Estetikte Anlam ve Yorum 9789752863897 [PDF]

Citation preview

Afşar Tim u çin



ES TETiKTE ANLAM VE YORUM



Estetikte Anlam ve Yorum



AFŞAR TİMUÇİN



ISBN: 978-975-286-389-7 © 0107-34-006815 Bulut Yayınları. 201 1



Birinci Baskı:



BulutYayınlarıAralık 2011



Kapak ve Ofset Hazırlık: Bu l ut Yayınları Baskı: Barış Matbaacılık Güven Sanayi Site s i C Blok No: 291 Topkapı 1 İstanbul- Tel: 0212 674 85 28 Satifika No: 12037



Bulut Yayın Dağıtım Tic. ve San. Ltd. Şti. Osmanağa Afah. Yoğurtçu Parkt Caddesi Yonca Apartmanz



No: Tel.



(O 216) 330



59



64/2 Kadıköy-lstanfıu! 24- 41-121 75 Faks. 0216 330 30



E-Afail. bulutyayinlari!lijbulzuyayin com bulutyayinlari ıvıvıv.



@Jgmail com



bulutyayin. com



59



içindekiler



Önsöz 5 Giriş 1 Felsefenin ve Bilimin Karşısında Sanatın Yeri ve Anlamı •



Anlamm Anlamt



•



Anlamak Eleştirrnek Yorumlamak



39



•



Dilde ve Sanatm Dilinde An/amm Açınlanması "İyi"nin Anlamı "Güzel"in Anlamı Yapıtta Açın/anan



•



•



Sanatın Felsefi Anlamı



89



•



Anlamın Belirlenmesinde Uzam ve Zaman Etkeni Sanatçı Yapıtında Ne Kadar Var



•



•



125



137



Yaşamdan Sanata Aktarılan: Madam Bovary Örneği Edebiyat Tarihe Işık Tutar mı



•



Benzeşen Esinler Yakın Anlatımlar Yaşam Bazen Yapıtta Açtklantr 211



•



•



147



161 •



173



Romanda Simgesel Anlatım ve Simge Kişilikler



•



101



•



113



•



Dünyaya Değişik Açılardan Bakmak



Bitirirken



51



65



77



•



Çağdaş Sanatta Anlam



•



25



199



•



185



'!



ÖNSÖZ Elinizdeki bu kitap estetik kitap ları m ı z ı n dördüncüsüdür. Ders kita­ bı n itel i ğinde olan, üniversitede çal ıştığımız y ı l l arda verdiğimiz derslerin notlarından oluşan birinci kitabımız Estetik, örneklernelere yer vermekle birlikte tam anlamında bir kuram kitabıdır, sözkonusu alanın bütün temel sorunl arını ele almaya çal ı şır, onda çağdaş estetiğin temel konuları teker teker ele a l ı narak dizgesel bir bütünde incelenmiştir. B i r makaleler kitabı



o lan ikinci kitabımız Estetik bakış sanatın değişik dallar ı ndan örnekler vererek kurarola uygulamay ı bir bütünde e l e a l ı r. Ü çüncü estetik kitab ı ­ m ı z ı n adı



Estetik e lkita b ı



'



d ı r k i bu k ü ç ü c ü k kitap bu alan ı n temel sorun­



l arını soru yanıt biçiminde tartışmaktadı r : estetiğe yeni girenl e r için dü­ zenlenmiştir. Bu yeni kitabım ız, Es tetikte



anlam ve yorum estetiği kültür



alanlarının bütünü içi nde tartışırken '"anlam" ve '"yorum" kavramları çer­ çevesinde yaşamla sanat arası ndaki kimi zaman apaçı k görünen k i m i zaman örtülü duran i l işkiyi değişik sanat dall arından örnekler vererek aydın latmaya çal ı şıyor. Sanatın sorunlarıyla iç li d ı ş l ı olan okurlarımızın, öze l l i kl e öğretmen ve öğrenci kardeşlerimizin bu kitabıınızia da ilgilene­ ceklerini umuyoruz. En güzel ve en içten dileklerimizle . .



.



Afşar T i m uç i n



Ataköy, Kasım 20 1 1



5



GİRİŞ FELSEFENİN VE BİLİMİN KARŞlSlNDA SANATlN YERİ VE ANLAMI



Estetiğin kapısından girdiğimizde kaygan bir alana girmiş o luruz. Bu alanda hiçbir sorun b il i m adamının öngördüğü ölçüde kesinlikli deği l­ d ir. İnsan sallant ı l ı ortamdan tedirgin olur, ayağın ı yere sağlam basmak ister. Gerçekte yaşam ı n kendi s i de o kadar güvenli değildir. Her köşe başında beklenmedik duruml ar bekler bizi. B una kend i lerini alıştırama­ yan lar yaşamakta zorluk çekerler. İ nsanoğlu hiç değil se b i l irnde bu ke­ sinl iği bulmaya çal ı şıyor, en azı ndan karmaşık durumlardan bel i rgin l i kl er düzeyine geçmek i stiyor. B il i mi n alanında b ile hiç beklemediğim i z koşul­ larla karş ı l aşabi liyoruz. Bir zaman sonra çok şey deği şebil iyor. Kepler gezegenleri meleklerin çektiğine inanıyordu. Hani nerede şimdi o güzel melekler? İ nsan bilgide boşluklar olsun istemez, gerekirse boşluğu kendi kafasına göre doldurur. Estetiğin alanı iyice kaygandır. B i l i m i n alanından çıkıp estetiğin alan ı n a girenler ayak l arın ı n altından toprak kayıyonnuş duygusuna kapılab i l irler. Ka ldı ki estetik Baumgarten ' den ve Lessing' den beri b i l i m olduğunu söylüyor ve bunu söylerken kendisine güveniyor. B e lk i de kaygan l ık l ar kesinliklere dönüşmeyi bekliyor, belki de bizler te­ peden t ımağa kaygan b i r d ünyada yaşamakta olduğumuzu benimsernek durumundayız. Enine boyuna düşünmek a l ışkanlığı n da olmayanlar bu kayganl ığın b i l i nc i ne ya da sezgisine ulaşm akta eksik kalabil irler. E n azından onun karşısı nda güvens i z duyabil irler kend ileri n i . Her insan sağlam tahtaya ayak basmak i ster. Doğrular çoğumuza sarsılmaz görünür. Doğrular mut­ l ak bir b i ç i mde kalıcı m ı ? E l bette deği l . Değişmez gibi duran doğrular y erlerini yen i doğrulara b ı rakırken bu yeni doğrular i ç i n dayanak ya da ç ı k ı ş noktası oluştururlar. B i l i nmeyen ya da iyi b i linmeyen şeyin b i l i nen şeyden daha kaygı verici olduğunu hep i m i z b i l iyoruz. B i lgi bizim tedir­ ginl iklerimizi hafıfletiyor, yaşam karşısı n da b i raz daha rahat olmamızı sağl ıyor. El bette insan sonuna kadar rahat olamaz: geleceği olan, daha doğrusu her an b i l ineınez bir geleceğe doğru yürümek zorunda o l an i nsan nas ı l rahat o l ab i li r ? S izi neyin nerede neden bekledi ğ i n i b i leıniyor7



