MEB İslam Ansiklopedisi 5/1 [5/1] [PDF]

Citation preview

İSLÂM ÂLEMİ İH, C O Ğ R A F Y A , E T N O G R A F Y A VE B İ Y O G R A F Y A LÜGATİ



MİLLf EĞİTİM BAKANLIĞININ KARARI ÜZERİNE İs t a n b u l



ü n iv e r s it e s i e d e b iy a t f a k ü l t e s in d e



KURULAN BİR HEYET TARAFINDAN L E Y D E N T A B 'İ



ESA S TUTU LARAK



T E LİF , T Â D İL , İK M Â L ve T ER CÜ M E SÛ R E T İ İLE



NEŞREDİLMİŞTİR



5 .



C



İ L



T



1.



K



I S



İ M



DEVLET KİTAPLARI



MİLLİ EĞİTİM BASIMEVİ İSTANBUL 1987



H A ’ . [ Bk. HÂ.] H A ’. [ B k . HÂ.] . H A *. [ Bk. HÂ.] - ' H Â . H A ', a r a p a l f a b e s i n i n 26. h a r ­ f i o l u p , ebced hesabında 5 rakam ına d e . lâ iet eder. L âtin alfabesin in h harfine muâ­ dildir. Bu h a rf bütün arap leh çelerin d e İlk hâli le kalm ıştır, yalnız m altızcada d eğişerek, ka m za e y a h olm uştur. M üenneslik e k i olarak, kelinenin sonuna ek len d iği ( ha a l - i a n ı ş ) v e i e lâffu z edild iği zam an, ta harfinin iki üst -oktasını alır. H a k ik a tte bu y a z ış şekli müenyslik eki olan -at ’in du rak hâlinde -ah te lâ ffu z ileceğin i belirtm ek m aksadına m â tu ftu r; cüminde v a s ıl hâllerin de ise, -a f te lâ ffu zu , ( ibrâde olduğu gib i, b â k î ka lm ıştır. B ununla dber, du rak lard a -at ’ten -a k 'e geçiş, arap in in in hâkim olduğu bütün ülkelerde, aynı -manda v â k i olm am ıştır. T elâ ffu zu n y a z ılış aklı üzerine k a t'î bir te 's ir icrâ etm iş olduğu ,ag rib m em leketlerinde bu k e y fiy e t şark n em k etlerin de olduğundan d ah a erken v âk i olmuş■r ( bk. N öldeke, B eitr. za r sem . S p ra ch w is¡sah af t, s. 1 0 ) ; bunun içindir k i, fa rs la r arap silm elerinin bir k ısm ın ı-at te lâ ffu zu ile aim ışlar-r. A s ıl arap lisanında ise, bu k h arfin in , sonrarı bütün leh çelerd e zâil olduğu için, im lâda levcû d iyeti a rtık sâdece ta rih î bir d eğeri hâizd ir. H Â . H A ’, a r a p a l f a b e s i n i n 6. h a r f i j l u p , ebced hesab ınd a 8 rakam ın a d elâlet eder. S âm î lisan lara hâs olan derinden bir g ır t ­ lak sesi ile, hem en-hem en 'a y n [ b. bk,] harfinin s a d â sız telâffu zu n a y ak ın bir ta rzd a te lâ ffu z ed ilir ; zâten ayn harfin in s a d a lılığ ın ı k a y b e ttiğ i leh çelerd e bu h arf ha 'y a in kılâp etm iştir. M sl. m ısır lehçelerin d e, benzeşm e seb eb i ile ( arba'U a'şar yerin e arbah iâşer g ib i) , m altızcad a k e ­ lim e son larında dâim â böyle o lm ak tad ır („g ö z ­ y a ş la rı" dem ek olan d um u y erin e dum ülf g ib i ). Bu sesin m âhiyeti h akkın da yap ılm ış olan a ra ş­ tırm alar, buna y ak ın olan 'a y n sesinin m âhiyeti h a k kın d a y a p ılm ış olan



araştırm alard an d a h a



k a t’î n etice verm iş değild ir. B una dâir m u h te­ lif fikirlerin m ünakaşası için bk. E . M attsson , E tu d es p h o n o lo g içu es su r îe d ialecte arabe vu lg a ire d e B ey ro u th ( U p sala, 191 o ) , s. 41 v .d d . — A r a b is ta n 'ın cenubunda bu ses hâ' se ­ sine y a k la şır. K e za farsla r ile tü rk le r de, arapçadan alınm ış kelim elerde, {ı 'l a n ek se riy e tle k gib i te lâ ffu z ederler. M u h telif A fr ik a adların da, msl. H a u sa ka b ilesin in ism inin im lâsında g ö rü ­ len ha harfi, sâdece bir y a z ış şekli itiyadın dan dır ; y o k sa te lâ ffu z bakım ın dan , bunlar h ’den ba şka bir_şey d eğild ir. ( H . Ba UER.) H A . H A ’, a r a p a l f a b e s i n i n 7. h a r ­ f i o l u p , ebced hesabında 600 rakam ına d elâ­ let eder. A r a p a lfa b e sin e m ahsus harflerd en d ir ( ha 'd an bir n o k ta ile a y rılır ). A râ m î v e İb­ ran î y azıların d a çede h a v t ’tan kendine m a h su s ber, yazm alard a



ifa ’dan fa rk ı yoktu r. H abeşte frik edilm ek için, harm ’m bir şe k li v ard ır. B ununla b era­ bu ik i h a r f s ık -s ık biri d iğ e ­



rinin y erin e ge çm e k te d ir ve yeni habeş le h çe-' lerinde b o ğ a z seslerinin te lâ ffu z fark la rı pek h a fiftir v e h a ttâ h iç y o k tu r. M inâ’î ve s â b i’î dillerinde ha h arfi, ha ’dan p ek h a fif a y rılık g ö steren bir ışâretle te frik ed ilir. Â s û r î y a z ı­ sınd a ha 'y a te k a b ü l eden se s u m um iyetle b o ­ ğ a z seslerind en a yrı gö sterilir. Bibliyografya'. S âm î dillerin mu­ k a ye seli gram erleri ( W rig h t, Zim m ern, B ro ­ ckelm ann, C o b en v .b .) ; A . S ch aad e, S ib a •waihi's L a u tle h r e (L eid en , 1 9 1 1 ), s. 19, n ot 48. H A B A R . [ Bk. HABER.] H A B A T [ B k. h a b a t .] H A B A T . A L -H A B A T , cenubî A r a b is t a n ’da, mübarek m akam lara verilen isim­ d i r ; b ir v elîn in siyâ n eti a ltın d a bulunan ve e k se riy a o velînin k a b rin i ih tiva eden böyle ye rle r bir sığ m a k te şk il eder. Bu m übarek m a­ kam lara sığ ın a n la ra dokunulm az ve onlar ö l­ dürülm ez. H a b a ia fiili cen ûb î A ra b is ta n le h ç e ­ sin d e



„d u rd u rm ak“ v.e „tu tm a k " m ânalarına g e lir. C e n û b î A ra b is ta n ’ın en m ühim habat '1



4.



..



' H A B E Ş -E Y A LE T İ.



cudu on bin n efere b â lig oldu. Ö zd em ir P a ­ ş a S ü v e y ş 'te n gem iler ile S a v â k in e geçerek; ilk in o r a y ı ele g e çirip , b ir kaym akam ın idare;sine te v d i e ttik te n sonra, karad an h a re k e te de­ vam ile -sahilleri, M u şavva' şehrine k a d a r boydau-bo ya fcth e tm iştir. H ab eşistan ’ın K ir ild e ­ niz sah ilin d e iskelesi olan M uşavva' ’ı ö z d e m ir P aşa, bnndan so n ra ki fü tu h a tı için, b ir ü s hâ­ line getirm iş ve oradan hareketle e v v elâ ( D eb aroa ) beld esin i alm ış, sonra „h ab eşin mak a rr-ı hüküm eti olan ( B u n d iy e î) şeh ri ü zerine v a rıp , şeh r-i m ezkûru dahi k â ffe-i mül­ h a k a t ve in h ası ile za p t ve te s h ir edip, m ahal-i m ezkûrda hukûm et-i osm aniyeyi te şk il eyled i" ( a l-H â cc A h m e d R âşid, m iralay âzâ-i m eclis-i h assa, T â r ik -i Yaman va Ş a n a , İstanbul, 1291, I, 287— 2 9 1 ). A y n ı m üellif „Ö zd em ir P a ş a ’nın H a b e ş 't e feth-ile ta h t-ı hukûm et-i se n iy y ey e a l­ d ığ ı bilâd ın v ü s 'a t ve m ıkdarı an cak (k e n d is i­ nin yan ın da b u lu n a n ) askerin m u hafaza ed eb i­ le c e ğ i k a d ar m ahalden ib a re t" olduğunu k a y d ­ e ttik te n



son ra



„im dad gönderilm ek lâzım g e l­



se idi, H abeşistan ’1 bütün-bütün k a b za -i te sh ire " alm ak mümkün olacak tı m u tâleasını serdetm ektedir. „M a k arr-ı hüküm et ittih a z e y le d iğ i Bund iye şeh rin d e câm i ve m escidler bin a" eylem iş olan Ö zd em ir P a şa 967 ( 1559/1560 ) ’de bu şe­ hirde v e fa t ederek, yin e orad a defnedilm işse de, yerine se rd a r tâ y in edilm iş olan oğlu Osm an P a şa bab asın ın nâşını M uşavva' ’da inşa e ttir­ d iği bir tü rb ey e n ak le tm iştir ( Ç u tb al-D in alM ak k i ’y e gö re, Ö zdem ir P a şa 969 = 1561/1562 'de ö lm ü ştü r). Ö zd em ir-o ğlu O sm an P a şa h a k ­ kın da, bir çok ka yn a klard a n istifâ d e ederek, d ik k a te şâyân b ir seri m akale neşretm iş olan A b d u rrah m an Ş eref B ey ( T O E M , nr. 21— 25 ), O sm an P a şa "nın habeş b e y le rb e y liğ in d e 7 se ­ ne kalm ış ve tü rk H âkim iyeti a ltın a yeni g ir ­ m iş olan bu to p rakların — g e re k c o ğ ra fî du­ rum , g e re k D a n a k il kabilelerin in m ütem âdi te ­ câv ü z ve yağm aları ve b ir ta ra fta n da habeş üm erâsının tü rk le r eline g eçen y e rle ri g e ri al­ m ak için g ir iş tik le r i



h a re k e tle r



ve



hücum lar



seb eb i ile — dâim i te h lik e a ltın d a bulunm asına rağm en , bütün m ü şkilleri yen erek, hem H a b e ş e y â le ti ile M ısır 'ın irtibatın ı m u h afaza etm eğe, hem d e „teb e an ın za ra r v e teaddid en v ik a y e ­ sine . . . ih tim am eylem iş ve m u vaffak d a h i ol­ m uş" olduğun u k a yd etm ekted ir, ö z d e m ir-o ğ lu O sm an P a şa 16 s a fe r 975 (2 2 a ğ u sto s 1567 ) 'te azled ilm iştir. A b d u rrah m an Ş e r e f B e y bu azlin seb eb i h akkın da kendi is tifâ d e e ttiğ i k a y ­ n ak la rd a m alûm at bulam am ış olduğunu bild ire­ rek , k e y fiy e tin S u lta n Süleym an ’ın v e fa tı ü ze ­ rine v âk i olan sa lta n a t d e ğ işik liğ i ile alâkalı olm asını m uhtem el görm ekted ir. O sm an P aşa 'nın in fisâlin den sonra, h abeş ahvâli hakkında



p e k ehem m iyetsiz h âd iseler ile b âzı p a şa ların isim lerinden b a şk a b ir şe y bilin m em ekted ir; msl. 1600 y ılın a do ğru H u d averd i, 16,00 ’ün ilk y a ­ rısın d a A y d ın , 1650 ’de İbrahim , 1 6 5 5 'e doğru M u sta fa ve 1 6 7 3 'te F o rta eı A h m e d P a ş a ’1ar. H u d a verd i P a şa ’nın y u k a rıd a H a b eşista n mad-, d esınd e 1 5 8 9 ’da A r k ik i civa rın d a S a rş a Deng e l ta ra fın d a n m ağlûp ed ild iği v e m uharebe­ de v e fa t e ttiğ i b ild irilen K a d â v e rt olm ası ih ­ tim âli v a rs a da, S ic ill- i o s m â n î’ de „o rad a olup, habeş b e y le rb e y isi ve 998 (15 8 9 / 15 9 0 ) ’de R e­ van b e y le rb e y isi ve 1003 ’te K a rs , 1005 ’te B os­ na b ey lerb ey isi olup, 1006 ( 1597/1598 ) 'da azl­ edilm iş ve bâdeh û fe v t olm uş" d iy e ta v s if edilen H u daverdi P a ş a ’nın 1589/1590'd a R evan b e y le rb e y liğ in d e bulunm uş olm ası zih n e te ­ redd üt verm ektedir. M uh arebede ölmek g ib i mühim bir hâdisenin S ic ill- i o s m a n î’ de ihm âl edilm iş olm ası da müm kün „ görülm em ektedir. Bu hâle göre, ya K a d â v e rt ’in b a şka bir kim se olm ası, y a h u t ik i m enbadaki tarih lerd en b irin ­ de h atâ edilm iş bulunm ası ak la gelm ektedir. H e r hâlde X V III. asırd an itibaren , bir ta ra ftan d a h ilî ga ileler, d iğ er ta ra fta n A v r u p a 'd a k i to p ra k la r üzerinde devam lı harp ler y ü z ü n d e n ,, O sm anlı im p arato rlu k id aresi H a b eş eyâletin i Iıem en-hem en tam âm iyle k e n d i hâlin e bırakm ış, zâten K ızıld en izin obur y akasın d a İktisâdi k ıy ­ meti pek a z b ir sâh ıld e k a ra rsız bir v a z iy e tte bulunan bu ye rle r ile p e k alâkalan m am ış g ö ­ rünm ektedir. Bununla beraber, X IX . a sır b a ş­ ların a ( yân i o havâlinin m üm taz M ısır v ilây e ­ tine b a ğ la n m a s ın a ) k a d a r Y em en ve H a b e ş e y â le tle ri isim lerine, dâim â b irlik te olarak, bâzı resm i v esik ala rd a rastgelin m ekted ir. H a b e ş e y â le ti h a k k ın d a osm anlı t e ’Iifâtı için­ de b e lli-b a şlı bir k a yn a k m ev cu t olm am akla beraber, T o p k a p ısa ra y ı m üzesi arşivin de m ühim v e sik a la r bu lu nd uğu T ü r k iy e cu m h u riy eti ma­ a r if v e k illiğ i T o p k a p ısa ra y ı m ü zesi a r şiv k ıla ­ v u zu , II. fasikü ld e (İsta n b u l, 1940, s. 177 / g ö ­ rü lm ektedir. B u v esik ala r şu n la rd ır: 1. H ab eş d iya rın ın f e t h in e d â ir a r iz a , N . E. 34.62, A , X V I ; 2. H a b eş m ü lkü n d en M eh m ed I V . 'e g elen nâm e, N . E . 1 1 977, T . 1650 ( 10 6 0 ); 3. H a b eş beyle r b e ğ i İb ra h im P a şa ’ nın h em en h a r e k e ti h a k ­ k ınd a b uyu ruldu , N . E . 5614, T . 1 6 5 0 (10 6 0 ); 4. H a b eş d â rü lh a rb i h a rita sı, N . E . 9415, A . X V III. ( A . B.) E r i t r e a. Y u k a rıd a da işa re t e d ild iği gib i, S u d a n 'ın M ısır 'dan ayrılm a sı ü zerin e, şah itlere yerleşm eğe başlayan ita ly a n la r 1885 ’te M u şavva'’1 zap ted erek, k ısa bir m üddet için d e bütün sâhili h â k im iyetleri a ltın a geçirm işlerdir, 1889 ’dan itibaren, italyan lar, e sk i ro m alıların K ızıld en ize v erd ikleri E ry th ra e u m M are ’y e izâ fe tle , bu yeni m ü stem lekelerin e E ritrea adını verm işlerdir.



HABEŞ-EYÂLETt. E ritre a ’ nın a h â lisi gö çeb e, y a r ı g ö çe b e ve yerleşik k a b ilelerd en m ürekkeptir. B â zı h â ller­ de ayn ı kabilen in b ir kısm ı gö çe b e , b a şk a b ir kısm ı yarı gö çeb e olarak y a ş a d ığ ı hâlde, üçüncü b ir k ısm ı y e rle şik olab ilir. U m ûm î b ir an’aneye gö re, p ek eskid en beri E ritre a ’y a, b irbiri ardı sıra, 8 kavim yerleşm iştir ; fa k a t bunların menşeHerine ve b ân gi sıra ile y e rle ştik lerin e dâir, hiç b ir sarih ve doğru b ilg i yoktur. Bu an’aneden istid lâ l edilm ek lâzım ge ld iğ in e gö re, E r itr e a 'd a dâim â b ir çok kavim ler yaşam ış ve y e rle şik hâlinden ve ço b a n lık h a y a tın d a n ç ift­ ç ilik h a y atın a geçm ek su re ti ile, derin istih â lelere u ğra m ıştır. N isb eten en sâkin g e çen de­ v irler iç in , hâl böyledir. H arp zam anların da ahâlinin bu a h v âl d o layısı ile d ağılm aları n eti­ cesind e, vu k u a g e le n ayrılm a lar, a sırla rca devam ederdi ; b a şk a yerlerd ek i enkaz v e b a râbeler ü stü n de, y a v a ş-y a v a ş b ir ta k ım yen i m erkezler vücude g e lir ve bu m erkezler, tedricen , d ah a evvelden m evcut olup da a z-ç o k sâ b it k a la b il­ m iş m eskûn m a h a lle r ile b irleşird i. E r it r e a ’nın bugünkü ahâlisinin b ü yü k b ir k ısm ı h â m î ırkın dan dır. M ısır m eden iyeti d ev­ rinde ve y ak ın zam ana k a d a r İtaly a m üstem ­ lekelerini te ş k il eden arazinin b ir çok y e rle ­ rin de h er hâlde kavm î v a sıfla rın ı h â lis bir su ­ re tte m u h afaza etm iş bulunm ası ic â p eden bu ahâli, y u k arıd a kayd ed ilen seb ep lerd en do layı, h a yli d e ğişik lik le re u ğram ıştır. H e r hâlde halk arasın da eskiden beri dolaman 8 k avim te lâ k k isi, bugün âlim ler ta ra fın d a n , ı o y a h u t 15 ve h a ttâ d aha ziy â d e y e ç ık arılm ıştır. İste r ayn ı asıtdan, is te r ba şk a -b aşk a asıllardan gelm iş olsunlar, bugün m u hakkak olan cih et şudur ki, bu k a ­ vim ler dil ve âd et itib arı ile,



birbirinden



fark lıd ırla r. E n ehem m iyetli unsur, y a y la la rd a



çok



y aşay a n



h abeşlerd ir ki, hududun öte ta ra fın d a H a b e ­ şista n 'd a yaşayan T ig rin a lıla rm a yn ıd ır. M üs­



s



K ö y le rd e oturan d iğ er iki y e rle ş ik kavim K u n am ala r { 1 3 .0 0 0 'den bir az f a z la ) ve B aria la r ( 7.000 ) 'd ır. A n ’aneye gö re, bu k avim ler, hâm î olup, m üstem lekede bulunan kavim lerin en e s­ kilerin d en d ir. S u d a n lılar ile a z-ç o k k a rışm ış­ lard ır. H a b e şle r k o p t m ezhebinden b ıristiy a n oldukları hâlde, K u n a m a lar ve B aria la r p u tp e ­ re sttirler. E ritre a 'n ın d iğ e r kavim ler!, e k se riy e t -itibâ­ r ı ile, gö çeb e ve çoban olup, b ü yük bir k ısm ı m üslüm andır. E n ehem m iyetlilerind en biri, baş­ k a ka vim lerin birb irlerin e k arışm aların dan vü ­ cude gelen B an i ‘A m r *lerdir; h ayvan y e tiş tir­ m ekle iş tig â l ederler v e d a ğ ile deniz arasın da do laşırlar. U m um iyet itib ârı ile B eca dili ile k o ­ nuşurlar ve ta k rib en 40.000 n üfusları v ard ır. O n ­ lardan son ra, Bani ‘A m r ile den iz arasın da yaşay a n H a b a b la r v e ban lara b e n ze r k avim ler g e lir ki, n üfusların ın yekûnu ta k rib en 24.000 'dir. B u n lar g ö çe b e çob a n lard ır v e T ig r e dili ile kon uşurlar. B unlardan son ra M ensa, M ârıa y a h u t M area, S a b d e ra t, T orh a, H asu , D an â kil, D a h a la k i, E n g a n a v .b . g e lir k i, hep si h a b e ş d a ğlıla rın ın neslinden gelm e, g â y e t esk i k avim ­ ler olnp, an cak M ısır kolonları v e denizden g e ­ len yu n an lılar ile te sâ lü p etm işlerdir. Bu züm re içinde, K e re n v âdisin de y a şa y a n B ilen ler d ik ­ k a te şa y a n d ır: bu n lar, k a to lik , k o p t m ezh e­ binden b ıristiy a n v e m üslüm an olarak, 3 'e bö­ lünm üşlerdir ve ö tek iler gib i, s ır f gö çe b e d e ­ ğild irler. B e t T a k u e (4 .0 0 0 ), B eg in a ( 1 .0 0 0 ) ve M en­ sa la r, B ilen ler ile kom şudurlar. A s s a o r ta ( 9.000), M in iferi (5.0 Ö 0) v e H asu ( ı . 5 0 o ) 'l a r çoban lık v e kısm en ç iftç ilik eden gö çeb e m üslüm anlardır. D a n â k il d iy a rı a h â lisi A f a r cinsin dendir ve İtalya 'ya â it to p ra k lard a bunlardan 13.000 k a ­ dar v ard ır. Y u n a n lı ve m ısırlı k o lo n la r ile t e ­ sâlüp etm iş k a b ile le r olsalar g e r e k tir ; ç o ğu g ö çe b e v e hem en h e p si m üslüm andır.



tem lekenin h a b eş ahâlisin in sa y ısı, n o .o o o 'e varm az v e p ed erşâh î e sa s üzerine kurulm uş m ed en iyet v asıfla rın ı arzed er. H e p si ç iftç i ve



A d a la r , m u h telif m enşe'lerden, 2.500 k a d a r bir a h â li ile kısm en m e sk û n d u r; bunlar b a şlıca b a lık avlam ak v e in ci ç ık arm ak la geçin irler.



çoban olan bu ah âli y e rle şik tir, um üm iyet üzere



M u şsa vv a 1 sâ h illerin d e büyücek köylerd e sâm î ırk ta n ro.ooo k a d a r n ü fu s y aşar. E ritre a m üstem lekesinin nüfusu 808.000 k a d a r



birbirine y ak ın v e kü çü k köylerd e y a ş a rla r ki, bu hâl arazinin az m ünbit olm asından ile ri gelm iştir. B u h a b e ş a h â li küm elerinin v a s a ti sa y ısı 125 kişid ir. D ain elli v e M arinelli, kü çük v e p e k k ü çü k köylerin sa y ısın ın çok olm asına rağm en, bilh a ssa İtalyan işg â li n eticesin d e in kişâf eden m erkezlerden s a rf-ı n azar e d ild iği h â ld e b i­ le, nüfusları fa zla olan b âzı m erkezler bulun­ duğuna d ik k a ti celb ed erler. H er hâlde bunlar­ dan b e lk i hiç birinin 1.000 ’den fa zla nüfusu yoktur. E ritrea m üstem lekesine b itişik H a b e şis­ tan v ilâyetlerin de de ayn ı hâlin m üşâhede ed il­ diği anlaşılm aktadır.



olup, bunun 50.000 k a d arı a v r u p a lıd ır ; y erliler, hem en y a n - y a r ıy a olm ak ü zere, m üslüm an v e k o p t m ezhebinde b ıristıy an d ır. M üstem lekede bulunan dinler, ehem m iyet s ı­ rası ile, İslâm ( h a n efî, ş â fi’î, m âliki, h a n b e lî), k o p t m ezh ebi, k a to lik lik , p ro testan , h ıristiy a n ­ lık v e rum o rto d o k s m ezhebi, m u sevîlik ve bu dizm dir. En ziyâ d e yayılm ış olan v e y a y ı­ lan din, islâm iyettir. İtalyan



devrin de



com m issario



hüküm et



y e rli



ve resid en te unvanlı



kavim ler! me m ûrları



HABEŞ-EYÂLETİ — HABEŞİSTAN.



