ın. nu,,,,,,,,,,,, gösterilen varlığın aynı olan bir varlığı gösterdiğini ileri sürıne imkanı verıniş ve Aristoteles'i, türün bir bakıma töz (cevher = substance) olduğu sonucuna götürınüştür. O bu önerıneyi niteleme konusunda dikkatlidir. Ama kendisini izleyenler, özellikle Porphyrius, bu konuda daha az dikkatli davranmıştır. Aristoteles'in bu yanlış dolayısıyle düştüğü bir yanılgı, bir yüklemin yükleminin, kök öznenin yüklemi olabileceğini sanmasıdır. «Sokrates Yunanlıdır, bütün Yunanlılar insandır- dersem, Aristoteles «insan.ın .Yunanlı-ya, • Yunanlı. nın da «Sokrates.e ilişkin bir olduğunu ve besbelli -insan»ın, .Sokrates.in olduğunu sanır. gerçekte «insan•• Yunanlı-nın yüklemi Adlarla yüklemler ya da metafizik dilde konuşursak, tlkellerla tümeller arasındakı aynıık, böylelikle IJU,'ew..UH,'" bu durum felsefe için yıkıcı sonuçlar ta ortaya çıkan kanşıkhklardan biri, tek üyeli bir sınıfın. o tek üyesiyle özdeş tutulması olmuştur. Bu durum, bir şeye



ı ız ıld py



tu ku



54



sayısıyle kılmış



ilgili doğru bir kuram ortaya koymayı imkansız ve birlik konusunda sonsuz kötü metafiziklere yol



açmıştır.



py



tu



ku



(2) Tasıma aşırı değer verilmesi. Tasım, tümdengelimsel kanıtlaınalarm yalnız bir türüdür. Bütünüyle tümdengelimsel olan matematikte tasım pek az görülür. Kuşkusuz, matematiğin kanıtlarını tasım biçiminde yeniden yazmak mümkündür. Ama, bu çok yapmacık bir şeyolur ve kanıt­ lan daha tutarlı kılmaz. Sözgelimi, aritmetiği alalım: Eğer 16 şilin 3 paniUk mal alsaın ve ·1 sterlin vemem, geriye ne kadar bozuk para alınm? Bu yalm hesabı tasım biçimine sokmak saçma olur ve kanıtlamanm yapısı­ nı gizlemeye yol açar. Kaldı ki, mantıkta sözgelimi, .At bir hayvandır, öyleyse bir atm başı da bir hayvanın dır. türunden tasımsal olmayan çıkanmlar da vardır. Geçerli tasımlar, gerçekte geçerli tümdengelimler arasından yalnız bir takımıdır ve bunlann öbür geçerli tümdengelimlere karşı mantıksal bir üstünlükleri yoktur. Tümdengelimde tasıma üstünlük verme çabası. filozoflan matematiksel usavurmanın yapısı konusunda yanlış bir yöne götürmüştür. Matematiğin tasımsal olmadığını sezen Kant. bundan onun mantıküstü ilkeler kullandığı sonucunu çıkar­ mıştır. Böyle olmakla birlikte, bu mantıküstü ilkeleri mantık ilkeleri gibi kesin saymıştır. KendindeR öncekiler gibi, Kant da. ayn bir yolla bile olsa, Aristoteles'e duyduğu ı::aygı yüzünden yanlış yöne gitmiştir. (3) Tümdengelime aşırı değer verilmesi. Yunanlılar, genellikle, bilginin kaynağı olarak tümdengelime, modern filozoflardan daha büyük önem vermişlerdir. Bu bakımdan Aristoteles, Platon'dan daha az suçludur. O tümevarımın önemini tekrar tekrar belirtmiş ve tümdengelimin işe laması gereken ilk öncülleri nasıl bilebiIdiğimiz sorusuna dikkatle eğilmiştir. Bununla birlikte, o da öteki Yunanlı­ lar gibi tümdengelime haksız bir üstünlük tanımıştır. Di-



ıld



ı ız



55



ıld py



tu



ku



yelim, Bay Smith bir kimsenin ölümlü kabul edeceğiz. Bunu, bütün insanların ölümlü olduğunu bilmemiz dolayısıyle bildiğimizi üstünkörü söyleyebiliriz. Ama. gerçekte ~bütün insaniar ölümlüdür. değil, «doğumlan üzerinden yüz elli yıldan çok zaman geçmiş bütün insanlar ve doğumları üzerinden yüz yıldan çok zaman geçmiş hemen bütün insanlar ölümlüdür» gibi bir önennedir. Bay Smith'in öleceğini düşünmemizdeki neden budur. Fakat bu kanıt bir tümdengelim değil, bir tümevarımdır. Tümdengelirnden daha az bir tutarlılığı vardır ve kesinlik değiL, olasılık sağlar. Ama, öte yandan bize yeni bir bilgi kazandınnaktadır. tümdengelim böyle bir şey yapmaz Iyeni bilgi vennezl. Mantık ve matematik dışında, bütün önemli çıkarırnlar tümdengelimsel değil, tümevarımsaldır. Tek ayncalığı olan hukukla dinbiUmdir. Onların ikisi de ilk ilkelerini tartışılmaz metinlerden, yanl yasa kutsal yazılardan türetirler. Tasımlamayı konu alan Analitika'dan başka, Aristoteles'in felsefe tarihinde oldukça büyük önem taşıyan mantık yazıları da vardır. Bunlardan biri de, Kategoryalar hakkında kısa bir eserdir. Yeni Platoncu ...",..,.,1'''_ rius bu kitap üstüne, ortaçağ felsefesini iyice etkileyen bir a,çımlama (şerh) yazmıştır. Ama, şimdi Porphyrius'u bir yana Aristoteles'in üzerinde duracağız. tUraf etmeliyim ki, «kategori» sözcüğüyle Aristoteles'in olsun, Kant'ın olsun, Hegel'in olsun, tam ne demek .istediklerini ben hiç bir zaman anlayamamışımdır. «Kategori» sözcüğünün her hangi bir açık düşünceyi temsil ederek felsefeye her hangi bfr bakımdan yararlı olduğunu sanmıyorum. Aristoteles'te on kategori söz konusudur. Bunlar: Töz, nicelik, nitelik, bağlantı, yer, zaman, konum. durum, ve «Kategori» sözcüğünün önerilen tek tanımı da bakımdan birleşik olmayan anlatımlar» ve bundan sonra liste



ı ız



56



göre, anlamı sözcüklerin anlamolan her sözcük, bir töz ya da bir nicelik ya da öteki kategorilerden birini belirliyor. On kategorinin hangi ilkeye göre bir araya toplandığı konusunda hiç bir ipucu yoktur. «Töz,» her şeyden önce, ne blr özneye yüklenebilen ne de bir öznede varolan bir Bir şey öznenin parçası olmanıasına rağmen, o· öznesiz varolanııyorsa, «öznede vardır» denir. Bu konuda verilen örnekler, zihinde bulunan gramer bilgisinin bir parçası ve bir cisimde bulunabilecek belirli bir Bu töz yukarıdaki birinci anlamda, bir birey ya da kişi yahut hayvandır. Ama ikinci anlamda, bir tür ya da cins - sözgelimi «insan. ya da «hayvan. töz adını alır. Bu ikinci anlam savunulamaz görÜllinektedir ve daha sonraki yazarlarda kötü yol aç-



gelir,



Anlaşıldığına



larından kurulmamış



tu



ku



mıştır.



py



Sonraki AnaUtika, büyük ölçüde, her tümdengelim kutedirgin edecek bir soruyla, ilk öncüllerin nasıl elde edildiği sorusuyla ilgilidir. Tümdengelirnin bir yerden baş­ laması gerekir. Tanıtlanıadan başka bir yolla bilinmesi gereken, kanıtlanmanıı'} bir şeyle işe başlamalıyız. Aristoteles'in kuranıını aynntılanyle anlatacak değilim, çünkü bu öz (esseneel kavranıına dayanır. Aristoteles, tanımın bir şeyin öz yapısının anlatımı olduğunu söylüyor. Öz kavramı, çağdaş zamanlara kadar, Aristoteles'ten sonraki her felsefenin aynlmaz bir bölümü olmuştur. Benim kanıma göre, bu korkunç çorba-kafah bir kavramdır. Fakat tarihsel önemi, kendisinden söz etmemizi gerektirir. Bir şeyin cöz.ü ile, «onun özdeşliğini kaybetmeksizin değiştiremeyeceği özellikleri»nin demek istendiği anlaşılı­ yor. Sokrates bazen mutlu, bazen üzüntü!ü, bazen iyi, bazen hasta olabilir. Sokrates, Sokrates olmaktan çıkmaksı­ zın bu özelliklerini için, bunlar Sokrates'in özünün bir parçası değildir. Ama, ruhgöçüne inanan bir



ramını



ıld



ı ız



57



tu



ku



Pythagorasçı bunu kabul etmese de, insan olması, Sokrates'in özüyle ilgili sayılmıştır. ~öz., sözcüklerin kullanımıyle ilgili bir sorundur. Aynı adı, değişik durumlarda, tek bir -şey- ya da -kişi. nin belirimleri saydığımız oldukça farklı Böyle olmakla birlikte bu, gerçekte yalnızca sözel bir kolaylıktır. Dolayı­ sıyle, Sokrates'in yokluğunda .Sokrates» adını kullanamayacağımız özelliklerden kuruludur. Soru, salt lingüstik sorusudur: Bir sözcüğün bir özü olabilir, ama bir şe­ ~n özü olamaz. "Töz» kavramı, tıpkı -öz» gibi, yalnızca bir dil kolaylığı olan bir şeyin metafıziğe aktarılmasıdır. Dünyayı tasvir ederken, belli birtakım -Sokrates.in hayatında geçen olaylar, başka birtakım oluşumları da -Bay Smith. in hayatında geçen olaylar diye anlatmayı uygun görürüz. Bu "Sokrates. ya da -Bay Smith. sözcüklerinin belirli yıllarda varolmuş ve bir bakıma onların başına gelen daha -somut,- daha .gerçek. bir şe­ yi gösterdiği konusunda bir fikra götürür. Eğer Sokrates hastaysa, onun başka bir zaman iyi olduğunu ve böylece Sokrates olmanın onun hastalığından bağımsız bulunduğunu düşünürüz. öte yandan, hastalık bir kişinin hasta olmasını gerektirir, Her ne kadar Sokrates'in hasta olması de, onun varolduğu düşünülecekse, ona bir şeyler olmalıdır. Dolayısıyle, Sokrates başına gelenlerden daha -somut. değildir. Gerçekte .töz», güçlüklerden kurtulması imkansız bir kavramdır. Bir tözün özelliklerinin konusu ve bütün özelliklerinden ayrı bir şeyolduğu varsayılır. Ama özellikleri aradan çıkanp, tözün kendisini düşünmeye çalı~ığımızda. geriye hiç bir şey kalmadığım görürüz. Sorunu bir başka koyarsak, şöyle diyebiliriz: Bir tözü başkasından ayıran nedir? Bu, özelliklerinin ayrılığı değildir. Çünkü töz mantığına göre, özelliklerin aynlığı, söz konusu töz-



py



ıld



ı ız



58



sayısal bir aynlığı önceden varsayar. Böyiki töz, kendUeri içinde herhangi bir biçimde ayırt edilrniş olmaksızın, yalnızca tam iki töz olınalıdır. O halde, onların iki ayn töz olduğunu nasılortaya cTöz» gerçekte, yalnızca olaylan kümeleştirmek için başvurulan bir kolaylıktır. Bay Smith hakkında ne bilebiliriz Ona baktığımızda bir renkler kalıbı görürüz. Konuş­ tuğunu dinlediğimizde' sos dizileri işitiriz. Onun, bizim gibi düşünce ve duygulan olduğuna inanınz. Ama, bütün bu oluşmalardan ayn olarak Bay Smith nedir? Yalnızca, oluşumların ona ilişerek sarktığı varsayılan hayali bir çengel. Onlar yeryüzünün yaslanmak ıçın bir fiili gereksemesinden daha çok gereksemez. Bir coğ­ rafya bölgesiyle ilgili benzer bir durumda, herkes söz.gelirni, «Fransa- gibi bir sözcüğün yalnızca bir dil kolaylığı olduğunu ve türlü bölümlerinin ötesinde «Fransa. diye bir şey bulunmadığını görebilir. Aynı şey, Bay Smith için de geçerlidir. O, belli birtakım oluşumların ortak bir· adıdır. Eğer Bay Smith'i daha çok bir şeyolarak alır­ sak, o, bütünüyle bilinemeyenve dolayısıyle bildiğimizin dile getirilmesi için gerekli bir şey gösterir. Sözün kısası -töz,- bir özne ve bir yüklemden kurulu cümlelarin yapısının, dünyanın yapısına aktarılınasından doğan metafizik bir yanlıştır. Bu bölümde ele aldığımız Aristotelesci öğretilerin, pek önem taşımayan tasım kuramı dışında, bütünüyle yanlış oldukları sonucuna varıyorum. Günümüzde, mantık öğren­ mek isteyen bir kimse, eğer Arlstoteles'i ve onu izleyenleri okursa, boşuna vakit kaybeder. Yine de, onun mantık yazıları büyük bir yeteneğin belirtisidir. Onlar, zihinselorijinalliğin henüz etkin olduğu bir çağda ortaya



ler



arasında



py



tu



ku



ıld



ı ız



çıkmış olsalardı, insanlığa yararlı olurlardı.



Ne yazık ki, Yunan düşüncesinln yaratıcı çağının tam sonunda ortaya çıkmış ve onun için de otoriteli sayılmış-



59



lardır. Mantıkta



canlandığı zaman, iki bin yılın Aristoteles'in tahtından indirilmesini çok güçleştirmiştir. Modern çağda, bilim ve felsefenin hemen her ileri adımı, ancak Aristoteles'in talk:iı;lÇi:lerini,n larmdan kurtulmalda atılmıştır. egemenliği,



py



tu



ku ,



ıld ı ız



60



ku



«Knowledge by Aequaintanee and Knowledge by DeseripUon,» Russell'ın The Problems of (London: Oxford Home University adlı kitabının V'inci Bölümüdür. Bu eser, önce Adnan Adıvar, sonra da Hayrullah Örs tarafından olup, seçtiğimiz parça burada - bazı düzeltmelerleikinci çeviriden aktarılmaktadır: -Bilgi ",,,,.rı.ıı,,,,,­ ri: Tanıma ve Tanımlama,» Felsefe Meseleleri (İstanbul: Remzi K., 1970), Kültür Serisi: 9, s. 80- 94 ..



py tu



TANıMA



ıld



İLGİNİN



VE



iki türü vardır: Nesnelerin bilgisi ve doğ­ bilgisi. Burada yalnızca nesnelerin bilgisi üzerinde duracağız ve bu bilgide de iki türü ayırt edeceğiz. Nesneleri tanımak yoluyla edindiğimiz bilgi türü, ruların 2



ı ız



(l)



(2)



"tanımlama» diyor. Tanımlama .. tarif»in karşılığıdır. Türkise "betimleme»dir (tasvir). Mantık yapısı bakı­ mından "tanımlama» ile "betimleme»nin bir farkı olmadığını bildiğimiz için, Örs'ün seçtiği karşılığı yanlış bulmuyoruz. Yine de biz, alışılmış karşılığı kullanarak -tasvir» diyeceğiz. tnıth'a tam karşılık bulmak zordur. Sayın



61



tu



ku



doğruların her türlü bilgisinden esas itibarıyle daha sade dir ve mantıksal açıdan bu tür bilgilerle bağımlı değil­ dir. Ne var ki, insanın aynı zamanda nesneler hakkında birtakım doğruları bilmeden, onları gerçekten tanıdığını iddia etmesi acelecilik olur. Buna nesnelerin tasvir yoluyla bilinmesinde, her zaman - bu Bölümde göreceğimiz gibi bu bilginin temeli ve kaynağı olan bir doğrular bilgisi bulunur. Ama her şeyden önce, «tanıma" ve «tasvir» deyimlerinden neler anladığımızı """.ııu..a.u.l"" Böylece fizik ve psikoloji her iki uçta,n biribirine yaklaşmakta ve William James'in eleştirisiyle ileri sürülen «ta.rafsız tekçilik» öğretisini daha. çok mümkün kılmaktadır. Zihin ve madde a.ynmı, felsefeye dinden geçmiş ve uzun zaman, geçerli bir temeli varmış gibi görünmüştür. Ben zihnin de maddenin de, yalnızca olaylan gruplandırmanın kolaylık sağlayan bir yolu olduğunu sanıyorum. Bazı özelolaylarm yalnızca maddi gruplara, ama bazılarmınsa her iki gruba. girdiğini ve böylece hem zihinsel hem maddi olduğunu kabul ederim. Bu öğreti, dünyanın yapısı hakkındaki tasarımımızda. büyük bir yalın­ laştırma.ya. yol açmaktadır. Modem fizik ve fizyoloji, eski algılama sorununa bir ışık tutmuştur. Eğer «a.lgı» denebilecek bir şey varsa, bir ölçüde algılanan nesnenin bir sonucu olmalı ve nesnenin bilgisinin kaynağı olacaksa., az çok ona. benzemelldir. İlk ancak dünyanın öteki yanlarından



ld yı



up



ı ız



96



i



py



tu



ku



daha çok ya da daha az ölçüde bağımsız nedensel zincirlerin varlığı durumunda yerine getirilebilir. Fiziğe göre durum budur. Işık dalgaları güneşten dünyaya doğru ha.reket eder ve böyle yaparken de kendi yasalarına uyar. Bu, yalnız kabaca doğrudur. Einstein ışık ışınlarının çekim gücünden etkilendiğini göstermiştir. Atmosferimize ulaş­ tıklarında bu kınlır ve kimisi başkalarından daha çok saçılır. Onlar bir insanın gözüne ulaşınca, bir başka yerde olmayacak bir sürü şeyolur ve bizim .güneşi görme- dedikimiz sonuç doğar. Bizim görüntüsel deneyimizin güneşi gökbilimcinin güneşinden çok farklı olınakla birlikte, yine de o ikinci hakkındaki bilginin kaynağıdır. kü «güneşi "ayı görmek»ten, gökbilimcinin güneşi ile gökbilimcinin ayı arasındaki farka. nedensel ola.rak ilişkin biçimlerde farklıdır. Böyle ohnakla birlikte, bizim fizik nesneler hakkında. bilebndiklerimiz, yalnızca belirli soyut yapı özellikleridir. bizim gördüğümüz gibi ohnamakla birlikte, bir anlamda yuvarlak olduğunu bilebiliriz. Ama onun ve sıcak olduğunu varsaymak için hiç bir nedenimfz yoktur. fizik. onun öyle olduğunu varsaymadan da öyle göründüğünü açıklayabilir. Bu yüzden, bizim fizik dünya. hakkındaki bilgimiz, yalnız­ ca. soyut ve matematikseldir. çağdaş çözümsel (analitik) deneycilik, Locke. Berkeley ve Hume'un deneycilikinden ma.tema.tiği kullanması ve bir mantık tekniki geliştirIDesi açı­ sından aynIır. Böylece, çağdaş deneyeilik belirli sorulara, felsefeden çok bilim olan kesin bulabilmektedir. Sistem kurucularının felsefelerine hakıldık­ ta bu deneycilik, bütün evren için bir bütün bir teori kurma yerine, sonmlarını teker teker ele alabilme üstünlüğünü taşır. Bu bakımdan, onun yöntemleri bilimin yöntemlerine benzer. Felsefi bilginin mümkün olduğu 01onun bu gibi aranması gerektikinden



ıld



ı ız



F.: 7



97



ıld py



tu



ku



ve aynı zamanda bu yöntemlerle pek çok eski sorunun çözülebilir hale geleceğinden kuşkum yok. Bununla birlikte, geriye gelenekselolarak katılan ve bilimsel yöntemlerin yetersiz kaldığı geniş bir alan da kalmaktadır. Bu alan, sonul (nihai) değer sorunlarını kapsar: Sözgelimi. bilim tek başına, eziyet etmekten zevk duymanın kötü oldugunu kanıtlayamaz. Her ne bilinebilirse, bilim aracılığıyle bilinebilir. Ama yasal bir duygu sorunu olanlar, bu alanın dışında kalır. Felsefe, bütün tarihi boyunca, uyumsuz bir biçimde biribirine kanşan iki bölümden meydana gelmiştir: Bir yanda, dünyanın niteliğiyle ilgili bir teori, öte yanda da. en iyi yaşama yolu konusunda ahlaki ya da siyasal bir öğreti. Bu ikisini yeterli bir açıklıkla ayınnakta başarısız­ lık gösterilmesi, birçok karışık düşüncenin kaynağı tur. Platon'dan William James'e kadar bütün filozoflar. evrenin niteliğiyle ilgili görüşlerinin, aydınlatıcı olma isteklerinin etkisi altında kalmasına göz yummuşlardır. Hangi inançlann insanlan erdemli kılacağını bildiklerini sanarak, bu inançlann dOğruluğıınu kanıtlamak için, çoğu kez safsatah yollara başvunnuşlardır. Ben kendi payıma, bu tür bir hem ahlak, hem de düşünce nedenleriyle karşıyım. AhUı.kça, mesleki yeteneğini doğruluğun tarafsız araştınnası dışında herhangi bir şey için kullanan bir filozof bir çeşit ihanetle suçludur. Araştınnadan önce filozof, doğru olsun yanlış olsun, birtakım inanç ların iyi davranışı geliştirecek türden olduğunu kabul ettiği zaman, feısefi düşünce alanını, felsefeyi sudan bir uğraşı durumuna getirecek ölçüde daraltmaktadır. filozof bütün önyargılan gözden geçinneye hazır olur. Doğrulu­ ğun araştınlmasına bilinçli ya da bHinçsiz, herhangi bir sınır konulduğunda, felsefe korkuyla felce uğrar ve -tehlikeli düşünceler-i dile getirenleri cezalandıracak bir hükümet sansürüne ortam hazırlar. o filozof kendi araştınnalan üstüne zaten böyle bir sansür koymuştur.



ı ız



98



ld yı



p tu



ku



Zihinsel bakımdan, yanlış ahlak düşüncelerinin felsefe üstündeki etkisi, olağanüstü bir ölçüde engellemesi olmuştur. Ben felsefenin, dinsel dogmaların doğru mu, yoksa yanlış mı olduğunu kanıtlayabileceğini ya da çürütebneceğini sanmıyorum. Ama PIaton'dan beri filozofların çoğu ölümsüzlük ve Tanrı'nın varlığı konusunda «kanıtlar» ortaya koymayı kendilerine iş edinmişlerdir. Kendilerinden öncekilerin kanıtlarında kusurlar bulmuşlar - St. Thomas, St. Anselm'in; Kant, Deseartes'ın kanıtlannı reddetmiş - ama kendileri yeni kanıtlar getirmişlerdir. Kanıtlannı geçerli gösterebilmek için mantığı yalanlamak, matematiği mistikleştirmek ve köklü önyargıları gökten inmiş &ezgiler diye satmak zorunda kalmışlardır. Bütün bunlar, mantık çözümlemesini felsefenin başlıca işi sayan filozoflar tarafından reddedilmiştir. Onlar, insan zt;lkasının insanlık için derin bir önem taşıyan pek çok soruya kesin karşılık bulamadığını açıkça itiraf ederler, fakat bilimden ve zekadan gizlenmiş doğrulan keşfedebi­ leceğimiz «daha yüksek» bir bilgi yoluı:un bulunduğuna inanmayı da kabul etmezler. Bu reddedişlerinin ödülünü. onlar için eskiden metafizik sisi altında saklanan çok soruya kesinlikle ve işin içine filozofun anlama arzusunun dışında, yaratılışından bir şey katmadan objektif yöntemlerle karşılık bulunabileceğini ortaya koyarak almışlardır. Sözgelimi, şu sorulara bakın: Sayı nedir Uzay ve zaman nedir? Zihin nedir, madde nedir? Bütün bu eski sorulara burada ve şimdi, kesin karşılıklar verebileceğimizi söyleAma şunu söylüyorum ki, tıpkı bilimde 'Jlduğu gibi doğruluğa, her yeni aşamanın, bir öncekinin reddedilmesiyle değil, onun düzeltilip geliştirilmesiyle ard arda yaklaşmalar bir yöntem bulunmuş­ tur. vl:l'U,?"U bağnazlıIrlarm batağında güçten biri de bilimsel doğruluktur. Bilimsel doğrulukla, inanç-



ı ız



99



larımızı gözlemlere ve insan için mümkün olduğu yerel ve mizaçtan taraf tutmalardan sıynlmış kişiselolmayan çıkanmıara dayandırma anlatmak istiyorum. Bu erdemin felsefeye direnmek ve onun verimli kılmacağı güçlü bir yöntemi bulmuş olmak, üyesi olduğum felsefe okulunun erdemleridir. Bu felsefe yönteminin uygulanmasıyle edinilen doğruluğu dikkatle araştınna alışkanlığı, bütün insan etkenlikleri alanına yayılabilir ve varolduğu her yerde bağ­ nazhğı azaltıp duygudaşlığı ve karşılıklı anlayış yeteneği­ ni artırabUir. Dogmatik özentilerinin bir bölümünden caymakla. felsefe bir hayat yolu önennekten ve esinlemekten



py



tu ku



aynlmama.ktadır.



