Marks Neden Haklıydı 978-605-5541-35-4 [PDF]

Citation preview

Terry Eagletcm ingiltere'de Lancaster ve ABD'de Notre Dame üniversitelerinde İngiliz Edebiyatı Profesörü­ dür. Dublin'dc yaşamaktadır.



Yazarın Tiirkçede yayınlanmış eserlerinden bazıları şunlardır:



Kuramdatı Sonra (Literatür, 2004),



Postmo­



(Ayrıntı, 1999), ide­ oloji (Ayrıntı, 2005), Azizler ve Alimler (Agora, 2003). dernizmin Yanı/Jamalarr



E•erin



Orijinal Aton



acılar çekilecek ve adaletsizlikler olacaktır. Son unda öz­ gürlüğü fi nanse edecek maddi refah, özgürsüzlüğün mey­ vesid i r



.



G üzel bir sonuca ulaşmak umu duyla k ötül ük yapmak ile



kötülüğünü yararlı bir şeye dönüştürmeye ça­ l ışmak arasında fark vardır. Sosyalistler kapitalizmden so­



başkasının



rumlu değil ve onun s uçları bakımından masumdur; ama madem ki kapit alizm var, o zaman ondan en iyi b içimde yararianın a n ı n rasyonel olacağı düşünülebilir. Bu müm ­ kündür t ab i i çünkü kapital i zm kötülükten ibaret değil. ,



Eğer aksi düşünülürse bu çok b üyük bir tek tarafl ı lık olur ki, bu tür bir hata Marx'a atfedilemez. Gördüğümüz gibi sistem özgürlüğün yan ı sıra ba rbarlığ ı da beslemektedir; özgürlükle birlikte köleleştirme de vardır. Kapitalist top­ lum muazzam s ervetler ya ratmak ta ama bir bakıma bunu yurttaşlar ı n ı n çoğunun erişimine uzak tutmaktadır. Böyle olmakla birlikte zenginlik h er zaman ulaşılabilir olabil i r. Onu yaratan , açgözlü, bi reyci biçiminden çıkarıl abilir ; bütün olarak toplum için kullanılabilir ve arzu edilmeyen işler asgariye indi ri lebilir. Böylece erkekler ve kadınlar ik­ tisadi zorunluluk zincirlerinden kurtularak, yaratıcı po­ tansiyellerini geliştirebilecekleri özgür bir yaş ama sahip olabilir. Bu, Marx'ın komünizm tasavvuruydu. Bü tün bunlar kap italizm i n yükselişi n i n mutlak olarak iyi olduğu anlamına ge lmez İnsanın kurtuluşu çok daha .



az kan, ter ve gözyaşı olmadan gerçekleşebilseydi daha iyi olurdu. Bu anlamda, Marx'ın ta rih teorisi "teoloji.k" değil­ dir. Teoloj ik bir teoriye göre, tarihin her aşaması acıma-



Mar� Nederı Hoklrydr 1 1 77



sızca daha önce olan



bitenlerden doğar.



Sürecin her aşa ­



ması kendi başına gereklidir ve diğer aşamalarla birlikte belli bir amacı gerçekleşt irmek bakımından zorunludur.



O amacın kendisi zaten ka çınılmazdır ve bütün sürecin gizli din amiği işlevini gö rür. Bu söylernde hiçbir şey dışa­ rıda bırakılamaz ve ne kadar zararlı ya da olumsuz olursa olsun, her şey bütünün iyiliğine katkıda bulunur.



Bu,



Marksizmin



öğretti ği bir şey değildir. D ah a iyi bir



gelecek için kapitalizmden yararlanılabileceğini söyle­ mek, onun bu nedenle var olduğunu



ima



etmez. Ne de



sosyalizmin zor unlu olarak bundan çıkacağı anlamına gelir. Kapitalizmin suçları, sosyalizmin gelmesiyle ak­ lanmaz. Kapit alizmin doğmak zorunda olduğu da i ddia edilmemektedir. Üretim biçimleri zorunlu olarak ortaya



çıkmaz. Sanki bir tür i çsel m antıkla bunlar bütün önceki aşamalara bağlanmış değildir. Sürecin hiçbir aşaması, di­ ğerlerinin yararına var olmaz. B olşeviklerde olduğu gibi aşamaları atlamak mümkündür. Ve sonuç hiçbir şekil­ de garanti edilmiş değildir. Marx'a göre tarih, belirli bir doğrultuda hareket etmemekted ir. Kapitalizm, sosyalizmi kurmak için kullanılabilir ama bütün tarihsel sürecin giz­ lice bu amaç için çalıştığın ı düşünmek anlamsızd ır. Modern kapitalist dönem kuşku götürmez yararlar da getirmi ştir. Anesteziden, ceza refo r mlarına, sağlık işlerin­ den ifade özgürlüğüne kadar pek çok çehresi vardır; basit­ çe sosyalist gelec ekte bir biçimde yararlanabilecek olduğu için değil, bunlar kendi başlarına değerlidir. Ama bu, sis­ temin en sonunda temize çıkarıldığı anl a m ı na gelmez. Sı-