6



..V asıta sı île idare ederdi. Bu m aksatla m üstem ­ le k e to p ra k la rı orta kısım d a 5 kom iserliğe ( com m issariato ) v e hudut boyunda ise, 5 sid e n za 'y a a yrılm ıştır. H u k u kî bakım dan, E ritrea ’d a, 14 m ayıs 1908 ta rih li, k ıra l irâdesi ile m er’iy e t m evkiine kom ılmuş bulunan ceza kanunu cârî idi. M edenî k a ­ nunun neşrine k ad ar, ceza kanununun



ta tb ik i



hususunda, ne İtalyan, ne de hu kuken tanınm ış b ir yab an cı d evletin te b e a sı olm ayıp, m üstem ­ le k ed e d o ğan y a h u t m üstem lekenin b ir k a b îlesin e v e y a ırk ın a m ensup bulunan h er şa h ıs, „m üstem leke te b e a sı“ sa y ılırd ı. K e z a a frik a lı b ir k a ym e y a h u t K ızıld e n iz k ıy ıla rı kavim lerinden b aşk a bir kavm e mensup olup, m üstem ­ le k e id aresin e k a rşı vazifelerin i m untazam an yap an y a h u t yapm ış olan v ey a iki seneden b eri fa s ıla s ız su re tte m üstem lekede ikam et e t ­ miş olan her şa h ıs, „m üstem leke te b e a sı“ add­ edilirdi. A v r u p a m edeniyetine m üm âsil bir m edeniyete m âlik bulunm ayan kavm e menşûp y a b a n cıla r da „m üstem leke teb ea sı g ib i“ m ua­ mele görürdü. Y e rlile r h akkın d a a d liy e işleri, b id a y e t dere­ cesinde, m em leket re isleri, ih tiy a r ve eşraf m eclisleri, v ilâ y e t v e k a b ile reisleri, kadılar île k om iserler ve resid en te ’1ar tarafın d an rü yet olunurdu. B u sonuncular, e v v e lc e k a d ıla r ile m em leket, k a b ile ve v ilâ y e t reisleri tarafın dan b id a y e t d erecesin de b akılm ış olan d âvâları, m ahkem elerin k a z â î sa lâ h iy e tle rin e d â h il bu­ lunan lar m üstesn a olm ak üzere, ikin ci derece­ de de f = is tin a f s u r e tiy le ) rü y e t ederlerdi. İtalyan k anu nları, m ü stem lekeye, ik tisâd ı şa rt­ ların,



hu ku kun , tic a r î m ü n âsebetlerin , ö rf v e



â detlerin ve m em leketin ih tiy açların ın istilzâm e ttiğ i d ğ işik tik ler ile ta tb ik edilirdi. İtalyan hukuku, ayn ı ren kten kavim lerin dinlerine mü­ te a llik b e lli-b a şlı ve e sa slı â d etleri, bâzı ta k vid atla, kab u l etm işti. M üslüm anlar hakkın da, 'ta ly a n kan u n î m evzuatın ın rûhu İle t e ’lif edi­ leb ild iği k ad ar, K u r an ve m u h telif k a b ile ler ia rafın d a n kabul edilm iş bulunan fık ıh huküm■erine y a k la şılırd ı. Bu kaid e, g e re k m edenî, g e ­ rek ceza î hukuk h a kkın d a cârî ise de, b ilh a ssa m edent kanuna ta allû k eden hususlara, evlenm e; bay alım s a tım ), g a za n a { ç o c u ğ a b a k m a ) ve ada ( â d e t ) işlerine ta tb ik edilirdi. [ İkinci dünya harbinde İtalyan ların m ağlû bi­ y e ti üzerine, 1943 ’te m ü ttefik ler nâm ına B ri­ tan ya orduları ta ra fın d a n işg âl edilm iş olan E ri'^ ea m üstem lekesinin s iy â s î v e h u k u k î, ni­ h âî v a ziy e ti İtalya m üstem lekeleri hakkın da verile e k karara m uallak k a lm a k ta d ır]. B i b l i y o g r a f y a ı Q u irin o M aio, L a C o lo n ia E ritr ea ( Turin, 1891 ) ; A . M ıılazZanı, G eografia dalla Ç olon fa E ritrea ( FIo-



ra n sa ) ; D . O d o rizzi, L a D a n ca lia setten trion a le (A s m a ra , 1909) ; A n on ym u s, T re annî in E ritrea (M ila n o , 1901 ), N ic o letti A ltim ari, D a A s s a b a C a ssa la (R o m a , 18 9 9 ) • Penne, P e r V ita lia a frica n a (R o m a , 1 9 0 6 ); G . D ain elli ve O . M arinelli, R is u lfa ti s c ie n tific i d i un viaggio n ella C olon ia E ritrea ( 1 9 1 2 ) ; A . B a ld a c ci, L a colon ie d e



F E r y tré e { B ru ­



x elles, 1 9 1 0 ) ; G . D ain elli v e O . M arinelli, A . M ori, B ib lio g r a fía g e o g rá fic a d e lla C olon ia E ritrea 1891— 1906 ( F lo ra n s a , 1907 ) ; M in istero d e g li A f f a r i E s te r i : R a c co lta d i p u b lic a z io n i c o lo n ia li ita lia n e ( R om a, 19 11 ) ve R a c co lta ca rto g r á fico



(R o m a , 1911 ). ( Á . B a l d a c c i .) H A B E Ş İ S T A N ( arap. H a b a ş ), A f r i k a ’nın şim âl-i şarkîsin de b i r m e m l e k e t i n i s m i ­ d i r ; bu isim „m u h telif k a b ile lerin birleşm e­ sinden teşekkü l eden cem âat“ { kok : h b ş ) m ânasında b ir k elim e olarak izah edilm ek is te ­ nilm iş ise de, daha ziyâd e, g a rb î Y em en ( Tihâm a ) 'd e yaşam ış olm ası m uhtem el bulunan ve sonradan A fr ik a 'y a göçen bir cenubî A r a ­ bistan kabilesin in a d ı olsa g e re k tir. A d u lis ( Zu la ) sah illeri, g e re k K ızıld e n iz ’de a z-çok em niyetle y an aşılm ağa o ld u k ça m üsâit b ir v azi­ y e tte bulunm ası ve g e re k H a b eşista n y a y la sın a ya k ın lığ ı seb eb i ile, cen ub î A ra b is ta n 'd an çıkan m uhacırlar için b ir câzib e m erkezi teşkil e ttiğ . g ib i, P ey ga m b er zam anın da tic â r e t h a y a tı h a y li gelişm iş olan M ekke ile tic a r î m ü n âsebetleri de kolay la ştırıy o rd u . İşte v a ziy e tin bu m ü saitli­ ğin den d o la y ıd ır ki, İslâm dinini kabûl etm iş olan m ekkelilerden b a zıla rı, k u re yşîle rin te lk in ­ lerine k a p ıla ra k , y e n i dinlerinden dönm ek teh ­ likesin e m ârûz kalm am ak için, b iz za t P e y ga m ­ berin re 'y i ile, H a b eşista n 'a h ic re t e ttile r. İslâm m üverrihleri buna b aşka b ir seb ep g ö sterirle r ve a rtık şim di uyd urm a olduğu anlaşılan bir riv a y e ti ilâ ve ederek, H a b e ş:stan 'a ik in ci bir h icretten , Peygam b erin H a b e şista n hüküm da­ rın a bir elçi ile bir nâme gönderm iş olduğun ­ dan bahsederler. H icretin 20. ( 641. ) yılında, b â zıla rın a gö re d a h a sonra, O m a r ’in bu mem­ le k e t sah illerine kü çük bir deniz k u v v eti g ö n ­ derm iş olduğu, fa k a t bu h a reketin m u vaffakiy e tsızlik le n eticelend iği sö ylen ir. Bu devirden sonra a sırla r boyun ca, m üslü­ m anların H ab eşistan ’a n ufuzu, â d etâ h iç dene­ cek k ad ar, az olm uştur ; n itekim İbn H u rdâzbeh, Y â k ü b i, İbn R u sta, M u kadd asi v.b. gibi, e sk i arap c o ğ r a fy a c ıla r ı a sıl H a b e şista n hak­ kın d a bize hem en-hem en h iç bir şe y öğretm em işlerdir. U m um iyetle bunların m alûm atı mem­ leketin p a y ita h tı ded ikleri C arm i şe h ri hakkın daki b ilg ilerin d en ib â re ttir. Bu m âlûm atm menşe ’ini de H vâ rizm i 'nın ( her hâlde B atlam yu s



HABEŞİSTAN. 'un YBCoyg. VGpıyyuou;’inden alınm ış o lm ay a n ) S ü r a t a l-a r z ’ ı, yân i h a life Ma’ mün tarafın d an , ■ 201— 2x0 ( 8 1 6 — 825 ) y ılla r ı arasın da y a p tırıl­ mış olan co ğrafy a h a ritası, te ş k il e tm e k te d ir; H vâ m m i bu büyük G arm i ile bir de ,,habeşlilerin C arm i ’s i“ diye, birbirinden ayrı, iki şehirden bahseder. M aş'ü di { M urüc, P a ris, III, 34 ) H a b eşista n ’da bir çok şe h ir bulunduğunu



1



y a ln ız M a k rizi, 839 (14 3 4 /14 3 5 ) ’da y a zd ığ ı al-Jlm âm bi ahbâr man bi a r z a l-H a b a şa m in m u lü k a l-islâ m a dlı kü çü k eserinde bize, bu d e v letler ile kendi zam anın daki H a b eşista n a h ­ vâli h a k k ın d a m âlûm at verm ektedir. M ak rizi H a b eşista n 'in , b a şlıca şeh ri olup, bu gü n de ayn ı isim le m ârû f Z a y la ' ’in .ism i ile,



söylem ekle beraber, N a câşi nin p a y ita h tı K a bar



Z a y la ‘ adında bir bölgesin d en ( i k l i m ) b a h s­ ed er k i, b u rası y e d i p re n sliğ i ih tiv â e tm ek te



( A n c o b e r ? , A k su m ? = Ç a Iğ û r ? ) ’dan b aşka, h iç bir şe h ir ismi verm em ektedir. Y â k ü t y aln ız bir b a h is içinde C arm i ism ini zikred ip g e ç iy o r ( b k .



idi : A v f â t , D avâro, A râ b a b n i ( A re n ? ), Ş arh â, B â li, D â râ v e k u v v e tli b ir d e v le t olan H ad yâ. B un ların her b iri k e n d i h âkim i ta ra fın d a n idâre



M u cam , I, 29 ) ; eserinde H a b e şista n ’a dâir edilm ekle b eraber, hepsi birden A m h ara su lta ­ ayrıca bir m adde m evcut değild ir. O nun B â z i' nına ( k a ti ) tâ b î bu lu nm akta id iler. A n laşılan adaları ( M u şav va ', M a s iid i, T anbih, s. 330 ve M ak rizi, J425— 1432 sen eleri arasın d a, C am âl T a b a ri, I, 2480 v .d d .,’da a rtık zik ri g e ç e r ) ile . a l-D ın II. ’in k ıs a b ir m üddet için kendi hüküm D a h la k h akkın da y a z d ık la rı da hu h u su sta bir v e nufuzu a ltın a alm ış v e fa k a t siy â sî b ir te ­ fev vu k te'm in edem em iş olduğu Z a y la ' devletin i istisnâ te ş k il ed ecek m âh iyette d eğild ir. İdrisi düşünm üş o lacak tır. E v v e lk i A d a l ’a te k a b ü l H a b e ş is ta n ’ ı d a h a m u fassal su re tte a n la tır ; ■fa k a t s a y d ığ ı şeh irlerd en b â zd a n sa h ild e d ir ve eden a sıl Z a y la ' d e v le ti H a k k a l-D in II. (1365/ „H ab e şista n ’1. ba ştan -b aşa d o la ş tık ta n sonra, N il ’e akan n eh ir“ civarın d a d iye z ik r e ttiğ i üç şehrin , C a n b a y ta ( A d u a ? , R o h a ?), M ark ata ve N a c a ğ a ’ların h ân gi şe h irlere te k a b ü l e ttiğ i h e ­ nüz lâ y ık ı ile tâyin edilem em iştir. İbn S a 'id ( ölm. 12 8 6 ) v e A b u ’I-Fidâ’ ( e s e r i 1 3 2 1 ’de ta m a m la n m ıştır) İ d r is i’den a ld ık la rı m alûm ata bir çok ta fs ilâ t ilâve etm işlerse de, bunların pek azı h a k ik a te te v â fu k etm ektedir. B u m üellifler S a h a rt ( T i g r e ) eyâletin i,. K u rla ( K u o lla ? ) h alkın ı, A h â v ü s ( K v â râ ? A g a u ?) gö lün ü ve K a lğ ü r ve başkaların ı biliyorlar. D im aşki a ltı h a ­ beş kabilesin den bah sed er; bunlardan yaln ız üçü, H a b eşista n 'm b â zı havalisi, yân i A m h a ra , S a ­ h art ve D âm öt (so n ismin büyük G ocam böl­ gesin d en b a şk a bir b ö lgeye d e lâ le t etm esi de m üm kündür) b ö lge le ri o la r a k ,. te şh is edilebilir. İbn a l-V a rd i ( X V . a s ır ) .ve. onun v erd iğ i mâ­ . lûm atı ik tib a s etm iş olan ibn Ş a b ib al-H arrâni ( X IV . a sır ) de M a s 'u d i’den alarak, K a 'b a r ( yazm a nüsha V a tik a n , nr. 286 : K a 'i r ) şeh rin i p a y it a h t olarak zik red iyo rla r. D a h a son raki ..A ra p m üelliflerinde H a b e ş is ta n ’a dâir hemen hiç bir m âlûm at yok. g ib id ir; çünkü bunların c o ğ r a fy a y a



dâir



y azd ık la rı rih la 'lerden, . yâni



• h acc v.b. m ün âsebetler ile y a p ılan se y a h a tle rin h ikâ yesin d en ,.ib aret olduğu için, o d evirde c o ğ ­ ra fy a y a â it az-çok mühim sa y ıla b ile ce k b ir eser .m evcut değild ir.. .



H abeş



hüküm darlarının



M ısır



su lta n ların a



y a zd ık la rı m ektu plar ( b ilh a ssa m etrop o lit v ey a abana istemek- için ) v e bu m ektupların c e v a p ­ l a r ı ,‘ U m a rı'n in a l - T a 'r i f b i ’ l-M u şiM ib a l- ş a r if ’ ine H a b e ş is ta n ’a d â ir bâzı m âlûm at dercetm esin e sâ ik o lm u ştu r; an cak bu m alûm atın y aln ız A d a l 'd ak i m üslüm an d evletlerin e â it olan kısm ı .o ld u k ça



sa h ih tir. -B ü tü n ’ arap



m üelliflerinden



1366 = 13 74 /1375) 'in zam anında A v f â t ( İ f a t ) pren sliğind e zu h û r etm iştir. Bu devletin ilk hü­ küm darı ‘ O m ar V a la şm a ' ( a ş.-yk. 1 2 6 0 ) 'dır. E sk i A d a l d e v le ti ‘ A m d a Ş ey o n ile vu k u a gelen harp lerd e m ahvolm uştur. B ütün bu b ö lgeler H a b eşista n kralın ın hükm ü a ltın d a ise de, d i­ ğ e r pren sler bu hüküm v e nüfuzdan dâim a k u rtu lm a ğa çalışm ışlard ır. XIII. ve X IV . a sırla r bo yun ca h a y li k a la b a lık m üslüm an kütleleri, Ş oa v e B eg am e d r 'e v a rın c a y a k ad ar, H a b e şis­ tan içerilerin e so k u ld u la r; „S ü leym an sü lâle­ sinden“ ilk hüküm dar Y e k u n o A m lâ k ( 1270— 12 8 5 ), sö ylen ild iğin e göre, m üslüm anlara itis a fla r yap tırm ıştır. Bu hâllerin n eticesi olarak, zu hû r eden m uharebeler b ilh a ssa hüküm dar ‘ A m d a Ş ey o n ( 13 14 — 1 3 4 4 ) 'un A d a l hüküm ­ darların a ( Ş ab r al-D in , C am âl a l-D in v.b.) karşı k a za n d ığ ı za fe rle r d o layısı ile m eşhûr olm uştur. Bu harplere ‘A m d a Ş eyo n 'un h a le fle ri N evaya K r e s to s ( 1344— 1372 ), D â v it ( 1382— 1 4 u ), İshâk ( 1 4 1 4 — 1429 ), Z a r’a Y â 'k ö b ( 1 4 3 4 — 1468 ), BaV.da M aryam ( 1468— 14 7 8 ), E sken d er ( 1 478 — 1494 ) v.b. tarafın dan devam ed ild i. B a’eda M ar­ yam , D an âkil ( A fa r ) hüküm darını kendi h ü km ü ­ ne tâb i k ıld ı; bu m üslüman k a b île bugün de K ızıtdeniz ile H a b eşista n y a y la sı arasın d aki ara­ ziy i işg â l etm ektedir. X V I. asrın başın d a H a ­ beşistan 'da İslâm iyet geriled i. İki a sır m üddetle bu h a rp ler um um iyetle H a b eşista n to p ra k ların ın dışın da cereyan etm iş­ ti. 1521 ’de A d a l su lta n ı A b u B a k r b. M uham med ülkesinin idâre m erkezin i H a ra r 'a n akled e­ rek, Ş o a v e H a b eşista n ile d a h a doğrudan d o ğru y a tem as ed ecek v a ziy e te g e ç t i ; çok geçm eden de som alıların reisi A h m e d b. Muham m ed G r in h a re k e te ba şlaya rak , Z a y la tü rk p a şa sı tarafın d an ken d isin e gönderilen p iyâd e



v8



HABEŞİSTAN.



Ve to p çu k u vv etlerin in m ü za h ereti i l e ; H a b e­ şista n ’ı şim al hu du tların a k a d a r istila e tti, bir çok ta h rib a t y a p tı ve h a ttâ m eşhur A k su m k a ­ ted ralin i da y a k tı. 'A ra b F a k ih tarafın dan ( aş.-yk. i S 4 3 ’de y a z ıla n ) bu feth in ta rih i, H ab eşistan ’ın bir çok m ahallerinden bahseden biricik arap ça eserdir. 1544 ’te G rû ö hüküm darı G a lâ v d e v o s ( C la u d e ; 1540— 1559 ) tarafın d an m ağlûp ed ild i ve öldürüldü. Bu hüküm darı da, ISS9 m artınd a, G r â n 'ın h a le fi N ur al-D in inhizâm a u ğ ra ttı ve k a tle tti. İki sene evvel M uşavva' tü rk ler ta ra fın d a n işgal edilm işti. S â h il ey âleti v a lis i, A z m â ç ishâk ’ın yardım ı ile, bu n lar o civa rd a k i şeh irleri ve h a ttâ eyâletin m erkezi D e b a r o a ’y ı za p te ttile r. İshâk, k ıra l S a rş a Deng e l ( 1563— 1597 ) 'e k a rşı isyan edince, tü rkler ile b irle şti, fa k a t A b b a G arim â yan ın daki bü­ y ü k m uharebede ( 1 5 7 8 ) m ağlûp oldu. 15 8 9 'd a S a rş a D e n g el b ey le rb e y i K a d iv e r t (H u d a v e r d i) P a şa 'y i A rk ik o civarın d a m ağlûp e tti ve paça m uharebede öldü. ‘ S a rş a D e n g e l ’ in bu m u va ffa k iye tle ri v e A d a l hükü m darı M uham m ed IV . ’i m ağlûp etm esi (>577 )> b ir ta ra fta n da P o rtekizlilerin yardım ı n etice si o lara k, m üslüm anlar a rtık ne şim alde v e ne d e cen upta H a b eşista n için te h lik e te ş ­ k il etm eyecek h âle dü ştüler. S en n aa r İslâm ü lk esi de k ıral S u sn eo s (S isin n iu s, 1607— 16 3 2) ta ra fın d a n za p ted ild i. 1674 ’te â sîler A d a l em fri T a lh a ’y a H a b e ş is ta n ’a hüküm dar olm asını te k ­ lif e ttile rs e de, em ir bunun a rlık mümkün olam ayacağın ı on lara bildirdi. 1650 y ılın a doğru Sam h ar İslâm d evletin i, A r k ik o naibinin idaresi altın d a kurm uş olan B alav ( B e c a ) k a b ile si hudûd ah âlisin i ik ide-b ird e iz ’ac ed iyorlar, fa ­ k a t H a b e şista n hüküm darlarına k a rşı z a y ıf o l­ du kların ı b iliy o r la r d ı; bunun içindir ki, 1693 'te ( A m e r Kunnu sü lâ lesin d e n ) nâip M ûsa, kıral ,yâsu 1. ’ya gö n d erild iği hâlde, za p te tm iş oldu­ ğu e şy a y ı b iz za t A k su m 'a gö tü rerek, huküm dara teslim etm ek ve a f dilem eğe m ecbur kald ı. Ç o k geçm eden, 1 6 9 7 'd e B ala v 'ların bir em îri d ah a m ağlûp edild i v e 1 7 6 9 'da, R â s M ika’e) zam anında, naibin is tik lâ l hevesleri çar-çabu k bastırıld ı. B ununla beraber, m üslüm anlar, h u su siyle G rân tarafın d an yap ılan istilâlar, H abeşistan, 'a müstum anların girm esi ve bu m em lekette İslâm iye­ t'in yayılm asın a, şü p h esiz, çok yardım etm iştir. ‘ A ra b Faifih ’ten öğren iyo ru z ki, G rân ’m a ç tığ ı harp ler m üslüm anları H ab eşistan ’ın D am beâ, V a^ au o v.b. gibi, tâ o rtaların a u laştırm ış ve orada - îm iler in ,a edilm iştir. Bundan istid lal olunarak, müslü.nan ığı kabul edenlerin yalnız sâ h il ahâlisinden ibaret olm adığı farzed ileb ilir. 16 4 8 'd e Ş au 'â imamı İsma il a i-M u ta v a k k il’in elçileri Goıvdar ’dan p e k y a k ın bir yerde tamâ-



m iyle m üslüm anlar ile



m eskûn



bir



şe h ir



ve



b a şk a ye rle rd e , E n d erta ’da, şâ fi’î m ezhebinde m üslüm anlar ile karşıla şm ışla rd ır. G o n d a r ’da o zam anlar bile m üslüm an m ah alleleri vard ı. F â sila d a la r ( 1632— 1667 ) d evrin 'n ta fs ilâ tlı vekayin âm eleri m evcu t olm am ası te e ssü fe şa y a n ­ d ır ; bununla beraber, 1668 ’de k ıra l Y o h a n n es I. ta ra fın d a n d â v e t edilen bir d in î m eclisin m üslüm anların h ıristiy an lar ile bir arada ikam et etm elerin i m en’e ttiğ in i b iliy o ru z ; bu em ir 1678 ’de yenilendi ve bundan da m em lekette müslü m anlarm h a y li k a la b a lık old u kla rı anlaşılır, X V III. a sırd a İslâm iyet asıl H a b e şista n ’ın cenûb-i şarkîsin d e ve Ş o a 'nın şim alinde G alla k a b ile le ri a rasın d a y a y ıld ı; K r a p f ( R eisen , I, 1 0 6 ) 'a göre, V o llo la r, D eb elo a dlı bir arap tarafın dan , m üslüm an edilm işlerdir. R ü ppel islâm iyetin 1830 sırala rın d a H a b e ş is ta n ’da çek ileriled iğin i te ’min e d iy o r ; filh a k ik a H ab eşistan 'ın şim alinde T ig re dili konuşan ve d a h a XIX, a sır b aşın d a H ıristiyan olan k a b ile lerin hepsi ( H abâb, T am ariân , T a k le s '1e r v.b . g ib i ) v eya bü yük bir kısm ı ( M ensa '1ar v.b. g i b i ) şim di m üslüm andır. Ş u c ih e ti k a yd e tm e k lâzım d ır k i, H a b eşis­ ta n ’da İslâm iyet, b ilv a sıta olarak, tic â r e t mü­ nâsebetlerin den him aye görm ü ştür ; zîrâ esk i­ den b eri b u ü lk ey e gireb ilm ek için hep m üs­ lüm anlar ile m eskûn m em leketlerden geçm ek icâp e d iy o r d u ; bu hâlden d o layı bu ralarda ti­ caret hem en m ünhasıran m üslüm anların el'n d e bulunuyordu ; m üslüm anların H a b eşista n 'da ço ­ ğa lm a ları, se rv e t sa h ib i olm aları ve n ufuz k a ­ zanm aları b a şlıca bundan ileri geliyord u . 1830 ’dan 1 8 5 5 'e ka d ar B egam ed r 'de büyük nufuzu olan E c u -G a lla ( G j g s â ) ’ların re isi ‘A l i , kendisi h ıristîy an olduğu hâlde, m üslüm anları him aye e ttiğ in d en , lıab eçliler arasın d a m em nuniyetsiz­ lik uyan dırıyord u. Bu hâl m üslüm anlara düşman olan T ev o d ro s ( T h eo d o ro s ; 18 55— 1868 ) z a ­ m anında bir aksülam ele seb ep o ld u ; aksü lam el 1830— 2840 y ılla rı arasın da, H a b eşista n 'ın şim a­ linde b â zı e y â le tle ri ( H a llen ga, A lğ e d e n , S ab d erâ t v. b. ) işg âl e d erek , orala rd a İslâm iyet! yaya n m ısırlılara k a rşı a çıla n h a rp le r ile son hadd in e erişti. 18 6 4 'te M u şavva' M ısır h id iviy e tin e g e ç t i ; 1 S 7 5 ’te h id iv H a r a r '1 v e H a b e ş is ta n ’ın cenûbunda ve g a rb ın d ak i v ilâ y e tle ri iş g a l e tti v e Mu­ şa v v a ' üzerinden bir ordu gönd erdi ise de, bu G u d d a -G u d d i'd e k i m uharebede ( 1 7 teşrin 1. 1875 ) kıral Y o h a n n es tarafın d an im ha e d ild i; hidivin oğlu H aşan P a şa ’nın emri altın daki ikin ci bir M ısır ordusu da G u ra yan ın da 7 m art 1876 'd a hezim ete u ğratıld ı. B ö ylece ta h tın ı em niyet altın a aldıktan son ra, k ıra l Y o h a n n e s 1880 'de m üslüm anları ya h ıristiyan olm ağa yah u t da h ic rç t etm eğe m şebur eden bir irâde n eşretti.