ıld ı ız



100



«Limitations of Scientific Method,» Russell'ın «Bilimsel - The Scjentific Outlook.. (London: Allen and Unwin, 1931) adlı kitabının III'üncü bölümüdür. Burada, bazı düzeltmelerle Avni Yakalıoğlu çevirisinden aktarıl­ maktadır: Bilimden Beklediğimiz (İstanbul: Varlık Yay., 1969), 2'nci bas., S. 69-80.



ku



SıNıRLıLıKLARı



tu



py



olduğumuz bilginin ya ayrı ayn olgubilglsi ya da bilimsel bilgidir. Tarih ve coğaynntllan bir bakıma bilimin kalır. Yani, bilim bunlan önceden kabul etmiştir. Bunlar, üzerine bilimin bir üstyapı olarak kurulduğu bir temel teşkil ederler. Bir pasaportta istenHen ad, doğum tarihi, büyükbabanın gözünün rengi vb. gibi şeyler, ı~ı"uıutauı~ olgulardır. Caesar'ın ya da geçmiş varlıklanna da yerin, güneşin ve gök cisimlelinin şimdiki varlıklanna da işlenmemiş olgu gözüyle bakılabilir. Yani, çoğumuz onlan olduklan gibi kabul ederiz. Ama sözcüğün tam anlamıyle, bunlar doğru olabilecek ya da olmayabilecek çıkanmIara dayanır. Tarih öğrenen bir çocuk, leon'un varlığına inanmayacak olsa, belki de cezalandınhr ve bu, bir pragmacı için öyle bir adamın varolmuş olduğu­ na yeter bir kanıt sayılır. Ama eğer çocuk pragmacı değil­ se; hocanın Napoleon'un varlığına inanması için bir neden bulunduğunu ve bu nedenin gerektiğini



ıld



ı ız



101



düşünür.



ıld py



tu ku



sanıyorum ki tarih hocaları arasında, Napoleon'un bir efsane olmadığına sağlam bir kanıt gösterebilecek olanlar pek azdır. Böyle kanıtlar yoktur demiyorum. Dediğim yalnızca, çoğu kimsenin onlann neler olduğunu bilmediği. Besbelli ki, kendi deneylerinizin dışında bir şeye inanacaksanız, ona inanmanız için bir neden olması gerekir. Nedeni, genelolarak' otoritedir. İlk seferinde, Cambridge'te laboratuvarlar kurulması önerildiğ! zaman, matematikçi Todhunter karşı çıkarak, deneylerin yapıldığını gönnelerinin gerekmediğini, çünkü sonuç lann doğruluğuna, hepsi de yüksek karakter sahibi ve birçoğu kilisesi rahibi olan hocaların kefil olabileceklerini ileri sünnüştü. Todlıunter, otoriteden gelen kanıtın yeteceği düşüncesindeydi. Ama biz hepimiz, otoritenin bir çok defalar yanılmış olduğunu biliriz. Evet çoğumuz, bilgimizin çoğunda. ister istemez otoriteye güveniriz. Ben, Ümit Burnu'nun varlığını otoriteye dayanarak kabul ederim. Coğ· rafya olgulannı hepimizin birer birer doğrulayamayacağı­ mız besbellidir. Yine de doğrulama fırsatlarının varolması ve vakit vakit doğrulama zorunluğunun da kabul edilmesi önemlidir. Tarihe geçelim: doğru ilerlerken gittikçe artan bir kuşku içinde kalırız. Phythagoras diye bir adam yaşamış mıdır? Belki. Romulus diye bir adam yaşamış mıydı? Galiba hayır. Romus diye bir adam dı? Hemen hemen kesin olarak, hayır. Fakat yaşamış olmasındaki bellilik ile Romulus'un yaşamış olması arasındaki belliliğin farkı, yalnızca bir derece farkından ibarettir. Biri de öteki de, doğrulamadan kabul edilemez, çünkü bunların hiç biri doğrudan doğruya elle tutulup gözle görülemez. Acaba güneş var mı? İnsanların çoğu, güneşin Napoleon için düşünülemeyecek bir anlamda, doğrudan doğruya gözlem alanımıza girdiğinisöyleyeceklerdir. Ama böyle



ı ız



102



py



tu



ku



uu..",,,"','" yanılmış olurlar. ise zaman içinde bizden uzaktır. ancak etkileri aracılığıyla biliriz. güneşi görüyonız derler. Ama. böyle d.emekle yaJnızca bir şeyin, aradak! doksan üç milyon millik uzaklığı aşarak retina, optik sinir ve beyin üzerinde bir etki yaptığını söylemek isterler. Bulunduğumuz yere ulaşan bu etki kesinlikle astronomların anladıkları anlamdaki güneşin aynı değildir. ten, böyle bir etki başka araçlarla da meydana getirilebilir: Teorik olarak, ergimiş metallerden yapılma sıcak bir küre, belli bir gözlemciye güneş gibi gözükecek biçimde asılabilir. Gözlemci üstündeki etkisinin, güneşin meydana. getirdiği etkiden ayrılamaması sağlanabilir. O halde güneş, doğrudan doğruya tanıdığımız gerçek parlaklık parçası değil, gördüğümüz şeylerden çıkardığımız bir sonuçtur. Veriletin gittikçe çıkarımlann ise gittikçe çoğaldığını gönnek, bilimin ilerlemesinin ayıncı niteliğidir. kendilerini felsefi dan başkalarında elbette ki büsbütün bilinçdışıdır. Ama bilinçsiz bir çıkarımın kesinlikle geçerli olması gerektiği sanıImamalıdır. Bebekler, aynanın öte yanında başka bir bebek var sanırlar. Bu vargıya, her ne kadar bir mantık süreciyle ulaşmamışlarsa da, sonuç yine de yanlıştır. Aslında ilk çocuklukta edinilmiş şartlı refleksler olan bilinçsiz vargılarımızın çoğu, mantıkça incelenmeye kalkışıhn­ ca pek kuşkulu bir hale girerler. Fizik, kendi gereksinmeleri dolayısıyle, bu geçerli olmayan önyargılardan bazıla­ rını hesaba katmak zorunda kalmıştır. Sıradan insan, maddeyi sağlam bir şey sayar. Fizikçi ise, hiçlik içinde çalkalanmakta olan bir olasılık dalgası olduğunu düşünür. Uzun sözün kısası, bir yerde bulunan madde, orada bir hayalet gönnemİz olasılığı olarak tanımlanır. Bununla birlikte, şimdilik bu metafizik kurgularla değil, bilim yönte-



ıld



ı ız



103



ıld py



tu



ku



minin onlara yol açmış olan özellikleriyle Bilim yönteminin sınırlılıkları, bu son yıllarda eskisinden daha çok belli olmuştur. Bunlar, bilimlerin en önde gideni olan fizikte bir hal almışlardır. Bu sımrlılık­ hrın şimdiye kadar, başka bilimler üstünde pek fazla etkisİ olmamıştır. Böyle olmakla birlikte, mademki her bilimin teorik amacı fiziğın içinde erimektir, fizik alanında açıkça görülen kuşkuları ve zorlukları genelolarak bilime uygularsak, yanlış bir yol tutmuş sayılmayız. Bilim yönteminin sınırlılıkları üç başlık altında. toplanabilir: 1) Tümevarımın geçerliğinden kuşkulanma. 2) Denenmiş olgulardan üstüne yapmamn zorluğu. 3) Denenmemiş üstüne çıkarım yapılabileceğini kabul ettikten sonra bile bu tür çıkarımın olağanüstü soyutlukta. bir niteliği olması zonınluğu ve bundan ötürü bayağı dil kullanıldığı vakit, veriyor gibi göründüğü bilgiden daha az bilgi vermesi olgusu. 1) Tümavarım. - Bütün tümevanmsal karntlar, en sonunda şu biçime indirgenmiş olurlar: «Bu doğruysa şu da doğrudur. Mademki şu doğrudur, öyleyse bu da doğrudur... Bu karnt, kuşkusuz biçimselolarak sakattır. Tutun ki şöyle diyorum' «Ekmek bir taş sa ve taşlar besleyiciyse, bu ekmek beni Madem ki bu ekmek beni hesliyor, öyleyse o bir taştır ve taşlar besleyicidir.» Böyle bir kamt ileri sürmüş olsaydım, kesinlikle benim deli olduğuma hükmedilirdi. benim bu kamtımla bütün bilim yasalarının dayalı olduğu kanıtlar arar sında bellibaşlı bir fark bulunmazdı. Bilimde her zaman: Mademki gözlemlenen olgular bazı yasalara uyuyor, aym alandaki başka olgular da aym yasalara uyacaklardır, düşüncesini öne süreriz. Biz bunu sonradan, daha büyük ya da daha küçük bir alanda doğrulayabiliriz. Asıl uygulamadaki önemi, henüz doğrulanmamış olduğu alanlardadır. Sözgelişi, statik yasalarını s~ısız hallerde doğrula-



ı ız



104



mış



bulunuyor ve onlan bir köprü kullanıyo­ ruz. Bu yasalar, köprünün yıkılmadığı görülünceye kadar göre doğrulanımş değildirler. Önemleri köprünün ayakta. duracağını önceden kestirmemize jmkan vermelerindedir: Bunun böyle olacağına. neden inandığımızı an· lamak kolaydır. Bu, yalnızca Pavlov'un şartlı reflekslerinin bir örneğidir. Böyle şartlı refleksler, bizlm geçmişte sık sık denediğimiz düzenlilikleri beklememize yol açar. Ama, eğer bir köprüyü trenle geçecekseniz, mühendisin onu niçin iyi bir köprü saydığını bilmek, size huzur vermez. Önemli olan, onun iyi bir köprü olmasıdır, bu da mühendisin gözlemlenmiş durumlardaki statik yasalarından, gözlemlenmemiş durumlara yaptığı tümevarımm geçerli ol-



ku



masına bağlıdır.



kötüsü şu ki, şimdiye kadar hiç kimse bu tür çı­ geçerli olduğımu varsaymak için bir esaslı sebep gösterememiştir. Hume, ikiyüz yıl kadar önce, aslmda daha başka birçok olduğıı gibi, tümevanm konusunda da kuşkusu olduğunu belirtmiştİ. Bunun üzerine, filozoflar fena halde alındılar ve Hume'a reddiyeler icat ettiler. Bunlar ise açıklıktan çok yoksun olduklan için anlaşılmadan kabul edildiler. filozoflar uzun bir süre anlaşılmadan kalmaya dikkat etmişlerdir. başka türlü Hume'a karşılık vermekte başanslZ olduklarını herkes fark edecekti. rumevarımm geçerli olduğu sonucuna. ulaştıracak bir metafizik uydurmak kolaydır. Bunu yapan da çok olmuştur. Ama biri metafiziklerine, hoş olmasından başka inandıracak bir neden gösterernemişlerdir. Diyelim, metafiziği kuşkusuz hoş bir şeydir. Kokteyller gibi, dünyayı keskin farklan olmayan bir birlik halinde görmemize, her yanını belirsiz bir biçimde güzel bulmaınıza imkan verir. Ama bilgiye ulaşma teknikleri arasma sokulmak için kokteyllerden fazla bir iddiası olamaz. Tümevanma inruımak için geçerli temeller karımıarın



py



tu



ıld



ı ız



105



de hiç birimiz tümevanına inanedemeyiz. Fakat teorik olarak, tümevanmın çözülmemiş bir mantık sorunu halinde kaldığı kabul edilmelidir. Bu kuşku, aslında bilgimizin bütününe dokunmakta olduğundan onu atlayıp geçebilir ve tümevanmsal yöntemin gerekli güvencelerle kabul edilmesini pragmatik olarak doğru sayabiliriz. 2) Denenmemiş olgular üstüne çıkarsamalar. Yukarıda belirttiğimiz sahiden denediğimiz şeyler, insanın doğallıkla varsayabileceğinden çok daha azdır. Sözgelişi, dostunuz Bay Jones'un yol boyunca yürümekte olduğunu gördüğünüzü söyleyebilirsiniz. Ama bu, söylemeye hakkınız olan şeyin çok Herisine gitmektir. Sizin gördüğünüz, duran bİr zemin üstünde ard arda geçen renk renk parçalandır. Bu parçalar, bir Pavlov şartlı refleksi aracı­ lığıyle zihninize -Jones» kelimesini getirirlre. Siz de Jones'u gördüğünüzü söylersiniz. Fakat pencerelerinden farklı açılar altında bakan başka kimseler, perspektif yasalan gereğince başka şeyler göreceklerdir. O halde eğer si Jones'u gönnekteyseler, ne kadar seyirci varsa o kadar da başka başka Jones'lar bulunması gerekir. Yok, eğer bir tek sahici Jones varsa, hiç kimse onu gördüğünden emin olamaz. Eğer fiziğin yaptığı açıklamayı bir an için gerçek kabul edersek, «Jones'u gönne» dediğimiz şeyi şun­ lara benzer terimlerle anlatacağız: «ışık quantum'lan» adı verilen ışık fırlatır, bunlardan bazılan Jones'un yüzünü, ellerini, elbiselerini meydana getiren belli bİr türden atomlann bulunduğu bölgeye vanrlar. Aslında bu atomlar var değildir, yalnızca mümkün oluşum­ lara işaret etmenin kestinne bir yolu olma Mevini görürler. Işık bazıları Jones'un atomlanna zaman, onlann iç ekonomilerini altüst ederler. Bu da Jones'un güneşten yanmasına ve D vitamini imal etmesine olur. Işık birkaçı da yansır mazlık



ku



py



tu



ıld



ı ız



106



ve



yansıyanların birazı sizİn



gözünüze girer. Orada (gözün çubuk ve koni cisimciklerini altüst eder; bunlar da kendi paylarına, optik sinir boyunca bir akım gönderirler. Bu akım, beyne varınca bİr olay meydana getirir. sizin «Jones'u görme» dediğiniz şey, bu Bu tanımdan anlaşılacağı üzere, Jones'un -Jones'u görme» ile ilişkisi, uzak, dolambaçlı bir nedensel bağlantı­ dır. Bu arada, Jones~un kendisi esrara bürünmüş olarak kalır. 0, akşam yemeğini yahut yatırdığı sermayenin nasıl gürultüye gittiğini ya da kaybettiği şemsiyeyİ düşün­ mektedir. Bu düşünceler Jones'tur, ama sizin gördüğünüz şey değildir. Jones'u görüyorsunuz demek; bir top, bahçenizdeki duvardan sıçrayıp size çarpınca, duvar size çarptı demekten daha yerinde bir söz değildir. bu iki durum biribirini yakından andmr. Demek ki, gördüğümüzü sandığımız şeyleri hiç bir zaman göremeyiz. Görmediğimiz halde gördüğümüzü sandı­ ğımız şeylerin varolduklarını düşünmemize herhangi bir neden var mıdır? Bilim her zaman ampirik olmakla ve doğrulanabilecek şeylere inanmakla övünür. halde kendi içinizde yer alan Jones'u görme dediğiniz olayları doğe rulayabilirsiniz, fakat Jones'un kendisini doğrulayamaz­ sınız. Jones'un sizinle konuşması dediğiniz sesleri işite­ Jones'un size çarpması dediğiniz dokunma duyumlarını alabilirsiniz. Son günlerde yıkanmamışsa burnunuza bir koku gelir, siz de bunun kaynağının Jones olduğunu varsayabilirsiniz. Bu kanıtlar, sizde derin bir izlenim bırakmışsa, kendisiyle sank{ telefonun öteki ucundaymış gibi konuşabilir ve "orada mısın?,. dersiniz, sonra da karşılık olarak onun şu sözlerini işitebilirsiniz: «Tabii, budala! Görmüyor musun beni?» Ama sız bütün bunlara, Jones'un orada kanıtlıyor gözüyle bakarsanız, o zaman anlatılmaya çalışılan şeyin can alacak noktasını kavramamış olursunuz. Sorun, Jones'un kendi duyumla-



retina'sını



döşeyen)



ku



py



tu



°



ıld



ı ız



107



rımızdan bazılarını



bir deste halinde bağlamaya yarayan, Fakat onların gerçekten bağlanınalannı gerektiren şey, ortak varsayımsal kaynakları değil, aralarındaki belli birtakım benzerlikler ve nedensel Hintllerdir. Bunlar, ortak hayali bile olsa, değişmeden kalırlar. Sinema perdesinde gördüğünüz adamın, perdeden ayrılır aynlmaz varolma. yacağını hep bilirsiniz. onun sahiden ve hiç kesintiye yaşamış bir aslı olduğunu da varsayarsınız. Peki bu varsayımı neye dayanarak yapıyorsunuz? Jones niçin sinema perdesinde gördüğünüz adam gibi olmasın? böyle bir fikir atarsanız Jones belki de size kıza­ cak, ama tersini kanıtlamaya gücü yetmeyecektir. Çünkü onun ne yaptığını gözlemleyemediğiniz anlarda. yaptığı şeylerin hiç bir maddi kanıtını veremeyecektir. Kendi denediklerinizden başka olaylar bulunup bulunmadığını kanıtlayacak bir yol var mıdır? Bu, hayli heyecan kadar önemli bir sorun olmakla birlikte, bugünün teorik fizikçisi onu önemsiz sayar. «Formüllerim- der, .duygularımı biribirlerine bağlayan nedensel yasaları bulmakla ilgilenmektedir. Bu nedensel yasaların anlatımında varsayımsal birimler kullanabilirim; ama bu birimlerin varsayımsal olmaktan öteye gidip gitmedikleri boş bir davadır, çünkü mümkün doğrulama alanının dışında kalırlar.» Teorik başı sıkışırsa fizikçilerin varolduklarını kabul edebilir, çünkü onların elde ettikleri sonuçlardan yararlanmak ister. Fizikçileri kabul edince, nezaket gereği, bilimlerin üyelerini de kabul etmeye kadar benzetme yoluyla, tıpkı kendi vücudunun onun düşüncelerine bağlı olması gibi, kendisininkilere benzeyen vücutlann da muhtemelen düşüncelere bağlı olduğunu kanıtlayacak bir muhakeme kurabilir. Bu kanıtın ne derece kuvvetli olduğu soruya açıktır. Ama kabul edilmiş olsa bile, bu kanıt güne-



elverişli



bir biribirlerine



varsayım olmasıdır.



tu



ku



py



ıld



ı ız



108



şin



bir cansız maddenin elbette sağlamaz. te, yalnızca varolduğunu kabul eden Berkeley'in durumuna düşmüş oluruz. Berkeley, bunları Tann'nın düşünceleri evreni ve cisimlerin sürekliliğini kurtarmıştı. Ama bu mantıklı bir düşünce canının öyle istediği bir ibaretti. Bununla birlikta, kendisi hem hem de İrlanda'h olduğu için, ona pek sert davranmamalıyız. şudur ki, bilimin büyük bir bölümü «hayvansal inanç» (anlmal faith) dediği şeyle Bu da, aslında şartlı refleks ilkesinin egemenliği altındaki düşünceden başka bir şey değildir. bu «hayvansal inanç," fizikçilerin maddeden yapılmış bir dünyaya inanmalarına imkan vanniştir. Onlar yavaş yavaş krallann tarihini okuyarak olan insanlar gibi hainleşmişlardir. Günümüzün fizikç:ileri artık maddeye inanmıyorlar. Böyle olmakla birlikte bu:, gerçekte gösteren bir dünyamız olmak şartıyle büyük bir kayıp değildir. Ne yazık ki, maddeden yapılmış olmayan bir dış dünyaya inanmamız için bu bilginler bir neden gösterememişlerdir. Sonın önemlidir. Bu, aslında yalın bir sorundur: Şartlar, bilinen bir olaylar dizisinden birtakım olayların olduğunu, olmakta olduğunu ya da olacağına çıkarmamıza olur mu? Ya da kesin olarak böyle bir yüksek bir olasılık derecesiyle, değilse yarıdan bir fazla bir olasılıkla yapamaz mıyız? Eğer bu sorunun karşılığı olumluysa, kendi denemediğimiz olaylara inanmakta haklı çıkabiliriz, nitekim böyle yapıyoruz. Ama karolumsuzsa, inançlarımızda hiç bır zaman haklı çı­ kamayız. bu sorunu, çıplak yalmlığı içinde gözönüne almamışlardır. Buna açık bir verildiğini de ya da böyle bir cevap verilinve



yıldızlann



ya da



varolduğu inancına varmamızı



py tu



ku



ıld



ı ız



109



ceye kadar, sorun çözülmemiş kalacak, bizim dış dünyaya inancımız da yalnızca hayvansal inançtan ibaret olacaktır.



py



tu ku



3) Soyutluluğu. yıldızlann ve genel olarak maddi dünyanın, imgelemimizin Cmuhayyilemizin) ürünleri ya da denklemlerimizin uygun bir katsayılar dizisi olmadıklan kabul edilse bile, bunlar hakkında söylenebilecek şey, son derece soyut gibi niyetlendikleri zaman kullandıklan dilden daha soyut - olacaktır. Fizikçilerin üzerinde işledikleri uzay bizim deneyimizle tanıdığımız uzay ve zaman GE:ze:genlE~rin yörüngeleri, büsbütün soyut nitelikUl;IUlU"" güneş sistemi haritalannda çizilmiş olan elipslere benzemez. Bizim görüp kavrayabileceğimiz ortaya çıkan komşuluk ilintHerini fiziksel dünyadaki cisimlere genellemek mümkündür. Ama fiziksel dünyada denenmekle bilinen başka ilintiler olup olmadığı belli değil­ dir. Bütün bildiğimiz - o da iyimser bir görüşle - fiziksel dünyada, bildiğimiz Hintilerdeki mantıksal nitelikleri taşıyan bazı HintHer bulunmasından ibarettir. Bu ortak nitelikler, onlan başka Hintilerden hayali olarak ayırt edenler değil, matematik diliyle anlatılabilenlerdir. bir plağıyla, çaldığı müzik parçası arasında ortak ne bulunduğunu ele alalım: Her ikisi de, soyut terimlerle anlatılabilen, bazı yapısal özelliklerde ortaktır. Ama duyumlanmıza apaçık olan hiç bir özelliği paylaşmazlaro Yapısal benzerliklerinden ötürü, biri ötekinin nedeni olabilir. Bunun gibi, duyumlanmızla tanıdığımız dünyanın yapısını paylaşmakta olan bir fiziksel dünya, her ne kadar yapıdan başka bir bakımdan ona benzemezse de, onun doğmasına neden olabilir. halde fiziksel dünya konusunda, olsa olsa plağı ile müzik parçasının ortaklaşa taşıdıklan özelliklere benzer şeyleri bilebiliriz. Onlan biribirlerinden ayıran özellikleri bilemeyiz. Gündelik



ıld



ı ız



110



py



tu



ku



dil, fiziğin gerçekten konuları anlatmaya hiç uygun değildir, çünkü her günkü hayatımızın kelimeleri yeterince soyut olamaz. Yalnız matematik ve matematiksel mantık, fizikçinin istediği kadar özlü konuşabilir. Fizikçi, sembollerini kelimelere çevirdiği zaman, ister istemez çok somut bir şey söyler ve okuyucularına düşünül­ mesi ve anlaşılması mümkün bir şeyin neşeli bir izlenimini verir ki, bu onun' gerçekte anlatmaya çalıştığı şeyden daha hoş ve gündelik hayata daha çok çoğu kimse hiç sevmez. Bence bu, soyutluğun zihinsel zorluğundan ileri geliyor. Ama bu nedeni belli etmek istemediklerinden, öyleleri bin türlü neden kat ederler. Her gerçek somuttur, soyutluklar yaparken asıl önemli noktayı dışanda bırakıyoruz, derler. Her soyutlama bozmadır, bir gerçeğin herhangi bir yönünü dışanda bırakır bırakmaz kendinizi onun arta kalan yönlerinden kanıtlar göstermek gibi bir yanılmaca tehlikesi karşısın­ da bırakmış olursunuz, derler. Böyle fikir yürütenler, gerçekte bilimle ilgili sorunlardan büsbütün başka sorunlara eğilmiş olurlar. estetik bakımdan soyutlama, bütünüyle aldatıcı olabilir. Gramafon plağı, estetik bakımdan hiç bir değer taşımaz, ama müzik parçası güzel olabilir. Fiziğin sunduğu soyut bilgi, diyelim, bir destan şairinin, yaratılışın tarihini yazarken isteyeceği imgesel esin bakımından doyurucu değildir. Tann'mn evrene bakıp da onun iyi olduğunu gördüğü zaman gördüğü· nü bilmek ister. Tann'nın görmüş olduğu çeşitli arasındaki Hintilerin soyut mantıklı özelliklerini vermekte olan formüller onu doyurmaz. Ama bilimsel düşünce böyle değildir. O, esas itibanyle kudret - düşüncedir (power - thoughtl. Yani amacı, bilinçli ya da olarak, sahibine kudret kazandırmak olan düşüncedir. Oysa kudret, nedensel bir kavramdır. Herhangi bİr belirli madde üstünde etkili olmak için o maddenin bağlı olduğu neden-



ıld



ı ız



111



py



tu



ku



sellik yasalarını kavramamız yeter. Bu da aslında soyut bir sorundur, uğraştığımız konuda gereksiz ayrıntılardan ne kadar çoğunu atabilirsek düşüncelerimiz o kadar kudret kazanır. Buna benzer örneklere ekonomi alanında da rastlanabilir. Çiftçi, çiftliğinin her köşesini bilir, buğday hakkında da somut bir bilgisi vardır. Ama az para kazanır. buğdayını tWlıyan demiryolu idaresi buğ­ dayı biraz daha soyut bir biçimde görür, fakat daha fazla para kazanır. Beri yanda, buğdaya salt soyut açıdan, fiya.tça. yükselip alçalabilen bir şeyolarak bakan borsa şim­ sarı, kendi payına somut kadar uzaktır, fakat ekonomi alanında bulunanların hepsinden fazla para. kazanır, de hepsinden üstündür. Bilimadamının aradığı kudret, borsada aranılandan çok uzak ve kişilikdışı olmasına rağmen, bilimde de durum böyledir. Modern fiziğin son derece soyut olması, zorlWltırır. Ama onu anlayabilenler dünyayı bir bütün olarak kavrarlar. ve mekanizmasından bir anlam Daha az soyut bir aracın bunları sağlamasına imkan bulunamazdı. Soyutlamaları kullanabilme kudreti, zekanın temel niteliğidir, soyutlama bilimin zihinsel zaferlerinin değeride o ölçüde artar.