sunuz. Sonunda doğrular da başka doğrulara dönüşecekse biz sağlam tahtaya ayak bastığımız duygusunu yaşayab i l i r miyiz? Kesinlik her zaman iyidir. Apaçıkl ı k bir yanıyla b i ze garip de görün­ se bir yanıyla her zaman güven verir. Ancak yaşam karmaşıktır. çeşitli­ l i klerle doludur, çeşitlilikler çok zaman çelişkilerle önümüze seri! ir. B i l inç karmaşı k yaşamı olabildiğince yalın laştırarak kavrar. Bu mutlak bir ya­ l ı nlaştırına değildir. Çok karınaşığın fotoğrafı ancak az karınaşı k olab i l i r ancak. B i r yoğun karmaşıktan bir mutlak yalın türemez. B i linç sınıflama­ lar yaparak, soyutlamalar yaparak, genel lemeler yaparak çok karınaşığı daha az karınaşık kılar. Sokağı döndüğünüzde yeni bir görünüm le karşı­ laşırs ınız: yaşamın bir saniyesi öbür san iyesine benzemez, bir yüzü öbür yüzüne uymaz. D ünya çokboyutludur. Yalnız gördüğümüz kadarı b izim­ dir diye işin içinden sıyrılabilir miyiz? Görmediğimiz de bizimdir. Olasılar olanlardan daha az önemli değildir. Yaşamda b irbiri n i kavalayan renk renk an ' lar vardır, yaşamın çeşit çeşit yüzleri vardır. Kesin l i kler b i l in c i n öngörüleriyle, ç o k özel yöntemlerle b u karınaşık yapının içinden süzül­ m üşlerdir, görünmez bir yerlerden bulunup getirilmiş gibidirler ve her zaman dönüşüme yani kendilerinden ç ıkmaya hazır görünürler. B i l i m bir yanıyla b i r görme ve saptama alanıysa bir yanıyla da bir k urgu lama ala­ nıdır. Olası lar olmasaydı olanların dünyası son derece verimsiz bir dünya olacakt ı . Doğruları göreb ilmenin temel koşu lu düş göreb i l mektir. iç ' l e d ı ş ' ın b irbirine kavuşmad ığı. b i rb iriyle hesaplaşmadığı yerde b i l i m ye­ şermez. Sağı solu öylesine gözleye gözleye m i b i l i me ulaşacağız? Dün­ yayı donanımlı bir gözle gözlemlemek bizi verimli kılabilir ancak. B i l i m için böyle olduğu gibi felsefe i ç i n d e sanat i ç i n d e bö;vled ir bu. Doğayı görüyorum ama doğa yasaları n ı göremiyorum. Doğa var­ dır ama doğa yasası yoktur, doğa yasası b i r buluştur. buna göre doğa yasası bir durumun ya da bir i l işkinin soyutlamayla elde edilmiş varolma koşuludur. Öyleyse doğa yasası vardır. İ nsan z i h n i benzerleri saptayarak ve benzemezleri ayıkl ayarak yani değişmezi saptayarak doğa yasasına ulaşır. Doğa kendini yalnız b i l ince açabil ir, doğa bilinç karşısında aniaş ı l ­ mayı bekl er. B u d a gene ken d i l iği nden olmaz. bi lincin özel bir çabasını gerektirir. Doğayı anlamadan doğada kalmak da bir yaşam bi ç i m id i r. Ço­ ğumuz bizi tarih i n ol uşturduğunu bi lmeyiz ama tarihin ürün leri ol arak yaşarız. İ nsanoğlu tarih bilincine ulaşmış olmadan da tarihin i ç i nde olabi­



l i r. i nsan tarihte olduğunu b i lmese de doğada olduğunu b i l i r. İ nsan doğa­ sı doğadadır, onun b i r parças ı d ı r. Madde dünyası karmaşıksa insan dün­



yası da karmaşıktır. B i l i nç dünyayı yal ı n l aştırarak kend i ne al ıyor olsa da. 8