HABEŞİSTAN B ir çokları G a lla b a t'a g ö ç tü le r; 18 8 3 'te G ondar 'm müsjüman m ahallesi kalm am ıştı. S erae , Mamasen v:b. m üslüm anlarına m em lekette k a l­ mak m üsâadesi v erild i ; lâ k in b u n lar a y rı ayrı iki yere n efyedildiler. F akat bu te d b irle r, h iç o l­ m azsa şim alde, uzun m üddet devam etm edi. Bundan başka T heod oros ve Y o h a n n e s zam a­ nındaki itisâfla rd a n e v v e l de m üslüm anların bütün eyâle tle re m üsâvî b ir su re tte y a y ılm ış olm adıklarını söylem ek lâzım dır. M eselâ G ocam



HABÎBÜNNÉCCÂR.



9



L e s in scrip tio n s de l 'î l e de D a h la k ( P a ris, 18 93; / A 't e n ) ; 'A r a b F a k ih , F u tïïh alH ab aşa ( b k . Brockelm ann, ayn. esr., Il, 4 1 0 ) ; B eccari, R eru m A t ih io p . scrip t, occ. ( Rom a, 1905 ) ; L. C aeta n i, A n n a li d e ll' Islam ', C o n ti R ossini, N o te su g li H abaşa t ( Roma, 1905 ; R en d ic o n ti d ella R ea le A cca d . d ei L in c e i ) ; D e G oeje, B ib l. geog ra p h or. arabic. ( L e y d e , 1 8 7 9 ) ; A n n a le s Y o h a n n is ly â s u I et B a k â ffâ ( nşr. I. G u id i '. C o r p u s S c r . C h r ist.



'da az m ıkdarda bulundukları h â ld e, V o llo ve E cü ’ların m em leketlerinde nüfusun y arısın ı te ş­ k il e ttik le ri söylenirdi. Ş im di hıristİyan lar d a h a çok D a g â 'd a ikam et e ttik le ri hâlde, m üslüm anlar, pek k e s if olarak, K u o lla 'da otururlar. M üs­



O r., P a ris, 1905 ) ; M akrizi, a l-llm â m . . . ( b k . B rockelm ann, II, 40, 1 ) ; C . A . N allino, a l-H um arizm î e il suo r ifa cim en to délia geog r. di



lüm anların m ıkd arı bundan b a şk a Ş o a 'd a çok,



sin ien s im 17. J a h r h u n d er t (B e rlin , 18 9 8 ); R . P e rilli, D i qaa d a l M areb (Fîoren z, 1905 ) ; Z D M G , VII, 338 v.dd. (I. G -jidi.)



D am beâ, G ocam v.b . 'd a azdır. E ritre a 'd a m üs­ lüman nüfus 200.000, yâni bütün nüfusun 2/3 'sid ir. B un ların k adıların dan dördü ( K eren , A g o r dat, M uşavva' ve A sm a ra şeh irlerin de ) hüküm et tarafın d an tâyin e d ilir le r ; d iğ er k a d ıla r için ( H abâb, A ss a o rta v.b.) v a ziy e t böyle d eğild ir. S a h e l ka bilelerin de im am lık b âzı y ab an cı aileler için d e babadan oğ u la g e ç e r ; m sl. böylece H a ­ b â b 'la r ın im am lığı b ir D e rk i a ilesin e a ittir. Muşavva* İdakiler h âriç o lara k , E ritre a ( aş. bk .) m üslüm anları d ö rt g u ru b a taksim edile­ b ilir le r: 1. Ş o h o 'Iar ile bu nlarla tem essü l ed e ­ re k ( S am h ar 'in cenubunda ve E ritre a 'n ın cenûb-i şa rk is in d e ) kısm en X IV . asırd a müslüman olanlar. 2. S ah el ve o rta A n se b a m üslüm anları bunlar n isbeten yak ın bir ta rih te müslüman olm uşlardır ; fa k a t S ah el 'de dini sa lâ b e t k u v ­ vetlid ir. 3. B ark a m üslüm anları : B eca 'la r ve uzun zam andan b eri m üslüm andırlar ; h a ttâ İslâm iyet! A lg h e d '1er ve 50 sen e e v v e l p u t­ p e re st iken, şim di tam âm en m üslüman olan B ary â '1a r arasın da y aşaya n h abeşler. 4. E ritrea 'nın T ig rin i vilâyetlerin in m üslüm anları. K u şi(t) kabilelerin in büyük b ir k ısm ın ın ( G a l­ la, Soho, B eca v.b.) sâ lik olduğu habeş İslâm­ lığ ı, b a şk a yerlerd ek i derecesin de, sa ğ la m ve zinde d eğild ir. B urada câm ilerin yan ın da med­ re sele r yoktur. D in î te tk ik a lta bulunm ak is te ­ yen M u şavva' 'Iı arap la r K a h ire 'y e E zh e r üni­ versitesin e g id er v e ek seriy a g e ri dönm ezler. Islâm iyetin p ek k u v v e tli b ir unsuru olan mü­ câ h it ta rik a tla r, H ab eşistan 'da tam âm iyle m eç­ huldür. B u lâ k a y ıtlık ile b irlik te İslâm lığın v e ­ cîbeleri h a k kın d a b ilg isizlik yüzünden, E ritrea m üslüm anlarının h ıristiy an bayram ların a iştirâ k e ttik le ri v e islâm iyete u ym ayan din î â d e t ve a k ideleri m u hafaza eyled ikleri görülür.



Tolom eo (R o m a , 1894, R en d , d élia R ea le A c c a d . d ei L in c e i ) ; P eiser, Z u r G esck . A b e s ­



H A B ^ B . [ Bk. H A B ÎB



b.



h a b I b.]



A v s . [B k .



■ ebû te m m &m .]



H A B I B . H A B İB e. M a s la m a ( 6 1 7 7 — 6 7 0 ? ) , B an i F ih r soyan d an bir m ekkeli olup, h a life M u ‘S v i y a 'n ın mühim e m i r l e r i n ­ d e n d i r . P eygam b erin v efatı sırasın da H a­ b i b 'in 15 y aşın a basm ış olm ası icap e d e r; bu h âle göre, P e y ga m b eri görm üş olm ası m ümkündür. S u r iy e 'y e yap ılan ilk seferlere p e k g e n ç yaşın d a iştirâ k etm iş ve E m evîIerin d â v a sın a azim le yardım da bulunm uştur. M u 'âviya ’nin v a liliğ i ve d ah a so n ra halifeliğ i zam anında, A n ad olu ( R u m } ’y a ve hususiyle E r m e n is ta n 'a y a p tığ ı seferler ile tem ayüz e tti. E rm en istan 'in onun tarafın d an feth e d ild iğ i ri­ v a y e t edilir. A n a d o lu 'y a y a p tığ ı bir çok akın d o la y ıs ı ile, ken d isin e IJabib al-RU m unvanı da verilir. M u 'âviya ’nin halifeliğ in in ilk zam anla­ rında, tahm inen 33 yaşın da .iken, v e fa t etıiıiş olacak tır. B öyle d e ğ ilse bile, o zam anlardan sonra ta rih te a rtık kendisin den ba h sed ild iğ i görü lm ü yor. B i b l i y o g r a f y a ı İbn H a ca r, İ ş aba ( M ısır ), I, 309 ; H . Lam m ens, E tu d es su r le règ n e du c a life om aiyade M o'âw ia I «' ( burada b ib liy o g ra fy a verilm iştir ). ( H. LAMMENS.) H A B İB



A L -N A C C À R .



[ B k . HABÎBÜNNEC-



CÂR-]



HABÎBÜNNÉCCÂR. H A B İB a l - N A C C A R ( „d ü lg e r“ ), A n t a k y a ' I ı b i r v e l î olup, a ra p la r, çok ziy a re t edilen ve ona â it olduğu zann olun an bir kabrin bulunduğu S ilp iu s d a ğ ı­ na onun adını v erm işlerd ir ( b k . mad. ANTAK­ YA, I, 458a ). Bu v elî, sâdece, A 'm a l- i R u su l



B i b l i o g r a f y a ı G . F um agalli, B ib lio g ­ r a fía etióp ica (M ila n o , 18 9 3) ; Brockelm ann,



( 1 1 , 27— 30 v e 21, 10 v.d .) 'd e adı g e çen ve m en­ k ıb e s i K u r a n 'd a, isim zikredilm eksizin, X X X V I, 12 v .d d .'d a h ikâ y e edilm iş olan A g a b u s 'tu r



G A L , II, 401 v.dd. ; B asset, E tu d es sur l ’h is ­ toire d 'E th io p ie ( P a r is , 1882; J A 't e n ) ;



v e bin âen aleyh lııristiy a n aslm dan dır. O sûrede şu su re tle h ikâ y e e d ilir ; A lla h , a h â liy i dine



HABÎBÜNNECCÂR, -



IO



d a v e t için , ik i 'resûlü ( ın iifessirlere . ııazaran: Y a h y a ile Y u n u s ) v e sonra b ir üçüncüyü ( Şam 'ün ) gö n d e rip , a h â li on ları, v aazların d an . vaz g e çirm e k için, ölüm le te h d it ettiklerin d e, şeh rin en u zak yerinden bir adam k o şa rak , y e tiş ti v e hem şehrilerine, bu h a bercilere, inan­ m aları için , n a s ih a tte bulundu ve k e n d isi im a­ nını izh âr e tti. O zam an g a z a b a . gelen halk onun a leyh in e döndü v e onu öldürm ek için, üzerine y ü r ü r k e n : — „H a y d i, cennete g it “ — d iy e b a ğırarak , istih za e tti. O ise, şeh ıd ü k rü tb esin e lâ y ık gö rü ld ü ğü için, sevincin i izh âr e tti. B unun üzerine A lla h bütün bu k â firle ri y o k e tti, hem de üzerlerine ordu bile gönderineğe h âcet kalm adan, y a ln ız te k bir nidâ ile hepsi birden öldü. K u r an m ü fessirleri bu adam ın H a b ib alN a ccâ r adın da, ya la n cı m âbudlarm h eykelle­ rini yap a n b ir d ü lg e r olduğunu, lâkin resu l­ lerin izh a r



e ttik le ri mûcizeTeri görü nce, ih ti-



dâ e ttiğ in i sö y lerler. K u r an ’dan H a b ib 'in, öldürülm esi d o lay ısı ile, şe h id lik m ertebesin e erd iğ i fik ri ç ık a rıld ığ ı için, al-D im aşki ( nşr. M ehren, s. 206 ) ’de H a b ib 'in , kesilm iş b aşın ı sol eli ile k a ld ırıp , s a ğ elin e a la ra k , ba şı ile b a ğ ıra -



HÂBÛR.



ka rd eşin d iğ er e rk e ğin ikiz k ız k a rd e şi ile ev­ lenm esini em retm iş idi. K â b il ise, kendi ik iz k ız k a rd e şin i alm ak istiyo rd u ; çünkü o daha g ü ze l idi. İki k ız k a rd eşten d ah a g ü ze l olanını kim in a la c a ğ ı, kurban n ezretm ek su retiy le, tâ ­ yin edilecek id i ( Jeb am oth , 62, T e k v in , R ., 22 ). E rk ek k a rd e ş ile k ız kardeşin evlenm esini a h lâ k a m u g a y ir gö ren b a şk a b ir n akle gö re ise, H â b il b ir cen n et k ız ı ile v e K a b il ise, b ir cin kadın ı ile evlen eceklerd i. K a b il buna râzı olm adı. K u rb an ın ın kab u l edilm em esinden ö fk e ­ lenen K â b il ( T a b a r i I, 114 ’y e g.öre, K a b il 'in kurban e ttiğ i d eğeri a z b ir takım



ta rla



m ah­



sû lleri idi ; H â b il ise, b e ğ e n d iğ i k oyu n u ku rban e tm işti ) 20 y a şın d a olan ka rd eşin i öldürdü ve bu h u su stak i b ir n akle b a k ılırsa , bunn o sırad a zu h û r eden İb lis 'in, elin d eki b ir kuşun, başın ı kesm ek su retiyle, kend isin e g ö ste rd iğ i yola u ya ­ ra k y a p tı ( buna b e n ze r b ir ta h k iy e S an h éd rin , s. 30 ’da gö rü lü r ). H â b il ilk ölen in san olduğu için, K â b il cesed i n e y a p a c a ğ ın ı bilm iyordu. B u seb ep le onu ku şlardan v e y ırtıc ı k a yv a n la rdan korum ak için, b ir to rb a içine k o y a ra k , bir y ıl sırtın d a , ta şıd ı. B u m üddetin sonunda bir



ka rga n ın b a şk a b ir k a rg a ile k a v g a e ttiğ in i ve b a ğ ıra K u r'a n 'dan â y e tle r okuduğu hâlde, üç . onu öldürerek, to p ra ğ a göm düğünü gö rd ü. K a ­ gü n — üç g e c e şeh rin içind e, g a rip b ir şçkild e, b il de ka rd eşin in cesed in i ( P ir k e d» R . E lie se r , d o laştığ ın ın ta sv iri vard ır. 2 1 ’de b ö y le d ir; T e k v in 2 2 ’y e g ö re ise, H â b il'i Bibliyografya-. K u r ’ an, • X X X V I, k u şla r v e h a y v a n la r d e fn e tm iştir ) to p ra ğ a göm ­ te fsirle ri ve m ad. ANTAKYA. . , dü. A lla h ın : — „K ard e şin in kan ın ın fe ry a d ı yer



HABİL ye K A B İL , [ Bk. h â b îi. v e k â b îi..] HÂBİL ve K Â B lL . H Â B ÎL ve K A B İL , ' A d e m ’i n i k i o ğ l u n a m ü s ( u m a n l a r ı n v e r d i ğ i a d l a r d ı r . K a r ’an ’da isim leri zik ­ redilm eyen bu iki k a rd e ş A lla h a b irer kurban n ezrederler. B unlardan K a b il, kendi ku rban ı­ nın kabul edilm ediğini görünce, k ıska n çlık la H âb il 'i öldürür, A lla h tarafın dan gönderilen bir k a r g a , y e ri k a za ra k , ICâbil e n aaşı nasıl ortadan k a ld ıra ca ğ ın ı g ö ste rir ( K u r ’an, V , 3 °, 34),: T e v r a t ’a, uyan bu ta h k iy e za y ıf ve kuru görü n d üğün den , T ev ra t te fsirle ri gib i, K u r ’an te fsirle ri de bu hareketin ru h î sâiklerini k e şfe tm e ğ e ça lışırla r. K u r ’an te fsirlerin e göre, A d a m İ n oğ u lları h ep b irer k ız k a rd e ş ile b irlikte, ikiz o lara k doğm u şlard ır. K a b il ( buna b âzan K a y n v e K â y in ad ları da verilm iştir ) 'in k ız kardeşin in adı A k lim a , ve K a b il 'den iki y aş kü çü k olan H â b il İ n k ız kardeşin in adı da L abü dS ( b u isim ler bize ba şk a -b aşk a şe­ killerd e in tikal etm iştir ) idi. A s lı B i ’l-kitâ b a l-a v v a l ( b u tâ b ir ile k ıta b -ı T e k v in kasded ild iği p ek m elh uzd ur ) âlim lerine ka d ar çıkan bir n akle göre, K a b il, A d am daha henüz cen­ n ette iken, doğm uş ve H â b il ise, yer yüzünde d ü n yaya g e lm iş tir ; nitekim P ir k e d “ R . E lieser



( 2 1 ) 'd e d e bö yled ir. A dam



h er erkek



yüzün den b an a k a d a r g e liy o r, onu neden öldür­ dün ? " — h itab ın a K â b il şö yle c ev ap v erir : — „K ard e şim i öldürse idim , kan ı olurdu ; han iya, kan ı nerede ? “ . — Bunun üzerine A lla h to p ra ğa insan kaıiı içm esini, e b e d î olarak, y a s a k etti. B i b l i y o g r a f y a : T a b a r i, A n n a le s I, 137 v.dd.; İbn a l- A s ir (nşr. T orn b erg), I, s. 30 v.dd.; a l-Y a 'k ü b i ( nşr. H outsm a ), I, 4. ; alS a 'la b i, K i şaş a l-a n b iy â ’ ( K a h ir e , 13 2 5 ), s. 34— 37 » a l-K is â ’ i,, s. 70— 7 5 ; G rünbaum , N eu e B e i t r ä g e . . , , s. 68; W eil, B ib lis c h e L eg en d en . , . , 38— 40. ( J. ElSENBERG.) H A B N . [ B k. HABN.] ■ H A BN . HABN, a r u z d a b i r ı s t ı l a h ­ t ı r ; bir sabab h a f i f ile başlayan bir h ece­ nin ik in ci sâ k in h arfin in düşm esini g ö s te r ir [ bk. mad. 'ARUZ ], Ş u n lard a g ö rü lü r: 1. / 5‘ îlu n ( > f a 'ilu n ), 2. m u s ta f ilu n v e m u s t a ff lu n ( > m u ta f'ilu n = m a fa ilu n ), 3. m a f ülâ fu ( > m a'Ulâtu = f u ü l a t u ) v e 4. fa i lâ t u n ( > fa 'ilâ t u n ). Ş u vezin lerd e gö rü lü r : m adid, basit, racaz, ram al, sa r i\ m unsarih, h a f i f , m uktazab, m uctaşş ve m u iad ârik. H A B U R . [ B k . HÂBÛR.] H Â B Û R . H Â B U R , iki akar suyun ism idir. 1. B ü y ü k H â b ü r F ıra t nehrinin beilib a şlı kolların d an biri olup, bu n eh re Ç a r k is i-



Il



H Â B Û R . — H VÂ C A H İZR.



y â [ b . b k .] ’d a u laşır. E sk i m ü elliflerd e bu ism e



bu yerlerin k ıy m e tin i ih lâl etm ekted ir. S ach a u



m u h telif şek illerd e ra s tla n ır: ’ ApOQQaç, X a p b ç t t ;, ’Aj3û)Qaç, ’ A p o ııg a ç , 'A fijîâ g a , Boü(>ç a ç , C h ab o ras. K sen ofon buna 'Agdl;r]Ç ism i­ ni verm ektedir.



Ş a d d â d iy a C a b ü r ovasında yerleşm iş k a b ile le r­ den bah sed iyor. S e y a h a ti sırasın d a ( 1 8 9 9 ), bu g e n iş ova d a ne nehir, ne k ö y ve ne de insan vardı. B i b l i y o g r a f y a - . B G A , I, 74 ; II, 155 : V , 133— 1 3 4 ; al-İdrisi ( trc. J a u b e r t) , II, 1 5 0 ; A b u ’I-F idâ’, T a k v im al-buldân



M ezop o1.anıya ’nın şim diki S u riy e -T ü rk iy e hu­ dudunun şim alinde ve T ü rk iy e içind e kalan d a ğ lık sah adan d o ğar ( K a ra ca -D a ğ ile M ardin v e y a M azı d a ğ la r ı; bu sonunculara esk i m üel­ lifle r bu n a Izâla v e M asiu ism ini v e r m e k te d ir) ;



( nşr. R ein âu d ) s, ¡2 ; Y â k ü t, M u cam (nşr. W ü s te h fe ld ), 11,. 38 3; H am d A lla h M u sta vfi,



M ezopotam ya ovasın ın m eyline u ya ra k , C a b a l ‘A b d a l-A z iz ile S in car d a ğla rı arasın dan g e ­



N u z h a t al-ku lüb (n ş r. ve tre. G . le S tra n g e, G ib b Mem. S er., X X III, fih rist ) ; R itte r, E r d ­



ç e r ve bu son m evkide cenuba döner v e m ec­ rasın ın son kısm ın d a cenûb-i şa rk îy e teveccü h eder. H â b ü r'u n ve m ü tead dit kolların ın m enbâları b ilh a ssa 3 belli-başh şeh ir ile m ü n âseb ettedir. Şim âl-i g a rb id e — R a ’s al-‘A y n ( sü r. R e sh *A inâ ), şim alde •— M ardin ve şim âl-i şa rk îd e — N a­ sib in . R iv a y e te go re , R a ’s a l-'A y n k a y n a k la n



kun d e, XI, 253 v.dd.; R eclu s, N o u v e lle G éog ­ r a p h ie U n iv erselle, .IX, 488 v.d . ; G . le S t ­ ran ge, T h e L a n d s o f the E a stern C a lip h a te (C a m b rid g e , 1905 ), s. 94 v.dd.; E. S ach au , R e is e in S y r ie n a n d M esopotam ien ( L e ip ­ z ig , 1883 ), fih ris t v e h a rita ; ayn . mil., A m E u p h ra t u n d T ig r is ( L e ip z ig , 190 0), s. 134 v.d.; C h esn ey , T h e E x p ed itio n fo r th e S u r v e y o f th e R iv e r s E u p h ra tes an d T igris ( L o n ­



300 k a d a r d ır ; su, h alkın bo ğu lm asın a mâni olm ak ü zere, konm uş dem ir p arm aklıklard an



don, 18 50), fih ris t ; ayn. mil., N a rra tiv e o f the E u p h ra tes E x p ed itio n (L o n d o n , 18 6 8 ), s, 250; A in s w o rth , T r a v e ls in A s ia M in or ( L o n ­



g e ç e r. . R a’s a l-'A y n ’in a şa ğısın d a H âbü r ’a, a rap c o ğ ­ ra fy a cıların ın Ş a v r da dedikleri, M ârdin d eresi u la ş ır ; S acb a u h a ritasın d a bunun ismi N ah r . Z rgân olara k g ö sterilm e k te d ir. C a b a l ‘A b d al‘A z iz ile S in câr d a ğ la rı arasın dan tam geçm e­ den evv el, H âbür, N asib in d eresini alır. Buna e sk i m üelliflerde M yğdon ius İsmi verilm ektedir. A ra p co ğrafy acıların ın H irm âs ismi ile bu n eh ­ ri k a sd e tm iş olm aları m u h tem eld ir; S ach a u h a ritasın d a C a ğ c a ğ a ism ini alır. K o lların ın isim leri ile bunların ve d iğ e r derelerin m ecrâIarı iy i bilinm em ektedir. A r a p c o ğ ra fy a c ıla rı, H âbür üzerind e kâin .olup, C a b a l ‘ A b d a l- 'A z iz ( e s k i m ü e llifle rd e: G au zan itis ) ile K a rk is iy â arasın da, az v ey a çok ehem m iyette, m üteaddit m evkilerin isim lerini z ik re d iy o rla r: A l-Ş â 'â , T u n ay n ır (y u k a rı ve aşa ğı T .), T âb ân ( S ach a u h a rita sın d a da b ö yledir ), 'A rb â n y a h u t ‘A râ b â n ( S ach a u h a rita sın d a böyledir ), S u k a y r, a l-Ş am sân iya ( m uhtem el olarak, S ach a u ’daki Ş em isan ), M akisin ( „g ü m rü k “ ), al-G u d a y r ( „k ü çü k g ö l“ ) ve Şu v a r ( S a c h a u 'da e s-Ş a v a r ) bunların arasın dadır. M akisin 'de du­



don, 18 42), II, 1 1 8 ; M. V. O ppen heim , Vom M ittelm eer zum P e r sisc h e n G o lf, fih rist. 2. K ü ç ü k H â b ü r , D 1 c 1 e 'n i n b i r k o ­ lu



olup,



m enbam ı



şa rk î A n a d o lu ’ nun



cemi-



b-i şarkîsin de, V a n go lü cenubundaki d a ğlık b ö lge d e n alır. B ugü n C ab al H a rb â l ( şim alde ) v e Z âhö D a ğ ( cen up ta ) ismini alan sıra d a ğ ­ la rın arasın dan g e ç e r. B u sonuncu d a ğ la r ad­ ların ı Z âhö ( eski m ü elliflerd e : A z o c h is ) şe h ­ rinden alır. H âbü r M ağ âra ile M azra arasın da D ic l e ’ye akar. B ugünkü T ü rk iy e — Irak hududu 1926 A n k a ra m uahedesi m ucibince, H âbü r ça ­ yının aşağı m ecrasın ı ta k ip ederek, d icleye u laşm aktad ır. A ra p c o ğ ra fy a c ıla rı b u n a . ek se ri­ ya, bu isim de olan şeh re iza fe tle , H âbür alH a sa n iy a adını verm ektedirler. Bu şeh ird e n eh ­ rin üzerinde m uazzam ve ta ştan y ap ılm ış bir köp rü g e çerd i kî, bü yük m im arî kıym eti h âiz idi. A l-H a s a n iy a ’den, pek m uhtem el bu gü nkü H a s a n -A ğ a köyü kalm ıştır.



olarak,



B i b l i y o g r a f y a : al-D im aşki, N u h bat a l-d a h r ( nşr. M ehren ), s. 190 v.d.; Y â ­



ba ü stü n de bir köprü vard ı. „B u ra d a m ebzûl m ıkdarda pam uk y e tiştirilird i. C iv a rın d a derin



k ü t, M u cam ( nşr. W ü sten feld ) II,. 384 ; G . le S tra n g e , T h e L a n d s o f th e E a stern C a ­



m âvî su la rı ile, al-M unharik ism inde kü çü k bir g ö l vardı k i, derinliğinin ölçülem ez olduğu riv â y e t e d ilird i“ ( G . le S tra n g e ).



lip h a te (C a m b rid g e , 19 0 5 ), s. 9 3 ; R itte r, E rd ku n d e, XI, 168 ; C h e sn e y , T h e E x p ed itio n fo r th e S u r v e y o f the R iv e r s E u p h rates a n d T ig r is (L o n d o n , 18 5 0 ), fih rist.



