Çift-Hane Sistemi ve Köylünün Vergilendirilmesi [PDF]

Citation preview

Halil İnalcık



Ç İF T -H A N E S İS T E M İ VE Köy



lünün



V e r g İl e n



o İ r İl m e s



İ



97



ı leşmiş kurallar olarak kabul edilm ekteydi. Ö rf. yani a d e t-i k a d im e ya olagelmiş, bir k o n u hakkındaki tartışm alard a, defter (resm î k a­ vil) ve ka n u n (devlet h u k u k u )’d an so n ra idare tarafın d an başvurulan tı^uncü kaynaktı, İslâm h u k u k u n u n bir ilkesi olan uzlaşm a fhrm /J'nın önem i d e bu uygulam aya destek sağlam ış olabilir. Hiç flıphc yok ki, O sm anlılann süregelen ö rfe sık sık başvurm aları; devIrı kanunlarının o luşturulm asına ve Bizans ile Balkan vergi uygulaııuılarının O sm anh H u k u k sistem ine sokulm asına tem el o lu ştu rd u . R üsum ve te k â lif düzenli ve daim i vergileri o lu ştu ru rk en , avariz-i dnstniyye, ilke olarak âcil d u ru m lard a geçici o larak uygulanan verinlerdi. Bu vergiler h e r zam an h ü k ü m et tarafından koyulduğu ve g e ­ lin hüküm et için ayrıldığından ‘tesadüfi hüküm et vergileri' (avariz-i ılıvaniyye) o larak tanım lanırdı. Bizim köylü vergisi tartışm am ız için lirin tekâlif-i örfıyye hem d e avariz-i divaniyye’nin. ya yerel askerler m âriz-i dh'âniyye denilen hizm et ve iştirakleri yüklem e hak k ın ı kendisi için saklı tu ttu . A ngaryaların n ak it vergiye d önüştürülm esi devlet tarafın d an köylüler lehine o rtay a koyulm uş büyük b ir yenilikti. Devlet, b u tü r d enetim ve kısıtlam aları, tü m e k i­ lebilir alanlar ü zerinde rakaba veya d o m in iu m en ttnens kapasitesi ve tebaa ü zerin d e ü stü n egem enliğe sahip olması tem elinde açıklıyordu. Şu d a b ir g erçek tir ki. hem O sm anlı devletinde h em d e Bizans’ta im paratorluk e rk i, yerel derebeylerinin toprak ve köylü İşgücü ü z e ­ rinde m utlak d enetim ku rm a girişim lerine her zam an karşı koym uş­ tur. R eava ya d a p a ro ik i’nin k orunm ası “im paratorluk adaleti" veya im paratorluğun ü stü n am acı olarak ilân edilm iştir. Sipahi, to p rağ ın r e ’aya tarafın d an aklî *c kullanılm ası k o n u su n ­ daki devlet düzenlem elerinin uygulayıcısıydı. T ım arlar ta h rir d efter­ lerinde kaydedildikleri gibi bölünem ez ve değiştirilem ez b irim ler ol­ d u k ların d an . ö n ced en belirlenm iş olan tıntar gelirini koruyabilm ek için, çift-h a n e veya köylü aile birim leri d e bölünem ez vc değiştirile­ m ez tutulm aktaydı. Ama ö te yandan. O sm anlı İm p arato rlu ğ u nda tarım sal ü retim in örgütlenm esinin gelişemeyip d u rg u n bir ekonom i olarak kalm asının nedeni belki d e sİslcm ir katılığı ve devletin çifth ane' yi korum asıydı. Angarya ve kiraları arttırm aya çalışan taşra derebeylerinin ağır sö m ü rü leri köylüler arasında gen iş çaplı hoşnutsuzluk ve İtirazlara



106 Çift Hane Sistemi ve KöyiUmm Vagiletulirilmesi yol açıyordu. O rtaç a ğ köylüsünün pro testo için başvurabileceği en etkili silah, toprağı terk ederek ağanın gelir kaynağını batırm aktı9. Bu İktisadî açıdan köylü için m antıklı bir eylemdi çü n k ü b ir kez derebcyınin talebi köylünün geçim i için ayrılan m iktarı geçtiğinde, ekim e devam etm ek için bir neden kah ııy o rd u . Köylüyü to prağına b ağ la­ m ak için sa rf edilen gayretlere karşın, Bizans’ın kırsat tarihinde paroikoi'nin yakındaki derebeyin n arazisine veya yabancıların d e n e ­ tim indeki topraklara kaçm ası az rastlanır bir d u ru m değildi10. Bu. İşgücü kıtlığının çekildiği dönem lerde, devletin old u ğ u gibi dcrcbc* yinin de başına gelebilecek en korkunç şeydi. O sm anlılar, fethettik­ leri yerlerde köylülerin tepkilerinden geniş ölçü d e faydalanan istim âlet politikaları ve geleneklere uygun kurallarıyla aile çiftliği b i­ rim ini korum ayı öncclikli devlet politikası haline g etirm eleri say r. sinde. B alkonlardaki küçük hanedanları görece kolay b ir biçimde o rta d a n kaldırabilnıişlerdir11. Ş üphesiz çift vergisi, unsurlarıyla birlikte tarım sal yapının tü ­ m ünü içine alan eksiksiz bir vergi sistem i olu ştu ru y o rd u . K ayde­ dilm iş bağım sız bir köylü tarafından ödenen çift vergisi veya yıllık belirlenen nakit verginin aslında belirli m iktarda top rağ a sahip b a ­ ğım sız bir köylünün üretken işgücü için öd en en bir vergiyi tem sil ettiği açıktı. Çift vergisi, erken düncın Osm anlı kanu n ların d a basitçe nakit olarak hesaplanan belirli angaryalar olarak tanım landığını da gördük. Bu da, h üküm dara veya o n u n yerel tem silcisine borçlu o lu ­ nan em ek anlam ına geliyordu. Bu angaryalar ya d a tekâlif, y ü ­ küm lülükler -d ere b e y in in veya askerlerin ailelerinin geçim i için a y ­ rılm ış toprağın ekilcbilmesi için gerekli em ek, atlarının yiyeceği o t­ ların biçilmesi, ateş için sam an vc o d u n tem in e tm e k - örfle yerleş­ m işti ve o rd u n u n korunm ası içir gerekliydi. Bu tem el an garyalar o l­ m adan, süvariler yaşam larım sürdürem ez; ask erî seferlerdeki g ö ­ revlerini yerine getirem ez ve köylü ile çiftçinin yağm acılara karşı k o ­ runm asını sağlayam azlardı. Bu angaryalar genellikle köylüler ta ­ rafından istenm ediği ve suistim sl edildiğinden, ek onom ik koşulların 9 B k z “ M iiz ra ’a " , ( H . İııu lcık ) lin c y cio p e d ia o f İsla m . 2 d e d . v o l. V II. r0P . ( .e m e rle . “ E s q u is s e p o u r u n e h is to ire a g ra ir e d e B y ziin c c". R ev u e H isto riq u e . (.’( 'X IX ( 1 9 5 7 ) ; l.a iu u , a .g .c . "B k/ H (1954)