az önce b e l i rtmeye çalıştığımız gibi, ya! ı n iaştırma mutlak b i r yalı n l aştır­ ma deği ldir. B il i n ç dünya kadar olmasa da gene kendi n e göre karmaşı k b i r yapı ortaya koyar. B i l i n ç dünya kadar karmaşık o lsaydı d ü z b i r ayna olman ı n ötesinde bir anlam taşımayacaktı . İ nsan ruhu maddenin incel­ miş bir biçimidir diye düşünüyordu Epikuros. Epikuros ' d an ayrı o larak maddenin bir türevi de diyebi l i ri z ona. Ruh maddede ve madde ruhtadır. Yapı l arı çözmeye çalıştığımızda b ir sonsuzda yitip gittiğimizi sezeriz. Ge­ n e de b i l im vardır ve olmal ı d ı r. Hemen tümevanın ı n veri m i ne başvurmak gerekir. Tümevanın genel lemelerle kurar. tümdengeJ i m öze l leınelerle ay­ d ı nlatır. Her olguyu bir bir çözmek, yaşamı l i flerine ayırmak, yaşamın b i l eşenlerini ayrı ayrı göstermek b izim için b i r zorunluluktur. Bütün giz­ l eri çözme serüvenine gelince onu şimd i l i k geleceğe bırakmak doğru o l ur. İ nsan gerçeği n i gel işigüzel yöneli ın lerle an l amaya ya da ayrıştırma­ ya kalkmak gözleri bağlı kuş avlamaya benzer. B e l i rtileri yakalamak ve onların arkas ındaki gerçekl iği görmek i ç i n bel l i bir yönelim biçimini be­ nimsemiş olmamız gerekir. tek bir yöne l i m i ç i n de olsa b i r yardam bul­ muş olmamız gerekir. Yöntem kaygısı b u rada kend i n i gösteriyor. Yön­ tem zorunl udur. B u yal n ı z bil imde değil , sanatta da bir gereksinimdir, sanatçı aç ısından olduğu kadar izleyic i açı s ı ndan da b i r gereksinimdir. Elbet felsefe açısından da b i r gereks i n i ın d i r. Yöntems i z l i k i l kel l i kt i r. B i r estetik nesney i gel işigüzel gözleyen b i r izleyici hiçbir şey göremez ya d a i lgisiz bazı şeyler görebi l i r. Ancak sanatın b i l imdeki g i b i ç o k bel i rgin bir yöntem anlayı şına uygun düşeceğini söyleyebi lmek kolay değ i l d i r. Sa­ natta yöntem l i bakışı sağlayan daha çok donanımdır. b i r başka deyişle görü 'dür. belki de b i r ölçüde genel çerçevede ya da tarihsel düzlemde sanatın ya da sanatların b i l gisi dir. Yoksa arama mutlak b i r başıboşluk i ç inde gerçekleşir. Sanatçı mutlak bir özgürlük duygusunu bir sevinçle yaşarken b i l incinin sınırl arını da iyi b i l ir. Bizi özgür k ı l an şey b i l i ncimizin yetk i n l i k koş ullarıdır. Yarat ı c ı n ı n kendi n i özgür duymadığı yerde yaratıc ı edim sakatlan ı r. Ö zgürlük bizim i nsan olma koşul lan ın ı z çerçevesi nde u laşabileceğimiz özgürlüktür. Yaşamda sayısız b e l i rtiler vardır. N as ı l b i l im adamı doğada yasaya yükselmek i ç i n bir takım b e l i rti l er i okumaya çal ı şıyorsa sanatçı da an­ lam lara u laşabilmek için önce l i kle kendinde ve dünyada b i r takım bel i rti­ leri okumaya yönelecektir. Yaşam bir anlam l ar d i zges i d i r. kamıaşık da olsa. B i l im adaını kend iyle i l işkisi olmayan yan i kendi d ı ş ı n daki bir şeyi arar. sanatç ı n ın aradığı ve b u lduğu şey biraz kendi d ı ş ı n daysa biraz da 9



kendiyle ilgilidir. Ağlayan b i r çocuğun yüzündeki anlam bizi mutlak b i r ortak kavrayışa götürmese de hepimiz için geçerl i bir ortak zem i n ol uş­ turuverir. İ nsan l ı k en büyük buluşmayı sanatta gerçekleştirir. Onda yal­ n ı z dostlarımızla değil karşıt olduğumuz i nsanlarla da buluşuruz. Sanatta her zaman gönül işe karışır. Gene de ortak b e l i rtiler vardı r : bir kaşını kaldırmış olan adamın düşünmekte olduğunu düşünürüz. Bir kaşı yuka­ r ı da dolaşan pekçok kişinin d üşünmekle b i r i li ş kisi o l mad ığını b i l e b i l e. B i r kaş ı n ı kal dırmış öylece duran bir adamı n korkuyu yaşadığını söyle­ yemeyiz: korkunun tepkisi daha başkadır. Ama her şeyi doğru okuduğu­ muz konusunda her zaman kuşkularım ız olacaktır. Ayrıca her şeyi doğru okumak zorunda değil iz ve bizim i ç i n her şeyi doğru okumak diye bir zorunluluk yoktur. B azı beli rtiler kesirılikli olmadıklar ı i ç i n yan l ış da okunabi l irler: ya­ şam yanlış anlamalarta doludur. Gündelik yaşamda yan l ış anlamalar, aşkta yanl ı ş anlamalar, sarıatta b i r yapıtın izini sürerken yan l ı ş anlamalar . . . Aşkın açmaza düştüğü yer burasıdır, i zleyicin i n yapıt karşısındaki dalgalı durumu da buradan gelir. Keşke sanatçı yapıtı nda her şeyi çok açık an­ latmı ş olsaydı ve keşke sevg i l i de b i l inmezli kl erle dolu bir yan bulunma­



saydı. Ne yazık ki "keşke"n i n ders çıkarmak adına bil e bir anlamı olma­ dığı kesindir. K i m ileri her şeyi doğru okuduğunu sanı r. Onları