ıld



ı ız



112



Bu yazı, Ulusal !Ayiklik cular Sodaty) Londra 1927 günü Battersea Town Hall'de düzenlediği bir toplantıda Russell tarafından verilen bir konferansın metrudir. İlkin o yıl C.A. Watts Yayınevince basılmış ve daha sonra Paul Edwards'ın, Russell'ın bu konudaki başka birtakım denemelerini de topladığı aynı adı taşıyan derlemesinde yeniden yayımlanmıştır: .. Neden Değilim? - Why i am not a. Christian- (London: Allen and Unwin, 1957). Burada, bazı düzeltmelerle Ender Gürol çevirisinden aktanlmaktadır ctstanbul: Varlık Yay., 1972), 2'nci bas., s. 5-28.



ku tu



NEDEN



gibi, bu geceki konuşkonu .. Neden değilim?.. adını taşıyor. İlkin sözünden ne anlaşıldığını be~irtmeye çalışmak belkt daha iyi olacak. Bugün, bu kelime çok kimse tarafından kullanılmaktadır. Bazıları hıristiyanı, yalnızca düzgün bir ha.yat sürmeye çalışan bir kimse olarak görüyor. Bu anlamda, sanınm, bütün dinlerde ve mezheplerde hıristiyan denecek kimselerin olması gerekecektir. Ama ben bunun, kelimenin asıl anlamı olduğu kanısında değilim, çünkü başka hiç bir neden olmasa bile, bu bütün budhistler, Konmüslümanlar herkesin düzgün bir hayat sürmeye çalışmadıkları anlamına gelir. Benim hıristiyandan anladığım, aklına estiği gibi dürüst yaşamaya çalışan bir kimse değildir. Kendinize hı­ ristiyan diyebilmeniz için önce belli bir ölçüde kesin inanele



söylediği.



py



size



m~ı:mda



alacağım



ıld



ı ız



F.: 8



113



cınız olması sanıyorum. Bu kelime, günümüzde St. Augustine ya da Aquinumlu St. Thomas'ın zamanında­ ki katıksız anlamı taşımamaktadır. O günlerde, biri ben hıristiyanım dediği zaman, ne demek istediği açıkça anlar şılırdl. Büyük bir kesinlikle tanımlanmış bir inançlar topluluğunu kabul ediyorsunuz demekti, bu inançların her bir noktasına bütün gönlünüzle inanıyorsunuz demektL



HlRİSTİYAN KİME DERLER? artık öyle değil. Bugün hıristiyanlıktan daha bir belirsiz olmak zorunda. Bununla birlikte, bence, bir kimsenin kendisine hıristiyan diye bilmesi için kesinlikle tutması gereken iki ayrı şart vardır. Bulardan biri dogmatik niteliktedir - Tanrı'ya ve ölümsüzlüğe inanmanız gerekir. Bu iki şeye inanmıyorsanız, kendinize doğru olarak hıristiyan diyebileceğinizi sanmıyo­ rum. Sonra, adı üstünde i hıristiyanlık, eHristos'un dini» demektir; eskiden «İseviIik» de denirdil, İsa konusunda da bazı şeylere inanmanız gerekir. Sözgelişi, müslümanlar da Tanrı'ya ve ölümsüzlüğe inanıyorlar, ama kendilerine hı­ ristiyan demiyorlar. olmazsa Tanrı değilse bile, insanların en iyisi ve en bilgesi olduğuna inanmak zorundasınız. Buna da inanmazsanız, kendinize hıristiyan demeye sanrnam ki hakkınız olsun. Tabii ki, almanaklarda ve coğrafya kitaplarında bu sözcüğün ayrı bir anlamı vardır; bu gibi kaynaklarda dünyanın nüfusu hıristiyanlar. müslümanlar, budhistler, putataparlar vb. olarak ayrıl­ maktadır. Bu anlamda hepimiz hıristiyaruz. Coğrafya kitapları hepimizi bu kategori içine koyar, ama bu yalnızca coğrafya ile ilgili bir anlamda olduğu için gözönüne almayabiliriz, sanırım. Bu yüzden, ben sizlere hıristiyan değilim derken, iki noktaya bakmamız gerekiyor: Birincisi Tanrı'ya ve ölümsüzlüğe niçin inanmadığım; ikincisiyse, her



anladığımız



ld yı up



t ku



ı ız



114



ne kadar ahlakça büyük bir iyiliğe erişmiş sayıyor­ sam da, onu niçin insanların en iyisi ve en bilgesi olarak tammadığım.



Tanrı'ya



çabaları



olmasaydı,



-



inanmayanların başarılı



birtabu kadar esnek bir tammını yapamazdım. Demin de söylediğim gibi, bu kelime eskiden çok daha kesin bir anlam taşıyordu. Sözgelişi, cehenneme inanmayı içeriyordu. Yakın zamanlara kadar sonsuz cehenneme inanç, hıristiyan inancımn temel bir öğesiydi. bildiğiniz gibi, Damşma Kurulu'nun (Privy Counem bir kararıyle temel niteliğinden çıkmıştır. Canterbury Başpiskoposuyla, York Başpiskoposu bu kararı kabul etmemişlerdir. Ama dinimiz Parlamento kararlarıyle düzenlenmektedir. Bu bakımdan Damşma Kurulu, Başpiskopos hazretlerine kulak asmadan, cehennem kavramını hıristiyan için gereksiz kılmıştır. Bundan ötürü, hıristiyanın cehenneme inanması gerektiği üstünde durmayacağım. kım



hıristiyanlığın



tu



ku



py



TANRı'NıN



ıld



sız,



ı ız



TANRI'mn varlığı konusu büyük ve ciddi bir sonın­ dur. Bunu doğru dürüst ele alabilmem için, İsa Yeniden kadar sizleri burada tutma m gerekir. Onun için, oldukça kısa bir özetini yaparsam beni bağışlayacağınızı umarım. Katolik kilisesinin, Tanrı'mn varlığının yardım­ akılla doğrulanabileceği dogmasını koymuş olduğunu



bilirsiniz. Bu oldukça garip bir dogmadır, ama onların dogmalarından biridir. Bunu koymalarımn nedeni, bir zamanlar özgür - düşünürlerin (dinsizlerinl, Tanrı'nın varlı­ ğına karşı aklın ileri falan ve falan kamtlar olduğunu, ama Tanrı'mn varlığım inançlarıyle kavradık­ Jarım söyleme alışkanlığını edinmiş Kanıtlar ve nedenler uzun uzun ortaya



115



bunlara bir son verilmesi zorunluğunu duymuştu. Bu yüz.den. Tanrı'nın varlığının yardımsız akılla tek doğ­ rulanabilir olduğunu söylemişler, bunu doğnılamak için kanıt diye bazı şeyler ileri sürmüşlerdir. Tabii bu kanıtlar ama ben yalnızca birkaç tanesini ele alacağım. iLK NEDEN KANıTı HER HALDE en yalın ve anlaşılması ı;ın kolayolanı, Neden kanıtıdır. (Buna göre, bu dünyada gördüğümüz her şeyin bir nedeni vardır; ama bu nedenler zincirinde gittikçe geriye gidecek olursanız İlk Neden'e vanrsınız ve bu İlk Neden'e de Tann adını verirsiniz,) sanıyorum ki bu kanıt, günümüzde artık büyük bir önem taşımamak­ tadır. bir kere neden dediğimiz şey. eski nedenden anlaşılan şey değildir. Filozoflar ve bilimadamlan nedensellik üstünde Ama bugün bu. eskisi gibi önem taşımamaktadır. Aynca, İlk Neden kanıtının geçerli olmadığını da görebilirsiniz. Ben gençken ve bu sorunlar üstünde ciddi olarak kafamı yorarken uzun bir süre tık Neden kanıtını benimsemiştim. Sonunda bir gün on sekiz John Stuart Mill'in kendi hayat hikayesini okudum. Orada şu cümleyle karşılaştım: «Babam bana, 'Beni kim yarattı?' sorusunun mayacağını öğretti. çünkü bu soru hemen başka bir soruya yol açıyordu: 'Tanrıyı kim sorusuna.» Bu yalın cümle, bana da İlk Neden kanıtının gösterdi. Hala böyle düşünüyorum. Her şeyin bir nedeni olması gerekirse, Tanrı'nın da bir nedeni olmak gerekir. :r-;edensiz herhangi bir şey olabilirse bu. Tann gibi, dünyanın kendi de olabilir. Böylece bu kanıtın geçerli yanı kalmaz. Bu kanıt Hindulann görüşüne benzer. Onlara göre dünya bir fil üstünde dunnaktadır. filse bir kaplumİlk



py



tu



ku



ıld



ı ız



116



baganm. .Peki, ya diye sorulunca, Hintli: .Konuyu nasılolur?» diye karşılık verir. tık Neden kanıtı gerçekten, göründüğünden daha durumda Dünyanın nedensiz olarak meydana gelmemesi için hiç bir sebep yoktur. Aynı şekilde, ezelden beri varolmuş da olabilir. Dünyanın niçin bir başlangıcı olması gereksin? Nesnelerin bir başlangıcı olması fikri. hayal gücümüzün olsa gerek. Bu yüzden, Lık Neden kanıtı üstünde daha çok dunnayabilirim. YASASı KANıTı



ku



py



tu



yasasından da, sık sık görülen bir kanıt Bu kanıt, bütün on sekizinci yüzyıl süresince, özellikle de Sir lsaac Newton'un etkisi altında, gözde bir düşünceydi. gezegenlerin güneş çekim yasasına göre döndüğünü gözlemlemişlerdi ve düşün­ müşlerdi ki, Tanrı onlara bu şekilde dönmelerini buyur, duğu için gezegenler böyle dönmek zorundadır. Bu, elbette ki, onları, çekim yasasını açıklamaktan kurtaracak uygun ve yalın bir açıklamaydı. Günümüzde çekim yasasını, Einstein'ın bulmuş olduğunu, oldukça karmaşık bir biçimde açıklıyoruz. Sizlere Einstein'ın çekim yasasını nasıl yorumladığı üstüne ders verecek değilim, o da epey zaman alır. Bilinmesi gereken şu var ki, günümüzde artık Newton'un sistemindeki yasası geçerli değiL. Newton'un sisteminde hiç kimsenin anlayamayacağı bir nedenden dolayı, doğa tekbiçimU olarak hareket ediyordu. Doğa yasalan sandığımız birçok şeyin, bugün aslında insanın uylaşımlan (conventions) olduğunu görüyoruz. Yıl­ dızlar uzayının en uzak derinliklerinde bile, bir yardanın üç ayak (bir metrenin yüz santim) olduğunu biliyorsunuz. Bu elbette ki ilginç bir olgu, ama buna doğa yasası diyemezsiniz. Doğa yasaları diye bakılan şey de bu türmaktadır.



ıld



ı ız



117



py



tu



ku



dendir. Öte yandan, atomların nasıl hareket ettiklerini görecek olursanız, tnsanların sandığının tersine, bu atomlar doğa yasasına pek az boyun eğmektedir. Bizim ulaştığımız yasalar, rastlantısalolabilecek, istatistik birtakım ortalamalardır. biliriz ki, bir zar attığımızda, düşeş (altı - altı) gelmesi için otuz altı atışta bir olasılık vardır. Buna zann herhangi, bir amaçla ayarlanmasının kanıtı olarak bakmıyoruz. Tersine, her atışımızda düşeş gelecek olsaydı, o zaman bunun ardında bir amaç olduğuna inanırdık. Doğa yasalarımn çoğu bu durumdadır. Yani, rastlantı yasalarından çıkan istatistik ortalamalardır. Bu da doğa yasası konusunu eskisinden çok daha az etkileyici yapmaktadır. Yarın olan bilimin geçici durumu bir yana, doğa yasalarının bir yasa - koyucuyu gerektirdiği fikri, doğa ve insan yasalan arasındaki bir karışıklıktan doğmuştur. İnsan yasaları, size belli bir biçimde davranmanızı sizin de uyabileceğiniz ya da uymayabileceğiniz buyruklardır. Doğa yasaları ise, nesnelerin aslında nasıl hareket ettiklerini anlatır, gerçekte nesnelerin nasıl davrandıklarımn salt bir gözlemi olduğu için de, onlara bu davranmalannı söyleyen bir kimse olması gerektiğini ileri süremezsiniz. çünkü böyle bile olsa, o zaman karşınıza şu soru çıkar: «Tanrı niçin filan doğa yasasım çıkardı da, başka yasalar Tanrı'nın bunu salt kendi cam öyle yapmış olduğunu, herhangi, bir nedene dayanmadığım söylerseniz, o zaman yasaya uymayan bir şeyin varolduğunu düşünecek· siniz, böylece doğa yasası diziniz bozulmuş olacaktır. Koyu dinciler gibi, Tanrı'nın filan yasayı koyup falan yasayı koymamasında bir hikmet vardır derseniz - hikmet dedi· ğiniz neden, tabii ki, siz ona bu gözle bakmayı düşünmez­ siniz, ama en iyi evreni yaratmak olacaktır, - Tanrı'nın koyduğu yasalarda bir neden Olsaydı: o zaman Tanrı'nın kendisinin de yasaya uyması gerekirdi, denebilir. Bu ba-



ıld



ı ız



llS



kımdan



Tanrı'yı araya sokarak bir yarar elde olmuyorsunuz. Tannsal buyrukların dışında ve ondan önce bir yasa var, demektir. Tann sizin amacınıza hizmet etmemektedir, çünkü kendisi sonu! (nihai) yasa-koyucu değildir. Kısacası, bu doğa yasası kanıtının eski gücü artık kalmamıştır. Kanıtları gözden geçirirken zaman içinde yolculuğumu sürdürüyorum. Tanrı'nın varlığını onaylamak için ileri sürülen kanıtlar zaman geçtikçe niteliklerini değiştirmektedirler. İlkin kesin birtakım yanlışlar taşıyan, sert zihinsel kanıtlar vardı. Modern çağlara gelince bunlar fikren daha az saygıdeğer hale geldiler ve gitgide daha çok ahlAkçı bir belirsizliğe büründüler. etmiş



t ku KANıTı



atacağım ız sonraki adım, bizi amacın getiriyor. Hepiniz am.açtan çıkarılan kanıtı bilirsiniz: Dünyadaki her şey bizim yaşayabilmemiz için yapılmıştır, dünyada ufacık bir değişiklik olsa yaşayamazdık. Amaç kanıtı işte budur. Bazen garip bir biçime de bürünür: Sözgelişi, tavşanların beyaz kuyruğu olması, daha iyi Cnişan alınıp) vurulabilsinler diyedir. Tavşanların bu konuda neler düşüneceğini kestiremiyorum. Bu, kolaylıkla alaya alınabilecek bir kanıttır. Voltaire'in; burun, gözlük takılabilsin diye yaratılmıştır, sözünü hepiniz bilirsiniz. Ne var ki, bu çeşit alaylar artık on sekizinci yüzyıldaki kadar gülünç değildir. Çünkü Darwin'den beri canlı yaratıkların, ortamlarına niçin uyduğunu daha iyi anlamış bulunuyoruz. Ortamları onlara değil, kendileri ortama uyabilecek biçimde oluşmuşlardır, ortama uymanın temeli de budur. Bunda ise, herhangi bir amacın olduğunu gösterecek bir yan yoktur. kanıtına yakından bakacak olursanız, milyonlarca yıldır bu dünyanın (kadir-İ mut-



ld yı up



BU



kanıtına



ı ız



119



py



tu



ku



la.kl bir güç tarafından içindeki her şeyle, bütün kusurlanyle birlikte yaratılabilecek şeylerin en iyisi olduğuna inanıldığını görmek insanı hayretlere düşüruyor. Ben gerçekten bir türlü buna inanamıyorum. Sizlere dünyayı mükemmelleştirmek için herşeyi - yapabilme ve herşeyi - bilme (Alim-i mutlaklık) nitelikleriyle milyonlarca yıl zaman verilseydi, Ku-Klux-Klan ya da faşistlerden daha iyi bir şey yaratamayacağınızı sanır mısınız? bilimin olağan yasalarını kabul edecek olursanız, gezegenimiz üstündeki hayatın ve insan hayatının ergeç sönüp gideceğini de düşünmeniz gerekir. belli bir aşamasında protoplazmaya uygun bir ısı derecesi ve Oarılar oluyor, bütün güneş sisteminin hayatında kısa bir ömür ortaya çıkıyor. Yeryüzünün geleceğini ayda görmek mümkün: soğuk ve cansız bir şey. Bu göruşün insanın içini sıktığını BMılan size, insanın hep yaşamaya devam edeceğine olan inancının kaybolması halinde yaşayamayacağını söylerler. İnanmayın; bunların saçmadır. kimse, bundan milyonlarca yıl sonra neler olacağını gerçekten umursamaz. Bunu dert edindiklerini sansalar bile, yalnızca kendilerini aldatırlar, o kadar. Onlar daha çok bu dünyayla ilgili nedenler yüzünden ya da sindirim bozukluğundan kaygılan­ maktadırlar. Ama bu dünyanın başına bundan milyonlarca yıl sonra gelebilecek bir şeye hiç kimsenin cidden aldırdığı yoktur. Bu yüzden, hayatın gideceği görüşü her ne kadar karanlık bir düşünce ise de - insanların kendi hayatlarını kullanış biçimlerini gördükçe bir avuntu duyuyor gibiyim. Ama yine de böyle diyebiliriz, sanınm - bu göruş, hayatı çekilmez hale getirecek bir şey değildir. Yalnızca dikkatinizi başka şeylere yöneltecektir.



ıld



ı ız



TANRı'NıN



.nw..,.......;u KONUSUNDA AHLAKSAL



KANıTLAR başka



120



bir



aşamaya



geçiyoruz. Ben bu



aşama.·



ı ız ld yı



p tu



ku



yı Tanrı'nın varlığına inananlann savunmalarında fikir düzeyi bakımından bir düşme olarak görüyorum. Böylelikle, Tann'nın varlığını onaylamak için ahlaksal kanıtlar denilen şeye gelmiş oluyoruz. Besbelli, hepiniz bilirstniz, eskiden Tann'nın varlığını onaylamakta kullanılan üç zihinsel kanıt vardı. Kant, Salt Aklın Eleştirisi adlı kitabın­ da bunlann üçünü de ortadan kaldınnıştır. Ama onlan çürütür çürütmez, kendisi yeni bir kanıt ortaya çıkarmış­ tır. Bu, ahlaksal kanıttır. Kant'ın kendisi buna bütünüyle O da herkes gibiydi, zihinsel sorunlarda kuş­ kucu dınranıyordu, ama ahlı\ksal konularda annesinin dizinin dibinde öğrendiği ilkelere kayıtsız şartsız inanıyor­ du. Bu durum, ısrarla üstünde durduklan şeyin, ilk çağrışımlarımızın sonrakilerden aJ.abildiğine daha !ıÜçlü olarak karşımıza çıktığının canlı bir örneği­ dir. Kıı.nt, dediğim gibi, Tanrı'nın varlığmı onaylamak için yeni bir ahlAksal kanıt icat etmiştir. Bu kanıt on dokuzuncu yüzyıl boyunca tutulmuştur. Türlü biçimlere girmiştir. Bu biçimlerden biri, Tann varalmadıkça doğru ya da yanlış hareket diye bir şey olamayacağıydı. anda, iyilikle kötülük arasında bir ayrılık olup olmadığı konusunu tartışmıyorum, bu ayrı bir sorundur. Burada beni ilgilendiren ,şey, iyilikle kötülük arasında bir aynlık olduğundan kesinlikle eminseniz, bu ayrılığın size göre, Tanrı'nın buyruğundan ileri gelip gelmediği. Eğer, Tann'nın buyruğundan ileri geliyorsa, o halde Tanrı'nın kendisi için iyilikle kötülük arasında bir aynIık yoktur, bu bakımdan Tanrı iyidir demenin anlamı kalmamaktadır. Dinbilimcilerin dediği gibi, Tann'nın iyi olduğunu söylerseniz, o za.man iyilikle kötülüğün Tanrı'nın buyruğuna bağlı olmayan bir anlamı olması gerekir, Tann'nın buyruklan Onun buyunnasından bağımsız olarak kötü iyidir. Böyle diyecek olursanız, iyilikle kötülüğün yalnızca



121



Tanrı tarafından yaratılmadığını, öz bakımından mantık­ ça Tanrı'dan önce olduğunu kabul etmeniz gerekecektir. Tabii isterseniz, bu dünyayı yaratan Tanrı'ya emir veren başka bir üstün tanrısal varlık olduğunu söyleyebilirsiniz ya da - sık sık bana mümkün göründüğü üzere - bazı gnostiklerin düşündüğü gibi, bu dünyayı, Tanrı'nın bakmadığı bir sırada şeytan yaratmıştır diyen görüşe katıla­ bilirsiniz. Bu görüşten yana söylenebilecek pek çok şey var, ben de bunları çüı:iitmeye kalkışacak değilim.



ADALETiN YERİNE GETİRİLMESİ



ku



KANıTı



tu



PEK TUHAF bir başka ahıa.ksal kanıt da şudur: Dediklerine göre, dünyaya adalet getirilmesİ için Tanrı'nın varlığı şarttır. Evrenin bildiğimiz bu yanında büyük adaletsizlik vardır. zaman iyi acı çeker, kötü güzel yaşar. Bunlardan hangisinin daha kızdmcı olduğunu söylemek kolay değildir. Ama bir bütün olarak evrende adaletin kurulması gerekiyorsa bu, yeryüzündeki hayata denge teşkil etmesi için, gelecek bir hayatın varlığını kabul etmek gerekir. Bu yüzden, demektedirler ki, bir Tanrı olmalıdır ve eninde sonunda adaletin sağlanabilmesi için cennet ve cehennem de olmalıdır. Bu pek tuhaf bir kanıttır. bilimsel bir gözle bakacak olsanız, şöyle derdiniz : "Ne de olsa bütün bildiğim dünya bu. Evrenin geri kalan bölümünden bir şey bildiğim yok, ama insanlar olasılık açısından düşüneceklerse, bu dünyanın iyi bir örnek olduğu, burada adaletsizlik varsa, başka yerlerde de olmasının büyük bir olasılık taşıdığı söylenebilir.» Bir portakal sandığını açtınız diyelim, üst sıradaki bütün portakalların kötü olduğunu gördünüz, -altındakiler iyi olmalı ki denge teşkil etsin» demezsiniz. «Herhalde hepsi de kötü. dersiniz. Bilimci bir göz de evren için böyle düşüne-



py



ıld



ı ız



122



cok ve



şöyle



diyecektir: «Bu dünyada pek çok adaletsizlik görüyoruz, bu (genellemel geçerli olduğu ölçüde dünyayı adaletin yönetmediği söylenebilir ve böylece, geçerli olduğu ölçüde bu tanrısal varlığın lehine değil, aleyhine bir ahlaksal kanıt olmaktadır.» insanları sizlere anlatmaya çalıştığım bu çeşit zihinsel kanıtla­ rın harekete getirmediğini tabii biliyorum. İnsanları Tanrı'ya inanmaya götüren şey hiç bir zihin kanıtı değildir. çoğunun Tanrı'ya inanması küçük yaştan öyle öğretildiği içindir, başlıca neden budur. Sonra, ikinci en güçlü nedenin de güvenlik duygusu olduğunu sanıyorum. Size bakacak, sizi koruyacak kuvvetli bir ağabeyiniz olmasım istersiniz. Bu, insanların Tanİnanmaya isteklerini etkileyen en derin etkenlerden biridir. olduğunu



ku



ld yı



p tu



ı ız



DE, Akılcılar tarafından yeterince ele alınma­ bir konu üstünde birkaç söz söylemek istiyorum. Bu; insanların en iyisi ve en bilgesi olup olmadığı sorunudur. Genellikle, böyle olduğunu hepimizİn daha başından kabul etmemiz gerektiği sanılıyor. Ama ben, İsa'nın böyle olduğunu sanmıyorum. Hıristiyan geçinenlerden belki de bir hayli daha çok anlaştığım nokta vardır. Yolun sonuna kadar onunla birlikte gidip gidemeyeceğimi bilmiyorum. Ama onun yanında hıristiyan geçinenlerin çoğundan daha uzun yol alabilirim. Hatırlarsınız; «Kötüye karşı direnmeyin, sağ yanağınıza vururlarsa sol yanağınızı da çevirin,» demişti. Bu yeni bir ahlAk kuralı ya da ilke değildir. İsa'dan altı yüzyıl önce Lao-Tze ve Budba tarafından söylenmiş, ama hıristiyanlarca gerçekten benimsenmemiştir. 0925'te Baldwinl çok samimi bir hıristiyan olduğundan mış



123



yok. Ancak, aranızdan hiç birine, gidip de onun sağ yanağına tokat atmasını tavsiye etmem. sanıyoruın ki Başbakanın, bu metnin mecazi anlamda söylendiği kanı­ sında olduğunu keşfedebilirsiniz.