İn a lc ık .



ü ito m ;m



M etli.x is o f C o n q u c s l" . S ttu iu ı h h n n ic u . Il



Haiti İnalcık 107 i/iıı verdiği h e r d u ru m d a Osm anlı b ü rokratları b u n ları toplu nakit vergilere dön ü ştü rm ey e çalışm ıştır. Kısacası, köylü em eği vcrgilcndirilcbiliı bir n e sn e o larak kabul ediliyordu ve o ran ı d a bir çifte sahip tü m bir köylü ailesinin mi, bu birimin yan sın a veya dah a aztna sahip ya da hiç to p rağ ı olm ayan bir köylü ailesinin mi vc son olarak d a hiç toprağı o lm ayan yetişkin bir l>ekâr erkeğin em eği mİ old u ğ u n a g ö re değişiyordu. Sistem çift s a ­ hibi köylünün ya gerekli em eği sağlayarak tüm h izm etleri yerine getiıcbilecck ya d a b u n u n yerine çift vergisinin tam am ı o lan 22 akçeyi ki bu o n d ö rd ü n cü yüzyılda bir altına karşılık g e liy o rd u - ödeyecek evli bir erk ek olm asını gerektiriyordu. Toprak artık çift vergisini sap tam ad a göz ö n ü n d e b u lu n d u ru lm a ­ lıs ın d a . üretk en işgücünün vergi değerlendirm esinin tem eli olarak kabul edildiği olgusu açık hale gelir, lo p ra g ı olm ayan bek âr koylu. 6 akçeden o luşan en d ü şü k o ran d a olm akla birlikte, vergi ödem ek zo ­ rundaydı. H içbir bağım sız üretk en g ü cü olm ayan kişiler yani; çok yaşlılar (pîr-i fânî), çocuklar, köleler, keşişler ve “sadece yardım la yaşayan rah ip ler” bu vergiden m uaftı. Bir çiftin reisi olm adıkları sürccc. kadınlar d a vergi ödem iyordu. Aslında, ü stü kapalı o larak evli kadınlar ve ço cuklar h e r zam an köylü ailesinin işg ü cü n ü n öğeleri olarak kabul ediliyordu - k i bu. günüm üz T ü rk iy e’sinin d e g e r­ ç e k liğ id ir- am a bek âr bir kadın bu vergiye konu edilm iyordu. Bu işgücü, az at edilm iş köle çiftçilerle birlikte görülen b ir vergi k o n u ­ suydu. Bir o rtak çı kul azat edildiğinde, ta n n d a çalışm ıyorsa bile. 45 ila 6 0 akçe arasın d a bir m iktar ö dem ek zorundaydı. 15. yüzyılda bu bir altına karşılık geliyordu ve o zam anlar, yetişkin bir erk eğ in geçimi 7 ila 10 altın a rasın d a tahm in ediliyordu. H üküm etin, köylü n ü fu su ­ nun birçok kategorisinde yetişkin bir erkeğin em eği için 50 akçelik vergi o ram belirlediği görülm ektedir. Ellici d enen kişiler yani 50 ak«,e ödeyenler, ya d a florici ya da kişisel vergi olarak bir altın ödey en ­ ler. norm al köylü n ü fu su n u n dışında kalan reaya kategorileri olarak biliniyorlardı. D aha ön ce bahsedildiği gibi, çift-resm i devlet düzenlem elerinde /.nınan /u m a n kulluk akçesi ya da bağım sız b ir köylünün devlet veya tım ar sahibine hizm etler için sağlam ası gereken para o larak tan ım ­ lanıyordu. Devlet bir topluluğu belirli daimi hizm etlerle gö rev len d ir­ diğinde. çift-rcsm inİn o ranı bu angarya yüzünden önem li o ran d a



108 Çift Hane Sistemi \