H â b ü r ’un g e ç tiğ i bütün m ın taka, bilh a ssa a şa ğ ı m ecrasın daki kısım m ünbîtliği ile, meşhûrdur. A r a p şâirleri ağaçların dan da b a h se ­ derler ı m eyvaları İrak şehirlerine ihrâc edilir­



H A B U S . [ Bk. HABÜS.] H A B Ü S . y A B U S ( A.), d o ğ rusu hubus olup, v a k f [ b. bk.] m ürâdifidir.



di. F a k a t İdrisi d ah a o zam an bedevilerin ç a ­



H VA C A . [ Bk. HÂCE.]



pulcu akınların dan



H VA Ç A H lZ R . [ Bk. HÂCE HIZIR.]



b a h setm ek ted ir kİ, bu hâl



. ;



H VA C A - İ C A H A N — H A C C .



12



H vA .C A - t C A H A N . [ B k . h â .c e -1 c I h â n .] H A C A R . t B k. h e c e r .] H A C A R . [ B k . h a c e r .] H A C A R a l - N A S R . [ B k . h a c e r On n e s r .] H A C A R E N . [ B k . h e c e r e n .] H A C C . H A C C ( A .), Meldpe, A r a fa t v e M inâ ’yı z i y a r e t ; islâm ın b eş rüknünden biridir. I.



•



İSLÂMDA H AC C.



a. M e k k e ’ y e s e y a h a t . — Ş e r ia te göre, e rk e k olsun, k a d ın olsun, h e r b a liğ m üslüm an, is titâ a tı olduğu ta kd ird e, ömründe en az bir defa h a ec etm ekle m ü kelleftir ( k rş. K u r ’ an, IU, 91 ). İstitâa tı tâyin eden b âzı h â l'v e şa rtla r vard ır. M ecnûnlar v e e sirler bu m ü kellefiyetten m uaf­ tır la r ; kendilerin e r e fa k a t ed ecek ¿eveleri v ey a



m ıştır ]. H aec kafilelerin in h â lâ devam etm esi ise, a rtık dinî bir an ’an ecilik ruhundan, b a şka b ir seb eb e m ü sten it d e ğ ild ir. B un lar arasın da bilh a ssa a şa ğ ıd a k i k a file le ri zikretm ek icâp ederi S u r i y e k a f i l e s i , kadîm Ş am ( v e y a İsta n b u l) tic â r e t yolunu tâ k ip ederek, Ş e r î’a 'n ın ardın ­ daki araziden, kad îm M oabîler m em leketinden, M a'ân 'dan, M adâ’ in Ş â lih 'ten g e çip , M edine 'ye v a rır. B u, k a file le rin en b ü yü ğ ü d ü r ( 1 8 7 6 ’da, C . M. D o u g h ty ’nin v e r d iğ i m âlûm ata g ö re , aş.* y k . 6.000 kişiden te ş e k k ü l e tm iş ti) v e berâberinde bir m akm al [ b. bk.] gö tü rü r. Yolun m uh­ te lif m enzillerinde m ü stah kem kon ak yerleri te ’sis e d ilm iş tir; bun larda y iy e ce k v e içecek şe y le r h a zır bulundurulur.



M ı s ı r k a f i l e s i d e b ir m ahm al gö tü rü r y a k ın a k rab ala rı ( zu m ahram ) olm ayan kadın ­ k i, K â b e ’nin yen i k isv a .( Örtü ; b.b k.) 's i bu ­ la r da boyledir. Z a rû rî n afak a d a n m ahrum iyet, nun içind ed ir. Bu k a file , m ûtad olarak, şevvâlin b in ecek v â s ıta bulm a im kân sızlığ ı v e y o lla rd a , son h a fta s ı için d e K a h ir e 'den k a lk a r ve sa h il y o ­ em n iyetsizlik de haec m ü kellefiyetini kaldıran lunu tâ k ip ederek, 37 gü n de M ekke 'y e v arır ( M ı­ hâllerd en dir. Ş â fi'î m ezh eb i, bunlardan b aşka sır ve M agrib h a lk ın ın eskid en te rcih e ttik le ri b ir o lara k , h aec m ü kellefiyetin in ölüm den son raya yol da K a h ir e 'd en v e y a şim âlde d iğ er b ir ma­ b ırakılm asın a da c e v a z v e r i r ; bu h â ld e m üte- halden Ş a p denizinde C id d e 'nin k a rşısın d a k i v effâ n in m irasınd an v erilecek p ara ile b ir bedel lim anlardan birine g id e n yol i d i ; k rş . İbn C u tâ y in edilerek, m ü te ve ffâ nâm ına o h a cca gid er. b a y r se y a h a ti v e a l-B ata n ü n i, a l-R ih la a l-H iH a life ve su ltan ların bir ç o ğu m em leketlerin ­ c â z ig a 2, s. 27 v.dd.). den ayrılm a d ıkla rı hâlde, bazıları bir çok d efa ­ I r a k ' t a n g e l e n b i r k a f i l e , A ra b is ta n ’ın lar h a cca gitm işlerd ir. B ir k a ç g a y r-i müslim içinden geçen yolu tâ k ip eder. B u rck h a rd t, Trad e haec m evsim inde M ekke ’y e gitm iştir. ' v e ls adlı kitab ın ın I ve II num aralı lah ikaların d a, P e y g a m b er tarafın d an kam erî senenin m utlak Y em en ka filesin in m enzillerini sa y a r ve d iğer su re tte { her üç senede b ir a y ilâ v e si ile, m ev­ c o ğ ra fy a m âlûm atı verir. L â kin M agrib, İran ve sim lerin m u h afazası usûlünün k a ld ırılm a s ı ) k a ­ Y em en h a cıları e k se riy e tle den iz yolundan g e lir­ bulünden sonra, dâim â zilh icce a yın ın ilk y a r ı­ le r ve d ah a u zak m em leketlerd en gelen h acılar sın d a ifâ edilen haccın zam anı, sıra sı ile, bütün m evsim lere te sad ü f etm ekted ir. Y a z a te sâd ü f edince, se y a h a t yorgu n lu kları bu fa riz a y ı, bir çok h a c ıla r için, p e k ta h am m ü lfersâ b ir h âle g e tirir. B unun içind ir ki, P e y g a m b e rin ; — „ S e ­ y a h a t, u ku b etten b ir cü z’dür“ — dem iş olduğu nakled ilir ( S a n a n İbn M âca, B âb al-hurüc ila ’l- h a c c ). D âim â en çok m ih n et çeken ler mem­ leketlerin den k ara yolu ile,' y a y a o lara k v ey a deve üzerinde, M ekkeye giden lerdir. L âkin C id d e ile d iğ er İslâm m em leketleri arasın d a k i v ap u r m ünâkaleleri, h u su siyle h a c ıla r için te rtip edi­ len se ferler, eski haec yolcu lu kların ı ikinci plâna atm ıştır. [ H a ttâ bir ta ra ftan haec seyâ h a tin i osm anlı, şim âl ve şark tü rk lerl için k o la y la ş­ tırm ak ve d iğ er ta ra ftan h ilâ fe t k u vv etin i müslüm anlar arasın da



a rttırm a k



m aksadı ile, A b -



dülham id II. zam an ın da Şam ’dan itib aren Me­ dine ve M ekke 'y e k a d a r bir dem ir yolu in şa­ sın a başlan m ış ve M edine 'y e k a d a r olan kısım ikm âl edilm işse de, a kabind e zu h û r eden harp­ le r d o la y ıs ı ile, bu h attan h a cıların b ü yük bir istifâ d e si olm am ış ve h at ancak birinci büyük h a rp te T ü rk iy e 'nin askerî, hizm etlerin e y a ra ­



da böyle yap arlar. K a file le r pek m u h telif u nsurlardan



teşekkü l



e d e r ; em irler, dilen ciler, yan ların d a m alları ile ta cirle r, b ed e v iler, y a y a la r, ve sü v a rile r k a file d e , kendilerin e g ö re , y e r bulurlar. K a file m ûtad üze­ re, kelim enin dar m ânası ile, m em leketlere göre, te rtip e d ilir ; o su retle ki, ayn ı şeh irden olan k im seler hep bir arada s e y a h a t ederler. H a cıla ­ rın ekserisi, bir m ıkd ar para m ukabilinde, kend ilerin e bir m u k a vvim bu lu rlar ki, bunlar se y a h a tin bütün ih tiy a ç la rın a gö re icâp eden şe y le ri ted â rik ederler. H acıların b e d e v iler ta ra fın d a n m âruz k a l­ d ık la rı te h lik ele r her zam an se y a h a tin na­ ho ş cih eti olm uştur. S oyu lm ağ a razı olunca, h a cılar, u m um iyetle, can ların ı ku rtarabilirlerd i; lâkin a k si h âld e s a ğ ka lm ak h er v a k it nasip olm azdı. N ih a y e t M ekke hüküm eti kafilelerin , arazilerind en g e ç tiğ i k a b ile reisleri ile m uâhed eler yap m ak m ecbû riyetin i duydu ve bu muâh ed eler sayesin de, h a cıla ra o araziden ■serb e st geçm ek im kânı b ah şed ild i. Buna k a rşılık o la ­ rak, hüküm et re islere, ş ıır r a [ b. b k .]' adı ile, b ir m ıkd ar



p a ra



verm ek



m ecburiyetindedir.



i . M e k k e . Harem-i Ş e r i f t e namaz. ( C .



2 .



S n ou ck



A



H a rg r o n i©



r a f a t .



C a b a !



Mekke, t.



a l-R a ^ m a .



63 ) .



4. M INA



M es cid al-fclayl.



Bundan b a şk a olarak, haec ta rih in d e h a cılara yolu k a p aya n ka rm a tîler, M ısır hüküm eti, k o r­ sa n lar ve V e h h â b île r gib i, d iğ e r b ir ta kım k u vv etler de görülm üştür. S u riye v e M ısır kafilelerin in , ik i m ahm al ile b irlik te, vusulü M ekke a h â lisi için dâim â mü­



vesile ile, icâp eden d u aları oku r ve yan ın da­ k ile r d e bu n ları te k ra r ederler. B u d e lille r, bundan b a şk a , h a cıların h e r tü rlü işlerine de



him bir hâd ise te şk il eder. H er ikisin i de k a r­ şılam ak için, ih tifa lle r te rtip o lu n u r; bu k a file ­ ler a sıl şeh rin d ışarısın d a ( bk. C . S n o ııck



b. bk.), Ş a fâ ile M arva arasın d a yedi defa h ızlı-h ız!ı g id ip -g e lin d ik te n ( sa 'y , b. bk.) sonra,



H u rgron je, M ekka, I, M ekke p lânı ) ken d ilerin e tâ y in edilm iş olan m ahallerde k o n a k la rla r; mû­ ta d üzere, bunlar h acca, zam anından an cak b ir k a ç gü n evvel, v â s ıl olurlar. B eynelm ilel s ıh h iy e m eclisin in C id d e ’d e bir k a ra n tin a istasyon u t e ’sis etm esinden beri, bu­ radan g e çen h a cıların sa y ıla rı, old u k ça sa h îh olarak , bilin m ektedir. H e r h acı sö zde s ıh b î k o n tro l v e h a k ik a tte ise, bu h u su sta tam bir ihm âlden b aşka bir şe y olm ayan m uam ele için, b ir m ikdar p ara verm ek m ecbu riyetin d e tu tu l­ duğundan , C id d e ’y e gelen kim selerin s a y ısın a son derece d ik k a t edilir. Bu sâ y e d e d ir k i, b i­ rin ci cihan harbinden e v v el, h a c ı sa y ısın ın 36.000 ile 108.000 a rasın d a d o la ş tığ ı v e v a s a ti olarak, 70.000 tu ttu ğ u görülm üştür. H a cıların ç o ğu hacc m evsim ine d o ğru g e lir­ le r ; lâkin içlerinden h a yli m ühim bir kısım , haec senesinin ram azan ayın ı M ekke ’de g e ç ir ­ m ek için, d ah a önce g e lir k i, bu h a ssa te n bü­ yük sevap sa y ılır. H acc fa riz a s ın ı ifâ e ttik ten sonra, y a dinî ilim ta h s ili için v e y a ömrünü m übârek beldede tam am lam ak m aksadı île, M ek­ k e ’de yerleşip -k ala n h a c ıla r da vard ır. 10 z il­ h icce bayram ın ın cum aya ra stg e le c e ğ i evveld en b ilin d iği y ılla rd a h acı adedi p e k ziy â d e a rta r ( böyle olan h a cca al-h a cc-a l-a k b a r d en ilir ).



b a k a rla r. M ah allin dilini v e âd etlerin i bilm e­ yen h a c ıla r, d a lil ’siz e k se riy â gü çlü k çekerler. K â b e e tra fın d a y e d i d e fa d ev red ilip ( tavaf,



sa ç k e stirile re k , asıl hacca b a şla y ın ca y a kadar, ihrâm dan ç ık ılab ilir. L âkin , e ğe r Jh râ m a hem 'um ra, hem de h acc ( İ fir â n ) için girilm işse, h accd an e vv el ihrâm dan çıkm ak câiz değild ir ( bu ve mümasil m eseleler için bk. mad. İHRAM ). c. Haccın m e n â s i k i . — M ûtâd üzere, zilh eccen in 7. gü n ü M ekke cam iinde b ir vaaz v e r ilir ; bu vaazd an h a c ıla r h accın usûl v e er­ k â n ım Öğrenerek, bunları ifâ y a hazırlan ırlar. O gü n akşam üstü v ey a e rte s i gü n sabah leyin h a c ıla r M ekke 'den çıkarlar. Z ilh iccen in 8. gü ­ nüne y a v m a l-ta rv iy a ( sulam a, su verm e g ü ­ nü ) d e n ir ; çünkü iza h a g ö re , o gün sonrakigü n ler için su te d â rik etm ek hacılarca âd ettir. Ş eh rin d ışarısın d a iki m ahm al birleşerek, ilerilem eğe başlarlar. A rk a d a n h er soydan y aya , se d y e , üstünde, e şe k v e deve sırtın d a a lacalı b ir in san d a lg a sı m ütem âdi bir itişm e-kakışm a hâlin de g e lir. M inâ ( şim di um ûm iyetle M unâ te lâ ffu z ed ilir ) 'd an v e M uzd alifa ( buna C a m ’ ve a l-M a ş ar al- H aram da denilir ) 'den g e ç i­ lerek, ‘A r a fa t o v a sın a v arılır ; burada durm ak ( v u k u f ) lâzım dır. B urada halifen in m üm essili ta ra fın d a n b:r sa n ca k açılm ası âd et idi ki; şim­ d i bunun y erin e m ahm al 'ler kâim olm uştur [ bk. AMÎR AL-HACC ]. O v a y ı dolduran k a la b a lığ ın tasvirin de zam a­ nım ızın se y y a h la rı ile A ra b is ta n ’m kadîm sü k ( p a n a y ır ) 'Jarını ta v s if eden e sk i m üellifler arasın da, an a h a tla r bakım ından, te v â fu k v a r­ dır. H e r ta ra fa ç ad ırlar v.e b a ra k a la r kurulur ( bk. C . Snouck H u rgron je, B ild e r aus M ekka



Ş i’ilerin de h a cca iş tira k e ttik le rin i k a yd etm ek lâ zım d ır; lâkin se y y a h la r 'A li ta ra fd arların ın m übârek şe h ird e h e r v a k it ra h a t v e hu zu r bu l­ m adıkların ı n ak letm ek te k u su r etm ezler. Ş i’îlerin h a ccla rın a d â ir d ik k a te şâyân m alûm at bul­ nr. 1 3 — 16, krş. i o — 1 2 ) ; bunların içerilerinde m ak için b k . K a re m Z ad eh , R e la tio n d ’ an p è­ bir ço k sa tıc ıla r, çarşı ve p a zarlard a olduğu lerin a g e à la M ecque ( R ev u e du M on de M u su l­ g ib i, m allarını te ş h ir e d e rle r; h o k k ab azlar ve m an, X IX , 1912 s. 144 v.dd., a yrıca k ita p şe k ­ fa k irle r m arifetlerin i g ö stererek , h alkı eğlen d i­ rirler. B ir çok h a c ıla r R a h m et d a ğın a { C abal linde de ç ık m ış tır). b. M e k k e ’y e m u v a s a l a t . — H accd aa l-R ah m a; bk. m ad. A R A F A T v e re sim le r) çı­ ifâ ed ilecek olan m enâsikin her hâli m ukaddes k a rla r ; m uayyen olan yerlerde şa y h ( d a l i l ) addedildiğin den , şeriat h a cıya, se y a h a te b a ş­ 'lerin i ta k ip ederek, onların oku du kları duaları lar-başlam az,



ilıröm



[ b. bk.] ’a



girm esin i ta v ­



siye ed erse de, bu ekser kim seler için çok sık ın ttlı bir şey olduğundan, um ûm iyetle an cak m übârek m akam lara y a k la ş ıld ığ ı zam an ihram a g irilir. M ek ke 'y e m uhrim ( ibram g iy m iş ) o la ­ ra k g ir ilir ve akabin d e 'u m ra [ b. bk.] ifâ edi­ lir. H a cıla rın hem en h e p si bu m erasim i v e d i­ ğ e r m en âsiki b ir reh b erin ( şayh, d a lil, m u ta v v i f ) re fak a tin d e y erin e g e tirirle r. D a lil, her



te k ra r ederler ve her ta ra ftan lahbayka [ b. bk.] n idaları işitilir. A k şa m a kad ar v a k it böyle g e ­ çer ve g e c e her ta ra f mükemmelen ten vir edi­ lir. S o fu olan h acılar bütün g e c e du alar oku­ y a ra k , sa b a h ı ederler. . A s ıl v u k u f zilh iccen in 9. günü, zevalden gu ­ ru ba ka d ar olur. Bu zam anın hem en tam am ı iki hu tbe ile g e ç e r ki, m ûtad ü zere bunlar mü­ barek beldenin k a d ısı tarafın dan okunur. K adı



m übârek d a ğ ın üzerinde bulunan m inbere k a ­ d a r a t ile g id e r ; m inbere ç ık a r v e bir k ita p ta n



m ediği ta kd ird e, bunun k e fa re ti o lara k, tu tu labilir.



y ü k se k sesle hutbesini irâ d eder. H eyecan a g e ­ len cem aat la b b a y k a sa d â la rı ile e tra fı inletir. G ü n eş g a rp ta d a ğla rın - a rk asın d a kayb olu r-olm az i f â i a ( y a h u t d a f‘ , n a fr ) yân i M uzd alifa 'y e do ğru k oşu ş başlar. H aram [ b. bk.] 'in s ı­



K u rb a n lar k e sild ik te n sonra, h a cıların b a şla ­ rın ı tr a ş etm eleri âd e ttir. Bunun için M ina 'da sıra -sıra berb er dü kkân ları vard ır. H a cı gib i, berb er de tr a ş esn âsın da, k ıb le y e dönm ek v . b. gib i, bâzı m uayyen ka id e lere uyar. Bunu müteâkip iftrâm 'dan ç ık ıla ra k , alelad e k ıy a fe te ve h âle g irilir ( buna ih lâ l d e n ilir ) ; bununla berâber ha cı h e r kese m übâh olau işlerin hepsini y ap ­ m ağa henüz m e’zûn d eğild ir. Y u k a r ıd a sırası ile ta s v ir ed ilen ş e y le r : taşlam a, ku rb an kesm e ve b a ş tra ş ettirm e şe r’an sü n n ettir ( M in h âc,



nırlarını te ş k il e d e n ’Â lâ m a y n 'd e n g e ç irilir; az sonra gece k a ran lığ ı b a stırd ığ ı için, m eş’aleler y a k ılır ; b a v a fişe k leri a tılır ve a sk e rle r de m ütem adiyen silâh b o şaltırlar, işte bu su retle ve nâdiren k a z â s ız o lara k, M uzd alifa 'y e v a rı­ lır ; bu rad a hem m ağrib ( akşam ) v e hem 'işa ( y a t s ı ) n am azları kılın arak, sa b a h lan ır. M a­ h a llin câm ii ışık ile d o n atılır. Zilh iccen in 10. gü n ü ya vm al-n ah r olduğu için, sabah leyin câm inin yan ın d a bir v u k u f daha y a p ılır ve M ekke k a d ıs ı te k ra r b ir hu tbe okur. S ab ah nam azı k ılın d ık tan sonra, Minâ 'y a gid ilir. D iğ e r bütün v a zife le r orad a ifâ edilir. H er hacı, üç C a m ra 'd e n C am ra t al-’A k a b a adı ve­



oruç



I, 331 ). L âkin şu cih e te de d ik k a ti çekm ek g e re k tir ki, ku rban kesm ek için şe r’an m uayyen bir zam an y o k t u r ; d iğ er iki fiil ise, zilhiccenin 10. günü olm ak üzere, zam anla ta k y it edilm iştir. A d e t olduğu üzere, o gün M ekke 'y e dönüle­ rek, bir fa v a f ifâ e d ilir ; bu v e s ile ile K â b e



rilen birine yedi kü çü k ta ş atm akla m ü kellef­ tir. D ah a M uzd alifa 'de iken, bu m a ksa tla k ü ­ çük ta şla r top lan ır. M ina vâdisinin ga rp mün-



'nin, yeni g e çirilm iş olan örtü sü ( k i s v a ) ilk defa olara k görülür. E ğ e r M inâ 'd a iken k ıy âfe t d eğiştirilm em işse, burada d eğ iştirilerek , alelâde elbise g iy ilir. M übarek zem zem suyundan içm ek v ey a bunu üzerine serptirm ek de â d e t t ir ;



te lıâ sın d a bulunan m ezkûr C am ra 'y e doğru tehacüm e d ilir ( ta sv iri için bk. K azem Zadeh ayn. esr., s. 222 ). O gün için yaln ız bu C am ra



lâ k in bu b a şka gü n lerd e de olabilir. Z ilh iccen in 1 1 . — 13. gü n lerin e a y y â m alta şr ik ( bu tâbirin iza h ı a şa ğ ıd a g e le c e k t ir )



'nin taşlan m ası şeriatin em ri ic â b ıd ır; öteki C a m r a 'le r ertesi gün lerde taşlan ır, ro zilh ic­ ced e h a cılar tarafın d an ilkin şa rk ta k i C am ra ( C am ra t a l-U lâ , C . a l-Ş u ğ râ ), sonra ortadaki ( C . a l-V u s tâ ; bk. resim ] ve n ihâyet g a rp tak i



denilir. „Y e m e , içm e ve ze v k etm e gü n leri“ olarak tâyin edilen bu gü n ler M inâ 'd a g e ç ir ilir ; h er gün öğleden son ra üç C am ra, her biri yedi kü çük ta şla , te k ra r taşlan ır. Ş a b ir tepesinin



C am ra ( C . a l-S u flâ, C . a l-A ljşâ , C . a l-’A k a b a ) her birine M uzd alifa 'den getird ik le ri ta ş la r­ dan y e d işe r ta ş atm ak su re tiy le , ta şla n ır. A k id e y e gö re, bu taşlam an ın hed efi şe y ta n ­ d ır ; şe y ta n o m ahalde İbrahim p eygam bere görünm üş v e İbrahim de onu ta şa tu ta ra k , k a çırtm ıştır. T aşlam a b ittik te n son ra, labbayka sa d â la rı k e s ilir v e bu su re tle a sıl h acc da tam am lanm ış olur. L â k in hacc ile a lâ k a lı d ah a b aşka m erasim de v ard ır. E v v e lâ o gü n e adını verm iş olan ( Y av n i al-n ahr = kurban kesm e g ü n ü ) kurban kesm e merâsim i gelir, E kserisi koyun v e k e çi olm ak üzere, bin lerce kurbanlık h ayvan b e d e v iler ve Minâ ta cirle ri tarafın dan g e tirilerek , sa tılır. K u rb a n ın ı b iz z a t kesm ek istem eyen h a c ıla r



bu iş için



b ir



vekil tâyin



edebilirler. M in â 'd a ş e r’an tâ y in edilm iş bir m ezb ah a bulunm am akla berâber, vâdin in garp mün te hâsınd a 'A k a b a yak ın ın d a k i k a y a lık , te r­ cihan, m ezb ah a



ittih a z edilm iştir (b k . B urck-



hardt, T ra v els, II, 5 9 ; B urton, A P ilg rim a g e, II, 240 ). K u rban etlerin i fık a ra y a d a ğıtm ak sevap sa y ılır. O gün İslâm âlem inin h e r ta ­ rafın d a yap ılan bu kurban kesim i ( bk. mad. AL-’ lD AL-KABİR) sünnettir. K u rban k e sil­



yam acın da bir g r a n it bloku üzerinde kurban kesm ek âd eti de vard ır ( al-B atan ün i, a l-R ih la , s. 696; krş. B urokhardt, T ra v els, II, 65 ). S ö y ­ lend iğin e g ö re , Ibrâhim , oğlunu o y e rd e kurban etm eğe hazırlan m ış im iş. Ş e r ia t, zilh iccen in 12. gününden itib âren , M in â 'd a n a yrılm a ğa cev az verir ( krş. K u r a n , II, 1 9 9 ). S e y y a h la rın n ak le t­ tiklerin d en a n la şıld ığ ı g ib i, um ûm iyetle bu cev azd an is tifâ d e edilerek, o gün M ekke 'ye dönülür. M ekke 'y e y a k ın b ir m ahalde A b u L a h ab 'in m ezarı olduğu iddia edilen bir yeri taşlam ak â d ettir. N ih â y e t bir de ved a um ra ('u m r a t al-vada ) 'si ifâ edilir. Bu m aksatla, T a n im denilen yere gid ile re k , yeniden ihram a g irilir. Zam anım ız se y y a h la rın ın b â zıla rı T an im 'e a l-U m r a adını da verirler. T a v a f ve sa 'y ifâ edilince, hacc tam am olur. B ir k a ç gün sonra k a file le r M ekke 'den k a lk a ra k , P e y ga m b e ­ rin kabrin i ziy â re t için, M edine 'y e gid erler. Y u k a rıd a söylenenlerden a n laşılm ıştır ki, şe­ riat, hacc m enâsikini m u h telif kısım lara a y ır­ m aktad ır. L â kin şu da h a tırd a tu tu lm a lıd ır ki, m u h telif m ezh epler, hemen her n o k tad a bir­ birlerin den a y rılırla r Bu h u sû s a l-B a ta n ü n i'n in e v v elc e adı geçen eserinde ( s . 1 7 8 ), bir levh a hâlinde, g ü ze lce icm âl edilm iştir.