den düşünenler olarak



düş ünme­



ayrı koymak gerekir. B ir ç ırpıda aniayıp ç ıkmak



çok zaman anlamamaktı r ya da eksik anlamaktır. Çünkü yaşam engebe­ li dir, zorunlu o larak sorunludur, üstel i k insan onu yal ınlaştıracağı yerde karmaşı klaştırm ıştır. Bu noktada felsefeden bir şeyler urumak zorunda­ yız. Fel sefe olabildiği nce genele u laşmaya, b ütüne bakmaya çalışır, böl­ meden parçalamadan görmeye özen gösterir, böylece karmaşığı yal ına i nd i rgerneye çal ışır, kannaşığı yal ı nda anlamaya ve anlatmaya çalışır, an­ cak onun bu çabası yaşamdaki karmaşıklığı artırmaz da gidermez de. Yapsa yapsa uzun erirnde dolayl ı o larak ve bir ölçüde yapab i l i r bunu. Yaşarn b i linci belirlerken b i l i nç de yaşam karş ı s ı nda elbet boş durmaya­ caktır. Sanatta yaşamı doğru görmenin yolu ona olduğu gibi bakmak yani çıplak gözle bakmak deği l özel bir gözle bakmaktır. B unun için özel bir görme gücü olabilmey i başarmak gerekir. Kendi o l arak bakınayı bilen göz de diyebiliriz buna. Herkesin gözüyle görmek başka kendi gözüyle görmek başkadır. İ l k bakışta görüneni görmek başka kendini gizleyeni görmek başkadır. Her bakanı bir s a n çok yerde



bakar kör' d ür.



gören diye nitelernek doğru olmaz.



Gördüğünü söyler ama görmez. 10



in­



Göz



görmeye alışık olmadığı zaman hiçbir şeyi doğru dürüst göremez. N e o lursa olsun felsefeye gereksi n i m i m i z vardı r bu yüzden: bize doğru gör­ menin yollarını öğretse öğretse o öğretecektir. B i l imdeki, fel sefedeki, sanattaki temel çaba doğru görebi l me çabas ı d ı r. K i m i l eri görür gibi ya­ parlar. B i r şeyler görürler de. İ ğreti fi lozoflar, b i l i mden uzak b i l i m adam­ l arı, yetersiz sanatçılar boş düşlerini görü diye değerlendirirler. Doğuş­ tan yetenekli olduğuna inanan safdiller kendi yaratıcı güçleri d ış ında bir güç tan ı m azlar ve kendilerini etki n bir görü 'yle donatmayı düşünmezler. Onların b u inançları sanat çabasında düş kırıklığına uğrayacakları güne kadar sürer. Belki düş kırıklığı na uğrayabi lmek b i l e bir şeydir. Sanatın zava l l ı l aştığı ve sanatç ı n ı n gülünçleştiği bir yer vardır.



Kendini bilmek



dediğim i z şey en çok gerçek kültür adaml ar ı n ı n kaygısıdır. Yaşamı çıp l ak gözle doğru dürüst kavrayamadığımıza göre bi l eşti­ ren ve ayrıştıran düşüneeye ya da fel sefeye gereks i n i m i m iz vardır. Ya­ şam en genel öze l l ikleriyle, bu arada b ütün karmaşasıyla sanatta b i l lurla­ şır, sanatta ayd ı n lanır, ne kadar yalı nlaşabi l i rse sanatta yal ın l aşır. Sanatçı karmaşayı yapı t ma taşımaz, onun karınaşıkl ığını yapıtında gösterse de. Karmaşayı olduğu g i b i sanatına taşımaya kalkarsa kargaşacia boğulur kal ı r. İç i ç e girmiş sayıs ı z ögeleri iyi kavrayaınadığımız için ya! ını seçın i ­ şizdir, sanatçı d a bizi b u yalı na ulaştırdığı ö l çüde sanatçı d ı r. İnsan karma­ şığı yalına çevirmekle yükümlü gibidir. bi l i ncin baş l ıca yükümlü lüğü bu­ dur. B i l i m adaını ve felsefe adaını bir göz'se sanatçı daha da bir göz' dür. Y üzden görmek kolaydır, insan l ar genelde her şeyi yüzden görürler. De­ rine i nmek i çi n , b i r şeyin i ç i ni ve hatta ö n ü n ü arkasını görebi lmek i ç i n fe lsefe gerekli d i r. Yaşam sanatta felsefesiyle vardır: bu fel sefe doğrudan sanatçı n ı n b i lincinde b i l lurlaşır. Sanatçı gerçekliği b i linç yetk i n l iğiyle gör­ m üş, onu bu görü deri n l iğiyle yapıtma çok özel koşu l l arda götünnüştür. Yaşamı kavramak için fel sefeni n oluşturduğu görme gücüne gereksini­ mimiz vard ı r, onun sağladığı yalın düşünselliğe gereks in im i mi z vardır. Felsefi düşüneeye olan bu gereksinim öze l l ikle sanatçı n ı n varlığı nda ken­ dini duyurur. Ö neml i olan bir şeyi doğru kavramaktır. K i m i l eri sanatta "doğru" teri m inden ürkerler. Oysa b i l irnde ve felsefede yaşam neyse sanatta da yaşam odur, sanatta özel anlatırnlara götürülmüş de olsa ya­ şam aynı yaşamd ı r, sanattaki yaşam b i l i nmez bir yerlerden getir i l m i ş deği l d i r, onun gerçeğe yönelişi



öyle de olur böyle de olur



form ü l üy l e



açıklanamaz. K ısacası her gerçek i nsani uğraş b i zden



kavradzğznz doğru kavra­



yabilen yalı n bir bakış bekler, bu yalın bakış da fe lsefenin sağl ayacağı ll



bir



yetk i n l i ktir. Sorun doğrudan doğruya düşünmeyi b i l mekle ve b i l mernek­ le i lgil i dir. Bu noktada düşünenieric düşündüğünü sanan lar arasında b i r ayrım olmal ıdır. T i l k i d e k u ş da kedi de b e n de aynı ağaca bakıyoruz: dördümüzün aynı ağacı gördüğümüzü kim söyleyebilir? Her şeyden ön­ ce türün özel koşulları beli rleyi c i d i r. İ k i tilkinin ayn ı ağacı aynı b i ç i m altında görmesi a k l a yatkındır.