Üstün değer verdiğim bir başka nokta daha var. Halsa şöyle demişti: ki, siz de yargılanmayasınız." Bunun, hıristiyan ülkelerin mahkemelerinde gözde bir ilke olacağını sanmıyorum. Ömrum ca, gayet ciddi birçok hıristiyan yargıç tanıdım. Ama davranışlarında hıristiyanlık ilkelerine aykın düştüğünü sananı hiç görmedim. Sonra lsa yine der ki: .Senden isteyene ver, borç isteyeni geri çevirme.,. Bu da pek iyi bir ilkedir. burada siyaset tartışılmaya.cağına Yine de ben şu gözlemimi &kta,nnadan edemeyeceğim: Son genel seçimlerde genel tartışma konusu, senden borç isteyeni geri çevirmenin ne kadar doğ­ ru bir şeyolduğıı noktasındaydı. Bu bakımdan ülkemizdeki liberallerin ve muhafazakarlann, İsa'nın söyledikleriyle uyuşmadığını düşümnemiz gerekiyor. bu örnekte, ödünç isteyenlere gayet kararlı olarak sırt çevirmişlerdi. İsa'nın büyük anlam taşıyan bir özdeyişi daha vardır, ama hıristiyan dostlarımız onu nedense pek tutmazlar. İsa der ki, .Mükemmel olmak istiyorsan, neyin var neyin yoksa git sat, yoksullara ver." Bu çok üstün bir özdeyiştir, ama. söylediğim gibi pek uygulandığı yoktur. Bütün bunların, uygulanmaları güç olmakla birlikte, iyi özdeyişler olduğunu sanıyorum. Ben kendim de uyguladığı mı söylemiyorum, ama bir hıristiyanın bunlara uymamasıyle benim uymamam arasında ne de olsa bir fark var. tırlarsınız,



ıld py



tu



ku



ı ız



KUSURLAR BU sonra, şimdi de öyle



124



mükemmelliğini birtakım



kabul ettikten noktalara geliyorum ki, bun-



ku



lar bakımından en üstün tasvir edildiği haliyle değilim. Burada tarihsel bir sorunla ilgili değilim. Tarihsel bakımdan İsa'nın yaqamış olup olmadığı bir hayli belirsizdlr. Yaqamış olsa bile hayatı konusunda hiç bir şey bilmiyoruz, onun için pek güç olan tarihsel sorunla ilgilenmiyorum. İncillerdeki ele alıyorum, İncilleri olduğu gibi inceleyecek olursak İsa'da pek bilgece olmayan birtakım şeyler buluyoruz. Bir kere, kendi kesin inancına göre, İsa'nın ikinci gelişi, o sırada yaqayan herkesin ölümünden önce olacaktı. Haşmetle bulutlar arasından inecekti. Bunu doğrulayacak birçok metin vardır. şöyle der: .. İnsanın Oğlu gelmedikçe, İsrail'in şehirlerine gitmeyeceksiniz... Sonra şöyle der: «İnsanın Oğlu, ülkesine varıncaya kadar ölümü tatmayacak olanlar var aranızda .. ; ikinci gelişinin o sırada yaqayan1ann ömür süresi içinde geleceğine inandığını gösteren daha birçok yerler vardır. ilk izleyicilerinin ir,ancı da, ahlak öğretisinin önemli bir bölümünün temeli de buydu. İsa'nın .. Yannı düşünmeyin .. gibi sözler söylemesi, ikinci gelişin çok yakında olduğunu ve dünya işlerinin büyük bir önemi Qlmadığını sandığı içindi. İkinci gelişin pek yakın olduğunu söyleyen birkaç hıristiyan tanıdım. Bir köy papazı vardı, cemaaUni ikinci gelişin pek yakın olduğunu söyleyerek korkutuyordu. Ama papazın, bahçesine ağaç diktiğini göıüm.:e, halkın içi bayağı rahatlanııştı. İlk hıristiyanlar buna gerçekten inanıyor ve ağaç dikmekten çekiniyorlardı. İsa'nın ikinci gelişinin pek yakın olduğu kı:ı.ımındaydılar. Bu bakımdan, İsa'nın baqka bilıı:p. kişiler kac'ar bilgelik göstermediği, en üstün bilge olma-



ı ız ld yı



p tu



dığı açıktır.



AHLAKSAL SORUN ahlak sorunlarınf\ geliyoruz. Bence İsa'nın konusunda pek ciddi bir kusur vardır. O



125



py



tu ku



da cehenneme inanmasıdır, tam anlamıyle insan olan birinin, sonsuz cezaya i:;;;.ınabileceğini sannuyorum, İncillerde anlatıldığ'ına göre sonsuz cezaya inanıyordu. Onda, vaazlarına kulak vermeyen kimselere karşı kinli bir öfke görülmektedir. Bu, vaizlerde sık rastlanan bir davranış olmakla birlikte, en üstün mükemmelliğe uymaz. Sözgelişi, Sokrates'te bu davranışı bulamazsınız. Kendi sözlerini dinlemeyen kimselere pek kibar ve uygarea davrandığını görürsünüz. Bence bilge bir kimseye, kinle karışık bir öfkeye kapılmaktansa böyle davranmak daha çok yakışır. Sokrates'in ölürken söylediklenni hatırlarsınız, genelolarak kendisiyle anlaşmayan kimselere karşı davranışını da unutmamışsınızdır. İncillerde ise İsa'nın şöyle dediğini bilirsiniz: «Ey siz sürüngenler, engerek yılanları soyu, cehennemin lanetinden nasıl kurtulacaksınız?» öğretisini kimselere böyle seslenmişti. Bunun iyi bir davranış olduğunu sanmıyorum, Sonra, cehennem konusunda daha birçok şey söylemiştir. Kutsal Ruh'a karşı işlenen günah hakkında, da, hepinizin bildiği bir meUn vardır: .Kutsal Ruha. karşı söz söyleyenler, ne bu dünyada tır ne de ötekinde,,, Bu metin, dünyada anlatılamayacak kadar çok felakete yol açmıştır. her çeşit insan Kutsal Ruh'a karşı günah. işlediğini sanmış ve bu dünyada da gelecek dünyada da affolunmayacağını düşünmüştür. doğru bir incelik olan kimse, dünyaya bu türlü korku ve dehşet salmazdı sanınm. Sonra İsa der ki: «İnsanın Oğlu, meleklenni gönderecek, onlar da ülkesinden suç işleyenleri, kötülük edenleri toplayıp bir ateş fınnına atacaklardır, orada inlerneler ve diş gıcırdatmaları duyulacaktır.» Bu inlerne ve diş gıcır­ datma üzennde daha bir süre konuşmaya devam etmektedir. Ard arda her satırda aynı şey tekrarlanmaktadır. le ki okuyucuda İsa bu inleyip sızlamadan zevk alıyormuş



ıld



ı ız



126



ku



gibi bir izlenim uyandırmaktadır. Yoksa bu kadar çok üzerinde durmazdl. Sonra, koyunlarla keçiler hakkında ne dediğini hatırlarsınız: İkinci gelişinde koyunlarla keçileri biribirlerinden ayınrken keçilere şöyle diyecektir: "Gidin benden, siz ey lanetliler, sonsuz ateşe girin." Devam eder, "Ve bunlar sonsuz ateşe gireceklerdir." da ekler: "Eliniz suç işlerse, onu kesip atın; solucanın ölmediği ve ateşin hiç bir zaman dinmeyecek ateşe iki elle girmektense, hayatta sakat kalmak yeğdir." Bunu tekrar tekrar söylemektedir. Cehennem ateşinin günahın cezası olduğu bütün bu öğretiyi, benim bir zulüm öğretisi saydığımı belirtmeHyim. Bu, dünyaya zalimlik getirmiş ve kuşaklar boyunca zalim işkencelere sebep olmuş bir öğ­ retidir. İsa'nın yaptıklarını yazıya dökenler, İncillerde gösterdiği gibi ele alınırsa, kuşkusuz, bundan kısmen de kendisinin sorumlu olduğu görülür. Daha az önemli olmakla birlikte başka şeyler de vardır. Gadarene domuzları alayında, domuzların içine şeytan sokup da, bayır aşağı denize doğru sürmek pek merhametlice bir davranış olmasa gerek. Unutmayın ki, herşeyi - yapabilirdi (kadir-i mutlaktı), isteseydi şeytanları kovabUirdi, oysa onları domuzların içine gönderdi. Sonra, beni hep şaşırtmış olan şu acayip incir ağacı vardır. İncir ağacının başına gelenleri hatırlayacaksınız. "Karnı açtı, uzaktan bir incir ağacı gördü, üstünde meyva bulurum umuduyla yaklaştı; yanına vardığında yapraktan başka bir şey göremedi, çünkü incir zamanı daha gelmemişti. Ve İsa karşılık verdi ve ona dedi: 'Hiç bir insan bundan böyle senden meyva yemeyecek,' ,.. ve Petrus ... ona dedi: 'Efendimiz, bakın! lanetlediğiniz incir ağacı kuruyuverdi." Bu pak tuhaf bir hikayedir, meyve zamanı olmadığı için incir ağacında suç bulmak acayip şey. Bilgelik konusunda da, erdem konusunda da, İsa'nın tarihteki bazı kişilerin düzeyine ulaştığını sanmıyorum. Bu bakımdan, ben Sokrates'le daha yüksek düzeyde görürüm.



ld yı



p tu



ı ız



127



py tu ku



DUYGU ÖNCE DE söylediğim gibi, insanlann dini kabul etmelerinin gerçek nedeninin akılla ilgisi yoktur. Din, duygu yoluyla benimsenmektedir. çoğu zaman, dine saldınnanın kötü olduğu, çünkü dinin insanları erdemli kıldığı ileri sürülmüştür. Böyle denilmiştir, ama ben böyle bir şey gönnüyorum. Bu kanıtın, Samuel Butler'in Yeniden Gezilmesi" !Erewhon Revisitad) kitabında nasıl alaya alındığını bilirsiniz. Hatırlayaeaksınız: Erawhon'da uzak bir üekeye giden Higgs diye biri vardır. Bir süre yaşadıktan sonra, oradan bir balonla kaçar. Yirmi yıl sonra o ülkeye döndüğünde yeni bir din görür. Bu dinde 'Güneşin Oğlu' adı altında ona tapılmakta ve göğe yükselmiş olduğuna inanılmaktadır. Yükseliş Bayramı kutlanmak üzeredir, Güneşin Oğlu dininin yüksek rahipleri Hanky ile Pan ky adında iki Higgs, bunlann kendisini hiç gönnediklerini ve hiç de gönneyeceklerini umduklannı biri bl derine fısıldarlarken işitir. Buna çok kı­ zar, yanlarına yaklaşır ve "Bütün bu yalan düzeni ortaya koyacağım, Erewhonlulara balonla göğe yükselenin ben olduğumu , der. Ama kendisine, "Sakın ha!" denir, bu ülkenin düzeni bu efsane üstüne kurulmuştur, senin göğe öğrenecek olurlarsa hepsi kötü adamlar haline uzaklaşıp gider. Fikir budur: dinini kabul etmeyecek olursak, kötü adamlar haline geliriz. Bense, bu fikri benimseyenlerin çoğunun son derece kötü kişiler olduğu­ na inanıyorum. Şurası ilginç bir gerçektir ki, herhangi bır dönemin dini ne kadar yoğun olmuşsa, dogmatik inancı o kadar kuvvetli olmuş, zalimlik o kadar artmış ve işler o kadar bozulmuştur. Hıristiyan dinine gerçekten inanan kimselerin yaşadığı 'inanç denilen dönemlerde. bütün işkenceleriyle birlikte Engizisyon vardı. Milyonlarca



ıld



ı ız



128



büyücü diye her türlü zalim Dünyaya bir bakınırsanız, insanlık duygusunda her ileri gelişme, ceza hukukunda her ilerleme, savaşın azaltılması yolunda her adım, renkli ırkıara karşı davranışlarda her düzelme ya da ortadan kaldırmak ıçın her girişim, dünyanın örgütlenmiş kiliselerinin ısrarlı direnişiyle karşılaşmıştır, Kiliseler halinde örgütlenmiş olan hıristiyan dininin dünyadaki ilerlemenin bugüne kadar başlıca düşmanı olduğu gibi, hAlA da böyle olmaya devam ettiğini üstüne basa basa söylüyorum. zavallı kadın,



yapılabilecek



ku



NASIL



py



tu



BUNUN ha.ıi\ böyle olduğunu söylediğim için, belki fazla ileri gittiğim! düşünürsünüz. olguyu bir ele alın: Anacağım konuyu hoşgörüyle dinleyeceğinizi umarım. Bu hoş bir gerçek değildir, ama kiliseler insanı hoş olmayan gerçekleri anmak zorunda bırakıyor. Tutun ki, üstünde yaşadığımız şu dünyada tecrübesiz bir kız frengili lııir adamla evlenmiştir. Bu durumda Katolik Kilisesi şöyle diyor: "Bu, çözülmez bir kutsal bağdır, ömrünüz boyunca birlikte kalmalısınız." bu kadının doğurmasını önleyecek hiç bir tedbirin alınmaması da gerekiyor. Katolik Kilisesinin buyruğu budur. Bense bunun hayvanca bir zulüm olduğunu söylüyorum. için duydukları doğal yakınlıklan dogmayla körlenmemiş ya da ahlaksal yaratılışı acıma duygusuna karşı bütünüyle ölmemiş olan hiç kimse, bu durumun devam etmesi gerektiğini ileri süremez. Bu, yalnızca bir örnektir. Bugün Kilise, ahlA.k dediği şey üstünde ısrarla durarak, insanları hak etmedikleri, gereksiz her çeşit cezaya çarptırmaktadır. Ve tabii ki, bil-



ıld



ı ız



F.: 9



129



diğimiz



gibi, dünyada acıyı azaltmak amacında olan Uerde geniş çapta' karşı çıkmaktadır. Bunun nedeni. insanın mutluluğuyla ilgisi olmayan birtakım kısıtlı kurallarına ahlak damgasım vurmuş olmasıdır. Filan şeyin, insanlığın mutluluğu uğruna yapılması gerektiğini kendilerine söyleyecek olsanız, bunun konuyla hiç bir ilgisi olmadığım düşünürler. "İnsanın mutluluğunun ahIakla ne var? Ahlakın amacı insanlan mutlu kıl­ mak değildir ki." lemeıere



DİNİN TEMELİ OLAN KORKU



her kurulmuş



şeyden



olduğunu



çok ve esas sanıyorum.



itibarıyle



korku üstüne Bu, bir bakıma bida dediğim gibi, ba-



py



tu



ku



korkusudur, biraz gelecek güçlüklerde ve çatışmalanmzda arkanızda duracak bir ağabeyiniz olmasım size isteten korkuaur. Bütün buniarın kökü korkudm. Bilinmeyenin, yenilmenin ve ölümün saldığı korku. Zalimliği doğuran korkudm, bu bakımdan zalimlikle dinin elele gitmesinde şaşılacak bir şey yoktur. bu iki şeyin temelini korku teşkil eder. artık bu dünyada meseleleri biraz anlamaya layabilir, hıristiyan dinini, kiliseleri ve eski ahlak kurallanm adım adım gerileterek kendisine yol açan bilimle onlan denetimimiz altına alabiliriz. kuşaklar boyunca boyunduruğu altında yaşadığı bu korkuyu bilim sayesinde yenebiliriz, Artık hayali destekler aramamayı, gökte kendimize müttefikler icat etmemeyi, yüzyıllardır kiliselerin sokmaya çalıştığı biçim yerine, bu dünyayı üstünde yaşanmaya değecek bir yer yapmak için kendi çabamıza güvenmeyi bilim bize öğretebilir ve öyle samyorum ki, kendi yüreklerimiz de bize öğretebilir. şımza



ı ız ıld



NE



YAPMALıyıZ



KENDİ ayaklanmızın



let ve dürustlükle



130



üstünde durmayı, dünyaya adar istiyoruz. Onu iyi ve kötü ger-



bakmayı



çekıeriyle,



güzelliklen ve çirkinlikleriyle görmek istiyoruz. gibi görmek istiyoruz, ondan korkmak istemiyoruz. Bize saldığı korku karşısında köle gibi boyun eğmek istemiyoruz. Zeki\. ile dünyayı fethetmek istiyoruz. Tanrı kavramının bütünü, eski Doğu despotizmlerinden türemedir. Bu, özgür insanlara yakışmayacak bir kavramdır. Kiliselerde, insanların alçalarak günah işlediklerini kendilerinin sefil günı;ı.hkarlar olduklarını açıklamalan ve daha başka şeyler küçüklüktür. Kendine saygısı olan insanlara. yakışmaz. Ayağa kalkmah ve dünyaya apaçık bakmalıyız. Dünyadan, elimizden geldiği kadar çok yararlanalım. Dilediğimiz kadar iyi olamazsa da, hiç değilse şu ötekilerin çağlar boyunca yapmak istediklerinden daha iyi olacaktır. bir dünyanın bilgiye, şefkate, cesaret e ihtiyacı vardır. özlemle bakmanın, bilgisiz kimselerce söylenmiş sözlerin, özgür zekllyı zincirlemesine gerek yoktur. Korkusuz bir görüşe ve özgür bir zekaya ihtiyacı vardır. Gelecek için umudaihtiyacı vardır, durmadan ölmüş bir geçmişe bakmanın anlamı yoktur. ki, zekamızm yaratabileceği gelecek, o geçmişten çok daha yüksek düzeylere ulaşacaktır. Dünyayı olduğu



ku



py



tu



ıld



ı ız 131



«What is an Agnostic," önce 1953 yılında Look dergisinde yayınlanmış, sonra da Leo Rosten'in derlediği .. Amerika'nın Dinleri" (The ReUgimııs of America) adlı yeniden (London: Heinemann, 1954).



NE



ku



py



tu



hıristiyanlığın ve öteki dinlerin ilgilendive gelecek hayat sorunlarda gerçeği bilmenin imklmsızlığına inanır. Yahut büsbütün imklmsız olmasa bile, en azından için imklmsızlığına



ıld



ı ız



HAYIR. Ateist de, bir hıristiyan gibi, Tanrı'nın olup olmadığını bilebileceğimizi savunur. Hıristiyana göre bir Tanrı'nın olduğunu bilebiliriz, Ateiste göre ise olmadığını bilebiliriz. Agnostiğe gelince, o yargı vermez. Tann'nın varlığını onaylamak (tasdik etmek) için de yadsımak (inkar etmek) için de yeterince kanıt olmadığını söyler. Ayrıca, Agnostik, Tann'nın varlığının imklmsız olmasa da, pek olağandışı bulunduğunu savunabilir. Hatta bunu, uygulamada düşünmeye değmeyecek kadar olasılık-dışı sayabUir. Bu durumda, Ateizmden çok uzak değildir. Agnostiğin tutumu, dikkatli bir filozofun eski Yunan tanrıları konusunda tavır gibi olabilir. Benden Zeus'un,



132



Poseİdon'un, Hem'nın larını kanıtlamam



ve öteki istense, kesin



varolmadık­ kanıtlar



bulmaktan yok-



sun kalırdım. hıristiyan tanrısını kadar olağandışı sayabilir. Böyle bir durumda, pratik bakımdan Ateistle birlik demektir.



ku



dine inanan kişilerin kabul ettikleri anlamda hiç bir «otorite. kabul etmez. Herkesin sorunlarım kendisinin düşünmesi gerektiğini savunur. Tabii ki, o da başkalannın bilgeliğinden yararlanmaya çalı­ şacaktır, ama bilge sayacağı kişileri kendisi seçecek ve onlann söylediklerini bile kuşkulanılmaz şeyler saymayacaktır. Agnostik, .. Tanrı'nın Yasası» denilen şeyin zamandan zamana nasıl değiştiğini gözlemler. Kutsal Kitap'ta, bir kadının, ölen kocasının kardeşiyle evlenmesi hem yasaklanmış, hem de belli birtakım durumlarda buyrulmuştur. Kötü bahtınıza, çocuksuz bir dulsanız, bir de bekar kayın­ biraderiniz varsa, .Tanrı'nın Yasası"na itaatsizlikten kurtulmanızın mantıkça imkanı yoktur.



py



tu



ıld



ı ız



NEYİN İyt VE BİLiYORSUNUZ?



SAYAR? neyiı:ı. iyi ve neyin kötü olduğu konusunda, bazı hıristiyanlar kadar kendinden emin değildir. Teolojinin kanşık noktalannda hükümetin kabul ettiği tutmayan insanların eziyetle öldürülmesine, geçmişte çoğu hıristiyanların yaptığı gibi razı olmaz. Agnostik baskıya karşıdır, mahküm etmekten de kaçınmaya .GÜnah.a gelince, agnostik bunu yararlı bir kavram



133



saymaz. Besbelli, bazı tür davranışların istenilir, bazılarının ise istenilmez olduğunu kabul eder. Ama istenilmez nitelikte hareketlerin cezalandırılmasının, ancak ceza caydırıcı ya da düzeltici olacaksa caiz sayılabilecağini, yok böyle değil de salt kötülük eden acı çeksin diye, cezanın kendi başına iyi bir şeyolduğu o zaman caiz sayılamayacağım savunur. İnsanlara cehennemi kabul ettiren, bu intikamcı cezalandırma inancı olmuştur. Bu, «günah» kavramının yol açtığı zararların bir parçasıdır.



HER



YAPAR Ml'?



ıld py



tu ku



Bir anlamda hayır bir anlamda ise, zaten herkes her şeyi yapar. Diyelim, birisinden öylesine nefret ediyorsunuz ki, onu öldürmek isterdiniz. Peki, niye öldür müyorsunuz? «Din bana adam öldürmenin günah olduğu­ nu söylüyor da, ondan» diyebilirsiniz. Ama istatistik bir gerçek olarak, agnostikler adam öldürmeye daha çok eğilimli değil, hatta daha az eğilimlidir. Onların da adam öldürmekten kaçınmak için, başkalarıyle aynı nedenleri vardır. Bu nedenlerin kesinlikle en güçlüsü, ceza görme korkusudur. Bir altma-hücum dalgası içinde olduğu gibi, yasllSız şartlarda her tür insan suç Oysa olağan durumlarda bu insanlar yasaya Baygılı olurlar. Caydıncı olan, yalnızca yasalann vereceği ceza değildir, işlenen suçun ortaya çıkacağı kaygısının rahatsızlığı ve nefret odilmemek için en yakınlarınızlayken bile yüzünüze bir maske takmak zorunda kalacağınızı bilmenin yalnızlığı vardır. Bir cinayet işlemeyi düşünürseniz, kurbanınızın son anlarının ya da cansız cesedinin korkunç anısından düşersiniz. Evet, bütün bunların sizin, yasaya saygılı bir içinde yaşamanıza bağlı olduğu doğrudur, ama böyle bir topluluğu yaratmanın ve sürdünTIenın bir sürü din-dışı yolu da vardır. dilediği



ı ız



134



Herkesin bir anlamda, dilediği her şeyi yaptığını Her aklına geleni, bir budaladan başkası yapmaya. kalkmaz. Fakat bir arzuyu gemleyen, her zaman bir başka arzudur. Bir kimsenin topluma aykın (anti-sosyal) istekleri, Tanrı'yı hoşnut etmek isteğiyle sınırlana­ bilir, ama bunun gibi, arkadaşlarını memnun etmek yahut yaşadığı topluluğun saygısını kazanmak ya da kendisini tiksinmeden 'düşünebilmek isteğiyle de sınırla­ nabilir. Ama hiç böyle bir isteği yoksa, o zaman salt soyut ahlak kuralları onu doğru yolda tutmaya yetmeyecektir. söylemiştim.