HACC.



II. İSLÂM HACCİN1N MENŞEİ.



H



iken, ‘A li b. A b i T âlib , arkad an h a re k e t ede­ re k , onu g e ç ti. Ç ü n kü o arad a B a ra a sû resi ( IX, I v.dd.) nâs;il olduğu için, 'A li bunu müş­ rik h a c ıla ra okıim ağa m e’mûr e d ilm iş ti; bu â ye t a rtık o gü n den itib aren an cak P eygam b er ile h u sû sî m u ah edeler akdetm iş bulunanlar m üstesnâ olm ak ü zere, m üşriklerin hacc â yin i­ ni ifâ etm elerini y a s a k ediyordu.



P e y g a m b er h a cc m eselesi hakkın da dâim a ayn ı n ok ta-i n aza rı m u hafaza etm em iştir. G e n ç ­ liğin de bir çok d e fa la r hacc m erasim ine iştira k e ttiğ i m u h ak k aktır. N übüvvetin den son ra ilk zam anlarda hacc bayram ın a p e k a z ehem m iyet verm iştir. K u r a n ’da ilk sû relerd e haccd an hiç H icre tin 10. y ılın d a h a c c a P eygam b er b izzat bah sedilm ez v e d iğ er h iç b ir y erd e d e P e y g a m ­ ber câh iliye .devrinden gelen bu â d e te k a rşı h iç . iş tirâ k e tti. H a c ca t al-viıda denilen bu ziy â re t b ir su re tle v a ziy e t alm am ıştır. E ğ e r o m era­ ile a lâ k a lı b ir ço k riv a y e tle r n akled ilir. P e y ­ sim de a p -a ç ık su rette m üşrikçe fiille r bu lu nsa idi, P ey ga m b er bu h u su sta susm azdı v e b ö yle olunca, e lb e tte ondan b â zı h a d îsle r m ahfuz k a ­ la ca k tı ve b iz de bun lar sayesin d e e sk i hacc âdetine, a z-çok vâzıh b ir su re tte, v â k ıf o lacak tık . P e y g a m b ere ’ hacca dâir v a h iy le r an cak M e­ dine ’de nâzil olm uştur. B una m u h telif se b e p ­ ler sâ ik olm uştur. B ad r ga zv esin d ek i p a rlak m u va ffa k iye t M ekke 'y i feth etm ek fikrin i d o ­ ğurm uştu. B öyle b ir teşeb bü sü n h a zırlığ ı ise, an cak sah âbîlerİn buna hem d ü n yevî ve hem dinî bir m eyil duym aları hâlinde, lâ y ık ı ile ta h a k k u k edebilirdi. B ir ta ra ftan da P ey ga m b er M e d in e ’nin yah ud i a h â lisi h a kkın d a ki üm itle­ rin d e: in kisara u ğram ıştı ve yahudilik. ile olan n izâlar y a h u d ile r ile dinî m ünâsebeti kesm eği içtin ap edilem ez h âle getirm işti. Y a h u d ilik ile islâm ın aslın ı teşkil e ttiğ i iddia edilen İbrahim ' dini akidesin in doğm ası, işte bu d evre te sâ d ü f eder ve o zam an K â b e de y a v a ş-y a v a ş, dinî hürm et hususunda, ön sıra d a y e r tu tm ağa b a ş­ ladı ; K â b e ’nin v ah d â n iy e tçiliğ in m üessisi olan İbrahim ta ra fın d a n , o ğ lu îsm a 'il ile b irlikte, bina edilm iş v e bu seb ep ten „in san ların to p ­ lanm asına m ah sus bir m ah al“ olduğu söylend i. O ra d a icrâ edilen m erasim in A lla h ın bir em ri­ ne istin at e ttiğ in e dâir â y e t nâzil oldu ( K u r an If, 119 v.d.). K e za yin e bu devird ed ir ki, K â b e kibla [ b. bk.] ittih a z edildi (II, 136— 145 ) ve hace da, in sanların A lla h a k a rşı b o rçlu olduk­ ları b ir f,arîza addedild i (III, 9 1 ) , H icre tin 2. yılın d a v a z iy e t b ö yle idi. A n c a k 5. y ıld a M e­ dine 'nın m ek keliler ta ra fın d a n -n eticesiz m u ha­ sa ra sın d an so n ra d ır k i, P e yga m b er ta sa v v u r­ la rın ı icray a te şeb b ü s edebildi. İlk denem e H ud a y b iy a se fe ri ile yap ıld ı k i; bu h a re k e tle M ek­ k e 'y e k a d a r varılm ad ı ise de, K u re y şîle r ile y a p ılan b ir m uâhede sâyesin d e, e rte si sen e için bir ‘ umra üm idi h â sıl oldu. F ilv a k i P ey ga m b er 7. y ıld a K â b e ’de yu k a rıd a tâ rif ed ilen m enâsik i ifâ e t t i ; fa k a t an cak 8. y ıld a M ekke 'nin feth in den sonradır ki, bu âyîn e alenen iş tira k fırsa tı zu hûr e tti. Bununla beraber P eygam b er o sene h a cca iştirâ k e tm e d i; 9. yıld a k e n ­ di yerin e, hacc k a filesi reisi s ıfa tı ile, A b ü B akr 'i M ekke 'ye gönd erdi. Bu z a t y o ld a



ga m b er ta ra fın d a n ic râ edilen m erasim e dâir v erilen bu m alûm at, d ah a son raları yap ılan m erasim e, e sâ s itib ârı ile, te v â fu k etm ektedir. L âkin bunda, h a cc ta rih î bakım ından, asıl mü­ him olan P eygam b erin bu vesile ile v a z e tt iğ i b âzı ahkâm dır. S en ey e a y ilâvesi ( n a s ı ) usû ­ lünün ilg a s ı su retiyle, y aln ız on ik i aydan iba­ re t olan m u tlak ka m erî senenin takvim e esâs ittih a z edilm esi, bunların en m ühim idir ki, bu k e y fiy e tte n K u r ’an ’da d a şu su re tle bahsedil­ m ektedir : — „D o ğru su , A lla h indinde, g ö k leri ve yerleri y a r a ttığ ı gü n kü A lla h kita b ın d a a y­ ların sa y ısı on ik id ir ; bunlardan dördü, haram a y la rd ır. Bu a y la r za rfın d a kendi kendinize zulm ­ etm eyin iz. E n p â ye d ar v e en doğru â d e t budur. A m m â m ü şrikler sizinle k â ffeten



h a rb ettik leri



g ib i, siz de onlara k a rşı k â ffeten harbediniz. B iliniz ki, A lla h d o ğ ru la r ile beraberd ir. S en e ­ ye ( ber ü ç senede b i r ) a y katm ak küfrü a rt­ tırm aktan b aşka bir şe y d e ğ ild ir; çünkü n a si' yap m ak su retiyle,



on lar



b ir



se n eyi



halâl ve



yekdiğerini haram ad d ed erler“ ( K u r ’an, IX, 36 v.d.). — V e d â haccı v esilesi ile P eygam b erin v a z’e ttiğ i d iğ er ahkâm h a k k ın d a aş. bk. III. İSLÂMDAN EVVEL HACC. h -c kökünün a sıl m ânası hakkın d a y a p ılan araştırm a lar bir ta kım farz ve tahm inlerden b a şk a bir n etice y e v arm am ıştır; m am afih bu fa rz v e tahm inler doğru olabilir. A r a p lû g a tçileri buna „ ( bir y e r e ) g itm e k “ m ânasını v erirler ki; g a r p dillerind e „ z iy a re te g itm e k “ tâbirin e te k a b ü l eder. L â kin bu m âna, ibrân îced eki fiilin m ânası gib i, a şik â r su re tte tesm i­ y e m ah iyetin d ed ir. H âlbu ki g e re k şim âl ve g e ­ re k cen up sâm î dillerind e „d evretm ek, dolan ­ m ak“ m ân asına g e le n k ö k ü ile k a rab eti vard ır. F a k a t bu d a b ize bü yük bir ş e y ö ğ r e t­ m e z; çünkü ilk d ev irlerd ek i h a c c m erasim in­ d e din î y ü rü y ü şle r y ap ılıp -y ap ılm ad ığın a v â k ıf



d eğiliz.



F ilh a k ik a



biliyoru z



ki,



bile



islâm -



dan e v v elk i d evirde, zilkâd e ayın da iki p an a­ y ır ( sü k ) kurulurdu : biri — 'U k â z 'da ve diğeri — M a c a n n a ’da. B uulardau sonra, zilh iccen in ilk gü n lerin d e Zu '1-M acâz panayırı gelir ve oradan doğru ‘A r a f a t ’ a g id ilird i. M ek k e 'd en



HACC.



t6



'A r a f a t 'a g itm e k şeklin d e olan İslâm ta rzın ın b ir y e n ilik olm ası p e k m uhtem eldir. 'A r a f a t ’ta dinî g e ç it â yîn i İslâm dininde tam am iyle m eç­ hul olduğu gib i, böyle bir' şeyden bizim de ma­



olan 'A r a f a t ovasın d aki v u k u f ( „d u ra k la m a “ ) 'tu r. Islâm da v u k u f ’su z h a c cın hükm ü y o k tu r. Bu k e y fiy e t islâm dan ön ceki te lâ k k in in bir b a ­ k iy e s i o lara k alınm ad ıkça, anlaşılam az. H o u tsm a



lûm atım ız yoktu r. ‘A r a fa t ’a hacca gitm ek s ırf m ah allî bîr h u ­ s u s iy e t d e ğ ild ir ; m ubârek sa y ıla n yerlere ziyârete gitm ek , sâm îlerce e sk i bir âd ettir. T evra t ’ m en esk i k ısım ların da bile, bir fa rîz â olarak,



v a lş â f’ u B a n i İsrâ’il ’in T ü r Sin|i ’da kon ak­ lam aların a ben zetir. İsrâ llîle r bu âyin e her tü rlü cin sî m ü n âsebetlerden im sâk ( HurUc, X IX , 15 ) etm ek ve lib â sların ı y ıkam ak ( H u rü c, X IX , 10, 14 ) su re tiyle hazırlan ırlard ı. A lla h la ­ rın a tazim lerin i bu su re tle a rzed erlerd i ( D '2" Q 2, X I, X V ). M üslüm anlar da ayn ı su re tle cinsî m ünâsebetlerden im sâk ederler, ihrâm g iy e rle r



em redilm iştir. H urU c k ita b ın d a : — „B en i te b ­ cil için , y ıld a üç d efa hag â yîn i icrâ ede ç e k s in iz“ (X X III, 1 4 ) ve „aran ızd an bütün e rkekler, yıld a üç d e fa , R ab Y a h o v a ’ nm yüzünü g ö re ce k le rd ir“ ( X V II v e X X X I V , 2 3 ). A r a ­ b ista n ’da, şü p h esiz, ‘A r a fa t ’ta yap ılan hacc m erâsim ine ben zer âyin ler icrâ edilen b ir çok ziy a re t y e rle ri v a r idi. E p ip h an iu s ta ra fın ­ dan zik red ilen A g g a th a lb a e ith a yı şim âlde bir m u kad des ziy a re t y e ri m ev cu t olduğunu düşün­ dü rebilir. ‘A r a fa t h a ccı zilh iccen in 9. günü ifâ edilir ve buna bir çok arap k a b ile leri iştira k eder­ lerdi. Bu ise, an cak m em lekette sulh ve sükûn hüküm sü rd ü ğü esn ad a mümkün idi. Bunun içindir k i, birbiri ardından gelen zilh icce, zilkâde ve m uharrem a yla rı y ılın m ubârek bir kısm ı sa y ılır ve o a ylard a ka b ileler, araların d aki nizâlara fâ sıla vererek, m ütâreke yap a rla rd ı. M u­ kad d es to p ra k lard a her kes silâh ların ı bırakırd ı. P eygam b er devrinde, m ubârek ayların ilk ba­ h ara düştüğü m u hakkak addolunabilir. Lâkin W ellh au sen hacc zam anının, ilk d evirlerde, son



v e m ubârek bir d a ğ ın e teğin d e n lû h iy at önünde du ru rlar (la le k ah ı ku llan ılm a kta d ır ( nşr. C h . S ch e fe r, s. 1 1 4 ) . S a ra y v e ordu hizm etin­ d e bulunan tü rk em irlerine vezirlere m ahsus unvan ve Iekap lar verilm ediğin i k a t ’î olarak b ild iğim iz cih e tle , ‘A v f i 'n in ifâd esin i kab û le im ­ kân olm ad ığı m eydandadır. G a rd iz i g ib i itim a­ d a la y ık ta rih î k a y n a k la rd a da S âm ân î v ezir­ le rin d e h vaca unvan ın a te s a d ü f e tm iy o ru z ; m sl. N uh b. N aşr ’in cülusunda ( şa b a n , 331 ) ve zâ re te g e tirilen A b u 'I -F a il M uham m ed b. A h m ed al-H akim h â k im -i c a lil unvan ı ile şö h ret k azan m ıştı ( bk. Z a y n al-a hbâr, nşr. Mu­ ham m ed N âzim , B erlin, 1928, s. 3 2 ) . H er h â l­ de S âm ân îlerin , A b b a s î h a lifeliğ in d ek i te ş rifa t an ’anelerine sâ d ık kalarak, v e zirle r hakkın da şa y k , sa hih ve şa d r g ib i u nvanları d ah a çok k u llan d ık ları anlaşılıyor.



v e l ve sonra h iç b ir v ezire verilm eyen v e an­ cak b ü yük tü rk em irlerin e m ahsus olan bir un­ van ı v e k itâ b e le rd e te s b it edilm iş çok m uhte­ şem b ir ta k ım unvanları ta şıy a n büyük v ezir N izâm a l-M ulk ’e h vâca-i b u zu rg ve sâdece i f â c a d iy e h ita p ed iliyo rdu . Y a ln ız vekayinâm elerde d eğil, doğru d an -d o ğru ya ken d isin e ta k ­ dim edilm iş olan k a sid e le rd e d a h î bunu g ö r­ m ekteyiz ( D iv S n -i L â m i'i- i G u rg â n i, nşr. S a 'id N a fis i, s, 131 ). H vâca-i b u zu rg unvan ı yaln ız im paratorlu ğun birin ci adam ı v e b ü y ü k su lta ­ nın vekil-i m uttaki olan vezire m ahsus i d i ; di­ ğ e r rie â le sâd ece i f â c a unvanı veriliyo rd u ( D iv â n -i M u i z z i , nşr. 'A b b â s İkbâl, s. 40, 53, 189, 205, 244; Ç a h â r m akala, s. 61, 63, 2 2 8 ).



M vâca unvan ı, b ilh a ss a G a zn e liler devrin de, b ü yük b ir ehem m iyet kazan arak , divan ın yân i



N izâm al-M ulk ’ün ölüm ünden sonra, onun h a ­ tıra s ı f â c a - i m â zi d iye tâ z iz olun m akta id i ( D iv â n -i M u i z z İ , s. 2 4 6 ). Nizâm al-M ulk, S iy â setn â m e ’sind e i f â c a ve I fâ c a g â n kelim elerin i „d e v le t dâ irelerin d e ç alı­ şan m e’m ûrlar“ yân i b ü ro krasi m ensûpları v e



s iv il idârenin başın d a bulunan d e v le t ricâline ta h s is edilm iştir. G e r e k o d e v ir şâ irlerin in bu rieâl için ya zd ık la rı kasid elerd en , g e re k ’ U tb i v e B a y h a k i g ib i m uasır ta rih çile rin e serlerin ­ den bunu k a t’i olarak anlam ak ka b ild ir ( F a r­



o n ların ile ri ge le n le ri m ân asınd a ku llan m akta v e bu sın ıfı sa n ayi v e tic â r e t e rb â b ı ( m ard-i b â zâ r i ) ile k ö y âyân ınd an ( d ih k â n ) ayırm ak­ ta d ır ; A lp A r s la n ’m ölüm ünden sonra, e sk i u sûllerin bozulduğundan ve a s k e r î sın ıfa men­



. ruhi d ivan ı, nşr. 'A li



A b a n , s. 322, 323, 325,



333, 398, 4 ° 2 i M inûçihri divan ı, nşr. K a zim irski, s. 36, 53, 64, 65, 102, 125 ). T e ş rifa tta hüküm dardan son ra d ev letin en b ü yü k rüknü olan v e zire ,



f a c a i b u zu rg



d en ilird i ki, bu



su p tü rklerin I fâ c a g â n ’a m a h su s le k ap la rı, f â c a g â n ’in da a sk e rî rie â le h a s unvan ları ku llan dıkların dan şik â y e t eden N izâm al-M ulk „v e zir, tu g râ î, m u stavfî, â riz" g ib i, büyü« ricâl ile „ B a g d a d , H o rasan , Irak, H ârizm am îd leri“



unyan y a ln ız ona m ünhasırdı ( F arru hi divan ı, s . 3 3 3 ; T â rih -i B a y h a k i, nşr. S a 'id N a fis i, I, 182, 3 5 2 ; Ç a h â r m akala, G M S , s. 1 9 1 ). T e ş ­ r ifa t k a id elerin e göre, şa yh a l-a ca ll, şadı-, şâ h ib v e d a h a şâ ir bu g ib i ta n ta n a lı Iekaplar v e un­ va n la r ta şıy a n g a zn e li vezirlerin e hüküm darlar



m üstesnâ o la ra k [ bk. mad.J, I fâ c a g â n züm re­ sin e m ensup h iç kim senin sonu m ü lk ile biten



Umumiyetle i f â c a d iy e h itap ed erlerd i. B üyük S elçu k lu im paratorluğu devrinde, G a z-



B üyük S e lç u k lu im p aratorlu ğun u n istitâ leleri sa ya b ile ce ğ im iz m u h telif tü rk v e İslâm d ev let­ lerin de olduğu gib i, H vârizm şâ h lar d evletin d e de



n ev î d e v leti zam anına â it bu te ş rifa t usû lle­ rinin tam am iyle ta tb ik ed ild iğin i gö rü yoru z. T u ğru l B e y devrin den b a şlay a rak , bütün S e l­ çuklu v ezirleri f â c a - i b u zu rg v e siv il idâ­ renin b ü yü k adam ları da f â c a . unvanını ta ­ şım ışlard ı. B ilh a ssa M alikşâh devrin de, im ­ p a ratorlu ğu n ih tişam ı ile m ütenâsip olarak, unvan v e lekap la rm da d a h a m u b alegalı bir hâl alm asına, h a ttâ N izâm al-M ulk 'ün de h a k ­ lı olarak şik â y e t e ttiğ i vecih le, G a zn e lile r d ev­ rin deki s ık ı kaidelerin İhm âl ed ilerek , unvan ve lek ap la rın a d e tâ ip tizâ le u ğra tılm a sın a rağm en, v ezire ve m erkezî divan ın başlıca erkân ı ile im p arato rlu ğa tâ b i d evletlerin , H vârizm gibi bü yük v ilây etlerin ve m u h telif sâ h ala rd a hüküm ­ rân olan S elçu k lu p renslerinin divan ların d a ayn ı v a zife le ri gören bü yük ricale verilen bu un van değişm ed i. A ta b eg gib i, kendisin den e v ­



Iekap lar alm ayarak, sâ d e ce h vâca-i r a şid , hvâ­ ca -i s a 'id , hvâca-i k â m il le k a p la rı ile İk tifa etm esi lüzum undan b a h se d iy o r ( nşr. H a lh a li, s. 46, lo y , 1 13 , 1 1 5 ) .



b üyük ricâl v e vezirlere i f â c a denildiğini, hü­ küm darın v ezirlere bn su re tle h itâ p ettiğ in i, h a ttâ büyük v e zire h vâca-i c ih a n unvanı v e ­ rild iğin i g ö rü yoru z ( N a sa v i, nşr. H o udas, me­ tin , s. 101 v. deh). S on radan H ind d ev letle­ rin de de gö rü len bu unvan ın [ bk. mad. IJVÂCA-1 CİHAN ], H »ârizm şShlar d ev letin in 'A la ’ alD in M uham m ed d evrin de b ü yük bir im p arator­ lu k m âh iyetin i alm asından so n ra m eydan a ç ık ­ tığ ı tahm in olun ab ilir. XIII. a sırd a İlhanlılar im paratorlu ğu İran ’da b ü yü k S elçu klu la rın idâre v e te ş rifa t a n a n e le rin i g e n iş bir ttisbette be­ n im seyip, devam e ttir d iğ i sıra d a , v ezirlerin ve bürokrasinin başın d a bulunan b ü y ü k ricalin hvâca-i b u zu rg ve i f â c a u nvan ların ı alm akta devam e ttik le rin i bütün ta r ih î ve ed eb î k a y n a k ­ lardan ö ğ re n m e kte yiz (m sl, C u v a y n i, V a fş â f ,



HÂCE. R a şîd al-D in ve d iğ er vekay»nâm eler ). İih an­ lıların inkırazından son ra Iran ’da teşekkü l eden m uhtelif d evletlerde de bu v a z iy e t devam etm iş v e h vâca tâ b iri b ilh a ssa bü rokrasi erkânı ta ra fın d a n ku llan ılm ıştır. K irm an K a ra -H ıta y la rı sülâlesin in m üessisi B ara k H âeib 'in o ğ lu hvâca unvanını ta şım ak ta idi. N ev'i şa h sın a m ün hasır garip bir cüm h uriyet idâresi m âh iyetin i ta şıya n X IV . asır serb ed ârlar devletind e, h ü kü m d arlar­ dan bazıların ın hvâca unvanını taşım aları, on­ ların bü rokratik m enşe’den gelm iş olduklarının b ir alâm etidir. T im urlular zam anında, K a ra -K o yun lu larda ve A k -K o y u n lu la rd a da devam eden bu unvan ( H ^ândm ir, D a stâ r a l-v ıız a r a , nşr. N a fis i, sâ d e c e fih ris tte k i isim lerin gözden g e ­ çirilm esi bile k â fid ir ), S afev ilerin kuruluşundan sonra, İran 'd a eski ehem m iyetin i k a yb etm iş ise de, H in distan 'da v e M âverâün neh r ’de de­ vam etm iştir (A n a d o lu tü rk le ri hakkın da bk. m ad. HOCA ).