Kaba algz



verimsiz algıdır, o l sa o l s a ge­



reçtir. Göz olmak b i l i n ç l i b i r varlı k olan insanın konusud ur. Görmek i ç i n insan olmak da yetmez, düzenlenmiş bir gözümüz yoksa bakışımız her­ h angi bir nesneye çarptığında düşer k ı rı l ı r ya da o nesneye yapışır kalır. Gerçekte gören b i l i n çtir, göz b i l i n c i n görebildiğini görür. Sanatta görrnek dediğimiz şey



düzenlenmiş algz "yla



gerçekleşir. Gündel ik yaşamda b i l e



bir şeyleri görebi lmek i ç i n azçok düzenl enmiş bir göz y a da h i ç deği l se



alzşzk b i r göz gerekir.



Düzenlenmiş algı dediği m i z şey öncel ikle görmek



istediklerimizle, görme istemi m izle ilgilidir. Düşünen insan algı etkinl iğini bir güzel düzenler, algıyı raslantıya bırakmaz yani kaba algıyla yetinmez. Gündelik algı kendiliğinden algı d ı r. Ona açıksınız, onu düzenlemeniz çok güçtür, ancak algı düzeneğini bazı şeylere kapatmak olasıdır, bL;n:m i ç i n de b e l l i bir yetk i n l i k gerekir. O d u n kıran adam ı n çıkardığı sesleri alına­ ınaya çalışabiliriz. B e l l i bir dikkati koruyabi lmek için bu zorunludur. Ama adam gene de odununu kırmaktadır. İ nsanlar çok zaman nesnelerin dış yüzleri ni görmekle yetinirler. Pekçok i nsan özel b i r gözle görme ya da derin bakma i ş i n i başkalarına bırakmıştır. işte bu yüzden biJimin alanına gi rerken de sanatın alanına g i rerken de felsefe açı sı ndan donan ı m l ı o]



..



m ak gerekir, felsefenin oluşturduğu ayrıştırıcı ve b i l eşti rİcİ bakışa ulaş­ mış olmak gerekir. Eskiden tüm üst düzey düşünceler, bu d üşüncelerin yöneldiği so­ runlar, bu sorunların çözüm öneri leri fel sefenin alan ını ol uşturuyordu, bir başka deyişle insan hangi biç imde ya da konuda düşün üyor o l ursa o l sun gerçek anlamda d üşünmek fel sefede gerçekleşiyordu. Fel sefenin dışında düşünmek sıradan sorunların, uygulanıayla i l g i l i basit sorunların alanına yönelmek demekt i . Felsefe tüm temel sorunlardan sonımi uydu. ister doğayla ilgili bir sorunu i ster insanla i l gi l i bir sorunu ister doğaüs­ tüyle i l g i l i bir sorunu i rdel iyor olalım i lgi alan ı m ız fel sefeyd i . Kuram la eylemin ya da uygulamanın birbirinden son derece ayrı durduğu , kura­ mın deneyden ve deneyin kuramdan kaçtığı, kuram ı n deneye yukarılar­ dan baktığı, kuramı n deneyden sanki utandığı zamanlardı. El bette h içbi­ rimiz o geçmiş zamanları hafife alamayız, öte yandan geçmişle aramız­ daki ayrıl ığı, dönüşümlerle gel m i ş olan ayrılığı görmek de bizim :>onım12



luluğumuza girer. Tarih açısından bakmayan kişi her baktığı şeyde ken­ dini görür yani yan l ı ş görür. Tarihe yerleşmeden hiçbir şeyi çözemeyiz. O zaman sanatı yapan kişilerle sanatı düşünen kişiler apayrı dünyaların insanlarıydılar. Estetik üzerin e görüşler geli ştiren fi lozofun sanattan ne kadar anladığı da tartışma götürürdü. Elbet bugün de sanatı yapanla sa­ natı izleyen, sanatı yapan l a sanattan estetiğe yükselme çabası i ç inde olan insan aynı i nsan deği ldir. B ugün estetiğin alanında üçlü bir ilişki vardır: sanatçı yaratmakla, izleyici izlemekle, estetikçi kurama yüksel mekle yü­ küml üdür. B u i l işki s ık ı b i r i l işkidir. Bunların ü ç ü de öncel ikle ve doğru­ dan doğruya sanatta iç! i d ı ş i ı dı rl ar ya da öyle olmaları gerekir. Uygulama ya da deney ç ıkış noktası d ı r, kurarn bundan sonra başlar. Kanı gibi biz de deney yoksa bilgi de yok diyebi l iriz. Öte yandan kurarn yoksa sağ l ı k l ı uygulama ya da sağl ıklı deney d e yoktur. Sanatçı kendini gel işigüzele adadığı yerde s ı radan bir teknisyen durumuna düşer. Onun sanatında dünya apaç ı k görünmeyecek, onun sanatından dünyaya çok şey yansı­ mayacaktır. Ancak uzun süreçlerden sonra düşünmenin uygulamadan ve uygu­ laman ı n düşünmeden iyiden iyiye ayrı olmadığı zamanlara gel i n d i . B i l i ­ m i n g ü c ü ya da genel olarak b ilgi'n i n gücü burada kendini göstermiştir. Düşünmeye i ster d ı ş dünyadan kendim i ze bakarak başlayalım i ster ken­ dimizden dış dünyaya bakarak başlayalım, bundan böyle dünyayla bizim ortak ürünümüz o lan bütünsel bir bilgiye ulaşacağız. Dünyayı insandan ve insanı dünyadan ayırınama tutarlıl ığını Gaston Sachelard ' dan çok ön­ ce Francis Bacon ' la yaşad ık. Yen içağ ' ın başlarına geldiği m izde salt ül­ kücülükle salt gerçekçi l iğin b i r anlamı kalmamıştı. Felsefi düzlemde dü­ şünen i nsan için yandaş l ı k bitti bitiyor derken düşünce yakın zamanda öznelci bulanıklığın batağına sapiand ı. B i l im ler güç koşullarda elde ettiler b i l i m olma haklar ı m . i y i ki b i l i m i n öznele s ığınıp kalma kolaylığı yok. Öznel e sığınıp kalma kolay l ığı yok ama uygulamaya sığınıp kalma kolay­ l ığı var. Felsefe bulan ı klaşırken bilim tekniğe dönüşmeye başlad ı. F e lse­ fede özne l c i l i k bilimsele o l an, ussala olan, oluınluya olan düşmanlığı kö­ rüklerken bilim ler uygulaman ı n bedrumuna indi ler. Doğasını yitiren fel­ sefe



görünmez çok gizil şeyler yal anını benimsed i .