BİLİNEMEzcİ KUTSAL KİTABA NASIL BAKAR?



ku



Kutsal Kitaba, tıpkı aydın din adamlarının gibi bakar. Onun tanrısal esinlerneyle geldiğine inanmaz. lık tarih bölümlerinin efsane olduğunu, gerçeğe Homems'ta olduğundan daha yakın düşmediğini, içindeki ahlak öğretisinin bazen iyi, ama bazen de çok kötü olduğunu düşünür. Sözgelişi, Samuel bir savaşta Saul'a, düş­ manının yalnızca bütün erkek, kadın ve çocuklarını değil, bütün koyun ve sığırlarını da öldürmesini buyurur. Fakat Saul, koyunlarla sığırları sağ bırakır ve bu yüzden bize onu lanetıememiz söylenir. Kendisine gülen çocuklara küfreden Elişa'ya hayran olmayı ya da (Kutsal Kitabın dediği gibi) hayırhah bir Rab'bın çocukları öldürmeleri içİn iki tane dişi-ayı göndereceğine inunmayı hiç bir zaman beceremedim. baktığı



py



tu



ıld



ı ız



BAKİRE'DEN ,IJ'IJ'U"LV'rıı. inanmadığı



için, İsa'nın Tanrı olanla-



duğunu da düşünemez. agnostikler, İncillerde tıldığı haliyle İsa'nın hayatına ve ahlak öğretilerine



135



randır,



ama bunun belli birtakım insanlara duykesinlikle daha çok olması gerekmez. Bazıları aynı düzeyde görürler, bazıları Sokrates'le, bazılan da Abraham Uncoln'le. onun her söylediğini doğruluğundan kuşkul::ın:ılmaz şeyler de saymazlar, çünkü agnostikler hiç bir otoritenin kesinliği­ ni kabul etmezler. Bakire'den doğuma ise, putperest mitolojisinden alın­ mış bir doktrin diye bakarlar. Mitolojide böyle doğumlar seyrek değildir. bir bakireden doğduğu söylenmiş, Babil tannçası ise, Kutsal Bakire denmiştirJ Agnostikler Bakire'den doğuma yahut ITann - Oğul - Kutsal Ruhi doktrinine inanmazlar, çünkü bunlar Tann'ya inanmadan mümkün olmaz. duklan



hayranlıktan



ku



tu



lAYNı ZAMANDA)



ıld py



«HIRİSTİYAN» sözünün farklı zamanlarda farklı anlamlan olmuştur. İsa'nın zamanından beri geçen birçok yüzyıl boyunca, hıristiyan; Tann'ya, ölümsüzlüğe ve İsa'­ nın Tann olduğuna inanan bir kimse demeye gelmiştir. Ama Birlikçi !Unitanan) Kiliseden olanlar, İsa'nın tannlığına halde, kendilerine hıristiyan demektedirler. Bugünlerde birçok kimse de Tann sözünü, eskiden taşıdığına oranla çok daha bulanık bir anlamda kullanmaktadır. Tann'ya inandıklannı söyleyen bu kimseler, bu sözle artık bir kişiyi ya da üçlü bir kişiliği değil, yalnızca evrim de içerik olarak bulunan belirsiz bir eğilimi ya da gücü yahut amacı kastetmektedirler. Daha da ileri giden bazılanysa, "hıristiyanlık» tan yalnızca bir ahlak sistemini anlamakta ve tarih bilmedikleri. için, bunun yalnız­ ca hıristiyanlann bir özelliği olduğunu sanmaktadırlar. Ben, yakıruarda çıkan bir kitabımda, dünyaya gerekenin «sevgi, hıristiyanca sevgi yahut şefkat» olduğunu



ı ız



136



yazdığım



olmuşlardır.



tu



ku



zaman, birçoklan bu sozumün, görüşlerimdeki bir değişikliği yansıttığını düşünmüşler. Oysa aym şeyi her zaman söyleyebilirdim. «Hıristiyan- demekle komşu­ sunu seven, acılara karşı geniş bir duygudaşlığı olan, şim­ di onu karartan zalimlik ve memurluklardan arınmış bir dünyayı coşkuyla isteyen birini kastediyorsanız, bana hı­ ristiyan demekte olursunuz. Ve bu aniamda, öyle sanıyorum ki, agnostiklerin arasında, müminler arasında bulabileceğinizden daha çok «hıristiyanbulabilirsiniz. Ama ben, kendi payıma, böyle bir tanımı kabul edemem. Yöneltilebilecek başka karşı çıkmalann yanı sıra, böyle bir bakış Yahudilere, budhistıere, müslümaniara ve hıris­ tiyan-olmayan başkalanna karşı haksızlık etmektedir. Tarih ki bu insaniar, çağdaş hıristiyanların, kendi dinlerine özgü olduğılnu küstahça iddia ettiklen erdemleri uygulamaya en az hıristiyanlar kadar yatkın



py



Aynca, eskiden kendilerine hıristiyan diyen herkesle bugün aym şeyi ileri sürenlerin büyük bir çoğunluğımun da ve ölümsüzlüğe inamnayı, hıristiyan olmak için zorunlu şart sayacaklannı düşünüyorum. Bu nedenlerle, ben kendime hıristiyan demem ve bir agnostiğin hı­ ristiyan olamayacağını söylerim. Ama, eğer chıristiyan­ lık. sözü yalnızca bir tür ahlaklılık anlamında genel olarak kullanılmaya başlanırsa, o zaman agnostiklerin de hı­ ristiyan olmalan pekala mümkündür.



ıld



ı ız



İNSANıN



RUHU



-RUH. sözünün tanımı verilmedikçe, bu sorunun kesin bir anlamı yoktur. Sanıyorum ki kastedilen, kabaca söylenirse, bir kimsenin ömür boyu, hatta ölümsüzlüğe inananiar için bütün gelecek zaman boyu süregiden gayri-maddi bir şeydir. Eğer bu denmek isteniyorsa, o zaman



137



agnostiğin, insanın



ruhu olduğuna inanması pek olası deAma hemen ekleyeyim ki, agnostilderin kesinlikle materyalist olmaları gerekmez. CAralannda benim de bulunduğum) birçok agnostikler ruha olduğu kadar bedene de kuşkuyla bakarlar. Ama bu insanı zor metafiziğe sürükleyen uzun bir hikayedir. Bana kalırsa, zihin de madde de, gerçekten varolan değil, yalnızca yararlı konuşma sembolleridir. ğildir.



BİLİNEMEzci AHRETE, CENNET YA DA



CEHENNEME



MI?



İNSANLARIN



tu



ku



ölümden sonra yaşamaya devam edip etmedikleri sorusu, kanıt kaldıracak bir konudur. Birçokları, psişik araştırmalann ve spiritüalizmin böyle kanıtlar ortaya koyduğunu savunmaktadır. Agnostik ise, şu ya da bu yönde inandırıcı kanıtlar olduğunu kabul etmeden, «beka- hakkında yan tutmaz. Ben kendi payıma, ölümden sonra da yaşayacağımıza inanmak için herhangi bir sağ­ lam neden görmüyorum, ama yeterli kanıtlar çıksa, buna



ıld py



inandınlmaya açığım.



ı ız



Cennet ve cehennem konusu ise bambaşkadır. Cehennem inancı, cezanın yapabileceği herhangi bir düzeltici ya da caydıncı etkiden büsbütün bağımsız olarak, günahın salt intikam için cezalandırılmasının iyi bir şey olduğu inancından kaynak almaktadır. Buna inanacak agnostik pek yoktur. Cennete gelince, belki bir gün, böyle bir şeyin varolduğuna dair, spiritüalizm yoluyla kanıtlar ortaya konulabilir; fakat çoğu agnostikler böyle kanıtlar olabileceğini sanmaz, dolayısıyle cennete de inanmazlar. TANRı'Yı



EDERKEN, ONUN KORKMAZ MISINIZ?



TABtI



138



kesinlikle korkmam.



YARGıSıNDAN



Zeus'u ve



Odin'i ve Brahma'yı da inkar ediyorum, ama bu bende hiç bir vicdan azabı yaratmıyor. İnsan ırkımn çok geniş bir kesiminin Tanrı'ya inanmadığım ve bunun sonucunda da, gözle göriinecek herhangi bir ceza çekmediğini gözlemliyorum. Zaten eğer bir Tanrı olaydı, onun kendi varlığından kuşkulananlara kızmak gibi boş bir küçüklüğe kapılmasımn pek mümkün olmayacağını düşünürdüm. VE UYUMUNU NASIL



AÇıKLAR?



BU -güzellik» ve -uyum»un (ahengİn) nerede bulunHayvanlar krallığında biribirini yemek vardır. Çoğu ya başka hayvanlar tarafından merhametsizce öldüriilür ya da yavaş yavaş açlıktan ölür. Bağırsak şeridinde ben herhangi büyük bir güzellik ya da uyum göremiyorum. Bu yaratığın, olarak gönderildiği çok hay,vanlarda yaygındır. soranın yıldızlı gökler gibi şeyleri düşündüğünü samyorum. Ama yıldızların da zaman zaman patladıklan ve çevrelerindeki her şeyi bulamk bir sise çevirdiğini düşünmek gerekir. Zaten güzellik subjektiftir ve ancak şeylere bakamn gözünde varolur.



py



tu



ku



ması gerektiğini anlamıyorum.



ıld



ı ız



VE TANRı'NıN BÜTÜN IKadir-i Mutlak Oluşunun) BAŞKA BELİRİMLERİNİ NASIL AÇıKLAR? doğal yasaya olaylar anlamına, -mucizeler» olduğuna dair herhangi bir kamt bulunduğu­ nu sanmazlar. yoluyla iyileştirme diye bir şey olduğunu ve bunun mucize olmadığım biliyoruz. Lourdes'da



bazı



hastalıklar iyileştirilebilir,



bazı



hastalıklar



iyileştiri-



139



lemaz. Lourdes'da iyileşebilenler, muhtemelen, hastanın inandığı bir doktor tarafından da iyileştirilebilirler. Yogüneşe hareketsiz kalmasını huyuruşu gibi, başka birtakım mucize rivayetlerine gelince, agnostik bunları efsane diye bir yana iter ve bütün dinlerin bu gibi efsanelerle dolu olduğuna işaret eder. Kutsal tanrısı için ne kadar mucize hikayesi varsa, Homeros'ta da Yunan tanrıları için bir o kadarı vardır.



BıRAKıRSANıZ



t ku



ı ız ld yı up



ADİ ve zalim tutkuların varolduğu inkar edilemez. Ama dinin bu tutkulara karşı koyduğuna dair ben tarihte herhangi bir kanıt göremİyorum. Tam tersine, din bu gibi tutkuları kutsamış ve insanların pişman olmadanbunların içinde yuvarlanmasını mümkün kılmıştır. Zalimce baskılar, hıristiyan dünyasında, başka herhangi bir yerdekinden daha olağan sayılmıştır. Baskıyı sözde haklı gösteren şeyse, dogmatik inançtır. ve hoşgörü, ancak dogmatik inancın gerilediği oranda tutunabilir. Günümüzde yeni bir dogmatik din, komünizm çıkmıştır. Agnostik, öteki dogma sistemlerine olduğu gibi, buna da karşıdır. Bugünkü komünizmin baskıcı niteliği, hıristiyan· lığın önceki baskıcı niteliğinin tıpıtıpına aynıdır. Hıristiyanlığın daha az baskıcı olduğu ölçüde, bu sonuç dogmacları biraz daha dogmatik yapan düşünceli (din-tanımaz) kişilerin çabalarından ileri tir. Onlar bugün de eskisi kadar dogmatik olsalardı, hala düşünce odun yığınları üstüne dikip yakmanın doğruluğuna inanırlardı. Bazı modern hıristiyanların özünde hıristiyanca bir şey saydıkları hoşgörü ruhu, kesinliklere kuşkuyla bakan bir zihniyetin ürünüdür.



140



sanıyorum k!, geçmiş tarihi yan tutmayan bir gözle inceleyen herhangi bir kimse, dinin engel olduklarilldan daha acıya neden olduğu sonucuna varacaktır.



HAYA TıN ANLAM! soruyla cevaplandırmak istiyorum: nedir? Her halde kastedilen, şöyle ya da böyle bir genel amaçtır. Ben genelolarak hayatın herhangi bir amacı olduğu kanısında değilim. Hayat oluvermiştir. Ama bireysel insanların amaçları vardır ve agnostiklikte onlan bu amaçlarından bir yan yoktur. Tabiidir ki, agnostikler amaçladıkları sonuçlara erişileceğinden emin olamazlar; ama siz de zafer kesin olmadıkça döğüşmeyi reddeden bir asker hakkında iyi şeyler düşünmezdiniz. Kendi amaçlarına yaradığı için dı­ ne ihtiyaç duyan bir kimse korkaktır. Ben böyle bir kimseyi, yenllginin imka.nsız olmadığını kabul ettiği halde olasılıkları kaçınmayan biri kadar beğenemem. BUNU bir



başka



«Hayatın Anlanu.nın anlamı



ku



py tu



ıld



VE İFFETİN DE



ı ız



BURADA DA, bir başka soruyıa karşılık vermek gerekir: Bu soruyu soran, evlilik ve iffetin yeryüzünde mutluluğa yararlı şeyler olduğunu mu düşünmektedir, yoksa yeryüzünde mutsuzluk yarattığı halde, cennete ulaşmanın yolları diye savunulmaları gereğine mi inanmaktadır? İkinci görüşü tutan biri, hiç kuşkusuz, agnostikliğin onun erdem dediği şeyin bozulmasına yol açtığını sanacak, ama erdem dediği şeyin, yeryüzündeyken insan ırkının mutluluğunu sağlayan etken olmadığını da kabul etmek zorunda kalacaktır. Yok öyle değil de, ilk görüşü tutarsa, yani ~vlilik ve iffetten yana, yeryüzündeki hayata ilişkin ka-



141



nıtlar ileri sürerse, o zaman bu gibi kanıtların, agnostik için de bir ağırlık taşıdığını kabul ptmelidir. Agnostikler, agnostik olmak sıfatıyle cinsiyet ahlakı üstüne kendilerine özgü görüşler taşımazlar. Ama çoğu, cinsel arzulara dizginsiz dalınmasına karşı geçerli olduğunu kabul eder. Ne var ki, bu kanıtlan sözde tannsal buyruklardan değil, yeryüzüne ilişkin kaynaklardan çıkarırlar.



YALNıZCA



AKLA İNANMAK TEHLİKELİ YASASı



AKıL, YETERLİKTEN



(MÜKEMMELLİK)



OLMADAN



VE



UZAK KALMAZ Mi?



py tu



ku



NE KADAR agnostik olursa olsun, aklı başında hiç kimse .yalnızca akla inanmaya» kalkmaz. Akıl, kimi gözlenmiş, kimi çıkarsanIDış olgu sorunlanyle ilgilidir. Gelecek hayatın olup olmadığı, bir Tann'nın bulunup bulunmadığı konulan olgu sorunlan alanına girer ve agnostik bunların tıpkı "yarın ay tutulacak mı?» sorusu gibi araş­ tınlmaları gerektiğinl savunur. Ama, yalnızca olgu sonın­ lan davranışlanmızı belirlemeye yetmez. çünkü bunlar bizim hangi izlememiz gerektiğini söylemezler. Amaçlar alanında akıldan başka bir şeye de gereksinmemiz vardır. Agnostik, amaçlannı bir buyrukla değil, kendi yüreğinde bulur. Bir örnek alalım: Diyelim ki New York'tan trenle gitmek istiyorsunuz; trenlerin hareket zamanlannı anlamak için aklınızı kullanırsınız ve biri çıkar da, tren tarifesine bakmasını gerekli kılmaya­ cak bİr duygu ya da sezgi yeteneği bulunduğunu düşü­ nürse, aptalın biri olduğuna karar verilir. Ama, Chicago'ya gitmeSinin akıllıca bir şeyolmadığını ona söyleyecek hiç bir tren tarifesi yoktur. Hiç kuşkusuz, bunun akıllıca bir hareket olduğuna karar verirken, o kimse başka olgu sorunlarını da hesaba katacaktır. Fakat bütün olgu sorun-



ıld



ı ız



142



larının



gerisinde, izlenilmeye değer saydığı amaçlar olaBu amaçlar, başkaları için olduğu gibi agnostik için de, aklın olmayan bir alana aittir. Ama akla da aykırı olmamaları gerekir. Duygular, duyumlar ve arzular alanı­ nı söylemek istiyorum. caktır.



BÜTÜN DiNLERİ



(Hurafe) YA DA DOGMA



ISİSTJ1:MLERİı DİYE VAROLAN DİNLERDEN EN ÇOK HANGİSİDİR?



py



tu ku



kitlelere yaygın, örgütlenmiş bütün büyük dinler, az çok bir milrtar dogmayı içlerinde taşırlar. Ama .din~, anlamı pek de kesin olmayan bir sözcüktür. Sözgelimi, herhangi bir dogması olmamakla birlikte, din denebilecek bir sistemdir. Bazı liberal hıristiyan mezheplerinde de dogma unsuru asgariye indirilmiştir. Tarihin büyük dinleri arasında ben Budhizıni yeğ tutuyorum -hele ilk halindeyken-; çünkü en az baskı yapan din o olmuştur.



ıld



DE BİLİNEMEZcİLİK GİBİ Dİ NE KARşı ÇıKıYOR. BİLİNEMEZcİLER



ı ız



Komünizm dine karşı değildir. Yalnızca, tıpkı müslümanhkta. olduğu gibi, hıristiyanlığa karşıdır. Iya da, tıpkı hıristiyanlıkta olduğu gibi, müslümanlığa En azından, Sovyet hükümeti ve Komünist Partisi tarafından savunulduğu haliyle komünizm, özellikle canlı ve baskıcı türden yeni bir dogma sistemidir. Onun için de, her gerçek agnostiğin komünizme karşı olması gerekir.



"'.,"'U'."'".V=.......,......"',.." BUNA verilecek



BİLİMLE DiNİN Dıı, ...ıUJnc;;>'''j,nL karşılık,



-din-den ne 143



bağlıdır.



din



yalnızca



bir ahIllk sistemiyse,



bilimle bir dogma sistemi demekse, olgu sorunlarını kanıtsız kabul etmeye yanaşmayan ve tam kesinliğe hemen hiç bir zaman ulaşılamayacağını savunan bilimsel ruhla bağdaşmaz. bağdaştınlabHir. Eğer



doğrulukm



TANRı'NıN



ld yı



up



t ku



SANIRIM Kİ gökten, gelecek yirmi dört saat boyunca -benimle ilgili neler olacağını söyleyen bir ses işitsem, haber verilen bu olaylann bazılan da olasılığı son derece zayıf şeyler olsa, ardından bütün bunlar gerçekten olmaya başlasa, belki o zaman hiç değilse insan-üstü bir zeka,.. nın varolduğuna inanırdım. Beni inandırabilecek bu türden başka kanıtlar da düşünebiliyorum; fakat bildiğim kadarıyle, böyle hiç bir kanıt yoktur.



ı ız



144



"The Place of Sex Among Human Values,» "Evlilik ve Ahlak - Marriage and Morals» (London: Allen and Unwin, 1929) adlı kitabımn bölümüdür. Burada, bazı düzeltmelerle> Ender Gürol çevirisinden aktarıl· maktadır: (İstanbul: Varlık Yay., 1971), 3'üncü bas., S. 240-52.



Russell'ın



ku p tu



ld yı



bir konuyu ele alan bir yazar, bu gibi konusöz edilmemesi düşünenler tarafından her zaman, konusuna uygun olmayan bir sabit fikirle sarılmış olmakla suçlanmak tehlikesine açıktır, Bu konuyla ilgisi, konunun öneminin çok ötesinde olına­ saydı, öngörnlü ve iffetl! kişilerin kınamasını göze alamazdı diye düşünülür. Ama yalnızca geleneksel ahlllkta yapılınasım savunan kimselere böyle bakılır. Fahişelere gitme isteklerini kışkırtanlar, sözde beyaz kadın ticaretine -aslında, gönüllü ve dürüst evlilik-dışı birleş­ melere- karşı yasaların çıkartılmasını sağlayanlar, kısa etek giyip roj sürdükIeri için kadınları suçlayanlar, açık mayo görmek umuduyla plajları dikizleyenler, bütün bunların hiç biri cinsel bir sabit fikrin kurbanı sayılmazlar. Ama bunlar, daha geniş bir cinsel özgürlük olmasım savunan yazarlardan her halde daha çok böyle bir sabit fikrin kurbanıdırlar. Sert bir ahlAk sistemi, genel olarak, kişinin içinden gelen duygularına bir



ı ız



F.: 10



145



tu



ku



ve böyle bir sert ahlakı dile getiren insan, genel olarak edepsizce doludur. Bu düşüncelerin edepsizce olmasının nedeni, cinsel bir içeriğinin bulunması değil, ahlak sisteminin, bu konuda düşüneni temiz ve sağlıklı olarak düşünmekten yeteneksiz kılmasıdır. Cinsel konuların sabit fikir haline gelmesinin kötülüğü konusunda Kiliseyle aynı düşüncedeyim, ama Kilisenin bu kötülükten kurtulmak için izlediği yöntemleri uygun bulmuyorum. St. Antonius'ta cinsiyetin, şimdiye kadar yaşamış en şeh­ vetli kimseden daha fazla sabit fikir haline geldiğini herkes bilir. Onu-bunu gücendirmekten için, bu konuda daha yakın zamanlardan örnekler vermek istemiyorum. Cinsiyet, yeme içme gibi doğal bir gereksinmedir. Oburla ayyaşı suçlarız; bunların ikisinde de, hayatta belli bir yeri olan ilgi, düşünce ve duyguların geniş bir bölümünü eline geçirmiştir. Ama ölçülü bir miktarda yemek yiyen kimsenin, bundan normal ve sağlıklı bir zevk almasını suçlamayız. riyazet (nefsin isteklerini kıs­ ma taraftarları böyle yapmışlar, bir insanın ancak yaşayabilecek kadar yemesini, olabilecek en az besini almasını savunmuşlardır. Ama bu görüş, şimdi pek yaygın olmadığı için bir yana bırakılabilir. Cinsiyetin zevklerinden kaçınmaya azmeden Puritanlar, kendilerini sofranın zevklerine, insanların eskiden daha vermişlerdir. Puritanlığın on yedinci yüzyılda bir eleştiricisinin dediği gibi:



ıld py



ı ız



Neşeli



geceler, güzel yemekler mi istersin, otur ye, günahkarlarla yat kalk.



Ermişlerle



Onun öyle anlaşılıyor ki, Puritanlar insan tabiatısalt bedensel yanını bastırmayı başaramamışlar, cinsiyetten aldıklarını oburluğa vermişlerdir. Katolik Kilisesine göre, oburluk yedi ölümcül günahtan biridir. Dante de nın



146



py



tu ku



oburlan cehennemin en aşağı bölgelerinden birine yerleş­ tirmiştir. Ama bu biraz belirsiz bir günahtır, çünkü yiyeceğe karşı duyulan yasal ilginin hangi noktada sona erdiğini ve günahın nerde başladığını söylemek zordur. Besin değeri olmayan bir şeyi yemek dince kötü müdür? se, yediğimiz her tuzlu bademle Tann'nın lanetini göze alı­ yoruz demektir. Ne var ki, bütün bu görüşlerin modası geçmiştir. Oburu görür gönnez hepimiz tanınz. Ama her ne kadar aşağılansa da, obur ciddi bir şekilde kınanmaz. Bu olguya rağmen, yokluk çekmeyenler arasında yiyeeeğe fazla düşkünlük gösterenlere pek rastlanmıyor. Birçoklan yemek yedikten sonra, bir dahaki öğüne kadar ka şeyler düşünürler. Öte yandan perlıize gönül verdikleri için ancak yaşayabilecek kadar yiyen kimseler, sabit fikir halinde şölenler düşler, cinlerin kendilerine lezzetli meyvalar taşıdığını hayal eder dururlar. Yalnız balina yağı yemek zorunda kalan Antarktika kaşifleri, yurtlanna dönünce CarIton'da kendilerine şöleni planlamakla günlerini geçirirler. Bu olgular gösteriyor ki, cinsiyetin sabit fikir olması­ nı istemiyorsak ona, yiyeceğe karşı Thebal rinin davranışlan gibi değil, yaptıklan gibi bakmalıdır. Cinsiyet, yeme içme gibi insancıl bir gereksinmedir. Doğru, insan yemeden içmeden yaşa­ yamaz, ama cinsiyetsiz yaşar. Yine de psikolojik bakım­ dan cinsiyet arzusu, tıpkı yeme içme isteği gibidir. Bu arzu, kaçınıldığında pek artar, doyurulduğunda da geçici olarak diner. Bastırdığı zaman, insanın gözü dünyada baş­ ka bir şey görmez. Bütün öteki ilgiler o an içİn ölür ve insan, uygulayana kadar sonradan delilik gibi görünen şeyler yapabilir. yemede içmede olduğu gibi, istek yasakla artar. Kahvaltı masasında elma yemek istemeyip çıkarak elma çalan çocuklar gördüm; hem de ma; sadaki elmalar olgundu, bahçedekilerse ham. Ame-



ıld



ı ız



147



ku



rika'da hali vakti yerinde kimseler arasında alkol isteği­ nin, yirmi yıl öncekinden daha çok olduğu yadsınamaz. 1 Aynı şekilde, hıristiyan öğretisi ve hıristiyan yetkesi (otoritesD, cinsiyete karşı ilgiyi son derece Geleneksel öğretiye inanmaktan ilk cayan kuşak, cinsiyet üstüne görüşleri boşinanç olumlu olu:trlEuz etkilemnemiş kimselere oranla, cinsel özgüılükte daha aşırı gider. Cinsiyet konusunda uygunsuz bir sabit fikri ancak önleyebilir. Ama özgürlük bile alışkanlık haline getirilmedikça ve bilgece bir eğitimle dikçe bu sonucu doğuramaz. Yine de, elimden geldiği kadar ısrarla ki, bu konuyla fazla uğraşmak kötüdür ve bence günümüzde, hela Amerika'daki sert ahlakçı­ lar arasında bu kötülük belirgin. Böyle ahlakçıların, kendilerine olduklannı düşündükleri kimseler hakkında yanlış şeylere inanmaya hazır oluşları, bu yanları­ nı iyiden iyiye ortaya koyuyor. Oburlar, şehvet dOşkün­ leri ve perhizciler, ister doyum aramayla, ister büsbütün uzak durmayla uğraşsınlar, ufukları kendi istekleriyle sı­ nırlı, kendi içlerine gömülmüş Kafaca ve bedence sağlam bir insan ilgilerini kendi üstünde toplamaz, gözlerini dünyaya çevirir ve orada dikkatine bazı şeyler bulur. Kimilerinin sandığı gibi kendi içine kapanmak, hidayete ermemiş kişinin doğal durumu değildir.' Bu, hemen her zaman doğal içtepilerin onune geçmekten ileri gelen bir hastalıktır. Durmadan cinsel doyum düşüncesiyle meşgulolan şehvet bir yoksunluğun sonucunda böyle olmuştur. Tıpkı yiyecekleri yığ.p biriktirenlerin, genellikle ve yoksulluk insanlardan olması gibi. dışarıya bakan erkek ve kadmıar, doğal içtepilerin önüne geçilmesiyle elde edilmez.



ld yı



p tu



ı ız



(1)



Bu



kitabın yazıldığı



vardı.