*3



te ve onların aleyh in d e b u lu n m aktadır ( D iv â n , nşr. A d ib N işûb üri, s. 225, 2 2 6 ). A y n ı hvâca 'nin m aiyetinde y etişm iş, ondan g e re k m addî ve g e re k se m anevî is tifâ d e etm iş olan lara bu kelim eye tü rk çe -taş, -daş lah ikasın ın eklenm esi ile te şek k ü l eden h vâca-tâş den iliyordu ( a y n . esr-, s. 397 ) hâoiplik unvanı verm işti. B ü y ü k S e 1ç u k İ u i m p a r a t o r l u ğ u n ­ d a v e onun istitâ leleri sayab ileceğim iz şâ ir bir ta k ım tü rk d evletlerin d e d e m evcu diyetin i gö r­ düğüm üz bu h â cip lik m üessesesinin, doğrudand o ğru y a S âm â n î-G azn evî t e s ir i altın da te şe k ­ kü l e ttiğ i m u hakkaktır. B ayh a k i 'd ek i bir k a y ıt, d ah a bu sa lta n a t kurulm adan evv el, Selçuklu reislerinden D âvü d 'un h âcibi olan bir iürkm enin, 2.000 süvariden-m ürekkep k u v v eti ile, B elh k a p ıların a k a d a r gelip, bâzı k ö y le ri yağm a e t­ tiğ in i bild irm ekte ise de ( T ah ra n ta b ., s. S73), bu tâ b iri burada sâdece kum andan m ânasında alm ak icâp eder. Y o k s a h âcip lik te şk ilâ tı, ancak d e v le t kuruld uktan sonra, T u ğru l B e y zam a­ nında başlam ıştır. M uasır kayn aklard a, T u ğ ­ ru l devrinden başlayarak, gerek büyük hâciplerin ( h â cib k a b ir ,h â c ib -i buzarg, h âcib al-huccâb ) ve g e re k sa ir hâciplerin isim lerine ra stla şm a k ­ ta d ır ( bk. b ilh a ssa R â lfa t al-şud ur). Y u k arıd a söylediğim iz gib i, N izâm al-M ulk S elçu k lu la r d ev rin d e h âcip lik h a kkın d a ki e sk i kaidelerin a rtık bozulm uş olduğunu itira f etm ekle beraber, b a ş-h â cip lik vazifesin in en büyük sa ra y m e’mûriy e ti olduğunu ve sa ra y te şkilâtın d a büyük ehem m iyeti olan v e kendisine, „k ü s, alem ve n ev b e t“ gib i, em âret a lâm e tleri verilen am ir-i haras 'in b ile onun a ltın d a bulunduğunu an la­ tır ( S iy â sa tn â m a , T ah ra n ta b ., 40. f a s ı l; b u ­ rada, y a n lış olarak, caras şeklin de y a zıla n keli­ me, S ch e fe r neşrinde 39, fa sıld a d o ğru y a z ıl­ m ıştır ). T ıp k ı G azn elilerd e olduğu gib i, v e zir­ den son ra devletin en büyük m e'mûru olan baş-h âcip , tü rk gulâm larından hâciplik m evkiine yükselm iş ve sonra, y a sa ra y hizm etlerinde y a ­ hut hâricde em irlik m ertebesini kazan m ış kim­ seler arasın dan seçilird i. H üküm darın en yakın adam ı olan bu bü yük hâcipler, te ş rifa t b a k ı­ mından, vezirin dûnunda olm akla beraber, bun­ lardan bazıları zam an-zam an isted ik lerin i vezire y ap tıra ca k dereced e hususî bir n ufuza sâ h ip ol­ m uşlardır ( al-B on dâri, nşr. H outsm a, s. 150 ). M uhammed b. M alikşâh devrinde am ir-i bâr Tak­ tan büyük h â cip liğ e yü kselen em ir ’A li, hüküm ­ darın h a sta lığ ı esn asın da, bütün d e v le t işlerinin m utlak hâkim i olm uştu (a y n . esr., s. 117 v.d.). B üyük h âeip lere bâzan h â cib -i h â şş unvanı da v erilm ek te id i ( R a h a t al-şudâr, s. 331 ). M am a­ fih yine G azn e lilerd e olduğu g ib i, sa ra yd a tfâcib u nvanını ta şıy a n d iğ er büyük m e'm ûrlar bulu­ n u y o r ve bunlar d a h a bü yük vazifelere tâyin Ul£m Ansiklopedisi



fa rs ç a ve a ra p ça şiirle ri ile m eşhur A b u '1-H asan ’A l i b. IIyâs a l-B u h âri 'nin a ğ a çı Iekabını taşım ası, sonra M as’ üd G a zn a v i 'nin sarayın da h âdim -i h a şş a ğ a çı 'n m b ü yük m e'm û rlar ile hüküm dar arasın d a tem as v azifesin i görm esi ( B ay h a k i, T ah ran tab-, s. 165, 603, 608 ), M irza M uham med K a z v in i 'y i, h a k lı o lara k, bu düşün­ ceye se v k etm iştir ( L u bab al-albâb, I, haşiyeler kısm ında, s. 297 v.d.). M am afih bunun G aznelile r sa ra yın d a gö rd ü ğü m ü z h âdim -i h â şş fa r ­ dan yân i hüküm darın h u sû sî hizm etinde bulu­ ttan vazifelilerd e n biri olduğu, h âcip lerin bunlar ile karıştırılm am ası icâp e ttiğ i B a y h a k i 'den a çık ç a an la şılm ak tad ır. T u ğ r u l devrinden sonra bu u nvan ı ta şıy a n hiç b ir h â cib e te sâ d ü f ed il­ memesi, hâcib kelim esinin bu kelim eyi unut­ tu rd u ğu n u g ö steriy o r. D iv a n la ğ â t a l-tu rk 'te, hâcıp m ukabili olarak, tayartğa kelim esi m ev­ cu ttu r k i, müslüman tû rk devletlerin d e hiç rastlam ad ığım ız bu unvan a an cak K a ra -H ıta y ­ la rd a ve onların M âverâünnehr 'd ek i hâkim i­ y e tle ri esn âsm de te sâd ü f ediyoruz [ bk. mad, KARA-HiTAYLAR ]. ^?üAai al-şud âr naşiri Muhamm ed İkbâl 'in S elçu k lu la r ’daki a m ir-i bâr T an h â cip ler ile k a rıştırm a sı ( s . 4 9 1 ) tamam iyle ya n lıştır. H âcipliğin fev k in d e olan bu v a zife y e h âcip ler terfian tâyin e d ilir le r d i; lâkin b ü yük h â cip lik m evkii bundan ve buna müm âsil d iğ er s a ra y em irliklerind en çok daha yü k se k idi. B üyük S elçu k lu im paratorlu ğu dağıld ıktan sonra, onun g e n iş to p ra k la rı üstü n de yer-yer istiklâllerin i kazanan m u h telif türk d e v letle ­ rinde, şâ ir S elçu k lu m ü esseseleri gib i, hâciplik m üessesesinin de devam e ttiğ in i ta rih î ka yn a k­ lardan anlıyoruz. Bu d evletlerin en ehem m iyet­ lisi olup, m oğul istilâsı ka rşısın d a yıkılm asın dan b ir az evv el büyük b ir im paratorluk m âhi­ yetin i kazan m ak istid ad ın ı gö steren H varizm şa h lar devletind e, S elçu k lu la rd a k i usûl v e ka­ ideler devam etm ekte, hâciplerden başka bir de h âcib k a b ir ve h âcib -i b u za rg bulunm akta i d i ; T ökü ş devrinde em îr Ş ib a b al-D in M as'ud ’un bu vazifed e bulunduğunu biliyoru z ( C ih a n g a ş â y -i C u v a y n i, II, 23, 45 ). G âlib â bu başhâcibe, y a h u t ondan sonra gelen ikinci hâcibe iuışş-hâcib d e den ilm ekte idi ( ayn. esr., s. 2 5 8 ). D ah a G azn eliler v e S elçu k lu la r devrinde pek çok k u llan ılan h a şş tâbirinin H vârizm şâhla r devrin de devam ı p e k ta b iid ir. K irm an ’da moğut him âyesi altın da K a ra -H ita y la r v e y a K u t£



HÂCİB.



34



lu g-H a n lar d evletin i kuran B a ra k H âcib , H vârizm şâh 'la r sarayın d a hâcipiik unvanını kazan ­ m ıştı. M üverrih N a sa v i, C a lâ l al-D in H v ârizm şâh devrinde, Ş a ra f al-M ulk lekabı ile, v ezirliğe tâ y in edilen cen dli F ah r a l-D in 'A l i ’nin e vvelce h âcip iik vazifesin d e bulunduğunu ve v ezir ol­ du k tan son ra d ahi hüküm dar m eclisinde onun k a rşısın d a y e r alan h â cip ler arasın d a durdu­ ğu n u v e v ezirlere m ahsus te ş rifa t kaidelerinin onun h a kkın d a ta tb ik edilm ediğin i sö yle r ( S ira t a l-s u lia n C a lâ l a l-D in , nşr. H oudas, s. 103 v.d.). Y in e ayn ı m ü ellif C a lâ l a l-D in 'in hâciplerinden B ad r a l-D in b. Inânç H â n 'ın acem e d e b iy a tın a derin vukufundan h a y re tle b a h se d e r ( ayn. e s r .,s . 187 ). B u İfâdeler hâcip lerin y e tiş ­ me ta rzı h a k k ın d a k i e sk i usû llerin a rtık terked ildiğini, on ların yaln ız sa ra y gu lâm ları arasın dan yetiştirilm eyip , h âricden bâzı kim selere v e tü rk beylerin in çocukların a da bu v n van ve vazifenin v erild iğin i, h a ttâ o zam ana k a d a r hiç em sâli olm ad ığı hâlde, bu n lar arasın d an v e z ir d e t â ­ yin ed ild iğin i g ö sterm e k te d ir. H vârizm şâh lar d evletin d e tü rk k a b île h a y a tın a â it a n ’aneierin son S elçu k lu la r devrinden d ah a k u v v e tli ve d ah a can lı bulunm asına ve m u h telif idâre müesseselerin d e, S elç u k lu d evrin e n azaran , bir ta k ım d e ğ iş ik lik le r vücuda gelm esin e rağm en , v ezirlik devletin en yüksek m akam ı olm akta devam etm iştir. B üyük S elçu k lu la r te şkilâ tın ı d ah a m ü tevâzı



d e lilid ir (a y n . esr., s. 28 8). H âciplerin ve b aş-hâciplerin b ilh a ssa tü rk gu lâm ları a rasın ­ dan y e tiştirilm esi ve id â rî-a sk erî m ühim v a z i­ felerin ve b ü yük sa ra y m e’m ûriyetlerinin bun­ lara in h isar ettirilm ekle b era b er, b ü ro krasiye yâni divan işlerine karıştırılm a m a la rı hususunda­ k i e sk i an'an e, A n a d o lu S elçu k lu la rın d a a rtık ta tb ik edilm iyordu. Sâm ân îlerden b a şlay a rak , H vâ rizm ş ih la ra k a d a r devam eden ve ğ u lâ m ( mem lûk ) sistem i ile, yân i devletin iç bünyesi ile, sık ı-sık ıy a a lâk a lı olan b u m üessese A n a ­ dolu S elçu klu ların d a a rtık sona erm iş v e ne osm an lılarda ve ne de şâ ir A n a d o lu b e y lik le rin ­ d e devam etm em iştir. Bu m üessesenin İran m oğu llarınd a d a devam etm em esi, İlhanlı n ufuzunun A n a d o lu 'd a k i ehem m iyeti g ö z önüne alın ırsa, bu h u susta m ü essir olm uş den ilebilir. M am afih bunun en b ü yük âmilini, X I V . asırd a kurulan A n a d o lu b eylik lerin in iç bünyelerinin hu sû siyetin d e a ram ak d a h a doğrudur. H âcip lik unvanına, İlh a n lıla r 'dan sonra, İran 'd a ve M âverâü n neh r 'd e ku ru lan m u h telif tü rk d ev­ letlerin de, C e lây irlilerd e , T im urlularda, K a ra ve A k -K o y u n lu la rd a ve S a fe v île rd e d e tesâd ü f edilm em ektedir. H â cip iik m ü essesesin in İslâm dü n yasın d aki tekâm ülü hakkın d aki bu umûm î iza h a tı tam am ­ lam ak için, K a r a - H a n l ı l a r d e v leti ile D e h li tü rk m em lûk su lta n lığın d a k i v a ziy e te



bir şekilde v e .az-çok fa rk la r ile devam e ttiren bütün S elçu klu şûbelerinde olduğu gibi, A n a ­



de k ıs a c a tem âs e d e lim : ta rih le ri um ûm iyetle ç o k ka ran lık o lan şa rk K a ra -H a n lıların d a bu unvanın m evcû diyetin i, K u ta d ğ u b ilig sâh ibi



dolu S elçu klu ların d a da h â cip iik m üessesesinin m evcudiyetini görü yoru z. Bu hu su sta hemen



Y û su f 'un hâşş ifâcib unvan ın ı taşım asınd an anlıyoru z. M ahmud K â ş ğ a ri 'nin h âcib mâna­



b a şlıca kayn ak olan İbn B ibi 'nin verd iği mâlûm at çok k ifâ y e tsiz olduğu için, sa rih ve k a t ’î b îr şe y söylem eğe im kân yo k tu r ( İsm ail H a k ­ k ı U zu n çarşıiı, O s m anii d ev leti teşk ilâ tın a m edhal, s. 86 v .d .'d a İbn B ib i'n in E y yû b ıler v e H vârizm şâh lar sarayın d aki hâciplere â it v er­ d iğ i m alûm atı, ya n lışlık la , A n a d o lu S elçu klu la ­ rın a isn a t etm iş v e h âcipler ile p erdedârları



sınd a zik re ttiğ i tayaâğu kelim esin e ise, ancak XII. a sırd a Kara- H ita y la r d e v letin d e ra stg e lm ekteyiz ki, bunun şa rk K ara-H an lıların d an alınm ış olm ası p ek ta b i’îdir. G a z n e li ve S e lç u k ­ lu te 's iri altın d a kalan S em erkan d K a ra H anlı­ ların da İse, ifâcib unvan ve vazifesin in m evcûd iyetin e k u v v e tle hnkm olunabilir. D e h li Mem­



birbirine k a rıştırm ış tır ; hâlbu ki A b b â s île r ve G azn e lilerd e olduğu gib i, S elçu k lu la rd a da bun­ la r tam am iyle birbirinden a y r ıd ır ). A n ad olu S elçu klu ların d a baş-h âcip lere, e sk i an’aneye g ö ­ re, am ir unvanı v erild iği hâlde, unvan ların iptizâ le u ğra d ığı son raki zam anlarda, bunun ye­ rine, m alik al-lıu ccâb tâbiri k u llan ılm ağa baş­ lan m ıştır (İb n B ib i, nşr. H outsm a, s. 286; mu­ fa ssa l nüshada da b ö y le d ir ; bk. s. 620). Buna rağm en, ba ş-h â cip liğ in msl. G azn e liler ve büyük S elçu k lu la r devrin deki ehem m iyeti kalm am ış, yân i veza re tten son ra d evletin en büyük m e'm û riyeti olm ak m âhiyetin i k a y b e tm iş tir: M u in a l-D in P arvân a 'nin a m ir al-hu ccâb 'lık ta n p ervân efiğe



te rfi



edilm esi



bunun



bariz



bir



lûk su lta n lığ ı h a kkın d a ki ta r ih î k a y n a k la r bize bu h u sû sia old u kça sa rih m âlûm at verm ektedir. G azn e li — S elçu k lu idâre te şk ilâ tın ı ve s a ­ ra y an'anelerini k u v v e tle devam ettiren bu tü rk devleti, iç bünyesinin gu lâm sistem in e istin a t etm esi do layısı ile, hâcip iik m ü essesesin i ehem ­ m iyetle m u hafaza etm iştir. A m ir hâcib veya u lu ğ hâşs h âcib unvanını ta şıya n baş-hâciplerin sa ra y d a ve um ûm iyetle idarede büyük nüfuzları v a r d ı; te şrifa tta yaln ız v ezir d eğil, nâip ve d ah a bâzı büyük ricâl de bun lara tekaddüm e d iy o r d u ; a sk e rî v ey a id â rî h er h â n gi b ir v a ­ z ife ile m erkezden u zak la ştık ları zaman, m erkez­ de bir nâip b ırak ıy o rla rd ı ( T a ba kâ t-i N a şiri, s. 173, 187, 192, 30 2 ). B u an’ ane, H a la ç sülâ­ lesi zam anında da



devam e tti. H as-hâcip lerin



HÂCİB. taşıd ık ları am ir unvan: da m alik unvanına y ü k ­ seltilm işti ( B a r a n i, T â r ih -i F İr ü z ş â h i, s. 241, 3 7 9 ). T u rlu k la r zam anında bu bas-h âcip lere sa y y id al-huccâb dah î denilm ekte idi ( ayrı, esr,, s. 424, 528 }. D e h li sarayın da X I V . a sır son la­ rına k a d a r devam eden bu m üessese h akkın da İbn B atü ta Seyâ h a in â m esi v e M a sa lık alabşâr gib i k a y n a k la rd a mühim m alûm ata te s a ­ düf olunur ( a yrıca bk. Ishıvari P raza d , A H isiory o f ih e Q arau na h T u r k s in In d ia , A llâ h âbad, »936, s. 299— 303 ). Bu kü$ük hu lâsayı tam am lam ak için, hâciplik m üessesesînin husûsî b ir tekâm ül g ö ste r­ diğ i M ısır — S a riy e m em lûk im paratorluğun ­ daki v a ziy e ti de k ısaca te s b it edeceğiz. Bu im paratorluk h a k k ın d a elde bulunan zengin ta rih î k a yn a k lar sayesin de, bu h u su sta old u k­ ça gen iş ve sa rih b ilg ile r edinm ek kabil o l­ muştur, S elçuklu im paratorlu ğu istitâlelerin den biri olan E y y û b île r devletinin vârisi sa y a ­ bileceğim iz bu devlet, F âtim î — S elçu klu an’anelerine dayanan E y y û b î m üesseselerini, kendi iç bünyesinin şa rtların a v e d ışarıdan gelen moğu l te'sirlerin e g ö re vücuda gelen d eğişik lik ler İle, devam ettirm iştir. E y y û b île rd en in tik a l eden hâciplik v e baş-h âcip lik ( am ir h âcib , hâcib alh uccab, al-hâcib a l-k a b ir ) vazifesi, bunlarda da m em lûklere in h isar ettirilm iş v e a sk e rî m âhiye­ tin i dâimâ m uhafaza etm iştir, B ay b a rs (12 6 0 — 1277 ) zam anında, m erkezî idâredeki nâ'ib al-suli â n ’ların v azifesin i kolayla ştırm a k ve d ah a doğrusu onların nufuzunu azaltm ak için, em irler v.b . ordu m ensupları arasın d aki ih tilâfla rın halli vazifesi, naibin em îr v e n ezâreti altın da, b ü yük hâcibe b ırakılm ıştı. Sonradan K a h ir e ’deki nâip lik vazifesi k a ld ırıld ığ ı zam an, b a ş-h â cip lık m evkii daha büyük bir ehem m iyet ka zan d ı ve eskisi gib i, nâibin d eğil, doğru d an -d o ğru ya su l­ ta n ın em ri a ltın a girerek, eskiden n aip lere â it olan b ir takım sa lâ h iye tle r de ona in tika l etti. Sultan ın riy â se t e ttiğ i dâr a l-'a d l ictim âlarında, içtim aa dâhil olan em irlerin te ş k il e ttiğ i halkanın arkasın da hâcipler, devâd ârlar ile bir­ lik te , a ya k ta dururlar, istid a ları alm ak ve a lâ­ ka lıları hüküm dar huzûruna getirm ek gib i, vazifeler görü rlerd i ( Ş u b h a l-a ş â , IV , 4 4 ; bu m âlâm atı M asa lık al-abşâr ’dan a lm ıştır). M a­ sa lık al-abşâr, m erkezde 5 hâcip bulunup, bun­ lardan ikisinin hScîb al-h u ccâb u nvanını ta ş ı­ d ığ ın ı söylüyor. M am afih bunların ge re k s a y ı­ ları, g e re k vazifeleri, g e re k te ş rifa tta k i m evki­ leri zam an-zam an d e ğ işm iştir: 802— 1 3 9 9 'da 8 hâcip vard ı ki, bunların üçü yü zler em irlerin ­ den ve üçü de fab lh ân e em irlerinden i d i ; X V . a sır ortaların d a m evcut 20 h âcip ten ¡kincisi onlar em irlerinden ve diğ erleri sâdece cundiierden olm ak ü zere, 20 hâcip bulunuyordu { A b u



'J-M ahasin, II, 2 7 ) .



35 Zabda k a ş f



al-m am âlik



m ü ellifi, bin ler em îri olan b ir hâcib al-hu ccâb ’dan sonra, ta b lh ân e em îri olan ik in ci bir hâcibin, on v ey a yirm iler em îri olan üçüncü b ir hâcibin ve em îr sıfa tın ı h âiz olm ayan d iğ er on hâcibin m evcudiyetinden b a h sed iyor ( nşr. Ravaiss, s. 1 1 4 v.d .). M am afih X III.— X IV . a sır­ lard a b aş-h âcip liğin . h âiz olduğu ehem m iyetin y a v a ş-y a v a ş a za ld ığ ı gö rü lm ek ted ir; bu n lar, S u lta n Mu’a y y a d Ş a y h zam anında ( 815— 824 ) 8. ve B a rs b a y zam anında ( 825— 842 ) 12. dere­ ceden s a y ılıy o r la r d ı; Ç ak m ak zam anında ( 842 — 8S7 ) dereceleri 7. 'y e yü kselm iş v e bu v a ­ ziy e t X V I . a sır b a şla rın d a 'd a h i devam etm iş ise de ( İbn ly â s, IV , 3 0 ), m sl. B ay b a rs zam anına n isb etle, bunun da bir ilerilem e sayıla m aya ca ğı m eydandadır. H âcip lik m üessesesi, y aln ız m erkez-i idârede d eğil, Şam , H a leb ve T ra b lu s-Ş am gib i, mühim n iyâb etlerd e ve H am a, S a fe d ve G a z z e gib i, b a ş­ lıca m erkezlerde de m evcuttu. al-N ü şir b. K ilâ vün zam anın da Ş a m ’ d a 3 hâcip vard ı ki, biri hâcib a l-h u ccâ b u nvanını ta şım ak ta v e m er­ k e z divanından y a zıla n ta h rira tla rd a kendisine am ir hâcib d iy e h itap edilm ekte idi. B inler em îri olan bu baş-hâcip, sultanın nâibi unva­ nını ta şıy a n umûm î v âlid en sonra, en büyük me’mûr idi ve nâibin ga yb û b etin d e ona v e k â ­ le t ederdi. D a r al-‘ adl 'i idare eden, zâ b ıta iş ­ lerine bakan hâcib al-h u ccâb 'ın m aiyetin de­ k i hâcibler — ki, sa y ıla rı 3— 6 k a d a r olur­ du — em îr unvanını hâizd iler. H aleb n iyâb etinde de v a z iy e t hem en-hem en böyle olm akla berâber, su lta n naibinin bu n lara k a rşı d aha bü yük sa lâ h iy e ti v a rd ı; m sl. hâciplerden bir kısm ının tâyin i ona â it idi. T ra b lu s-Ş am ’da ise, hâcib alhuccâb ta b lh ân e em irlerinden, yân i k ırk k i­ şiye kum anda eden fır k a em irlerinden, olurdu. H a m a ’ da v e d iğ er n iyâb etlerd e de v a ziy e t hemen-hem en böyle idi. H â cip lik m üessesesînin M ısır — S u riy e memlü kler im parato rlu ğun da alm ış olduğu m âhiye­ tin en d ik k a te lâ y ık ta ra fı ve b a şlıca h u su si­ ye ti, baş-h âcip lerin k a z â î bir sa lâ h iy e t kazan ­ m aları v e dâr a l-'a d i 'in başın a geçm ek sure­ tiy le te b a rü z eden bu salâh iyetin , onlara en yü ksek a sk e rî ve id â rî k a zâ hâkim i sıfa tın ı verm ekle kalm aya ra k , so n radan h er k e sin mü­ ra ca a tın a a çık b ir a dlî kazâ m ercei şeklin e sok­ m asıdır. İbn H aldun 'un m üphem su re tte te ­ mas e ttiğ i bu m esele h a k k ın d a , M ak rizi 'd e ol­ d u kça g e n iş ve v â zıh m alûm at v a r d ır ; a sk e r­ ler a rasın d a k i ih tilâ fla rı, d â va la rı, onların iktâ ların a â it hususlardan doğan şik â y e tle ri hail v e fasl etm ekle v a zife li olan b aş-h âcîp ler ve yardım cıları sonradan bütün a dlî m eselelere k a rışm ağ a başlam ışlardı. E skiden doğrudan-



36



r tr t^ lD



—



n/AV^U



d o ğru y a k a d ıla r tarafın dan , şe r’î m ahkem elerde halledilen alacak verecek d âvaları, karı koca İh tilâ fları g ib i huku k-i şa h siy e dâvaları, M akrizİ zam anında, h â cip ler tarafın d an h a lle d il­ m ek te idi. Ş e r ’î ka za yerin e bö ylece ö rfî kazânm hâkim olm ası, m üellifi çok m ü teessir e t­ m iş olm alıd ır ki, bu v a z iy e ti te n k it etm ekte ve bu m üdâhalenin y ü k se k d â vâ h a rç la rı a l­ m ak gayretin d en do ğd uğu n u anlatm ak istem ek­ te d ir. B ir kısım hâciplerin resmen ik tâ sa h ib i olm ayıp, sâdece bu dâva harçları ile geçin m e­ leri de d ik k a te şâyân d ır. Y in e onun ifâd esin e gö re, kadılar, şer’î k a za y a tâb i olm ası icâp eden hâdiselerde dahi, a lâk a lıların h âcip m ahkem e­ sine m ü racaatların ı m en'e m u ktedir olam ıyor­ lardı ; h â lb u ki h âcip lik m akam ına b a ğlı nakipler, şe r’i m ahkem elere m üracaat edenleri dahi, zorla beden i ve n ak d î ceza te h d id i altın da, hâ­ cip m ahkem esine gö tü rü yo rlar, her işi ö rfi su­ re tte h a lled iyo rla rd ı. D in âlim leri arasın da bü ­ y ü k hoşn u tsuzlu k d o ğu ran bu vaziyetin M alik al-K âm il Ş a ban I. zam anın da ( 1345/1346 ) baş­ la d ığın ı sö yleyen M ak rizi, bunun m enşe'ini moğu l t e ’sirin e ve C e n g iz yasasın a a tfed erek , hâ­ ciplerin, y a s a hüküm lerine gö re k a rarlar v er­ diklerini anlatm aktadır. M ısır m em lûklerinde d a b a B a y b a rs zam anından başlayan yeni moğu l-tü rk te ’sirinin bu çok bâriz te cellîsi ve h â ­ cip lik m üessesesinin bu su retle a ld ığı yeni mâ­ h iy e t d ah a Q u atrem ère ’den başlayarak, m üs­ te şrik le rin dikkatin i çek m iştir ( G au defroy-D emombynes, La S y r ie à l'ép oq u e des M am elouks, 1923, L V I 11/LIX, ). I jâ c ib unvanının d ah a B a g ra tia r sü lâlesi za m anm da ( 885 — 10 45) erm eni prenslerinin sa-: rayın a g irerek , eski sen egabed unvanı yerine kaim olduğunu görü yoru z ki, bunda A b b a s î an ’anelerinin te ’siri pek a çık tır. K ilik y a Rupenler hânedanı zam anında lâtin te ’siri altın d a terk olunan bu unvan, erm euilere hecub şe k l:nde g e ç ­ m işti ( V . L a n glo is, C a rtu la ire de la chan ­ ce lle r ie roy a le d es R ou p én ien s, V en ise, 1863, s. 41, 45 ; ayn. mil., C o n stitu tio n so cia le et p o ­ litiq u e de l ’A r m é n ie so u s les rois de la dyna s­ tie roupénienne, P etersb u rg , i860, s. 54). B i b l i y o g r a f y a : H â cib u nvan ı ve hâciplik m üessesesi h akkın da şim diye k a d ar bütün İslâm d evletlerin e şâmil bir te tk ik te c ­ rübesi dahi yapılm am ıştır. L . P roven çal ’in yu k a rıd a adı g e çen eserinde E ndülüs Em evîlerine â it v erd iğ i m âlûm at bir ta ra fa b ıra ­ k ılırsa, şim diye kad ar yap ılan te tk ik le r, sâ ­ dece M ısır — S u riy e m em lûklerindeki h â cip ­ lik m üessesesine âİt g ib id ir ve bunların en iyisi de G . D em om bynes 'in yu karıd a adı geçen ese­ rindeki parçalardır. M. Sobernheim 'in İslâ m a n sik lo p ed isi ’nin L eyden ta b ’ındaki hâcib



i



“ 1 fw lJ M V L ttiN l.



m akalesinde yaln ız M em lûkler devrinden b a h s­ edilm ekted ir. B u tetkiklerd e M em lûkler d evri­ ne âit k a yn a k lar ve d iğ er e sk i te tk ik le r uzun­ uzun zik re d ild iği cihetle, m akalem izde onları tekrarlam ağı zâ it görd ük. D iğ e r İslâm ve tü rk d evletlerin d e bu m üessesenin tekâm ü­ lünden bahsedilirken doğrudan -doğruya isti­ fâd e edilen bütün k a yn a k lar zik red ild iği için, burada ayrıca tekrârın a lüzûm görülm edi. (M . F u a d K ö p r ü l ü .) H A C l E V A D , [ B k. HACİVAD.] H Â C İ P . [ Bk. HÂCİB.]