Sözde insan ı n ya da



daha doğrusu b i reyin değerini öne çıkarıyordu. Dünyayı i nce ince göz­ lernlemeden fel sefe yapman ı n da bi l i mle uğraşmanı n da olası lığı yoktur. Özne le sığı nınakla sı radan i nancı , uygulamaya sığı nmakla gün ü kurtara­ b i l i rdi k. Nitekim öyl e oldu. Gene de sağlı k l ı bakmayı bilen ler bütünleyici bakıştan ayr ı l madı lar. Bakı ş ı n ı doğaüstünden alıp gözlerini doğaya ya da 13



daha doğrusu d ünyaya, bir başka deyişle doğadaki i nsana çevirm i ş olan sanat da sağl ıklı b i l i m ve sağlıklı felsefe gibi yaptı, bütünleyici bir bakışa ulaştı. Kurarn uygulamaya ve uygulama da kurama her zaman denk düş­ m üyar olabilir. Sanatçıdan yapabi leceği nden daha çoğunu beklemek ona haksızlık etmek de o lsa onun uygulama kadar kurama ve kurarn kadar uygulamaya ağırlık vennesini bekl iyoruz. i yi bir sanatçı gerçekte gizli ya da açık b i r estetikç idir. Bu bekleyişimiz her zaman yaşamda karş ı l ığını bul an bir bekleyiş deği l d i r. Sanatçının çok zaman kurama yan ç izdiği ni görüyoruz. Ç ünkü sanatçı çok zaman kendi üzerine, ustalıkları üzerine, yatkı n l ı k l arı üzerine, kendinden öncek i ler üzerine, en önem l i s i de en ge­ nel çerçevede insan üzerine düşünmek yetkinl iğine u l aşınayı amaçlaın ı­ yor, bunun gerektird iği çabayı gösterıneyi düşünmüyor.



Sanatçı çok



zaman kendine güvenini abartıyor, gücünü kendinden ya da bir yerler­ den getird iğine inanıyor, hatta doğuştan özel yetenekleri o lan b ir i oldu­ ğuna inanıyor ve dey im yerindeyse bunun ağır vergis i ııi de ödüyor. Ö z­ güveni o lmayan sanatçı e lbette eksik li insandır ama insan kendine güve­ nirken kendine bel l i dayanaklar ya da sağlam veri ler gösterebi lıne li d i r. Kuşkuculuk nasıl b i l imin ve fel sefenin çağdaş çerçevede temel sorunla­ rından biri ol duysa sanatçının da en azından bir şeylerden kuşkulanmak zorunda olduğunu b ilmesi önemlidir. Şu özlemi içimizden atamayız: keş­ ke sanatçı aynı zamanda estetikçi olsaydı . Örnekleri yok mu? E lbette var. Bu örnekler b i ze her zaman olmasa da çok zaman i y i bir sanatın güçlü bir d üşünse l l i k üzerine temel lendirilebi ldiğini gösteriyor. Esk iden esteti k fel sefen in i ç i ndeyd i , bugün estt'tiğc giden.,Yoi fe l se­ fen i n i ç inden geçiyor ama orada kalm ıyor. Gerçekte bütün bi lgi alan ları­ na giden yol fe lsefenin içinden geçiyor. Düşünce dünyamızı sağlam bir temele oturtmadan doğru düşüneb i l ir m iyiz? Başka bi lgi alanları için de estetik i ç i n de felsefe gerekli koşuldur ama yeterl i koşul deği l d i r. Estetik­ çi fi lozof deği l artık, felsefenin yöntem leriyle düşündüğü zamanlarda es­ tetikten kopup bir tür sanat fel sefesi yaptığını b i liyor. Eskiden estetikle sanat felsefesi aynı şeydi. Eskiden öyleydi ama bugün öyle dı ğild ir. Ö yle olsaydı estetik b i l i m ol mak hevesine kap ı lıp felsefeden ayrı lmazdı . Felse­ fe gere k l i koşuldur, eskiden yeterl i koşu l d u . Estetik sözkonusu o l d uğun­ da her şeyi fel s e fede başlatıp fel se fede b i t i rmek de buna karşı] ı k fe lse fe­ nin pek gerek l i ol madığı gibi bir duyguya kapı lmak da bizi yan i ı ş i ara düşürür. Nitekim estetiğin veri m i son zamanlarda artmı ş, estetik b i l i m olma çabasıyla sanatın e n büyük yardımcısı durumuna gelmiş, buna bağlı 14