148



-Der.



sıralar,



Amerika~da



yasağı



py



tu ku



Mutlu bir hayat için gereken bütün içtepilerin eşit ve dengeli bir şekilde gelişmesiyle oluşur. Yeme içme konusunda olduğu cinsiyet konusunda da, ben hiç bir suretle ahlak ve kendini tutma eğilimi olmasın demiyorum. yeme içme konusunda üç çeşit sınırlama vardır: Yasanın, göreneklerin ve sağlığın sınırları. çalmanın, ortak bir sofrada payınuzdan çok yemek almanın ve iğrendirecek şekilde yemek yemenin kötü olduğunu biliriz. Cinsiyet söz konusu olduğu za· man da benzer sınırlamalar olmalıdır, ama bu konu daha karışıktır ve daha fazla kendini tutmayı gerektirir. lik bir insanın, başka bir insanın malı olmaması geroktiği bu konuda çalmanın karşılığı zina değil, ırza geçmedir. Böyle bir suç da, elbette ki hukukça yasaklanmalıdır. Sağlık bakımından ortaya çıkan sorunlar, hemen bütünüyle zührevi hastalıklara ilişkindir. Fahişelikten söz ederken bu konuya Tıbbın dışında, bu kötülükle başetmenin en iyi yolu; apaçık, profesyonel fahişeliğin azaltılmasıdır ve bu da en iyi şekilde, son yıllarda geliş­ mekte olan gençler arasındaki özgürlükle sağlanabilir. Bilinçli bir cinsel ahlak, cinsiyete yalnızca doğal bir açlık ve olası bir tehlike kaynağı diye bakamaz. Bu iki nokta da önemlidir. Ama daha da önemlisi, cinsiyetin insan hayatındaki en büyük iyi şeylerle olan ilişkisini hatırlamaktır: Değerce başta gelen üç şey; lirik aşk, evlilikte mutluluk ve sanattır. Lirik aşk ve evlilikten yukarıda söz ettik. Bazıları sanatı, cinsiyetten bağımsız sanırlar, ama bu görüşün yandaşları şimdi eskisinden daha az. Her türlü estetik yaratma içtepisinin, sevişmeyle psikolojik bakım­ dan bağıntılı olduğu hayli açıktır. Bu bağıntının ille de dolaysız ve belirgin bir biçimde olması gerekmez, ama yine de çok güçlüdür. Cinsel içtepinin sanatta anlatıma erişme si için bazı şartlar gereklidir. Her şeyden önce bir sanatçı yeteneği olmalıdır. Ama sanatçı yeteneğine, belli



ıld



ı ız



149



py tu



ku



bir ırkta değil, bir dönemde sık rastlanıyar, bir dönemde seyrek. Bundan güvenle şu sonucu· çıkarabiliriz ki, doguştan yetenege karşılık çevro, sanat içtepisinin gelişme­ sinde önemli bir roloynamaktadır. Belli bir türden özgürlük olmalıdır: Yalnızca sanatçıyı ödüllendirmekten ibaret bir özgürlük değU, onu zorlamayacak ve basmakahp (Philistinel beğenili bir insana çeviren alışkanlıklar edinmesine yol açmayacak 'turden bir özgürlük. II. JuUus, Michelangelo'yu hapsettiği zaman, sanatçıya gerekir şekilde bu türden özgürlüğüne hiç dokunmamıştı. Onu, önemli bir adam saydığı ve düzeyinde olmııyan bir kimsenin kendisine karşı en ufak bir kusur işlemesine katlanamadığı için hapsettirmişti. Yine de sanatçı, zengin hAmileri ya da şehir meclisi üyelerini kollamak ve eserlerini onların estetik ölçülerine uydurmak zorunda kalınca. sanat özgürlüğü kaybolmuştur. Toplumsal ve ekonomik baskı korkusuyle, dayanılmaz hale gelen bir evliliği sürdürmek zorunda bırakılan sanatçı, yaratmanın gerektirdiği güçten yoksun kalmış demektir. Geleneksel erdemlerini korumuş olan büyük sanat yaratamamışlardır. Yaratmış olanlar, kısırlaştıracağı kimselerdon meydana gelen toplumlar olmuştur. Amerika şimdi sanatçı yeteneklerinin çoğunu, özgürlüğün hala bir ölçüde varolduğu Avrupa'dan ithal ediyor. Ama Avrupa'nın da Amerikalılaşması, zencilere dönülmesini gerektiriyor. Sanatm son yurdu, Tibet'in yaylalarmda ya da Yukarı Kongo'nun bir yerlerinde olacak gibi. Ama gitmesine de pek uzun zaman kalmadı. Çünkü yabancı sanatçılara Amerika'nın vermeye hazır olduğu ödüller sanatçılığı öldürebilecek türdendir. sanat, halka dayanırdı, bu da yaşama sevincine bağlıydı. Yaşama sevinciyse, cinsiyet duygusundaki belli bir kendiliğindenliğe bağlıdır. Cinsi yetin bastırıldığı yerde, yalnızca çalışma kalır ve çalışmak için çalışmayı öğütlernek, yapılmaya hiç bir eser



ıld



ı ız



150



..



tu



ku



meydana Amerika'da per diem (günde) noctem (gecede) mi desek?! geçen cinsel birleşmelerin sa· yısı hesaplansa. da, bunun insan başına başka hiç bir üı· keden daha. az olmadığı olsa, sonucun benim için herhangi bir anlamı yoktur. Böyle olup olmadığım bilmiyorum, böyle olmadığını söylemeye de deği­ lim. Geleneksel ahlakçılarm düştükleri en tehlikeli vanıl· gıIardan biri, daha iyi dil uzatmak için, cinsiyeti cinsel birleşmeye indirgemeleri. Hiç bir uygar insanın ya da bir vahşinin, salt cinsel İçgüdüsünü doyurduğunu işitmedim. _ eylemine sürükleyen içtepinin doyurulması isteniyorsa, flört, aşk, arkadaşlık olması ge rekir. Bunlar olmadan, her ne kadar fizik açlık bir ara dinerse de, zihin açlığı dinmez ve tam doyum bulunmaz. ~u"'..... için gereken özgürlük, aşk özgürlüğüdür. Bilinmedik bir kadınla bedenin ihtiyacım gidermek özgürlüğü değil. Aşkta özgürlükse, her şeyden çok, geleneksel ahlakçılann kabul etmeyecekleri özgürlüktür. Sanat, dünya Amerikalılaştıktan sonra yeniden canlanacaksa, Amerika:· nın değişmesi gerekecek; daha az ahlaklı, ahlaksızlar dalıa az ahlaksız olacaktır. Yani, bir kelimeyle, her ikisi de cinsiyetle ilgili yüksek değerleri ve sevincin banka hesabından daha önemli olduğunu tanımalıdırlar. Amerika'da gezgine en acı gelen şey, sevincin yokluğudur. Eğlenceleri çılgınca, işret halindedir, unutuluverir gider. İnsana hoşnutluk veren bir benlik anlatımı değil­ dir. Ataları Balkan ve Polonya. köylerinde düdük çalıp oynayan adamlar, bütün gün boyunca daktilolar, telefonlar ortasında, masalarda. oturur. Ciddi, önemli ve değersiz. Akşamla.n içkiye sığınırlar, kendilerini yeni bir gürültü içine atarlar, mutluluk bulduklannı sanırlar. Oysa para doğu· ran paranın umutsuz a.lışkanlığının yarattığı yarı çılgınlık içinde, para için ruhları köleliğe satılmış insanlar, bedenlerini bu amaçla kullanarak kendilerinden geçiyorlardır.



py



ı ız ıld



151



Dünyadaki bütün iyi şeylerin en iyisinin cinsiyet oldu· ne istiyorum ne de buna inanıyorum. Bili· min uygulamada ya da kuramca, cinsiyetle ilgili olduğu­ nu samnadığım gibi, birtakım toplumsal ve siyasal hareketlerin de onunla ilişkisi olmadığı. kanısındayım. Yetişkin kimseleri hayatın kanşık isteklerine sürükleyen içtepiler birkaç yalın başlık altında toplanabilir: cinsiyet ve anababalık, kişinin kendini koruma çabası bir yana. Insanlann yaptığı çoğu şeylerin kaynağıdır. Bu üçünün başında da sonunda da iktidar vardır. pek az iktidan olduğundan daha fazlasını edinınek ister. Hareketlerinin çoğunu, bu istek doğurur. Öteki üstün gelen istek, gururdur: dileği, suçlandınlma ve bir yana bırakı]· ma korkusu. Onu toplumsal bir yaratık yapan ve ona gerekli erdemleri sağlayan bu gururdur. Her ne kadar teoride aynIabilirse de, gururIuluk, cinsiyetle ~çiçe ginniş bir dürtüdür. Ama iktidann bence, cinsiyetle pek az ilgisi vardır. derslerine ve kaslanm geliştiren, gurur olduğu kadar iktidar aşkıdır da. Merak ve bilgi ardında koşma, iktidar aşkının bir dalıdır sanınm. Bilgi iktidarsa, bilgi da iktidar aşkıdır. ırnei Friedrich sağ olmadığına göre, bu fikir ister istemez bir varsayım olarak kalacak. O sağ olsaydı, bir yüksek matematikçiyi, bir de ünlü besteciyi hadım ettirerek bu durumun eserleri üstündeki etkilerini gözlerdi. Matematikçinin üstünde hiç bir etkisi olmayacağını, besteci üstündeyse hayli etkisi olacağını sanıyorum. Bilgi ardında koş­ ma, insan doğasının en değerli öğelerinden biri olduğıına göre, düşüncemiz doğruysa, pek önemli bir eylem alanı cinsiyetin egemenliğinden uzak demektir. bu sözcüğün geniş anlamında, birçok siyasal hareketin de dürtüsüdür. Büyük bir devlet adamı, kamu yaranna karşı kaygısız davranır, demek istemiyorum. Ter· sine, onda anababalık duygusunun son derece olduğunu



py



tu



ku



ıld



ı ız



152



ı ız ıld py



tu ku



ğunu sanırım. Fakat aynı zamanda, güçlü bir iktidar yoksa, siyasal bir başarı için gerekli çaıışma­ lan yapamaz. Kamu işlerinde birçok yüksek zekalı insan bilirim. Etkin bir kişisel tutkuları yoksa, yöneldikleri amaca varmak için seyrek güçleri olmuştur. Abraham Lincoln, bunalımlı bir zamanda iki inatçı senatöre karşı bir :ıutuk çekmiş, sözlerini .Ben, Birleşik Devletler'in iktidarla dolu Başkanıyım» diye başlayıp bitirmiştir. Bunu söylerkeı1 bir miktar zevk duyduğu kuşkusuz. ya da kötü, bütün politikalarda iki ana güç, ekonomik amaçla, iktidar Freudçu çizgilere göre bence yanlış olur. Söylediklerimiz doğruysa, sanatçılardan başka büyük adamların çoğu, önemli eylemlerinde cinsiyetle ilgisiz dürtürler tarafından harekete Bu eylemlerin devam etmesi gerekiyorsa, cinsiyetin, bir insanın geri kalan duygusal ve tutkulu yapısını gölgelendirmemesi gerekir. Dünyayi anlamak ve onu düzeltmek isteği, Herlpmenin en büyük motorlarıdır. Bu istek olmadan insan toplumu yerinde duramaz, geriler. Fazla bir mutluluk da, bilgi edinme ve ortamı düzeltme içtepilerini soldurabilir. Cobden, John serbest ticaret kampanyasına katılma­ sını sağlamak istediği zaman, Bright'ın karısının yakın bir tarihte duyduğu acıdan yararlanarak kişis",1. bir çağrıda bulunmuştu. Bright, belki de bu yakın acı olmasaydı, başkalarının çektiği sıkıntılara karşı daha az arı.· layış gösterirdi. Oysa birçok insan, bu dünyadan umutsuzluğa kapılınca soyut şeylerin ardında koşmuştur. Yeterli derecede gücü olan bir adam için acı, değerli bir dürtü olabilir. Hepimiz mutlu olsaydık, daha mutlu olmayı aramazdık. Ama verimli olur diye başkalarına geLişigü­ zel acı vermenin, insanlann ödevi olabileceğini kabul ~de mem. Yüz örneğin doksan dokuzunda acı, kişiyi ezebilir. insan bedeninin kaderi olan doğal üzüntü-



153



lere güvenmek Ölüm oldukça, acı da olacaktır: acı oldukça da miktanm artırmak insanlara düşmez. Az bulunan zekA. acıyı bir şeye nasıl değiştireceği­ ni bilse bile.



py tu



ku ıld



1,_



ı ız



154



tu



ku



-What i Believe.- Russell'ın bu denemesı ilkin küçük bir kitap olarak 1925 yılında yayımlan­ mış, sonradan «Neden Hıristiyan Değilim -Why ı am not il. Christian» (London: Allen and Unwin, 1957) adlı eserine eklenerek yeniden basılmıştır. Burada bazı düzeltmelerle 'i:ndp.r Gürol çevirisinden aktarılmaktadır: Nedmı Hiristiyan Değilim (İstanbul: Varlık Yay., H721, 2'nci bas., s. 57-105.



NEYE Doğa



· I



ve



py



I.



ıld



NSAN, doğanın b!r bölümüdür, doğaya karşıt bir değildir. Düşünceleri ve beden hareketleri, yıl­ dızıarı ve atomIarı yöneten aynı yasaları izler. Fizik dünya, İnsana oranla büyüktür. Dante'nin zamanında samldığından daha büyüktür. Ama yüz yıl önce sanıldığı kadar değil. ve aşağıya doğru, büyükte ve küçükte bilim sınırlara varıyor gibi. Evrenin uzayda sınırlı olduğu ve ışığın, çevresinde yüz milyon yılda dolaşabileceği düşünülmektedir. Maddenin, belirli bir büyüklükte ve dünyada sonlu bir sayıda varolan elektron ve protonlardan meydana geldiği Bunların değişmeleri, eskiden sanıldığı gibi, belki sürekli olmayabilir; belli bir asgariden (en küçükten) daha küçük olmayan yol almakta bulunmaları olasıdır. Bu şey



ı ız



155



py



tu



ku



ilkeleri, besbelli, az sayıdaki pek genel ilkelerle özetlenebilir. Bu ilkeler, tarihinin herhangi bir bölümü bilindiğinde, dünyanın geçmişini ve geleceğini beHrlemektedir. Fizik bilimi öyle bir aşamaya yaklaşıyor ki, neredeyse tamam olacak ve ilginçliğini yitirecek. Elektran ve protonların hareketlerini yöneten yasalar bilindi mi, geri kalanı yalnızca coğrafyadan ibarettir. Dünyanın tarihinin bir bölümü boyunca, dağılışIannı anlatan belli birtakım olaylar Dünyanın tarihini belirlemek için gereken coğrafya olaylarının toplam sayısı, herhalde sonludur. Kuramsalolarak bunların hepsi büyük bir kitaba S1ğabilir. Bir hesap makinesi ve bir kol çevinneyle, araş­ tırıcının kaydı olanlardan zamanlardaki olaylan da bilmesini sağlayabilir. Bundan daha az ilginç ve eksik buluşun tutkulu zevkinden daha çok farklı şey düşün­ mek güçtür. Bu, yüksek bir dağa tınnanıp da, tepesinde sisle ama telsizle donatılmış, zencefil birası satan bir lokantadan başka bir şey bulamamaya benzer. Belki, Ahmes'in zamanında kerrat cetveli (çarpım tablosu) heyecan verici bir şeyolmuştur. kendi içinde ilginç olmayan bu fizik dünyanın bir bölümünü teşkil etmektedir. Başka maddeler gibi, onun bedeni de, elektron ve protonlardan meydana gelmiştir: Bildiğimiz hayvan ve bitkilerle aynı yasalara uyar. Bazılan fizyolojinin fiziğe indirgenemeyeceğini sanıyorlar, ama bunlann kanıtları pek inandıncı değildir ve. yanıldıkIarını düşünmek öngöruye uygun olur. Yo1culuklanmız nasıl karayollanna ve demiryollanna bağlıysa, aynı şekilde «düşüncelerimiz» dediğimiz şeyler de, beyindeki kıvnntılı yollar şebekesine dayanmaktadır. Düşünülürkon kullanılan kimyasal bir kaynağı sanılıyor. iyot eksikliği, zeki bir adamı budala yar pıvennektedir. Zihin olgulan da maddi yapıyla ilgili gö-



ıld



ı ız



156



py



tu ku



Bu böyleyse, tek bir elektronun ya da protonun varsayamayız. Aksi halde bu, tek bir kimsenin kendi başına futbol oynaması gibi bir şeyolur. Bireyin düşüncesinin ölümden sonra da yaşayacağını varsayamayız. ölüm, beynin düzenini bozmakta ve beyin kıvrıntılannı kullanan enerjiyi bo,şaltmaktadır. Hıristiyan dininin ana dogmaları olan Tanrı ve ölümsüzlük, bilimde destek bulamıyor. Bu öğretilerin herhangi birinin din için zorunlu olduğu söylenemez, çünkü Budhizmde bunların hiç biri yoktur. (Ölümsüzlük konusunda nitelendirilmemiş bir sav yanıltıcı olabilir, ama o da son çözümlemede doğrudur.) Fakat biz Batı'da, bunları dinbiliminin daha en küçüğü sayar olduk. Hiç kuşkusuz, bunlara inanmaya devam eden kimseler bulunacaktır, çünkü bunlar hoş şeylerdir. Tıpkı kendimizi erdemli, kötü görınenin bize hoş gelişi gibi. Ama bence, hiç birinin dayanağı yoktur. Tann'nın varolmadığını kanıtlayabileceğimi ileri sürınüyo­ rum. Eşit ölçüde, da uydurma olduğunu kanıt­ layamam. Hıristiyan Tanrısı varolabileceği gibi, Tanrılan da, eski Mısır'ın, Babil'in Tanrıları da varolabilirler. Ama bu varsayımların hiç biri ötekinden daha olası değildir, Olası alanının bile dışında kalırlar, bu bakımdan onların birini ele almak için neden yoktur. Bu soru üstünde duracak değilim, bir başka yerde bununla uğraştım. 1 Kişisel ölümsüzlük sorusu, oldukça başka bir de dir. Burada bunun doğru olup olmadığının tanıtlanması mümkündür. bilimin uğraştığı gündelik dünyanın bir bölümüdür ve varoluşlarını belirleyen şartlar ortaya Bir su flamlası ölümsüz değildir, oksijen



ıld



ı ız



(l)



«Leibniz'in Felsefesi rime bakınız, Bölüm XV.



of Leibniz»



adlı



ese-



157



py



tu



ku



ve hidrojene Bu bakımdan, bir su damlası kaybolduktan sonra, su olma niteliğini sürdüreceği söylenseydi, bunu kuşkuyla Benzer bir biçimde, beynin de ölümsüz olmadığını biliyoruz. Canlı bir bedenin örgütlü enerjisi ölümde adeta terhis oluyor ve o yüzden de ortak göstermek için elverişli olmaktan çıkıyor. Bütün kanıtlar, zihinsel hayatınuz diye baktığımız şeyin, beyin yapısına ve örgütlü beden enerjisine bağlı olduğunu gösteriyor. Bu bakımdan, bedenin hayatı bitince zihnin hayatının da bittiğini va.rsaymak akla uygundur. Bu düşünce yalnızca olasıdır. Yani mümkün olandır. Ama çoğu bilimsel sonuçların dayandığı olasılıklar kadar güçlüdür. Bu sonuca saldırılabilecek çeşitli açılar vardır. ruhun ölümden sonra yaşamaya devam ettiğini gösteren gerçek bilimsel kanıtların bulunduğunu söylüyor ve kuşkusuz, bu araştırmaların yöntemi ilkece, bilimsel bakımdan doğrudur. Bu çeşit kanıtlar, bilimsel yaratılışlı bir kimsenin reddedemeyeceği derecede etkileyici olabilir. Böyle olmakla birlikte, bunlara tanınacak ağırlık, ruhun ölümden sonra yaşamaya devam etmesi varsayımı­ .ın önceki olasılığına dayanmak zorundadır. Herhangi bir olgu dizisini açıklamak için türlü yollar vardır, biz bunların arasından, önceden en az olasız (gayri muhtemelJ duranını seçeriz. Ölümden sonra hayatımızı olası görenler; bu teoriyi, olgulann en İyi açıklaması sayacaklardır. Başka nedenlerle bu teoriye inanılmaz diye bakanlar ise, başka açıklamalar arayacaklardır. Ben, ruhun ölümden sonra yaşadığı yolunda, psişik araştırmalar tarafından şimdiye kadar ileri sürülen kanıtlan, karşı yöndeki fizyolojik kanıtlardan çok daha zayıf görüyorum. Ama her an daha kuvvetlenebileceğini kabul ederim, o zaman ölümsüzlüğe inanmamak bilime aykın olur. Bununla birlikte, bedenin ölümünden sonra ruhun yaşaması, ölümsüzlükten başka bir şeydir: Bu yalnızca>



ıld



ı ız



158



psişik



ölümün gecikmesi anlamına gelebilir. inanmak istediği ölümsüzlüktür. inananlar, burada benim kullandığı~ fizyolojik kanıtlara karşı Bedenle ruhun büsbütün farklı şeyler olduğunu ileri süreceklerdir. Ben bunun bir metafizik boşi­ nanç (hurafel olduğunu sanıyorum. Zihin ve madde en sori gerçekler olmayıp, bazı için kolaylık sağlamak üzere kullanııan uygu.n terimlerdir. Ruh gibi, elektran ve protonlar da birtakım mantıksal Aslında her biri bir tarihtir, tek bir sürekli varlık değil, bir olaylar dizisidir. Ruh bakımından bunu, gelişme gerçekleri ortaya koymaktadır. Gebe kalmak, hamilelik ve bebeklik üstünde düşünen herkes, ruhun bölünmez bir şey olduğu­ na, bütün bu süreç boyunca mükemmel ve tam olarak kaldığına. ciddiyetle inanamaz. Ruhun beden gibi geliştiği apaçıktır. Hem spermadan, hem de dişi yumurtadan maktadır. Bu bakımdan bölünemez olduğu kabul edilemez. Bu, materyalizm değildir. Yalnızca, ilginç olan her şeyin. birinci! töz değil, bir örgütlenme sorunu olduğunun teslim edilmesidir. Metafizikçiler ruhun ölümsüz olması gerektiği konusunda sayısız kanıtlar yürütmüşlerdir. Bütün bu kanıtları yıkabilecek yalın bir deney vardır. Bu kanıtlann de ruhun bütün mekanı kaplaması gerektiğini eşit ölçüde ispatlarlar. Ama şişmanlamaya uzun yaşamak kadar meraklı olmadığımız için, metafizikçiler akıl yürütmelerinin bu uygulamasına dikkat etmemişlerdir. Bu, yetenekli insanlan bile körleştiren, yanılmalanna yol açan isteğin şa­ şırtıcı gücünün bir örneğidir. Ölümden korkmasaydık ölümsüzlük fikrinin ortaya çıkacağını sanmıyorum. Korku, insan hayatında daha birçok şeyin olduğu gibi, dinsel dogmanın da temelidir. Birey ya da toplu halde ins3.nlardan korkma, toplum yaşayışımızı çok etkilemektedir. Ama doğadan korkma dini doğunnaktadır. Zihin ve



ların



py



tu



ku



ıld



ı ız



py



tu



ku



madde karşıtlığı, gönnüş olduğumuz üzere, h ayalidir. Yine de daha önemli olan başka bir karşıtlık vardır: Isteklerimizle ve değiştiremeyece­ ğimiz şeyler arasındaki karşıtlık. Bu ikisi arasındaki çizgi ne kesindir ne de değişmez niteliktedir. Bilim ilerledikçe, daha birçok şey denetim altına alınabiliyor. Yine de, kesin olarak bazı şeyler öte yanda kalmaktadır. Bunların arasında evrenin büyük olaylan vardır, bunlar astronomi· nin uğraştığı türden olaylardır. Ancak yeryüzünün üstün· deki ya da yakınındaki şeyleri, bir isteğimize göre bir kalıba sokabiliyoruz. Ama yeryüzünün üstünde bile iktidarımız sınırlıdır. Her önce ölümü .......çoğu defa her ne kadar geciktirebiliyorsak da- önleyemiyoruz. Din, bu karşıtlığın üstesinden gelme yolunda bir gi· rişimdir. Eğer Tann dünyayı denetimi altında tutuyorsa. Tanrı da dua Ue etkilenebilirse, her şeyi-yapabilirlikten CKMi.r-i Mutlaklıktan) kendimize bir payalmış oluyoruz. Eskiden dualara mucizeler karşılık verirdi. Katolik Kilisesinde durum halA böyledir. Ama protestanlar bu gücü kay· bettHer. Bununla birlikte. mucize olmasa da olur. İlahi', doğa yasalannı olabilecek en iyi sonuçları verecek düzenlemiştir. Böylece Tannya inanma,. yi· ne de doğa dünyasını insanlaştırmaya ve fizik güçleri, gerçekten kendi müttefikleri diye gönnelerine yardım etmektedir. Benzer bir biçimde, ölümsüzlük de ölüm korkusunu ortadan kaldınnaktadır. Öldüklerinde sonsuz mutluluğa erişeceklerine inanan kimselerin ölüme dehşetle bakmamalan gerekir, ama hekimler hesabına iyi ki, daima böyle olmamaktadır. Bununla birlikte, ölümsüzlük inancı, insanların korkularını büsbütün ortadan kaldıramasa da, oldukça yatıştınnaktadır. Kendi temeli korku olduğu için, din bazı korkulan ve insanların onlara kötü gözle bakmamalarını sağlamıştır. Bununla, insanlığa kötü bir hiz-



ı ız ıld



160



mette bulunmuştur: çünkü bütün korkular kötüdür. ÖIdüğüm zaman çürüyeceğime, benliğimden bir şeyin sağ kalmayacağına inanıyorum. Genç değilim ve hayatı seviyorum. Ama yok olma düşüncesi korkuyla titremeyi aşağılık bir şey görürüm. Mutluluk sona erecek olsa da, yine gerçek mutluluktur. Sonsuz olmadıkları için düşünce ve aşk, değerlerini kaybetmezler. Darağacına gururla giden birçok insan olmuştur: açıktır ki, aynı gururun, bize insanın dünyadaki yeri hakkında doğru düşünmeyi öğretmesi gerekir. Geleneksel insanlaştıncı efsanelerin IMif oda-içi sıcaklığından sonra, bilimin açık pencereleri ilkin bizi biraz titretse bile, sonunda temiz hava insana güç verir ve büyük meklmlann kendine özgü bir Doğa



t ku



ihtişamı vardır.



felsefesi başka şeydir. Bunzarardan bir şey çıkmaz. iyi saydığımızın, neyin olmasını istediğimizin, doğa felsefesinin konusunu eden, olan şeyle bir yoktur. Öte yandan, insanlaşmayan dünya, belli birtakım şey­ lere değer vermiyor diye, onlan değerli saymamız yasaklanamaz. Bir şey «doğa yasası. diye de, illa. ona hayran kalmamız gerekmez. Bizim, isteklerimizi, umutlanmızı ve korkulanmızı, bulmaya başladığı yasalara göre meydana olan doğanın bir parçası olduğumuz besbellidir. Bu anlamda doğanın bir parçasıyız. Doğaya, doğa yasalannın sonuçlanna uyruğuz, sonunda da onlann kurfelsefesi



başka, değer



ları kanştırmaktan,



ld yı



up



ı ız



banı olacağız.