78



1



Terry Eagle ıoıı



nıflı



toplum sonunda s osyal i z m l e



sonuç



sonuçlansa



bi le, mutlu



iç in in s anlığın öde diğ i bedelin çok yüksek olduğu­



nu idd i a



etmek mümkün. G e ç miş e



d ön üp sınıf-tarihinde yaşanan onca acının haklı gösterilebilmesi için sosyalist bir dünyanın ne kadar ya şam as ı ve ne denli güçlü bi r bi­ ç imd e yeşermesi



ge rek i r? Böyle bi r şey Auschwitz'i haklı gösterebilir mi? Marksist felsefeci Max Ho rkh e imer "Ta­ rihi n rota s ı bireyl eri n acısının ve se faletinin ortasından ,



geçer. Bu iki olgu arasında bir dizi açıklayı cı i lişki vardır ama anlamlı bir h aklı ç ı karma bulunamaz'' demiştir. 1 3 Marksizm genellikl e dü nya nı n traj i k



bir düşü olarak görülmez. Son perde olan komünizmdeki iyimse rl i k ise aşırıdır. Ancak trajik gerilimi değerlendirememek, onun kar m aş ı k derinliğinden çok şeyi kaçırmak a n lamın a ge­ lir. Marksist



anlatı, kötü



sonuçlanmak anlamınd;ı t r aj ik



deği ldir. Ama b i r hikayen in trajik olma sı için kötü so - , nuçlan rnası gerekmez. Erkekler ve kadınlar s o nuç t a po­ tansiyellerini iyi ku l la n maktan hoşnut olsala r bile, bunu n için atalarının cehennemden g eçm ek zorunda kalmaları traj iktir Ve yarı yolda düşüp kalan pek çok insan kendini .



gerçekleşticememiş olacak ve hatırlanmayacak.



Ed e bi ola­



y eniden canlandınlanlar dışmda, hezimete uğr ayan m i lyonlarca insanı h i çbir zaman telafi edemeyiz. M a rx ı n tarih teorisi tam da bu aç ı dan trajiktir. A ij a z Ahmad'in çok iyi yakaladığı gibi söz konusu olan niteliktir. Bu noktaya Marx'ın köyl ülüğ ün yıkılışı konurak



'



\ 3 Aktaran Jl...lfred Sc.hmidl, The



Cmıcept of Nature in Marx (l..ond­ ra, l 97 l), s. .36. [ Marx'ta Doğa Kavramı !



Mar� Neoefi Hr:ıklfYdl?



J



sundaki fikirlerinden bahsederke n parmak basınıştır ama



çalışması nda bu meselenin daha gen i ş bir uygularnası gö­ r ül ü r Şöyle yazar burada: "Muazzam bir kopuş ve tel afi edi le m e z k ayıpl a r ne yeni nin, ne de eskinin ol u ml andığı .



,



ahlaki bir açmaz; m ağdu run bir zamanlar do ğru düzgün ve kusurlu olduğunun farkmda o l ma aynı zamanda zafer ,



ve ye n i lgi tarihinin gerçekten maddi üretim tarihi ol d u ğunu teşhis etme ve sonunda bu acımasız tarihten iyi bir şeyin de doğabileceğine dair hafif bir u mut ışı ğı duygusu vardır."14 Tr aj ed id e umudun olmaması zo run l u değildir. Daha ziyade, s öylen m e k istenen şey, dehşete kap ılm ış bi r suratla, ko rkuyla ve titreyerek iletilir. Son olar ak bir nokta daha var. Marx'ın, sosyalizm için kapitalizmin vazgeçilmez olduğunu varsaydı ğ ım gö rd ük Ama bu d oğr u mudur? Üretim güçleri çok d ü ş ük seviye­ lerd e n mümkün olduğunca demokratik sos yal is t değer­ lere uygu n b içi md e geliştirilirse ne olur? Bu son derece güç bir görev olacaktır. Ama ka b ac a bu, Bo lşe v ik Rusya d a ­



.



,



'



bazı sol muhalefet üye l eri n in



görüşüydü; bu proje başarı­ sız olmakl a birlikte, o koşul l ard a bun un doğr u bir strateji olduğu kuvvetle savunulabilir. Her neyse ya kapitalizm hiç olmasaydı? İnsanlık, Marx'ın en kıymetli beklentiler



dediği maddi refa h ı yaratıcı i nsa n güçlerini, küresel il e ­ ,



tişimi, ka der in i tayin hakkım, kişi s e l özgürlükleri, muh­ teşem bir kültürü vb. geliştirecek daha az acımasız b ir yol 14 Aijaz Ahmad, In 'flıeory Classes, Nııtions, s. 228.



(Teoride Sınıf.