olarak sanatın sorunları çeşitlenıneye ve ince lmeye başlamıştır. Estetikçi felsefeden koptuğu ölçüde bu verim azalır. Herkes gibi sanatç ı n ı n da estetikçini n de felsefeye gereksinimi vardır. B ugün b i ri l eri estetiği felse­ feden ve öze l l i kle sanat felsefesinden ayrı düşünem iyorsa, sanat ruhb i l i­ mini estetik! e bir tutuyarsa b i r şeylerin tümüyle d ı ş ı nda yaşıyor demek­ tir. İ nsan gerçeğiyle içli d ı ş l ı olan i n san ların birbirini tümleyen bu üç alan ı , felsefeyi, b i l i m i ve sanatı doğru tanımlaması gerekiyor. Bir şeyleri yerl i yerinde görebi l m ek için, bu arada sanat yap ı tların ı etkin bir biçimde kavrayabi lmek için felsefe denen yükü çekmemiz gerekiyor. B u korkunç bir yük olmal ı . Sanat yapmanın ve sanata ulaşmanı n daha kolay, daha basit, daha az yorucu bazı yolları yok mudur? Sanat dediğim i z etk i n l i k Tarihöncesi ' nden b u yana aniaş ı l mak için sanki fel sefey e m i gereksinim duydu? Eskiden de m i böyleyd i ? Tembel l iklerimiz b i ze b u sözleri çok kolay söyletebi l ir. Tarihe bağlı olmak başka geçmişte tak ı l ı p kalmak baş­ ka şeydir. Eski sanat bir i nsan araştırınası olmaktan çok tanrısal l ı k yo­ l unda bir adanmaydı, dinsel-toplumsal bir gerekii i ikti. En eski top l um l ar­ da üst güçler karşısındaki korkularımızı dengeleyecek b i r yakarına biçi­ m iyd i . A rtık gerçek anlamda sanat yapmak da gerçek anlamda sanat izleyicisi olmak da eskisi kadar kolay değil. B ugün sanat üret i c i l iği ve sanat izleyiciliği dolgun b i l i n ç l i l iği gerekti ri rken b i l inçler arasında yoğun bir a l ışverişi de gerektiriyor. Sanat izleyicisine de bugün rahatça sanat üreticisi gözüyle bakabiliriz ve bu h i ç de yan l ı ş olmaz. i zleyici sanatsal üreti me etkin olarak kat ı lıyor. i zleyiciyi kaldırın, sanatın h içbir anlamı kalmayacaktır. F e lsefenin al an ı n ı kolay girilemez bilgi lerin alanı sayan lar az değil­ d i r. Felsefe adarnma kuşkuyla bak ı l ı r. Felsefeyl e i lgilenenler belki de zi­ hin sağl ığı yerinde olmayan i nsanlard ı r. Onlardan bazıları bazı olağanüs­ tü yetenekler le donanmış olab i l i r. Belki bazıları aşk ı n dünyadan işaretler alabilecek kadar yetki ndir. Böyle düşünenler az deği ldir. Felsefe zor mu­ dur? B i lmediğimiz her şey bize zor görünür. Felsefe de bil inmez gibi duran şeylerin alanı olarak gözümüzü korkutuyor. Atom fiziği benim i ç i n zordur, çünkü onunla i l gi l i h içbir şey b i l miyorum. Atom fiziği herkesin değil yal nızca onunla i lgi lenen kişilerin konusudur. Fel sefe için aynı şeyi söyleyemeyiz. Felsefe i nsanla i l g i l i en genel araştırma olmakla hepimizi i lgilen d irir. Evet, felsefe kavramsal çerçevede b i r insan araştırmas ı d ı r. Felsefe demek



insanın bilgisi



demektir. Felsefe yapmak insanı d üşün­



mektir. Felsefe yapmak i n sanı gelişigüzel bir biçimde değil yöntemli bir 15



b i ç imde düşünmekt i r. Bu yüzden felsefe dediğimizde d i zgesel düşünce gel ir akl ımıza. D i zgenin dışınd8. fel sffi düşünce kafa karıştırıcı bir söz yığı nından başka b i r şey deği ldir. Felsefe n i n kapısından girdiğimiz anda evrensel i nsan ı n zengin l i k l eriyle yüzyüze gel iriz. Felsefe n i n zorl uğunu onu zorlaştıranlardan sorınalıyız. B u arada, öznel l iğin sinsi koridorların­ da dolaşarak fe lsefeyi gerçekten yok yere zorlaştıranların varlığını da yadsıyamayız. İ nsanlar genelde felsefeden korkuyorlar çünkü düşünmekten kor­ kuyorlar. Düşünmek çokların ı n gözünde eziyet l i b i r i ştir. Hep i m i z dü­ şünmüyor muyuz? D üşünüyoruz. Düşünmek gündel i k yaşanı koşul ları çerçevesinde h i ç de zor b i r şey deği l d i r. Çarşıya ç ı kmadan önce arkada­ şıma telefon etmem gerektiği n i düşünmem bana büyük b i r zorluk yükle­ mez. A ncak yerde ve zamanda geni ş çerçevel i bir d üşünce serüvenine alışnıamış b i linçlere zor gelir. İ ş i n çok önem l i b i r yanı



girmek düşünmeye



gözden kaçırılıyor: düşünmekten korkan i nsanın yaşamı her türlü tehl i ­ keye aç ıktır, düşünmeyi bil meyen i n s:m başkalarının kul lanabi leceği i n ­ sandır. Bu b ireyler i çin böyle olduğu g i b i toplum lar i ç i n d e böyled i r. S ü ­ rekl i ge l işen b i r dünyada gel iş i me ayak uydurabil meni n temel koşu l u d ü­ şünmeyi b i l mektir. D üşünmek gel i şmeni n temel koşuludur. Buna göre düşünmek i nsani ya da evrensel b i r yüküm l ü l üktür. İ nsanl ığın her soru­ nundan ve özellikle gelişi mi nden yalnızca bazı kişiler değil bütiin i nsanlar b i l in ç koşulları çerçevesinde soru m l udurlar. İ nsan i ç i n sorum l u l uk er­ kenden başlar ve ö l üme kadar sürer. Böylece fel sefe bizi i nsan l ı ğa bağlar: felsefede tek i nsan evrensel i n sana ulaşır. Felsefede dünüyle. bugünüyle, yarınıyla bütün bir i nsanlık vardır. Bir yer i n ya da b i r zamanın i n sanı değil her şeyiyle bütün bir i nsanlık vardır. Karl Jaspers şöyle der:



iletişim sağlamak için çalışmaktu�



"Felsefe yapmak evrensel bir



" Felsefede i k i l i b i r çaba i çindeyimdir:



i nsan l ığa katılmak i ç i n düşünüyorum ve aynı zamanda i nsan ol mak i ç i n düşünüyorum . Benim i ş i m bir yandan kendimi gel i şt irmek b i r yandan d a i n sanl ığın gel i ş i m i ne katkıda bulunmaktır. B u durumda öncesel soru şu o labi l i r: nasıl bir i nsan o l ın a l ı yını? S toa'nın i mparator fılozofu Marcus