Doğa



fetsefesi, gerekmediği halde yeryüzüyle sınırlan­ yeryüzü, yalnızca küçük yıldızlarından birinin (güneşin) küçük gezegenlerinden biridir. Önemsiz gezegenimizin minik parazitlerinin nu',"u"", gidecek birtakım sonuçlar elde etmek için, doğa felsefesini bozmak gülünç olur. Bir felsefe olarak Vitalizm ve evrimeilik, bu bakımdan -bir oran duygusu ve mantıksal tumamalı.



F.: 11



161



ku



tarhhk yokluğu Bizim kendimiz için olan hayatın gerçeklerine, yeryüzüyle sınırlı bir de, kozmik bir önemi varmış gibi bakıyorlar. ve kötümserlik de, kozmik felsefeler olarak aynı safdil hümanistliği göstermektedir. Doğa felsefesinden tanıdığımız kadarıyle, büyük dünya ne iyidir ne de kötü ve bizi mutlu ya da mutsuz kılmak için hiç kaygılanmamaktadır. Bütün bu felsefeler, insanın kendi kendine önem vermesinden doğar ve en iyisi, biraz astronomiyle düzeltilebilir. Ama, değer felsefesinde durum tam tersinedir. Doğa, bizim hayal ede bildiklerimizin ancak bir parçasıdır. Gerçek ya da hayali her şeyi biz değerlendirebiliriz, bizim verdiğimiz değerin yanlış olduğunu gösterecek dış bir ölçüt (standarD yoktur. Biz kendimiz, değerin en son ve karşı çıkılamayacak hakemleriyiz. Değer dünyasında da doğa bir bölümdür. Böylece bu dünyada bizler doğadan daha büyük oluyoruz. Değerler dünyasında doğanın kendisi tarafsızdır: Ne iyidir ne kötü, ne hayranlı­ ğa değer ne de kınanmaya. Değeri de, değer veren isteklerimizi de yaratan bizleriz. Bu alanda kralız. Doğanın karşısında eğilirsek, krallığımızı küçük düşürmüş oluruz. hayatı sağlayacak bizleriz, doğa değildir. Tanrı olarak kidoğa bile değildir.



py



tu



Ha.yat



ı ız ıld



II.



AYRI ayrı zamanlarda ve' ayrı ayrı insanlar arasında iyi hayat konusunda türlü anlayışlar ortaya çıkmıştır. Bir dereceye kadar, insanlar belli bir hedefe varmak için baş­ vurulacak hakkında farklı düşündükleri zaman, bu ayrılıklar akıl yoluyla tartışma kaldırır_ Bazıları, hapsetmenin suçu önlemek için iyi bir yololduğu kanısındadır. bazılarıysa eğitimin daha iyi olacağı üstünde durur. Bu çeşit bir ayrılık, yeterli kanıt göstererek bir sonuca var-



162



ku



dınlabilir. Ama öyle vardır ki, bu denenemez. Tolstoy her türlü savaşa karşıydı. Başkalan, hak· lı bir dava uğruna çarpışan bir askerin hayatını pek soylu saymışlardır. Burada her halde, amaçlar bakımından gerçek bir aynIık söz konusuydu. Askeri övenler, çoğu ke· re, günahkarların cezalandınlmasının kendi başına iyi bir şeyolduğunu savunurlar. Tolstoy böyle Böyle bir sorun akılcı 'olarak tartışılamaz. Bu bakımdan ben iyi hayat konusundaki görüşümün doğruluğunu kanıt­ layamam. Yalnızca görüşümü açıklayabilir ve mümkün olduğu kadar çok sayıda kimsenin bunda anlaşmasını umabilirim. Benim görüşüm şudur: hayat, sevgiden esinlenen ve bilginin kılavuzluk ettiği bir hayattır. Bilgi de sevgi de sonsuza kadar genişletilebilir. Onun için, bir hayat ne kadar iyi olursa olsun, daha iyisini düşünmek mümkündür. Bilgisiz sevgi ya da sevgisiz bilgi iyi bir hayat doğuramaz. Orta çağlarda bir ülkede salgın hastalık patlak verdi mi, halkın kiliselerde toplanmasını ve kurtuluş için dua etmesini isterlerdi. Bunun sonucunda hastalık, birlikte dua edenler arasında olağanüstü bir yayılırdI. Bu, bilgisiz sevginin bir örneğidir. Son savaş (Birinci Dünya ise, sevgisiz bir örnektir. Her iki durumda da. sonuç büyük çapta ölüm



py



tu



ı ız ıld



olmuştur.



Her ne kadar hem sevgi, hem de bilgi gerekliyse de, sevgi bir bakıma daha temeldir. zeki kimselerin, sevdiklerine nasıl yarar sağlayabileceklerini aramak için bilgi ardında koşmalarını sağlar. Ama insanlar zeki değil­ se, kendilerine ne söylenirse ona inanırlar, ıyı­ likseverliklerine rağmen zararlı olabilirler. Anlatmaya çaIıştığım şeyin en iyi örneğini tıp verir sanıyorum. bir doktor, bir hastaya onu en çok seven bir dostundan daha çok iyilik eder. Tıp bilimindeki ilerlemeler de, topluluğun



163



py



tu



ku



bilgisiz bir insanseverlikten daha çok yardımcı olur. Yine de, bilimin bulgularından yalnızca zenginler yararlanacaksa, burada bile bir iyilikseverlik öğesinin bulunması gereklidir. Sevgi, türlü duyguları kapsayan bir sözdür. Ben bütün bunları anlatmak için sevgi sözünü bile kullandım. Eyleme dönük bir duygu olarak sevgi -benim sözünü ettiğim, sevginin bu türlüsüdür, .ilkece» sevgi, bana gerçek bir şey gibi görünmüyor,- iki kutup arasında gider gelir: Bir yanda derin düşünmekten Ustiğrak == contemylationl büyük zevk duyma, öte yanda büyük bir iyilikseverlik. Cansız nesneler söz konusu olduğunda işin içine yalnız zevk giriyor. Bir manzaraya ya da bir sanata karşı iyilikseverlik duymayız. Bu çeşit zevk alma, her halde sanatın kaynağıdır. Bu genellikle, çok küçük çocuklarda erginlerden daha güçlüdür. Büyükler nesnelere, daha çok yararı oranında değer verirler. Yalnız estetik düşünme konusu olarak baktığunız zaman, insanlara karşı duygularımızda bu boyut büyük roloynar: Kimilerini çekici, kimilerini itici buluruz. karşı kutbu, salt iyilikseverliktir. İnsanlar cüzzamlılara yardım etmek için canlarını vermişlerdir. Bu anlamda duydukları sevginin herhangi bir estetik zevkle ilgisi yoktur. Anababa sevgisi, genelolarak çocuğun görünüşünden hoşlanmayla birlikte gider, ama çocuk uzaktayken de bu duygu güçlü olarak devam eder. Bir annenin hasta çocuğuna karşı gösterdiği ilgiye .iyilikseverlik- demek tuhaf kaçıyor. Çünkü bu sözü, onda dokuzu sahte, silik bir duygu için kullanmaya a!ışmışız. Ama başka bir kelime bulmak güçtür. Bu çeşit bir istek, anababa sevgisi söz konusu olduğunda her çeşit kuvvet derecesine çıka­ bilir. Başka durumlarda çok daha az şiddetlidir. Başkala­ rına karşı duyulan duygularm hepsi de, anababa sevgisinin bir çeşit taşması ya da onun bir şeye yönelme-



ıld



ı ız



164



py



tu ku



si sayılabilir. Daha iyi bir sözcük bulamadığım için, bu duyguya -iyilikseverlik- diyorum. Ama bir ilkeden değil, bir duygudan söz ettiğim kesinlikle bilinmeli. Bu sözle, bazen birleştirildiği gibi, herhangi bir üstünlük duygusunu da anlamıyorum. .Duygudaşlık. (sempati>, demek istediğimin bir bölümünü anlatıyorsa da, içine sokmak istediğim etkenlik öğesini kapsamıyor. Sevgi tam anlamında, zevk ile iyilik-isteme gibi iki öğe­ nin biribirinden aynıamayacak bir kanşımından meydana gelir. Anababanın güzel ve başanh çocuğundan hoşlanma­ sı, her iki öğeyi de içine alır. En iyi düzeyde olduğu zaman, cinsel sevgi de böyledir. Fakat cinsel sevgide ancak güvenli bir sahip olma durumunda iyilikseverlik vardır. Yoksa, derin düşünmenin zevki her ne kadar büyük çapta artsa da, kıskançlık onu yıkar. -isteme boyutu olmayan zevk, zaUm olabilir. Zevk almaksızın 'iyiliğini­ istemek ise, soğukluk ve biraz da üstünlük duyma eğilimi­ ni içinde taşır. Sevilmek isteyen bir kimse, her iki ögeyi de birleşitren bir sevgiye konu olmak ister. Ancak bebeklik çağındaki gibi ya da hastayken, son derece zayıf olunduğunda durum değişebilir. Böyle hallerde bütün istenen. iyilikseverlik olabilir. Tersine, son derece kuvvetli olunduğu zamanlarda da iyilikseverlik duyulmasından çok hayran kalınması istenir: Büyük işadamlannın ve ünlü güzellerin zihin hali böyledir. İnsanlann iyiliğimizi istemelerini, ancak onlann yardımını gereksediğimiz ya da onlardan gelebilecek zarar tehlikesi olduğu oranda isteriz. En azın­ dan, durumun biyolojik mantığı bakımından böyle görünür. Ama hayat için pek gerçek değildir. Yalnızlık duygusundan kurtulmak, sık sık dediğimiz gibi «anlaşılmak- için sevgi isteriz. Bu, yalnızca değil, aynı zamanda duyguduşlık sorunuQ.ur da. Sevgisi hoşumuza giden kimse, yalnızca. istemekle kalmamalı, aynı zamanda nasıl mutlu olacağımızı da bilmelidir. Ama bu, iyi hayatın öteki öğesine, yani bilgiye aittir.



ıld



ı ız



165



Mükemmel bir dünyada her duygulu varlık, her baş­ için, zevk, iyilikseverlik ve anlayışlılığın bölünmez bir biçimde birleşerek meydana getirdiği en eksiksiz bir sevginin konusu olurdu. Ama bundan, günümüz dünyasında karşılaştığımız bütün duygulu varlıklara karşı böyle davranmamız gerektiği çıkarılmamalıdır. Kendilerinden hoş­ lanmayacağımız birçok kimse vardır. bunlar tiksin· ti verici kişilerdir. Eğer yaratılışımızı zorlayarak onlarda güzellik bulmaya çalışırsak. bu defa da doğalolarak güzel bulduğumuz şeylere karşı duyarlığımızı körletiriz. İn­ sanlar bir yana. dünyada pireler. tahtakurulan ve bitler de vardır. Bu gibi yaratıklan derin derin düşünmekten zevk duyabilmek için kendimizi Eski Denizci «The Andent Mariner.. şiiril kadar çok zorlamamız gerekir. Evet. bazı ermişler. bitlere «Tanrı'nın inçileri .. demişlerdir. ama aslında bu adamlann zevk aldıklan şey, böylelikle kendi kutsalhklannı gösterme fırsatının çıkmasıdır. genişletilmesi daha kolaydır. ama onun bile sınırlan vardır. Bir kimse bir kadınla evlenmek istiyorsa. o kadınla evlenmek isteyen bir başkası daha olduğunu anlayarak. o alsın diye çekilirse, o kimse için «aman ne adam.. diye düşünmeyiz. Bu konuyu taraflann dürüstçe yanşabileceği bir alan sayanz. Yine de böyle bir kimsenin rakibine karşı duygulan büsbütün iyiHkseverce olamaz. iyi hayat tablolanrun bir hayvan canlılığı ve içgüdüsünün temeli olkası



py



tu ku



ıld



ı ız



duğunu



varsaymamız gerektiği



kanısındayım.



Bunlarsız



pek uysalolur ve kalmaz. Uygarlık bunlara eklenecek bir şeydir, yerini alacak bir şey değildir. Bu bakımdan. riyazetçi ermişle. olaylardan uzak duran bilge. tam insan olamamaktadırlar. Bu tür insanlardan küçük bir sayıda olması, bir topluluğu Ama. hep böyle kimselerden gelen bir dünya Iç sı­ kıntısından patlar.



166



py tu ku



Bu düşünceler bizi, en iyi bir zevk alına öğesi bulunması gerektiği üstünde belli bir ısrarla durmaya götürüyor. Bu gerçek dünyada zevk alma, ister istemez seç:imlik bir şeydir, bu da bizi bütün insanlığa karşı aynı duyguları beslemekten alıkoyar. Zevkle iyilikseverlik arasında bir çatışma doğunca, bunlann genellikle bir uzlaşmaya gitmeleri Biri ötekine büsbütün teslim olmamalıdır. kendi hakları vardır ve bir noktadan öteye onlann haklarını ince yollarla bizöçlerini alırlar. Onun içindir ki, iyi hayatı ken insan imkAnının sınırlarını da gözönünde tutmak ge· rekir. Ama burada yine, bilginin zorunluluğu noktasına gelmiş oluyoruz. Bilginin, iyi hayatın bir öğesi olduğundan söz ederken, ahlAk bilgisini düşünmüyorum. Bilimsel bilgiyi, belirli olayların bilgisini anlatmak istiyorum. Kesin anlamıyle. ahlak bilgisi diye bir şeyolduğunu sanmam. Belli bir amaca erişmek istiyorsak, bilgi bize bunun yolunu gösterebilir. Bu bilgiyse, gevşek bir anlamda ahlak bilgisi diye geçebilir. Ama doğuracağı sonuçlara başvurmadan, hangi davranışın doğru, hangisinin eğri olduğu üstünde karar sanmıyorum. Erişilecek belli bir amaç olduğu zaman, onun nasıl gerçekleştirileceği bilime kalmış bir iştir. Bütün ahlak kurallan, istediğimiz amaçları olup olmadıkları açısından sınanmak gerekir. İstememlz gereken değil, istediğimiz amaçlar diyorum. İstememiz «gereken- demek, yalnızca bir başkasının bizim istememizi istediği demektir. Bizim bir şeyler istememizi isteyen, genellikle otoritelerdir: Anababalar, ilkokul müdürleri, polisler, yargıçlar, v.b. Bana, şöyle yapmanız gerekiyor. derseniz, sözünüzün dürtü gücü, benim sizin tasvibinizi istememden kaynak ala· caktır. Bunun yanısıra, her halde bir de sizin tasvip edip etmemenize bağlı ödüller ve cezalar olacaktır. Her türlü



ı ız ıld



167



ld yı



p tu ku



davranış istekten doğduğu için, ahlak kavramlarının da, ancak isteği etkiledikleri sürece önem taşıyacakları açık­ tır. Bu etkiyi, tasvip edilme isteğine ve tasvip edilmeme korkusuna dayanarak yaparlar. Bunlar güçlü toplumsal kuvvetlerdir. Herhangi bir toplumsal amacı gerçekleştir­ mek istersek, onlan kendi tarafımıza geçinneye çalışırız. Ben, davranışın ahlakhlığı, olası sonuçlarıyle yargılanabilir derken, istediğimiz toplumsal amaçları gerçekleştirmesi olası davranışın tasvip edilmesini, karşı davranış ın ise tasvip edilmemesini istiyorum, demektir. Bugün böyle yapılmamaktadır. Bazı geleneksel kurallar vardır. Bunlara göre, sonuçlar gözönüne alınmaksızın tasvip etme ya da etmeme yoluna gidiliyor. Ama bu konuyu gelecek kesimde ele alacağız. Teorik ahlakın boşluğu, yalın durumlarda apaçık görülür. tutun ki çocuğunuz hasta. Sevginiz onun iyi olmasını istiyor, bilim de size onun nasıl iyi vıç".. cı'e;ıı.u söylüyor. Teorik ahlakta, çocuğunuzun iyileşmesinin daha iyi olacağım tanıtlayan bir ara aşama yoktur. Hareketiniz, bir amacı isteğiyle bunun yolu hakk'ındaki bilgiden doğmaktadır. Bu, iyi olsun, kötü olsun, bütün hareketler için eşit ölçüde doğrudur, Amaçlar değişebilir, bilgi de bazı durumlarda başkalarına oranla daha yeterli olabilir. Ama insanlara yapmak istemedikleri bir şeyi yaptırmak için düşünülebilecek bir yol yoktur. Mümkün olan tek şey, bir ödüller ve cezalar sistemiyle istediklerini değiştirmektir. Bu sistemin içinde toplumsal açıdan tasvip ediş ve etmeyişin de büyük rolü vardır. Böylelikle, kural koyan ahlakçı için sorun şu olmaktadır: Yasama otoritesince istenenin azamisini sağlamak için, bu ödüller ve cezalar sistemini nasıl düzenlemek gerekir? Yasama otoritesinin kötü istekleri olduğunu söyleyecek olursam, yalnızca onun isteklerinin, topluluğun - benim de içinde bulunduğum - bir kesiminin istekleriyle çatıştığın!



ı ız



168



py tu



ku



demek istiyorumdur. İnsan isteklerinin bir ahlak ölçüsü yoktur. Böylece, ahlakı bilimden ayıran şey, herhangi bir özel tür bilgi değil, yalnızca istektir. Ahlakta gereken bilgi, başka yerde gerekenin bütünüyle aynıdır. Ahlaka özgü olan, bazı amaçlann ve onlara götürecek doğru davranı­ şın istenmesidir. ki, doğru davranışın tanımının geniş bir çekiciliği olması isteniyorsa amaçlann, insanlı­ ğın büyük bir kesiminin istediği amaçlar olması gerekir. Doğru davranışı, benim kendi gelirimi artıran şey diye tanımlasaydım, okuyucular benimle aynı fikirde olmazlardı. Herhangi bir ahlak kanıtının bütün etkinliği bilimsel yanındadır. Yani. bir başkasının değil de, belli bir davranışın genelolarak istenen bir amaca götüren yololmasının kanıtlanmasındadır. Bununla birlikte, ben ahlak kanıtı ile ahlak eğitimi arasında bir aynm gözetiyorum. Ahlak eği­ timi, bazı istekleri kuvvetlendirmek ve bazıla.nnı latmaktan ibarettir. Ama bu, daha ileri bir aşamada ayrıca tartışılacak, apayrı bir süreç. Bu bölümün başındaki iyi hayat tanımının ne demek istediğini, şimdi daha kesin olarak açıklayabiliriz. hayatın, bilginin kılavuzluk ettiği sevgiden meydana geldiğini sörlediğim zaman beni dürten istek, mümkün olduğu kadar böyle bir hayat sürmek ve başkalarının da böyle yaşadığını görmek isteğiydi. Bu önermenin mantıksal içeriği, böyle yaşayan insanların oluşturduğu bir toplulukta, daha az sevgi ve daha az bilgi bulunan bir topluluğa oranla isteklerİn daha çok Bu hayatın «erdemli-, karşıtının da «günahkArca» olduğu­ nu söylemek istemiyorum; çünkü bu kavramlar bana biIimce doğrulanamaz gibi görünüyor.



ıld



ı ız



III.



AhlAk Kurallan .. UYGULAMADA ahlAk



kurallarına



ihtiyaç, isteklerin



169



ld yı up



t ku



doğar. Bu çatışan tstekler, başka başka kimselerin istekleri olabileceği gibi, aynı kimsenin başka baş­ ka zamanlardaki, hatta bazen aynı andaki istekleri olabilir. Bir kimse hem içmek ister, hem de ertesi gün sağ­ lam kafayla İsteklerinin daha küçük toplam tatminini sağlayan yolu seçerse, onu ahlaksız sayarız. Kendilerinden başkasına zararı dokunmasa bile, aşırı ya da umursamaz hareketlerde bulunan kimseler hakkında da kötü düşünürüz. Bentham, bütün ahlak sisteminin «aydınlanmış benlik-çıkarı-ndan türetilebileceğini ve sonunda, her zaman kendisi için azami tatmin sağlayacak şe­ kilde hareket etmiş bir kimsenin doğru hareket etmiş olacağını varsaymışt!. Ben bu görüşü kabul edemiyorum. seyretmekten zevk alan tiranlar yaşamıştır. Ongörü (basiretl, onları bir gün işkenceye devam etmek üzere kurbanlarının canını esirgemeye sevkettiği zaman, bu gibi kimseleri övemem. Yine de, başka şeyler eşit oldukça, öngörü iyi hayatın bir parçasıdır. Robenson Crusoe bile benlik-denetimi ve ileriyi görme gibi, ahlak erdemleri sayılmak gereken nitelikler göstermek durumunu yaşamıştır_ bunlar, başkalarına karşı-den­ ge olacak zararlar vermeksizin, onun toplam tatminini artırmıştır. Ahlak kurallı:trının bu bölümü, geleceği düşün­ meye pek eğilimli olmayan küçük çocukların eğitiminde büyük bir yer tutar. Daha sonraki hayatta bu gibi kurallara daha çok uyulsaydı, dünya çok geçmeden cennet olurdu. bunlar aklın tutkunun eserleri olan savaş­ ları önlemeye yeterdi. Bununla birlikte, öngörü onemli olmasına rağmen, ahlakın en ilginç bölümü değildir. Zi· hinsel sorunlar ortaya çıkaran yanı da değildir, çünkü benlik-çıkarından ötesini düşünmesinİ gerektirmez. AhIakın öngörüce kapsanmayan bölümü, özünde, yasaya ya da bir klübün tüzüğüne benzer. Bu, insanların isteklerinin, çatışma imkanı olmasına rağmen, bir toplulu-



ı ız



170



ld yı up



t ku



lsun içinde birlikte yaşamalarını sağlayan bir yöntemdir. Ama burada, ÇOK farklı iki yöntem mümkündür. Bir ceza hukukunun yolu vardır: Başka insanların belli biçimlerde engelleyen eylemlere hoş olmayan sonuçlar ekleyerek yalnızca bir uyum (ahenk) sağlama amacına yönelir. Toplumsal yasaklamanın yöntemi de budur. Bir kimsenin kendi toplumu tarafından kötü gözle görülmesi, gruplarının ahlaK kurallarını çiğnediği için çoğu kişilerin kaçındığı şeylerden kaçmmayı sağlayan bir çeşit cezadır. Fakat daha temel nitelikte ve başarılı olduğu zaman daha tatmin edici bir yöntem daha vardır. Bu, insanların karakterlerini ve isteklerini değiştirmek­ tir. Bir kimsenin isteklerinin bir başka­ kılarak çatışma fırsatlarını asgarileştirecek biçimde değiştirmek. nefretten daha iyi olması bu yüzdendir, çünkü söz konusu insanların isteklerine, çatışmadan çok uyum getirmektedir. Aralarmda sevgi olan iki kişi ya birlikte başarıya ulaşırlar ya da başarısızlığa uğrarlar. Ama iki kişi biribirinden nefret etti mi, birinin başarısı ötekinin başarısızlığı demektir. hayat sevgiden esinlenir ve bilgiden kılavuzluk görür dememizde haklıysak, herhangi bir topluluğun ahlak kuralları toplamının sonul (nihai) ve kendi kendine yeterli olmadığı apaçık bellidir. Bunların bilgelik ve iyilikseverliğin gerektirdiği gibi olup olmadıkları açısından ayrıca bir inceleme yapmalıdır. Ahlak kuralları her zaman kusursuz . olmamışlardır. Aztekler güneş ışığının kararacağından korkarak insan eti yemeyi kendilerine acı bir ödev edinmişlerdi. Bilimlerinde yanılmışlardı, ama kurban ettikleri kimseleri sevmiş olsalardı, yaptıkları bilimsel yanlışın belki farkına vanrlardl. Bazı kabileler, kızları on yaşından on yedi yaşına kadar karanlığa hapsederler. Çünkü güneş ışınlarının onları gebe bırakacağını sanarlar.