H ACİVAD . [ B k . k a r a g ö z .] HACIC [ B k. v İ l â y e .] H VA C U K İ R M A N I . [ Bk. h â c û y -İ k İr m â n L] H Â C Û Y -1 K İ R M Â N Î . H v A C U Y - İ K İ R M A ­ NI ( 1290— 1352 v eya 13 6 0 ). KAMÂL AL-D’î N ( veya A f Za l a l -D in ) A bu ’ l -‘A t â ’ M a h m ü d B. ‘A l î B. MAHMÜD AL-MURŞİDÎ ; K irm an ’ın büyük âilelerinden birine mensup olup, G u l u n a v râ z a d lı m esn evisin in sonundaki bir p ar­ ça y a göre, 20 zilh icc e 689 ( 1 2 9 0 ) 'd a Kirm an 'd a doğm u ştur ( S a id N a fis i, A h v â l va muntahâb-i aş d r H ^ acüy -i K irm a n ı, T ah ra n , 1307 h.ş., s. 6 v. d. 'd a bu parça n eşre d ilm iştir). H âlbu ki yine bu m esnevinin başka nüshaların ­ dan istifâd e etm iş olan b â z ı m üelliflerin v e r­ d ikleri ta rih ler bundan fark lıd ır. Msl. E . Brow ne 'un İran ed e b iy a tı ta rih in d e : 15 şe v v â l 679 ; V . F . B uchn er 'in İslâm a n sik lo p ed isi 'n d eki m akale­ sinde, 5 şe v v â l 679. H a ftd d v e h a şiâ d kelim eleri­ nin k o la y lık la birbirine ka rıştırılm a sın d an ileri gelen bu on y ıllık fark ın iza h ı k a b il olm akla beraber, şev vâ l ile zilh iccen in ve 5 şe v vâ l ile 15 şevvalin karıştırılm a sın a imkân yoktur. Bun­ dan başka, yine o m esnevi p arçasınd a şâ i­ rim izin p a zarte si g e c esi doğd u ğu ve doğum yılının, rûm î takvim e göre, 1610, Y a zd g ird ta k ­ vim ine göre, 659 ve C a li li takvim in e gö re, 212 y ılla rın a te k a b ü l e ttiğ i, bu sıra d a güneşin ced î ve zu hâlin de hamel burcun da bulundu­ ğu tasrih edilm ektedir. H a ft i k l i m ’ de isminin M uham med olduğu, S a fin a -i h öşgü ’da ve T azk ira -i m a y h â n a ’ de ise, A fz a l a l-D in adını ta ­ şıd ığı m u kayyet ise de, k en d isi, adı geçen mes­ nevisin de, ism inin M ahm üd olduğunu ifâde e t­ m ektedir. A ile s i ve ilk ta h sil y ılla rı h a k k ın d a h iç b ir m âlûm atım ız olm ayan şâirim izin taşı-: d:ğı fi”5cn m ahlası, k^âca [ b. bk.] kelim esinin ta sg ir şekli olup, belki de do stları ve yakın ları tarafın d an kend isin e verilm iş ve daha gen ç y aşın d a şiir y azm ağ a b aşlayan şâir tarafın dan ku llan ılm ıştır ( Kirm an ve F a r s ’ta hâlâ ku lla­ nılan bu ta s g ir şekli hakkın da bk. G ru n d riss der İran. P h ilo l., f, 2, 1 S5; a yrıca M aşn avi, nşr. N icholson , I, 216 9 : p ir kelim esin in ta sg ir şe k li olarak p i r n ) . M u h telif eserlerin deki bâzı



HÂCÛY-1 KİRMÂNÎ. k a yıtlard a n an laşıld ığın a göre, h a yatın ın mühim bir kısm ın ı uzun se y a h a tle r ile g e ç ir m iş ;. Şam ’ı, K u dü s ’ü, H icaz v e Irak ’ı g e zd iğ i gib i, B a g d a d v e Ş ira z 'da, K âzarün ’ da ve İran ’ in m uhtelif yerlerin de bulunm uştur. K en disin i h im aye eden hüküm darlar v e d e v le t adam ları h akkın d a, bir a z aşa ğıd a eserlerinden bahsederken , iz a h a t vereceğiz. Lâkin b ir ç o k m anzum elerinde sû fiyâne bir edâ m evcut olan şâirim izin h ân gi ta rik a te mensup olduğunu ve o devrin tanınm ış sûfîlerinden kim lerin te ’siri altın da k a ld ığın ı k ısaca ayd ın latalım . D a v la tşa h , onun Ş ayh Rtıkn a l.D ın ‘A la ’ a l-D avla Sam nâni ’nin Şüf iâ b â d ’d aki tekkesin e g elerek , mürid olduğunu ve y ılla rca orada kalıp, h a ttâ şiirlerin i cem ’ettiğ in i ka yd ed er ( T a zk ir a t al-şu ara', nşr. E. Brow ne, s. 25 ). Şâirim izin, 23 recep 736 ( 1345 ) 'd a v e fa t eden ve ta sa v v u fa â it m u h telif risâleleri bulunan ( ta f s ilâ t için bk. C am i, N a fa h â t a l-a n s ; ayrıca T â r ih -i g u zid a , 793/794; fİa b ib al-siy ar, III, cüz 1, s. 1 2 5 ) bu m eşhur şeyh ile m ünâsebetine dâir eserlerinde h iç bir k a y ıt bulunm adığına göre, rivâyetin doğrulu ğun a m a­ rnlamaz. Bunu körü-körün e nakleden m uahhar tezkirecilerin , h attâ bu riv ay eti h a y â lı bir şe ­ k ild e gen işleterek , „şe y h in emri ile K irm an 'a dönen H vâcü 'nun orada bır tek k e te ’s ıs edip, ömrünü orada d erv işler arasın da geçirdiğin i“ yazan Macma al-fa şa ljâ ( b k . II, 1 5 ; y i­



37



m iştir. A m casın ın 683 ( 1284 ) ’te öldüğü düşünü­ lürse, A m in a l-D in 'in se y a h a tle ri bu tarih ten sonra olm ak icâp eder. 693 ’te onun K âzarü n 'd aki h â n kah ta yerleşm iş olduğu, o y ıl ölen babasının oraya göm ülm esinden anlaşılıyor. M üridi olan Ş irâ zn â m a



m üellifinin ifâdesin e g ö re , Ç in hu­



d u tların a v e İdil b o y ların a kadar, h er ta ra fta onun m üridlerine te sâ d ü f ediliyordu, işte H vâcü ’nun m ürşidi, kendi ifâd esin e göre, 745 ( 1344 ) ’te K â z a r ü n ’da ölen b ü yü k K â zarü n i h a life s id ir (ta fs ilâ t için bk. A b u 'l-'A b b â s A h m ed Z arkü b Ş ir â z i, Ş irâ zn â m a , n şr. Bahm an K a rim i, T a h ­ ran, 1350, s. 140— 14 8 ; Mu‘ in_ al-D in Ş irâ z i, T a zk ira -i h a za r m azâr, trc. ‘Isa b. C un ayd, T ah ran , 1320, s. 55 ; F u rşa t Ş irâ z i, A s â r -i ‘acam, s. 326; K â sim G a n i, T â rih -i 'a şr-i H â fiz, T a h ­ ran, 1361, s. 1 1, 135. — B u büyük sû fı ile Ş â h A b ü İshâk Ş irâ z i 'nin nedim i ve m ukarrebi H vâ ca A m in a l-D in C alıram i 'y i biribirine k a ­ rıştırm ış olan m ü e llifle r— msl. M uhammed Mu‘in, H â fiz - i ş ir in sahan, T ah ra n , 1319, s. 186 — tam am iyle y an ılm ışla rd ır). y v â c ü ’nun ölüm yılı hakkın da m u h telif şuarâ tezkirelerin d e birbirine uym ayan ka yıtlara tesâdü f olunur. E. Brow ne ve ona ittib â eden b ir ta k ım m üellifler, v efa t y ılı olarak, 753 ( 1352 ) senesini kabul ederler ise de, S a id N a fis i, bâzı m ü lâhazalar ile, 762 { 1 3 61 ) yılın ı tercih etm ekte­ dir. Şâirim izin Ş ir a z ’da öldüğü ve Ş ira z— İsfahan yolu ü zerindeki ,,T ang-i A lla hu- A k b a r " de ( b â ­



ne ayn. mil., R i y â i at-*arifin, s. 72 ) m üellifi­ zı te zk irele rd e — msl. M av lav i A ğ a A hm ed , nin ifâdesine hiç bir kıy m e t verilem ez. H vâcü 'nun eserlerinden k a t’iy e tle an la şıld ı­ H a ft âsum ân, K a lk ü te, 1873, s. 77-— bu yerin ğın a göre, Ş a y h m u rş id le k a b ı ile m âruf büyük ' ,,T all-i A ilâ h u -A k b a ı“ şeklin de yazılm ası doğru d e ğ ild ir; bk. E. G . Brow ne, A H isto ry o f s û fi A b u İshak b. İbrahim Ş a h ry â r K âzarü n i (3 5 2 — 426 = 963— 10 43) tarafın d an t c ’sis edil­ P er sia n L teratare . . . s. 291, n o t 3 ) göm üldü­ m iş olan K â zarü n iy a ( d iğ e r isim leri ile Ishâ- ğü, jp t’dâ eserini 1 1 7 6 ’d a y a z a n H izâ n a -i âınira m üellifi tarafın dan , riv a y e t edilm iş ve k iy a v eya M u r ş id iy a ) ta rîk a tin e m ensuptur. son raki m üell fie r ta ra fın d a n d a tekrarlan m ış A ş a ğ ıd a m u h telif m esnevilerinden bahsederken, bunu izah e d eceğiz. F a k a t onun doğrudan -doğ­ ise d e, bunun ta rih î bir esâsa d eğil, sâdece m ahallî b ir riv a y e te d a yan d ığı ve bahsedilen ru ya in tisap e ttiğ i v e kendisinden m ânevi fe y z yerd e şâirim ize âit bir m ezar ta şm a tesâd ü f a ld ığ ı şa h siy e t o d evirde M u rşid iya tarikatin in edilm ed iği an laşılıyo r ( S a id N a fis i, ayn. e s r , en büyük m evkiinde bulunan şeyh A m in al-D in K âzarün i, X IV . asrın ilk yarısın d a F ârs ve K irm an sah aların da büyük bir şö h ret kazanan, h attâ H âfiz Ş irâ z i ’nin m eşhur bir m anzum e­ sinde b ak iy a -i abdal diye ta v s if edilen şayh al-islâ m lekab ı ile m eşhur A m ; n al-D in Muharamed b. Zayn al-D in ‘ A li b. M as‘ üd b. Naesn al-D in Muhammed ’üir ; 603 ( 1294 } ’te ölen b a b a ­ s ı ulem âdan i d i ; fa k a t A m in a l-D in , K âzarün civarın d aki Balyan k a riyesin deki bank alım da büyük b ir şö h ret kazan an K âzarün i ( M ürşidi } halifelerin den am cası A s il al-D in :A b d A llâ b b . M as üd B a ly â n i'y e in tisap edip, sû fîlik yo ­ luna girm iş, H icaz 'a ve d iğ er İslâm m em leket­ lerine se y a h a t ederek, b ir çok sfifîler ile ınülâkat e ttik ten sonra, K âzarün ’daki d ergâh ın a yerleş­



s. 2 8 ). H vâcü ’nun M ucir al-D in A b ü S a 'id ‘A li ism inde bir oğlu olduğunu, 744 ’te yazd ığı K am âlnâtn a adlı m esnevisinin sonundaki n asi­ hat vadisinde bir ka ç b eyitten istidlâl edebili­ yoruz ( ayn. esr., s. 28 }. E s e r l e r i . H enüz gen ç iken şiir yazm a­ ğa ba şlaya rak, büyük bir divan teşkil eden, tür­ lü şek illerd e m anzum eler ve a yrıca m uhtelif m esneviler vücuda g e tire n H vâcü ’ nun 20.000 beyittik bir divanı olduğun u D avla tşâ h sö yler ise de, yine aynı m üellifin ifâdesi, bu radaki d i­ vâ n kelim esinin k ü lliy a t m ânasında ku llan ıldı­ ğ ın ı ve bu yekûn içine şâirin dört m esnevisini de a ld ığın ı anlatm aktad ır. Onun 11tıani 1 v ezir­ lerinden T âe al-D in A h m ed b. M uhammed b. ‘A li



3»



HÂCÛY-İ KİRMÂNÎ.



‘İrâki 'n in em ri ile v e o d evir şâirlerinden b in ta ra fın d a n te rtip edilm iş k ü lliy atın ı gö ren K â tib Ç e le b i 'n in ifâdesin e gö re, Ş a n a i 1 a l-ka m âl a d ın ı ta şıy a n bu k ü lliy a t 25.000 bey iti m u htevi olup, 5 k ısm a a y r ılm ış tır: 1 . te v h ıd v e n aa tler, m ev 'izala r, h ikm etler, 2. m edhiyeler, 3. te h niyeler, 4. m uam m alar; v e 5. H a m a a H ü m â y û n v e C a l u n a v râ z ile K am âlnâm a , R a v ia t ala n vâ r v e G ukarnâm a m esnevileri. H âlbu ki Ş a n a ’ i ' a l-k a m â l, H v âcü 'nun k ü lliy atın a değil, sâ d e ce d ivan ın a v erilen isim olduğu için, K â tib Ç e le b i 'nin bu hu su sta y a n ıld ığ ı a n laşılıyo r. Bundan b aşka, T âc al-D in 'İrâ ki, doğrudan -doğru ya İlhanlı d e v leti vezirlerin den değil, bu d ev­ le te tâ b i bulunan M ıiza ffari vezirlerin dend ir (H vâ n d m ir, D ü stû r a l-v u za râ \ T ah ran , 1317, s. 24Ğ). Ş âirim izin şim diye k a d a r bilinen e ser­ leri şu n la r d ır: 1. D iv â n , K â tib Ç e le b i’nin k a y d e ttiğ i gib i, Ş a nâ’ i a l-k a m â l adını ta şıya n bu divan, X IV . asır divan ları g ib i, k a sid e le r ve k ıt ’alar ( te v h îd , n aat, m edhiye, h ike m iya t v.b. m evzûlara â i t ), ga ze ller, te rk îb ve te rc î-i bendler, m usam m atlar, muammâ-



na gö re, şâirim iz S u lta n A b ü S a 'id ’in 735 'te ölümü v e vezirin 7 3 6 'd a idam ı üzerine, e se ri­ nin sonuna b â zı ilâ v e le r y a p a ra k , bu b ah sed i­ len zâ tla ra takdim e tm iştir ki, bu â d e t şâirler arasın da um ûm îdir ( bu ilim v e s a n 'a t hâm isi olan v ezir h akkın d a bk. H vândm ir, ayn. esr., s. 321— 331 ). Ş â h H ü şa n g 'in oğlu H um â ile Ç in p re n se si H üm âyû n 'un a şk m aceraların ı an latan bu h ikâ y e , Ş ahn âm a v e îskan darn âm a vezn i ile y a zılm ıştır. V o n Erdm ann, bunun 3203 b eyitten m ürekkep olduğunu sö y le r ise de, 1872 'd e L â h u r 'd a ve d a h a sonra B om b ay 'd a b a sı­ lan n üsha 4309 b e y itt ir ; 9 7 0 't e yazılm ış k ıy ­ m etli b ir nüshanın 4407 b e y it olduğunu S a ‘ id N a fis i sö ylem ektedir. 3. G a l a n a v rü z. H v acü 'n on 742 'd e ta ­ m am ladığı bu ikin ci m esn evisi, N izâm ı 'nin H a s r a v u Ş ir in 'i ile ayn ı v ezin d e y azılm ış bir aşk h ikâyesid ir. H orasan şah ı F ir ü z 'u n o ğ ­



lu N a vrü z ile Rûm kayserin in k ız ı G u l 'ün a şk m aceraların ı ta sv ir eder. V o n Erdm ann bunun 2615 b e y it olduğunu sö yler İse d e, b izza t şâir, eserinin 5302 b e y it olduğunu ta srih e t­ lar, m ü stezâdlar ve ru bâîlerden ibaret olup, m ektedir. E serin T ah ra n 'd aki bir yazm asın da 9.000 'e y ak ın b e y itten m ürekkeptir. D av la tşâ h 5 117 b e y it olduğunu S a 'id N a fis i bild irm ekte­ ’ ın ifâdesini y an lış anlayarak, bu divan ın 20.000 dir. B azıla rın ca şâirin en g ü ze l m esn evisi olan be y itten m ürekkep olduğunu idd ia eden bâzı bu e serin dib âcesin de, y u karıd a adı geçen m üelliflere m ukabil, K â tib Ç e leb i D iv â n -i H vâ- H vâca T â c a l-D in A h m ed b. ‘ Iraki nin m edhicû ’nun 9.000 beyit olduğunu, doğru olarak, k a yıd yesi bulunduğa g ib i, sonunda da Ş a y h M urşid etm iştir. D iva n d a imamlar ve b ilh assa 'A li A b ü İshâk K â za rü n i ’nin ve şâirin şe y h i A m in hak k ın d a m ü tead dit m edh iyelere te sâ d ü f olun­ duğu gib i, o devir hüküm darları ve b ilh a ssa Ş ira z hüküm darı em ir Ş a y h A b ü ish â k , Muza ffarilerd e n em ir M ubâriz a l-D in M uham med,



a l-D in K â zarü n i ’nin isim leri g eçm ek te v e onlar ile a lâ k a sı a n laşılm aktad ır. 4. R a v ia t al-a n v â r. H vâcü ’nun 743 ’te ta ­ m am ladığı bu m esnevinin d ib âcesi v e hâtim esi



zam anın bü yük ricalinden Ş am s a l-D in Ş â yin (7 4 6 ’d a h arp m eydanında m aktul düşen bu v e zir h akkın d a bk. H vândm ir, D ü s tû r a l-v u za râ’ , s. 240— .244; H Tâcü, velinim etinin ölümüne ta rih sö y le m iştir: K â sim Ğ an i, T â r ih - i’ aşr-i H â ­



Ş am s a l-D in M uham m ed Ş â y in nam ınadır. N i­ zam i ’nin M ahzan al-a srâ r ’1 v ezn i ile yazılm ış olan bu m anzum e, m evzû itib ârı ile de ona



f i z , s. 89 ) ve T â c a l-D in A h m ed ‘ İrâki h a k k ın d a k a sid elere de ra stlan ır. H vâcü, Ş a n d ı al-ka m âl adı ile te rtip e ttiğ i divanının başın d aki mensur m ukaddim eden an la şıld ığın a gö re, bunu şiir ve sa n ’a t hâm isi olan bu son z â ta takdim etm iştir ( K â sim G a n i, ayn. esr., s. 8 4 ) ki, K â tib Ç e ­ le b i 'nin y u ka rıd aki ifâd esin i bun a g ö re ta sh ih etm ek icâp ediyor. z . H u m â u H ü m â y û n . H vâcü , ilk m esn evisi olan bu m anzum eyi 7 3 2 'd e B a g d a d ’d a tam am ­ la m ıştır. D ib â ce si, İlhanlı hüküm darı Sultan A b ü S a i d B ah âd u r ve onun v eziri Hvûca G i­ y i ş al-D in M uham m ed b. R a şid al-D in nam ına olan bu eser, o devir ricâlınd en A b u ’1-F a th M acd a l-D in M ahm üd 'un te ş v ik i ile yazılm ış­ tır . S on un da T â c al-D in ‘ İrâki ile Şam s al-D in M ahm üd Ş â y i n ’ın ve oğlu Rukn a l-D in M ahdi ’nin de isim leri zikrolunur. Bundan a n la şıld ığ ı­



ben zer. M ukaddim e, te v h id , n aat, m edhiye v e scbeb-i nazm -ı k ita b g ib i kısım ları ih tiv a eden dibaceden son ra, 20 m akale içinde, sû fiyâ n e ve a h lâ k î m evzûlara teıfaas eden v e y e r-y e r h ik â ­ y e le r ile süslenen bu ese r, H vâcü v e ese rle ri h a kkın d a k ü çü k b ir m ukaddim e ile, 13 0 6 ’da T ah ra n ’da ba sılm ıştır. 2024 b e y itte n m ürekkep olan bu m atbû n üshanın son p a rça sın ın b a şın ­ daki D a r hâtim a-i k itâ b va d u â y - i Ş a m s a l-D in M uham m ed Ş â y in se rlev h a sı, b â zı yazm alar­ da H a t ima- i k itâ b dar z ik r şa yh a l-islâ m S a 'id am in a l-m illa va ’ l-d in a l-K â zp r ü n i şe k lin ­ dedir k i, bu parçan ın m ealine d a h a u yg u n ­ dur. E. Brow ne ’un, bu k ita b ı A b ü İshâk K â zarü n i türbesinde tam am lanm ış, zannetm esi Ş a y h A m in al-D in 'in şa h siy e ti hakkın da mâlûm âtı olm am asından, daha d o ğu su Erdm ann 'ın m ü tâlealarını te ıık itsiz .b ir şekild e te k ra r­ lam asından ileri gelm ekted ir. D a v la tşâ h 'ın, y an lış olarak, R a v za t al-a zh â r ism i altında



HÂCUY-İ KİRMÂNÎ. zik re ttiğ i eser, biç şü phesiz, R a v ia t al-anvâr olacak tır. ' 5. K am âlnâm a. 744 Jte sona erm iş olan bu m esnevi, son ta ra fla rd a k i b ir k a y ıtta n a n la şıl­ dığ ın a gö re, ik i a yd a tam am lanm ış olacaktır. H ak im S an â ’i 'nin jHadi k a t a l-h a k ik a 's ı vezn in ­ de olan v e 12 bâb içinde, b ir T a h ra n yazm a­ sına nazaran, 1849 b e y itte n m ürekkep olan bu manzum e, S an â’ i 'nin S ig a r a l- ib â d ilâ a l-m a â d 'ini h a tırla ta c a k m âh iyette fe ls e fî-ta s a v v u fî bir eserdir. M ukaddim ede şe y h m ürşidden, yân i A b ü tshâk K âzarü n i 'den, hürm et ile bahsedilm ekte ve. hatim ede de em îr Ş a y h A b ü tshâk zik re d il­ m ektedir. ■6. G uharnâm a v ey a G avharnâm a. Şâirim iz 7 4 6 'd a tam am ladığı bu m esnevinin ism ini her ik i şekild e de kayd etm ekte ise de, G u h a rn â ­ m a n ih âdam nâm -i nâm a m ısraı birinci şeklin te rcih e şâyân olduğunu gö steriyor. H ezee b a h ­ rinden m a fa ilu n m a fâ ilu n fa 'ü lu n vezni ite yazılm ış olan bu m esnevi, şâirin ifâdesine göre, 1022 beyitten m ü rekkeptir. D ibâcesinde e m îr.M u b âriz a l-D in Muhammed M u za ffa r'in medhi geçen bu eser, onun veziri olupj m eşhur N izâm al-M ulk [ b. bk.] âilesine mensup bulu­ nan' B ah â ’ al-D in M ahm üd nam ına y azılm ıştır ve 8 bâbda onun ecdadından, N izâm al-M ulk 'ten başlam ak su retiyle, a yrı-a y rı bahsolunm uşt jır : i.- Nizâm al-M ulk, 2. H am id al-M ulk M ahmüd, 3. K ivâm al-M ulk M as üd, 4. Fahr al-D in A hm ed , 3. Z aki al-D in M ahmüd, 6. tzz al-D in Y û su f, 7. B ah â’ a l-D in M ahm üd ve 8: M alik şâh 'ın N izâm al-M .ılk 'e v e zâ re t v e r­ mesi v e onun m enâkıbi. N izâm al-M ulk 'ün ve ailesinin ta rih î ehem m iyeti g ö z önüne alınırsa, biz- b ü yük âilenin b ir şu b esi h a k k ın d a bize yeni m alûm at veren bu eserin k ıy m eti d ah a iy i an­ laşılır. M am afih d o ğrudan rdoğruya N izâm al­ M ulk 'e â it malûm at, bu h u su sta eld e bulunan zengin k ayn ak ların yanında, hiç bir ehem m iyet atzetm em ektedir, •¡. Sanm am a. E s k i İran d estan ın a â it olan bu m esnevinin H vâcü y a â it olup-olm adığt henüz k a t'î olarak halledilm iş değildir. Ş a rk ka yn a k­ larından h iç birin de onun böyle bir eserinden bahsolunm uyor. India O ffic e kü tüph ân esin de (235 num arada bulunan bu eser hakkın da ip ti­ da S p ieg el malûm at v ererek ( Z D M G , 111, 245 — 261 ), bunun H vâcü 'y a isn ât edild iğin i an lat­ m ış ve J. M oh l de Şaknâm a tercüm esinin mu­ k addim esinde, m üellifinin adı ta srih edilm eyen bâzı S âm nâm a n üshalarından bahsetm iştir. Rieıi, B ritish M useum farsça yazm alar kataloğunda, ( II, 344 ), H vâcü 'nun ismi zikred ilen iki S âm n â m a m esn evisi hakkın da m alûm at verm ek­ te d ir ki, bu n üshaların İkincisi 8000 b ey ittir. G erek L o n d ra 'daki birinci nüshanın, g e re k T a h ­