'"Kendinin efendisi olmak. kendini başka şeyin s iirüklemesine bırakmamak, her koşulda hastalıklarda bile se­ vinçle davranmak, kişiliğinde yumuşaklığı ve ciddifiği muılu bir bi­ çimde bütünleştirmek. ·· B u da b i z i fel sefe n i n i ç i nde özel b i r alana. ahia­ A urel i us bunu şöyle açıklar:



k ı n alan ına çıkarır. Ahlak sorunlarından ayrı bir felsefe düşünmek o l as ı değildir. Ahlak fel sefen i n b i r dal ıdır ama gerçekte fel sefe başl ıbaşına ah16



laktır. Onda bütün doğru ' lar iyi 'yle i l i şk ileri i ç i n de bir anlam kazanırlar. B ir başka deyişle iyi o lmayan, iyi olmak zorunda o lmayan b i r doğru yoktur. B unun başka bir açı klaması şudur: insan l ı k i ç i n yararlı o lmayan şey doğru deği l d i r. Çünkü yaşam i nsan i ç i n dir, yaşamı açıklamakla yü­ kümlü olan fel sefe de tümüyle i nsan içindir. Tem e l de b i l gi sorunları her zaman bağımsız sorunlar gibi duracaktır ama ahlak sorunl arı dışında bil­ gi sorunl arı insanı açıklamaya yetmeyecektir. Sanatla fe lsefe arasında bir yöntem ayrımı sözkonusudur. G idim l i düşünce felsefenin işidir, b u tür düşüncenin sanatla do layi ı i lgisi olsa d a doğrudan i lgisi yoktur. S anat yapmak daha ç o k sezgisel çerçevede dü­



şünmektir. Sezgisel düşünce sanat i ç i n tek düşünce b i ç i m i o l masa da sanat sözkonusu olduğunda b i z sezgi n i n en geniş çerçeve l i ve bütünleyi­ ci gücüne başvururuz. Sezmek bütünü görmektir. Bu durum gerektiğin­ de ayrıştırıcı bakmaın ızı engellemez . Sezgisel düşünce b i linçsel yaşamı n kendiliğinden b i r işlevi değildir, sezgisel kavrayışın altında geniş b i r b ilgi birikiminin olması gerekir. Sezınek i ç i n bi lmek gerekir. G ü ç l ü bir bi lgi b irikiminden beslenmeyen sezgilerle sanat yolunda ilerlemek o l acak iş deği ld ir. Sezgisel düşüncenin dili değiş i k bir dildir. Sanatın sezgisel di l in­ de terimler nesnel içeriklerinden daha başka anlamlar yüklenir! er. B ir başka deyişle sanatta kavram i çerikleri ne özel an lamlar yükleriz. Sezginin d i l i olmadan sanatta salt g i d i m l i düşünceyle çok uzağa gidemeyiz. Eğlence olsun diye ya da değişiklik o l s un diye değil daha yetkin anlatıma ulaşabi l­ mek i ç i n başvururuz sezgisel o l ana. Sanatçı gerektiğinde bozarak çarpı­ tarak anlatmak zorunda kalır. Onun aniatmak l a yükü m l ü olduğu şeyler



zor anlatılır şeylerd i r. Sanatç ıda fil ozofun ve b i l i m adam ının mantıksal rahatlığı yoktur. Sanattaki ınantı klar çok özel mantıklardır. Değişik ol mak yetmez. Ö zgün olmak ya da özgün görünmek de yeterli değildir. Her şey anlamın yetkin biçimde dışlaştı nlabi l mesinde önem kazanır. Gelişigüzel b i çimbozmalar yapmak, bir şeyleri oradan alıp bura­ ya koymak sanat yapmak deği ldir. Sanatç ı n ı n aniatmayı amaç ladığı şey­ ler öznel çerçevede deri n l i k l i ol makla ilet i l mesi zor şeylerdir. İ nsan ger­ çeği karmaşıktır, bu gerçeği ortaya dökmeye çalışan sanatçının i şi de gerçekten çok zordur. Sanatç ı n ı n en büyük yüküm l ü l üğü özneli nesnel kı lmaktır yani herkesin anlayabileceği biçi mler altında vermektir. S anatta işin i çine renk renk özne l l ikler. çeşit çeşit duygusal l ıklar karışır: felsefede ve biliınde olduğunun tersine sanatta duygusal l ı klar sonuna kadar yasal­ d ı r. Fe lsefede ve b i l i ınde kavram l arın nesnel içerikleri duygusal içerikle­ rinden olabildiğince ayrı tutulurlar ya da arındırıl ı rl ar. Bu el bette nesne l l i k 17



adına öngörülen yapay b i r girişi md i r, bir kaç ı n ı lmaz zorlamadır. Felsefe­ de ve bilirnde öznel l i kler bozucu etkenlerden başka bir şey olamazlar. Gerçekte kavramların nesnel içerikleri öznel içeriklerinden ayrı düşünü­ l eb i l i r m i ? Nesne l l iğin öznei l i kle i çiçe geçtiği bir dünyada yaşıyoruz. Öz­ n e l i çerikleri ayrı tutmak kolay mı? Bil irnde ve fel sefede öneml i olan öznel içerikler yokmuş gibi davranmak. olab i l d iğince onların sesini kıs­ maktır. Ç ünkü onlar



artık



ögeler olarak her türlü nesnel arayışa engel



çıkarabilirler. B i lirnde öznel içerikleri yokmuş gibi düşünmek biraz daha kolaydır. Nesnel i n alanında iş görürken öznel özelliklerle özel olarak b i r i ş i m i z olabilir mi? Felsefede bu konuda biraz daha özenli olmak gerekebi l i r. B i l i m h i ç b i r z.