ı ız



171



py



tu



ku



Ama bizim çağdaş ahlak kurallarımızın, bu törelerine benzor hiç bir yanı yoktur kuşkusuz! Yasakladığımız şeylerin hepsi de gerçekten zararlı ya da öyle korkunç şeyler ki, edepH bİr kimse onları savunamaz! mi dersiniz? Bana hiç de öyle kuşkusuz gelmiyor. Günümüzdeki ahlak, faydacılıkla boşinancın acayip bir karışımından meydana gelmiştir. Ama yanı daha ağır basmalüadır. Bunu da doğal karşılamak gerekir, çünkü ahlak kurallarının kaynağı boşinançtır. Başlangıçta bazı hareketlerin, Tanrıların hoşuna gitmeyeceği düşünülmüş ve Tanrısal gazabın yalnızca suçlu bireye değil, bütün bir topluluğun üstüne ineeeği inancıyla böyle hareketler yasalar tarafından yasaklanmıştı. Buradan, Tanrı'nın hoşuna gitmemek anlamına günah kavramı çıkmıştır. Belli birtakım hareketlerin niçin Tanrıların hoşuna gitmeyeceği konusunda herhangi bir neden gösterilemez. Diyelim, oğla­ ğın anasının sütünde kaynatılmasının niçin gitmeyeceğini söylemek pek güçtür. Ama vahiyle bunun böyle olduğu bilinmektedir. Bazen Tanrısal buyruklar acayip şe­ killerde yorumlanmıştır. Sözgelimi, bize cumartesileri ça!ışmamamız söylenmiş, ama protestanlar, bunun pazar günleri oyun oynamamız gerektiği anlamına geldiğine hükmetmişlerdir. Fakat, eskisine olduğu gibi yeni yasağa da aynı ulu yetki Hayata bilimsel bir gözle bakan adamın Kutsal Kitap metinleri ya da kilise öğretileriyle açıktır. Böyle biri, «filan filan hareket günahtır, işte bu kadar» demekle yetinmez. 0, bu hareketin herhangi bir zararı olup olmadığına ya da tersine, günah sayılması­ mn zarar verip vermediğine bakacaktır. Özellikle cinsiyet konusunda görecektir ki, bugünkü ahlak düzenimiz, kaynağı salt boşinanç olan birçok kuralı kapsar. Yine şunu anlayacaktır ki, bu da, tıpkı Azteklerinki gibi gereksiz zalimliğe yol açmaktadır ve insanlar, komşi.ılan-



ı ız ıld



172



py



tu



ku



na karşı iyi duygular beslese, bunlar ortadan kalkar. Ama. yüksek rütbeli kilise yetkililerinin militarizm sevgisinden görülebileceği gibi, geleneksel ahlllk düzenini savunanların pek azı iyi yürekli insanlardır. bunlar ahUI.ka, eziyet etme isteklerine yasal bir boşalım yolu sağla­ dığı için değer veriyorlar diye düşünesi geliyor. Günahkar, onlar için iyi bir avdır, hoşgörü artık kapı dışarı edilebilir! Herhangi bir kimsenin hayatını, anasının karnına düşüşünden ölümüne kadar izleyelim ve boşinançh ahlak kurallarının yarattığı önlenebilecek acılara işaret edelim. Ana karnına düşmeyle başlıyorum, burada inancın etkisi özellikle kayda değer. Anababa evli değil­ se, çocuk damgalanmış olarak doğar, oysa böyle bir şeyi kendisi hiç de hak etmemiştir. Anababadan birinin zührevi bir hastalığı varsa, büyük bir olasılıkla bunu alacaktır. AHade gelire göre zaten çok çocuk varsa, yoksulluk, az beslenme, çok kalabalık, belki de fücur (yakın akrabalar arasında cinsel olacaktır. Yine de, ahl8.kçılann büyük çoğunluğu, anababaların gebe kalmayı engelleyerek bu yoksulluğun nasıl önüne ~""\i""Jıı,,,;,,'.ıu.eı öğrenmemesinden yanadır. 1 Bu mek için, salt cinsel birleşme çocuk



ıld



ı ız



(LL



Neyse ki, artık bu doğru değiL. protestan ve Yahudi ileri gelenlerinin çok büyük bir çoğunluğu doğum kontroluna karşı koymuyorlar. Russell'ın sözü, 1925 şartlarını doğru olarak yansıtmaktadır. Ancak, bir iki ayrıcalık dışında, gebeliğin önlenmesi akimı­ nın bütün büyük öncülerinin Francis Place, Charles Knowlton, Charles Bradlaugh ve Margaret Sanger gibi, hep ünlü özgür-düşünürler (dinsizler) arasından çıkmış olması da dikkate değer. Der.



173



py



tu



ku



birlikte gelmedikçe kötüdür ve (doğacak çocuğun - insanca bilinebileceği kadar keslnlikle - sefil olacağı bilinse bile) çocuk yapma isteğiyle birlikte oldukça kötü· değildir diye, hiç bir zaman dünyaya gelmemeleri gereken milyonlarca insana işkence içinde yaşama cezası verilmektedir. Aztek kurbanlarının kaderi olan, birden öldürülüp yenmek, kötü ortam içine doğmuş ve zührevi hastalığa bulaş­ mış bir çocuğun uğrayacağı cezadan daha az ıstırapbdır. Böyle olmakla birlikte, piskoposlar ve politikacılar ahlak adına, insanlara bu daha büyük ıstırabı bile bile çektirmektemrIer. için en küçük bir sevgi ya da acıma duymuş olsalardı, bu hayvanca zalimliği öğütleyen ahlak düzenine bağlanmazlardı. Doğumunda ve ilk bebeklik çocuklar genellikle boşinançtan çok ekonomik nedenlerle acı çeker. Zengin kadınların çocuğu olduğu zaman, onlara en iyi doktorlar, en iyi hemşireler, en iyi besinler, en iyi istirahat ve en iyi beden hareketleri sağlanabilmektedir. sınıfın­ dan kadınların bu gibi imkanları yoktur. Onların çocukları da birçok hallerde bunların yokluğundan ötürü ölmektedir. Annelerin bakımı konusunda kamu otoriteleri biraz bir şeyler yapmakta, fakat bu hizmetler zoraki yürümektedir. Giderleri azaltmak için, küçük çocuklu annelere yapılan süt yardımının kesildiği bir anda, trafiğin az olduğu zengin semtlerinin yollannı yapmalr için büyük paralar harcanmaktadır. Bu kararı alanlar böyle yaparken, işçi sınıfı belirli bir sayıyı yoksulluk suçuyla ölüme mahkum ettiklerini bilmelidirler. Bununla birlikte, iktidar partisi, başlannda Papa olduğu halde toplumsal adaletsizliği desteklemek için dünyaya alabildiğine boş­ inanç yayan dinadamlarının büyük tarafından desteklenmektedir. Eğitimin bütün aşamalannda boşinancın etkisi korkunçtur. belli bir yüzdesinin düşünme ",uı-



ı ız ıld



174



1ığı vardır. Eğitimin amaçlarından



biri, onları bu kurtannak olmaktadır. gelmeyen sorular «sus sus.la ya da cezayla cevaplandırılmaktadır. Ortaklaşa heyecan duygusu belli birtakım inanç türlerini, özellikle de milliyetçi inanışları aşılamak için kullanıl­ maktadır. Kapitalistler, militaristler ve kilise adamları, eğitimde elele vermiş durumdalar. hepsi de iktidarlarını, heyecan duygularının ağır basmasından ve eleş­ tirici yargılamanın almaktadır. İnsan yaratılı­ şının yardımıyle eğitim, ortalama adamın bu özelliklerini artınnayı ve yoğunlaştınnayı başarmaktadır. Boşınancın eğitime zarar verdiği başka bir yol da, öğ­ retmenlerin seçimi üstündeki etkisi dolayısıyle olmaktadır. Ekonomik nedenlerden ötürü, bir bayan öğretmenin evlenmemesi Ahlaki nedenlerle de ilişkiler kunnaması. Ama marazi psikolojiyi incelemek zahmetine katlanan herkes, uzun süren bakaretin, genelolarak kadınlarda pek zararlı olduğunu görür. O kadar zararlı ki, aklı başında bir için bunun öğretmenlerde önlenmesi. gerektiği açıktır. Zorlanan sınırlamalar, enerjik ve girişken kadınların öğretmenlik mesleğine ginnemelerine gittikçe artan bir ölçüde sebep olmaktadır. Bütün bunlar hep, boşinançlı süregelen etkisinden kaynak hklarından



tu



ku



py



ıld



ı ız



almaktadır.



Orta ve yukarı sınıfların okullarında durum daha da kötüdür. Bu okullarda öğrenciler kiliseye devam ederler. Ahlakları da rahiplerin elindedir. ahlak öğret­ menleri sıfatıyle hemen neredeyse zorunlu olarak iki bakımdan kusur işlerler. Bunlar zararsız hareketleri yasaklamakta ve büyük zararı dokunacak hareketleri bağışla­ maktadırlar. Biribirlerinden hoşlanan, ama bütün ömürleri boyunca birlikte yaşamak isteyecaklerine güvenerneyen. avli olmayan çiftler arasında cinsel hepsi de mahkum etmektedir. Doğum kontrolunu, çoğu mahkum



175



ıld py



tu ku



etmektedir. biri, sık sık gebe bırakma yüzünden karısının ölümüne yol açan bir kocanın zalimliğini malı­ küm etmemektedir. Karısı dokuz yılda dokuz çocuk doğu­ ran ünlü bir ralıip tanımıştım. Doktorlar ona, karısının bir çocuk dalıa yaparsa öleceğini söylemişlerdi. Kadın ertesi yıl bir çocuk daha doğurup öldü. Kimse rahibi mahküm etmedi. Adam da görevini korudu ve yeniden evlendi. Kilise adamları zalimliği bağışlamayı ve masum zevki mahküm etmeyi sürdürdükçe, gençlerin ahlakının bekçisi olarak yalnızca zarar verebilirler. Boşinancın eğitim üstündeki bir başka kötü etkisi de, cinsel konularda öğretim yapılmamasıdır. Başlıca fizyolojik gerçekler, bülüğdan (ergenlikten) önce, heyecan yaratmayacak bir dönemde, yalın ve tabii olarak öğretilme· lidir. Ergenlikte de, boşinanca dayanmayan bir cinsel ahlak eğitimi verilmelidir. erkek ve kızlara, karşılıklı bir yönelme olmadıkça, hiç bir şeyin cinsel birleşmeyi doğ­ ru bir hareket saydıramayac$ öğretilmelidir. Bu ise Kilisenin öğretisine aykırıdır. Ona göre, taraflar evliyse ve erkek başka bir· çocuk daha istiyorsa, kadının isteksizliğine kulak asılmadan cinsel birleşme doğru bir hareket sayılır. erkek ve kızlara, biribirlerinin özgürlüklerine saygı göstermeleri öğretilmelidir. Bir insana başka bir insan üstünde herhangi bir hak tanınamayacağı, kıskançlığın ve sahip olına duygusunun aşkı öldüreceği öğretilmelidir. Dünyaya başka bir varlık getirmenin pek ciddi bir sorun olduğu onlara anlatılmalıdır. Ancak, çocuğun sağlıklı doğ­ ması, iyi bir ortamda yaşaması, anababa bakımı altında yetişmesi mümkünse, o zaman bu işe girişilmesi gerektiği öğretilmelidir. Aynı zamanda, çocuğun ancak de dünyaya gelebilmesi için, onlara dOğum kontrolu yöntemleri de gösterilmelidir. Son olarak da, zührevi hastalıkların tehlikeleri, bunların nasıl önleneceği ya da tedavi edileceği açıklanmahdır. Rl) çizgide bir cinsiyet eğiti-



ı ız



176



minden insan mutluluğunu ölçülemeyecek kadar çok artır­ beklenebilir. Çocuk olmadığı zaman, cinsel bütünüyle kişileri ilgilendiren özel bir şeyolduğu, devleti ya da kom· şuJan ilgilendirmeyeceği kabul edilmelidir. yapmaya yönelmeyen bazı cinsiyet şekilleri, bugün ceza hukuku tarafından cezalandınlmaktadır. Bu, bütünüyle boşinanca dayanır, çünkü bu kOBu yalnızca doğrudan doğruya ilgili kimseleri etkileyen bir sonmdur. olduğu zaman boşanmayı çok güçleştirmenin onlann lehine olacağını düşünmek de yanlıştır. Ayyaşlık, zalimlik ya da akıl hastalı­ ğı, hem kan-kocanın, hem de yararı ıçın ZQnmlu boşanma nedenleridir. Günümüzde zinaya verilen acayip önem, büsbütün Birçok kötü davranma biçimlerinin, evliliği, arasıra sadakatsızlık göstermekten daha çok etkileyeceği açıktır. Evliliği en kötı.i şekilde etkileyen şey, gelenekselolarak bir kötü davranma ya da zalimlik biçimi sayılmayan, erkeğin kadından her yıl bir çocuk istemesidir. Ahla.k kurallan, içgüdüsel mutluluğu imkansız kılRcak türden olmamalıdır. Oysa, iki cinsten insan sayısının eşit olmaktan uzak bulunduğu bir toplulukta, katı bir evlilik uygulaması bu imkansızlığı doğurmaktadır. Elbette ki, bu gibi şartlar altında ahla.k kurallan çiğneniyor. Ama kurallar, topluluğun mutluluğunu son derece azaltacak türdense, karşı gelinmesi onlan dinlemekten iyiyse, zamanı gelmiş demektir. Kurallar değiştirilmediği takdirde, kamu yararına aykın hareket etmeyen birçok insan, haksız yere ikiyüzlülük ve nefretle karşı karşıya getirilmektedir. Kilise ikiyüzlülüğe aldırmı­ yor ve onu kendi iktidanna karşı okşayıcı bir saygı gösterisi diye görüyor. Oysa ikiyüzlülük, başka yerlerde hafife alınmaması gereken bir kötülük olarak kabul edilmiştir. Teolojik bile daha çok zararlı olan milliması



tu



ku



py



ıld



ı ız



F.: 12



177



btr kimsenin kendi devletinden başka­ ona karşı ödevleri olduğu yolundaki boşinançtır. Fakat bu sorunu şimdi tartışmak istemiyorum. Yalnızca, bir kimsenin ödevlerini böyle kendi yurttaşlarıyla sınırlamasının, iyi hayatın kurucu öğelerinden biri olduğunu kabul ettiğimiz sevgi ilkesine ters düştüğü­ nü belirtmekle yetineceğim. şurası bellidir ki, aydınlanmış benlik-çıkanna da aykındır bu. dar bir milliyetçilik, savaşta zafer kazanan uluslar için bile karlı olmuyor. Teolojik «günah» kavramı yüzünden toplumumuzun çektiği bir başka ıstırap da, suçlulara karşı davranışlarla ilgilidir. Suçluların .kötü- olduklan ve cezalandınlmayı .hak ettikleri,. görüşü, mantıklı bir ahlak düzeninin destekleyebileceği düşünce değildir. kuşkusuz, bazı kimseler, toplumun önlemek istediği ve mümkün olduğu kadar önlemekle de iyi ettiği birtakım hareketlerde bulunuyorlar. En açık örnek olan cinayeti ele alalım. Besbellidir ki, bir topluluk bir arada yaşayacak, toplumun zevklerinden ve sağladığı yararlanacaksa, üyelerinin akıllarına estiği zaman biribirlerini öldünnelerine izin veremez. Ama bu sorun karşısında tamamıyla bilimselolarak davranılmalıır. Düpedüz, -Cinayeti önlemek için en iyi yöntem nedir?- diye sonnalıyız. önlemekte eşit ölçüde etkili olan iki yöntemden, katile en az zarar verecek olanını seçmemiz gerekir. KaWe verilecek zarar, bir cerrahi ameliyattaki acı gibi, bütünüyle esef edilecek türdendir. Ameliyattaki kadar zorunlu olabilir, ama her halde sevinilecek bir şey değildir. .Ahlak infiali. denilen kin duygusu, yalnızca bir zalimlik biçimidir. eziyet etmek, kinden kaynak alan cezayla hiç bir zaman haklı kılınamaz. Nezaketle birleştirilmiş eğitim eşit ölçüde etkili olursa, bunu başka türlüsüne tercih etmek gerekir. Eğer böylesi daha etkili olursa, daha da tercih edilecek bir şey yetçilik



başinancı,



sına değil,



yalnızca



py



tu



ku



ı ız ıld



178



demektir. Tabii, suçun önlenmesiyle suçlunun ceZalandı­ biribirinden ayrı şeylerdir; suçluya acı çektinnenin amacı, herhalde caydırıcı olmasıdır. Hapisaneler bedavadan iyi bir eğitim alınacak yerler haline gelse, insanlar yalnızca hapise girmek için suç işlemeye kalkarlar. Tutuklu olmanın özgürlükten daha az hoş olması gerekir, hiç kuşkusuz. Ama bu sonucu sağlamanın en iyi yolu, özgürlüğü bugün, bazen olduğundan daha sevimli hale getinnektir. Böyle olmakla birlikte, burada Ceza Refonnu konusuna ginnek istemiyorum. Yalnız, vebaya tutulmuş bir hasta gibi davranmalı diyorum. Bunların ikisi de kamu için tehlikelidir, tehlikeli durumları sona erinceye kadar özgürlükleri sınırlanmak gerekir. Ama veba çeken bir adam bizde duygudaşlık ve acıma uyandırır da, suçludan tiksinilir. Bu büsbütün mantıksızdır. Bu davranış aynlığı yüzünden, hapisanelerimiz suçluluk eğilimle­ rini düzeltmekte, hastanelerimizin hasta tedavi etmekte gösterdikleri başanya erişemiyorlar.



rılması



Rh·.."",,,l



py tu



ku



IV.



ve Toplumsal



Kurtuluş



,



ıld



ı ız



GELENEKSEL dinin kusurlarından biri de bireyci olBu kusur, aynı zamanda dinle olan ahlak düzeninde de vardır. Eskiden dinsel hayat, adeta ruhla Tanrı arasında bir ikili konuşma gibiydi. Tanrı'nın iradesine boyun eğmek erdemdi ve bu, birey topluluğun durumu ne olursa olsun mümkündü. Protestan «kurtuluş bulma» fikrini dir. Ama bu düşünce hıristiyan öğretisinde her zaman vardı. Bu ayn ruhun bireyciliğinin, tarihin bazı aşamala­ rında değeri olmuştur, ama çağdaş dünyada bireyselden çok, toplumsal bir refaha ihtiyacımız var. Bu bölümde. bunun bizim iyi hayat nasıl etkilediği üstünde dunn ak istiyorum. masıdır.



179



hiç siyasal iktidan olmayan, ulusal devbir kişiliksiz bir topluluk halinde kavn;asınıs halklar arasında Roma yükselmiştir. Milattan sonraki ilk üç yüzyıl boyunca, hıris­ Uyanlığı olan kimseler, kötülüklerine gönülden inanmakla birlikte, altında yaşadıklan toplumsal ve siyasal kuruluşları değiştirecek durumda değillerdi. Bu şart­ lar altında, bireyin mükemmelolmayan bir dünyada mükemmel olabileceği ve iyi hayatın bu dünyayla ilgisi olmadığı fikrini kabul etmeleri doğaldı. Ne demek istediğim, Platon'un Devlet adlı eseriyle daha çok açıklık kı:ı.zamr. Platon iyi hayatı unlatırIren bireyi dt"ğU, bütün bir topluluğu Qle alıyordu. Bu yola, özünde toplumsal bir kavram olan adaleti tanımlamak için başvur­ muştu. Kendisi bir cumhuriyetin yurttaşlığına alışmıştı ve siyasal sorumluluğu, nasılolsa varolacak bir şey sayıyor­ du. Yunan özgür!üğünün elden çıkmasıyle stoacılık yükselmiştir ki, bu okul hıristiyanlık gibi ve Platon'un tersine, iyi hayat konusunda bireyci bir anlayış ileri sürmektedir. Büyük demokrasilerde yaşayan bizlerin, kendimize daha uygun bir ahlak anlayışını, despotik Roma torluğu'ndan çok, özgür Atina'da bulmamız gerekir. Siyasal şartların İsa zamanındaki Yahudiye ülkesine pek benzediği. Hindistan'da, Gandhi'nin İsa'nınkine pek benzeyen bir ahlak öğütlediğini ve sonra da bu yüzden, Pontius Pilatus'un hıristiyanlaşmış ardılları (halefleri) tarafından cezalandınldığını görüyoruz. Ama daha aşın Hintli ulusçular bireysel kurtuluşla yetinmemektedirler. Bunda, Bar tılı özgür demokrasilerin görüş açılarından etkilenmişler­ dir. Ben bu görüş açısının, hıristiyanlığın etkisi yüzünden yeterince cüretli ve bilinçli olmayıp, hAlA bireysel kurtuluş inancıyla engellendi ği. bazı yanlanna işaret etmek istiyorum. letleri



yıkılmış,



geniş



py



tu



ku



ı ız ıld



180



tu



ku



Bizim tasarladığımız biçimiyle iyi hayat, bir sürü toplumsal şartın varlığını gerektirir. Bu şartlar olmadan gerhayatın sevgiden esinlendiğini ve bilgiden kılavuzluk gördüğünü söylemiştik. Gereken bilgi, ancak, hükümetler ve milyonerler kendilerini buluşlara ve bilginin yayılmasına adadıkları zaman varolabilir. lişi, kanserin yayılışı büyük bir tehlikedir. Bu konuda ne yapmamız gerekiyor? anda bilgi eksikliğinden ötürü hiç kimse bu soruya karşılık veremez. BUgiyse büyük pa· ralarla desteklenen araştırmalar yapılmaksızın elde edilemez. Öte yandan, bilim, tarih, edebiyat ve sanat bilgileri bütün isteyenler tarafından öğrenilebilmelidir. Bunun için. kamu otoritelerinin büyük çapta düzenlemeler yapmaları gerekir ve bu iş, insanları dine çevirmekle olmaz. Sonra dış ticaret diye bir şey vardır. Onsuz Britanya nüfusunun yansı açlıktan ölür ve eğer biz açlık çekersek, aramızda. pek az iyi hayat sürebilir. Bu örnekleri çoğaltmayı gerekli görmüyorum. Önemli olan nokta, iyi hayatla kötüsünü ayıran her şey bakımından dünyanın bir bütün, bağımsız olarak yaşamaya özenen kimsenin ise bilinçli ya da bilinçsiz bir parazit olmasıdır. tık hıristiyanları, siyasal bağımlılıklan sırasında avutan bireysel kurtuluş fikri, çok dar bir iyi hayat anlayışın­ dan kurtulduğumuz an imkansızlaşmaktadır. Ortacı hıris­ tiyan anlayışında iyi hayat, erdemli hayattır. Erdemse Tanrı'nın iradesine boyun eğmektir. Tanrı'nın iradesi de her vicdanı yoluyla açıklanmaktadır. Bütün bu anlayış, yabancı bir despotizmin boyunduruğu altındaki bir insanın anlayışıdır. yalnızca erdemle olmaz. SözgeUşi zeka. gerekir. Vicdansa pek yanıltıcı bir kılavuzdur. kü vicdan küçük yaşta verilmiş olan ahlak ilkelerinin belli belirsiz anılandır. Onun için de, sahibinin çocukluğun­ daki bakıcısından ya da annesinden hiç bir zaman daha akıIh- değildir. Tam anlamıyle iyi bir hayat sürebilmek



py



ıld



ı ız



lSl



ku



için, insanın iyİ bir eğitim görmesi, dostları bulunması, sevmesi, (isterse) çocukları olması, onu ve ciddi l