Liwratures



Ulus, Edebiyat ]ameson., Salman



(Londra,l 992),



Rüşdi, Edward



Sııid Eleştirisi, çev. Ahmet Fethi, Alan Yay ıncılık. 1 995. )



79



80



1



Terry Eagleton



bulamaz m ıyd ı? Alternatif bir tarih Raph ael ve Shakespe­



are il e e ş değe rd e



dahiler ortaya çıkaramaz m ıyd ı ? İnsan,



Eski Yu n an , Mısır, Çin, Hindistan, Mezopotamya ve b aşka yerl e rd e gelişen sanatları ve bilimler i düşünüyor. Kapita­ list modernite gerçekten



gerekli m iyd i? Modern bilim ve



in sa n özgürlüğünün değe ri, kabile toplumlarındaki ma­ nevi değerlerle nasıl karşılaştırılabilir? D emokrasiyi, so y­ kırımla birlikte teraziye vurursak ne olur? Sorun, akademik olmaktan daha fazlası olabilir. Az sa­



yıd a insanla birlikte



n üklee r yıkım ya da



laketten kurtulduğumuzu



ve sıfırdan



çevresel bir



fe ­



uygarlığı inşa etme



ürkütücü görevine giriştiğimizi varsayalım_ Yıkımların nedenlerini b i l diğimize göre bu kez sosyalist yolu mekle da h a makul davranmış olmaz mıyız?



dene­



DÖRT



Marksizm rüyadıı göriilen şiddetin



�ıcımn,



müke m m el



bir



ya



bir ütopyadır. Zorlukların,



da



toplumun



çatışmaların miimkün



olmlidığı olacağına



irıarııyor. Komünist sistemde çekişm e bencillik. sahip ,



olm a



Isteği, rekabet ya da eş.itsizlik olmayacaktır.



Hiç



kimse ba şkas ın ı n üsti.i ya da as t ı olm ayacaktır. Kimse çr:ı lışmayacak, in sa n la r birbiriyle tam b i r uyu m içirıde yaşaya cak ve mallar soruuı biçimde a k a caktır. Bu



şaşırtıcı derece d e saf b �ıkı ş açısı, insan dolasına s afça i n an ma k ta n kayna k/ an m ak ta dı r 1manı n ahtaksızlıgı .



bas itçe b Jr kenara itllmi1tir. B izim doğn l olarak bençi/,



a çgöz lii saldırgan ve re lc a b ıt ç i yaratılda r olduğu muz ,



ve h içbir s osy al m i.ihtndislltln b u n u dekiJtiremeyeceği olgusu görmezden geli n m iştir. Ma rx'ın geleceğe a i t



snf



r€iyası b i r b i.i t i.i n ola rak o n u n politJkas ı n ı n a bes



gerçıkdış ılıkın ı yr:m sı t ı r.



halA. yol ujraşmaya



"Yani sizin bu Marksis t ütopyanızda lar ı olabileı:ek mi?" Bu, Marksistlerin



kaza­ ahşık



olduğu alaycı bir s orgulam a türü dür. Aslında bu soru, Marksist yan Llsama lardan ziyade yorumcunun cehal etini göstermekted ir.



Çünkü e�er ütopya.



mükemmel



toplum



82



l Terry Eagletorı dem e ks e , o za ma n "Marksist ütopya" ifades i birbiriyle çe­ lişen sözcüklerdir. Gerçekte



"



sözcüğünün



ü topya



"



Marksist



gelenekte



çok daha ilg i çekici kullanımları vardır. 1 İngiliz devrim ­ c i Marks i stl e ri n i n en ön emlile ri n den biri olan William Morris, ütopyanın u n utu lm az eserlerinden News from



Nowh e re d e , (Gelecekten Anılar, Ayr ıntı Yay ı n l arı, 2002) '



ütopyayla ilgili neredeyse bütün eserlerden farklı olarak,



ayrıntılı bi çim de siyasi değişim sü recinin nasıl o rtaya çı­ kabileceğini anlatmıştır. Ama bu sözcüğün günlük dilde kullanımına ge l ince acıların, ölümlerin, kayıpların, başa­ ,



rısızlıkların, çöküntülerin, çelişki leri n hatta çalışman ı n ,



olmadığı bir geleceğe Marx zerre ka dar ilgi gös t e rm e m iş ­ tir. Aslında o, gelecekte fazl a il gi l i de değildi. Kitaplar ına



il işkin dile düşen bir ol gu da sosyalist ya da komü nist bir topl u m un neye benzeyeceğine ilişkin ayrıntılı ·biçi m de çok az şey söyl emiş olmasıdır. D olayıs ıyla eleştirmenleri onu affedilemez bir belirsizl ikle su çlayabilirler ama bunu yaparken aynı zamanda ayr ı nt ı lı üto pik p l an l a r yapmak­



la suçlayamazlar. Gelecekle vadeli işlemler y apan Mark­ sizm



değil, kapitalizmdir.



Alman



İdeolojisi'nde ge rçe ği n "



kendisini ayarlaması gereken bir ideal" ol arak komünizm fikri ni reddederek "şimdiki düzeni kal dıran gerçek bir ha­ reket" olduğunu söyle r 2 .



1



Bu sözçüğün



daha



olumlu



anlamları üstüne yapılan çok güzel ça l ış­



ınalardan birisi için bkz. Frcdric Jaıneson, Archaeologies of the Future



(Londra 2005). [Geleceğin Arkeolojileril ,



2



Marx ve Engels,



The Germatı ldeology (londra, 1974).



Mrırx Ne