39



ran ’da M illet m eclisi kü tüph ân esin deki d iğ er bir yazm a n üshanın m ukaddim eleri, H v â c ü 'n u n H a m a a H n m âyan m ukaddim esi ile hem en-hemen tam b ir m u tâ b a k at arzetm ektedir. M e­ se le henüz k a t’î olarak halledilm em iş ise de, bu S âm nâ m a 'nin, g e re k üslûp, gerek nazım tekn iği itib ârı ile , çok za y ıf v e ku su rlu olm ası, onu şâ irim ize isn â t etm em ek için, e p ey k u v v e tli bir seb ep tir, san ırız. 8. M a fâ tih al-lçalâb n a m aşâbih cd-ğuyub. O u dh kü tüph ân esin de 332 num arada m evcu t olan v e 28 b âb d a m u h telif din î-sfifiyâne m evzûlardan bahseden böyle b ir m esnevinin m evcut olduğunu S p re n g e r 'in katalo gu n d an ( s . 4 71— 4 7 3 )ö ğ re n iyoruz. M am afih şâirim izden bahseden şa rk k a y­ n akların da, onun böyle bir eserinden bahsolunmam a k tad ır, 9. M e n s u r e s e r l e r i . H vâ cü 'n u n kü lli­ y â tın ı ih tiv â eden ve T ah ra n ’da husûsî bir kü tüph ân ede bulunan bir n üshada şâirimizin iki mensûr risâlesine te sad ü f e ttiğ in i S a 'id Naf is i sö ylem ek ted ir {a y n . esr., s. 6 6 ). Ş a h s i y e t i ve ş ö h r e t i. H vâcü 'nun eser­ leri ve h a y a tı hakkın da bu k ısa iza h a tta n so n ­ ra, onun edebî şah siyetin i, te’sirini ve şö h ret derecesini te sb ite çalışab iliriz. K a sid e, g a ze l ve m esn evi gib i, m u h telif vâdilerde eserler vücuda getiren ve çok gen ç iken e d eb iya t h ayatın a atılan şâirim izin, K irm an ve F ârs sah aların da, az zam anda şö h ret k a zan d ığ ı an laşılıyo r. K a ra K o yun lu M irza C ıh an şah nam ına A h m ed b. H u sayn Y a z d i tarafın d an yazılm ış T â r ih -i cad id a dlı ve Y e z d şeh rin e â it h u sû sî b ir ta rih te , M u za ffa rile rd e n M uham med M u za ffa r ta ra fın ­ dan Y e z d 'd e yap tırılm ış olan b ir hamam için, H vâcü 'n un bir ta rih k a sîd e sı sö yled iği ve bunun 7 16 ( 1 3 1 6 ) ta rih in e â it olduğu k a yd ed ilir ki, bu riv â y e t şâirim izin, d ah a 27 yaşın d a iken, mühim bir şö h ret kazan d ığın a d elîld ir ( S a 'id N a fisi, ayn. esr., s. 30— 33 ). M u h telif vâdilerde mu­ v a ffa k iy e tle k alem oyn atan şâirim izin büyük bir ifâd e ku d retin e ve se lâ se tli bir üslûba mâ­ lik olduğu m u h akkaktır. N azım tekn iğin in ve ü slûpçuluğun bütün inceliklerin e hâkim olan H vâcü ’nun çok cep h eli e d e b î şah siyetin d e bü­ y ük se le fle rin 'n te ’sirin i görm ek zo r değildir. D inî, sû fiyân e ve a h lâ k î m â h iyetteki m anzum ele­ rinde H akim S a n â ’i ’nin ve C am âl a l-D in 'A b d a l-R a zzâ k İsfah an ı 'nin nufûzu görü lür. K a sid e ­ lerinde R a şid V a t v a t, 'A b d a l-V â si C ab ali gib i, e sk i ü sta d la r ile berâber, C am âl Işfahâni ve M ucir B aylakSn i gib i, Irak m ektebi üstadlarm ın t e ’siri g ö ze çarp a r. L u ga z ve muammâ g ib i san ’a tlara büyük bir y e r verm esinde, devrin umûmî tem âyülünü de h esab a katm ak lâzım dır. H vâcü 'nun d a h a ço k olgun lu k devirlerine â it olan m esnevilerini, m evzuları bakım ından,



40



HÂCÛY-İ KİRMÂNÎ.



ik iy e ayırm ak k a b ild ir. D a b a ziyâde a şk m âceraların ı ta s v ir eden v e zam an itib arı ile d iğ er­ lerinden e v v e l yazılm ış bulunan m esnevilerinde, şâirim iz, hakkın d a b ü yük bir ta k d ir ve hürm et b esled iği N izam i ’nin k u v v etli te 's iri altın da k alm ış ve onun üslûp v e edasın ı, tam b ir mu­ v a ffa k iy e tle , ta k lit etm iştir. S ülü k âdabından, d in î ve a h lâ k î n asihatlerd en ibaret olan ikinci k ısım m esn evilerine gelin ce, M ürşidîye ta rîk a tine in tisap e ttik ten ve d e rv işlik ruhunu ta m am iyle benim sedikten son ra yazm ış olduğu bu eserlerd e daha ziyâde S an â’ i 'nin v e bir az da “A t t â r ’ın nufuzu k o la y lık la h issed ilir. B ü ­ y ü k b ir tem sil v e ta k lit k a b iliyetin e sah ip olan H vâcü 'nun, kasîd eo ilikte olduğu gib i, m esn evîcilikte de m u va ffa k iye t g ö ste rd iğ i m u­ h a k k a k tır. M am afih H vâcü 'nun İran şiirin deki h u sû sî m evkiini tâ y in ve şo k cepheli ed eb î şa h siye ti­ nin en b ariz hüviyetin i te şk il eden ta ra fı, gazelc ilik te k i hu susiyetid ir. A ş k ve şarap m evzularını irfan ve hikm et ile m ezeetm ek yolun da büyük ü sta d S a 'd i Ş ir â z i 'nin vücuda g e tird iğ i inkı­ lâbı, H vâeü tam bir m u va ffa k iyetle tâkip etm iş v e H â fiz 'd a kem âlini bulan bu vâdide, S a 'd i ile H a fiz arasında, b ir irtib a t h alkası teşkil e t­ m ek şerefini kazan m ıştır. „H er kesin yan ın da sö z ü stadı S a 'd i ’dir, lâkin H â fiz 'ın gazelleri H vScS ta rzın ı tu tar, yâni onunkilere benzer“ itirafın d a bulunan H â fiz Ş irâ z i 'nin bu m utâleası, e d e b iy a t ta rih i bakım ından, tam am iyle doğrudur. H â f i z ’ ın o zam anlar te fâh u r mak­ sa d ı ile sö y le d iğ i bu beyit, bugün H vâcü için en k u vvetli b ir iftih a r v esik asıd ır. H a k i­ katen H â fiz 'ın g a ze lleri H vâcıî 'nun gazelleri İle k a rşıla ş tırıld ığ ı zam an, onun H vâcü 'dan ne k a d a r m ülhem olduğunu teslim etm em ek, bil­ h assa Ş ib li-i N u 'm ân i, E. B row ne v e H â fiz di­ vanının şu son y ılla rd a yen i b ir tab'ın ı neşr­ eden H a lh a li 'nin m ukayeselerin den sonra, im­ k ân sızd ır. Bunu H â fiz için bir k u su r sa yarak, onunla H vâcü a rasın d a k i m ünâsebetin şâkird ile ü stad a rasın d a değil, mürid ile mürşid arasın da bir m ünâsebet m âhiyetin de bulunduğunu iddia edenlerin h a k s ızlığ ı m eyd an d ad ır; çünkü edebî tekâm ülün zarû rî n etice si olan bu hâl, H vâcü için bir şeref teşkil etse bile, H â fiz 'ın erişil­ mez m evkiini a slâ a lçaltm az ( S a 'id N a fis i, ot/n. esr., s. 69— 71 ; D iv â n -i H â fiz , nşr. H a l­ hali, m ukad dim e; M uham med M u'in, H â fiz ş ir in su h an , s. 199— 202 ). H vâcü 'nun m uasırlarından olup, M u n is a la rvâk adlı bir divan te rtip etm iş olan H a y d ar



Bunun d o ğru d a n -d o ğru ya bir k ıs k a n çlık eseri old u ğ u m eydandadır. M am afih bütün bu hâdi­ seler, şâirim izin h a yatın d a k azan m ış olduğu şö h reti gö sterm e k te d ir. Bu d evird e h ezl va ­ disinde değerli e se rle r vü cû d a ge tirm iş olan Büshâk Ş irâ z i [ b. bk. J'nin D iv â n -i a ta m a 'sind e b â zı m atlâlarını te h zîl e ttiğ i şâ irler a ra ­ sınd a H väcü 'nun da adi g e ç e r ( İstanbul, 1303, s . 19, 7 9 ). N izâm al-D in M ahm üd K â ri Y a z d i 'nin X V . asrın son y a rısın d a y a z d ığ ı D iv â n -i a lisa 'd e de şâ irim izden bahsolu n n r ( İstanbul, 1303, s. 80, 138 }. D a v la tşâ h 'ın , onun hakkın da m a lik a l-fu za lâ ’ v e n ahlban d-i şu ara lekap larım ku llanm ası da ( T a zk ira , s. 249, 515 ), şö h ­ retin in X V . a sırd a k u v v e tle devam ettiğ in i gö sterir. C a m i, B a h â ristâ n 'ın d a , „la fzla rın ı sü s­ lem ek ve ibârelerini gü zelleştirm ek hususunda bü yük b ir itin a g ö ste rd iğ i için“ , H vâcü 'y a nahlband-i şu ara lek ab ı verild iğin i sö y le r ( düğün­ lerde, a laylard a, şi'îlerın ta ziy e m erasim inde n ah l '1er taşım ak âdeti, T ü rk iy e 'de ve Iran 'da çok eskid ir. Bununla u ğraşan esn afa n ahlband unvanı verilirdi. Kirm an 'da ve Y e zd şeh rin de yakın zam anlara k a d a r devam eden bu san ’at h a k k ın d a bk. ‘A b d al-H u sayn A y a t i, T â rih -i Y azd, 1317 ş., s. 244— 247; O sm anlı ve İran m inyatürlerinde bunu g ö steren resim lere te s a ­ düf olunur ). B una başka b ir d e lîl olm ak üzere, em îr G iy ü ş a l-D in 'A l ı ’nin 843 ’te. Y e z d ’ de y a p tırd ığ ı b ü yük b ir binanın duvarların a H vâcü nun bir te v h îd k a sîd e sin i y azd ırm ış olduğunu zikred eb iliriz ( A b d al-H u sayn A y a t i, ar/n. esr^ s. 200). S on bir m utâlea o larak, şunu da ilâve edelim k i, İran şiirinin tekâm ülü tarih in d eki m evkii itib ârı ile, X İV . a sır İran edebiyatın dan b ah sed ilirken , H vâcû 'y u ihm âl etm ek a slâ k a ­ bil değildir. B i b l i y o g r a f y a ' . D av la tşâ h 'tan b a ş­ la y a ra k , M acm a a l-fa şa h â m üellifine kadar, H v âcü h akkın da te zk ire ve terâcim m üelliflerin 'n v erd ikleri malûm at, birbirinin te k ra ­ rından ibaret, sa th î, te n k itsiz ve ekseriyetİe yan lış olup, bunların m âhiyeti yukarıd a g ö s­ terilm iştir, O n a âit ilk ciddî te tk ik olarak, von Erdm ann 'ın m akalesi zik re d ileb ilir ( Z D M G , 1848, II, 203— 2 13 ). Bundan son ra m uhtelif yazm alar k a talo gla rın d a onun eserlerinden b ah sedilm iştir ki, bunların en mühim leri ma­ kale içinde gö sterilm iştir. — G ru n d riss der İran. P h ilo lo g ie ( II, 284 ) 'd e ve E . Brow ne, A H is io r y o f P er sia n L itera tü re u n d er Tar­ tar D om in ion ( s . 222— 2 3 o ) ’daki malûmat, a ş.-yk. bunların hu lâsasın dan ib ârettir. R ı­



Ş irâ z i, onun h akkın da m u htelif hicviyeler y a z ­ m ış ve şâirim izi S a 'd i ’den in tih allerd e bulun­



zâ -zâ d a Ş a fik , T â r ih -i a d a b iy â t-i İ r a n ( 2. tab., T a h ra n , 1313 ş., s. 142— 144 ) 'da ve 'A b -



m akla ithâm etm ek istem iştir ( R ieu, B ritish M useum, farsça yazm alar ka talo ğu , II, 6 2 3 ).



b â s İkbâl, T â rih -i m u fa şşa l-i t r ä n (T a h ra n , 1312, s. 548 ) ’da verilen malûm at, bunların



HÂCÛY-İ KİRMÂNÎ — HADENDOA. tekrarın dan ibaret gib id ir. B u hu su sta en cid d î sa yıla b ilecek te tk ik , S a 'id N a fis i ’nin A h ■ i/âl va:m antahab-i a ş â r - i H ” â câ y -i K irm â n i ( T ah ran , 1307 ) adlı risalesidir. B unların hâ­ ricin d e istifâde e ttiğ im iz eserler m akale için­ de gö sterilm iştir. T a b ’edild ikleri y u k a rıd a b il­ dirilen H a m a u H ü m âyû n ile R a v ia t al-anvâr ’dan b aşk a, m untahap gazellerin i ih tiv a eden M antahabât-i aş‘ âr-i H vâcU a dlı bir risale de 1307 ’de T ah ra n ’da, H âvar kü tüph an esi ta ra ­ fından,. neşredilm iştir. ( M. F u a d K ö p r Ol O.) H A D A S . a l- H A D A Ş . [B k . h a d e s .] H A D D . [ Bk. h a d d .] HADİMİ. H A D D {A ., cem, ffudüd; h u d u t , s ı n ı r , f â r i f ve bâzan da m â n i a ve e n ­ g e l m ânalarına gelir. Bu kelim e m uhtelif ilim­ lerde hu sûsî m ânalar ile ku llan ılır. K a r a n 'da dâimâ eemi hâlinde bulunur ve A lla h



tarafın dan tâyin



yâni şeriatin d elâlet e 'd e r; çok âyetlerin m ış tır ; msl.



edilm iş olan



hududa,



hüküm lerine, emir ve nehiylerine fık h ı hüküm leri ih tiv a eden bir sonlarında bu mâna ile k u llan ıl­ oruç farizasın ı te b liğ eden â ye t



(II , » 8 3 ) : — „İşte bunlar A lla h ın hudu du du r; öte ta ra fın a geçm ekten kendin izi korum ak için, sakın bunlara yaklaşm ayın “ — cüm leleri ile biter. K rş. boşanm ağa dâir olan II, 229. ile 230. v.b. âyetler. K azim irski ( K u r ’ an, I, 283'e hâşiye ) bu tâbirin Musa 'nın şe ri’a tı için kullanılan se­ p es legıs ( „şeriatin çitleri“ ) tâbirini h â tıra g e tird iğin i kaydeder. İslâm ¡şeriatının ceza la ra â it hüküm lerinde h a d d kelim esi şeriat tarafından tâ y in ve ta h ­ dit edilçn, teb d ili câiz olm ayan b ir ceza mâ­ n asına g e lir ve A lla h a â it hukuktan ( halçk A llâ h ) addolunur [ bk. mad. 'AZÂB ]. Bu c eza ­ lar ş u n la rd ır: 1. kadın la erkek arasında ga y r-i ıneşrû m ünâsebet ( zin a ', b. bk.) için taşlam a — ( racm ) v eya d a y a k ; 2. iftira ( h a zf, b. bk.) için — d a y a k ; 3. şa ra p v e ispirtolu içkiler ( ham r ) içenler için — k e zâ dayak ; 4. h ırsız­ lık [ bk. mad, SÂRİK ] için — ellerin k e silm e s i; h aydu tlu k v a k 'a larm d a suçun hâline ve d ere­ cesine gö re —■m uhtelif cezalar ( bk. K u r'a n , V , 37— 3 8 ) - — Zikredilen s-, ç 'a r pek a ğ ır sa y ılsa la r bile, suçlu yine A lla h ın m ağfiretin i uma­ bilir ; çünkü işlem iş olduğu su ç A lla h a k a rşı­ dır. E ğ e r v a k ’a yı redd ed ebilirse v eya a leyh in ­ deki ith âm ları defetm eğe m u vaffak olursa, hâ­ kim ler onu fecrim de İsrar etm em ek ve nefsini tebrie için, kendisine h er türlü çâre g ö ste r­ m ekle me’mûrdnrlar. D ah a m ufassal malûm at için bk. Juynbol, H an dbuch des islam ischen G ese tzes, s. 292 v.d. F elsefed e hadd, tâ rif d em ek tir;



T a r i f ât ’a



göre, hadd, efradı cem v e a ğ y â rı m en’eden şe y ­



41



dir. T â r if yak ın cins ile n ev’a â it faslı g ö s te ­ rirse, tam o lu r; msl. insan a k ıllı bir h ayvan dır. B ir n ev i tâ r if d ah a v a rd ır ki, bunda ta rif edi­ le ce k n esne, birinin gayesin i ve diğerinin mebd e ’ini te şk il ed ecek surette, iki hadd arasın a konur. M u h telif ilim lerin başların d a bulunan ta rif­ lere h u d ü d denilir ; msl. E u klides hendesesinin b a ş ta ra fın d a k i tâ rifle r böyledir ; m evzunlara arap çad a m usâdarât ( bk. C o d e x L e id en sis, s. 399, I. E u c lid is elem erda, nşr. B esth orn ve H eiberg, 1893 ) ismi verilir. A stro n o m id e hadd, 12 burcun h er birine â it sah aların , 5 seyyâreden birine n isb et rr.uayyen bir kısm ına d elâ let eder.



edilen,



M u tasav vıflara göre, h a d d ve hu su siyle bu­ nun m ef'ul şekli m ahdâd, A lla h ın hudûtsuzluğu karşısın da, mahlûkun m ahdûtluğuna d elâlet eder ; insan zaman ve mekân içinde m ahdut ve m ahsurdur. ( B. CARRA DE VAUX.) H A D E N D O A , A fr ik a 'nın şim âl-i şarkîsinde h â m i ı r k ı n d a n b i r k a b i l e d i r . Beca [ b. bk.] züm resine mensup olup, B işâ ri, Hâlang a ve B ani 'Â m ir k a b ile leri ile y akın a krab a ­ dırlar. A tb a r a nehri ile K ızıld e n iz arasında y aşarlar ve cenupta E ritrea ve H abeşistan hu­ dutların a k a d ar y ay ılırlar. S iyâ sî bakım dan k a ­ bile, hem en kam ilen, in giliz-m ısır S u d a n ı'n ın K ızıld e n iz ve K a ssa la v ilâyetlerin e tâbidir. G öçeb e v ey a yarı gö çe b e olan bu kabile d e ­ ve sahiplerinden v ey a kervan kılavuzlarından teşek k ü l eder. Umûmi k a rak terle ri ve âd etleri itib ârı ile, d iğ er B eca kabilelerinden esâslı bir a yrılık ları yoktur. T ıp k ı onlar gib i, bunlar da a raların d a B eza v y e dili ile konuşurlar. A sılla rının arap olduğu h akkm d aki id d iaları k a fiy e n e sa ss ızd ır ; lâkin m uhtelif devirlerde araplar ile pek ziyâde karışm ış oldukları da şü phesiz­ dir. A s ırla rd a n beri müslüman oldukları hâlde, İslâm lıkları ip tid â i m âh iyette bir A fr ik a İslâm ­ lığ ıd ır ve ekseriyâ sa th îd ir. B ununla beraber, aralarında bâzı ulem â vard ır ki, m ısırlılar ve hu susiyle H icaz ile olan m ünâsebetleri sâyesin de, İslâm î ilim lere oldukça v â k ıf 111 lir . T a rih te , şu son zam anlara ge lin ce y e kadar, bu kab ilen in kendi başın a hiç bir rolü olm am ıştır. T ürkler, Selim I. zam anından beri, Suâkin 'i işg âl eylem iş oldukları hâlde, nüfuzların ı içeri­ lere k a d a r yaym am ış görü nm ekted irler ; böyle olm asa bile, her hâlde nüfuzların dan orada da hiç bir eser kalm am ıştır Sudan m ahdi 'si Muham m ed A h m ed 'in k ıy am ı esnâsında, Hadend o a 'la r İngiliz ve M ısır askerlerine karşı a ç ı­ lan h a rp lere ehem m iyet 11 su re tte iştirâ k ede­ rek, cesa retleri, a tılga n lık ları v e sa lâbetleri ile tem âyüz ettiler. F a k a t onların m ahdi ta ra fd a rh k ları p ek o ka d ar dinî sâiklerden d eğil,



4*



HADENDOA -



d a h a ziy â d e m eşhûr reisleri 'O sm a n D ign a ( ‘O sm an D ikn a ) 'nm ş a h s î nufuzu sebebindendi. ‘O sm an D ign a, aslı itib ârı ile y a rı tü rk idi. S u ak in ve T ö k a r in ingiliz-m ısır askerleri ta ­ rafından işgalinden ve b ilh a ssa halifenin m ağlu ­ b iy e t ve vefatınd an sonra, H adend oa 'Iar yen i rejim ile y a v a ş-y a v a ş u zlaştıla r ve bu idâre a l­ tın d a m addî re fah ları h a yli a rttı. - B i b l i g o g r a f g a : A . E. W . B udge, T h e E g g p tia n S u d a n ( London, 1907 ) ; H. A lm k v is t, D ie B is c h a r i S p ra ch e T â B ed ä w ie in N o rd o st A fr ik a (U p s a la , 18 81— 1 8 8 5 ); W atson , C om p arative vocn bularies o f t he L a ngu ages sp öken at S u a k in ( London, 1888); W . M unzinger, O sta fr ik a n isch e S tu d ien ( S c h a ffh o u s e , 1864) ; L. R ein isch, D ie B edaw g e S p r a c h e in N o rd o st A f r ik a ( S B A K . - W ien , p h il.-h ist. K la sse., 128 (W ie n , 18 9 3 ). ( S. H il l e l s o n .)



HADES. H A D A Ş ( A .), ş e r ' a n t e m i z ( ( â h ir ) o l m a m a h â l i . F ık ıh şe r’an kirli olma, hâlini, biri „k ü ç ü k " ve diğeri „b ü y ü k “ h a ­ daş olm ak üzere, ik iye a yırır. H adaş hâlinde bulunan bir müslüman ancak şer’an tâyin edil­ miş ta rzla rd a yıkan m ak ( v a iu v e y a ğ u s l ) su retiyle, ibâd et için lâzım olan tem izliği ik ti­ sap e d e b ilir ( bk. madd. CENÂBET, GUSOL ve ABDEST ]. M u h d iş olana ( yân i „k ü ç ü k “ hadaş hâlinde b u lu n a n a ) nam az kılm ak memnû oldu­ ğ u gib i, K â b e etra fın d a ta v â f etm ek ve m as. hafa dokunm ak da memnudur. B undan başka, m uhdiş 'in nam azı ve ta v â fı, şer’an, hüküm süz ve değersizd ir. „B ü y ü k " hadaş hâli için de a y ­ nı k a id eler c a r îd ir ; lâkin buna d iğ e r bâzı k a i­ d eler de inzimâm e d e r ; krş. CENÂBET. HADES. a l -H A D A Ş v eya a l -H a d a ş a l H a m r â ’, a rap la r ile b izan slıla r arasın da vâki olan harplerde adı sık -sık g e çen b i r h u d û . t m e v k î i d i r . Y u n a n lılarca ’ 'A ö a to . ism i ile



HADIR.



D ah a ’O m ar I. zam anında kale, İ y lz b . Ganm 'ın kum andasında, bir a ra p k ıt ’a sı tarafın dan feth e d ilm iştir; 162 ( 7 7 9 ) 'd e b izan slıla r ta ra ­ fından tah rip ed ilm iş; fa k a t aynı sene içinde, h a lîfe a l-M ah di 'nin emri ile, yeniden inşâ olun­ m uştur. Bunun üzerine, o h alifen in nam ını te b ­ cil için, k a ley e al-M uham m adiya ve al-M abdiya adları v erilm iştir; lâkin bu isim ler şeh rin eski adının yerin i tu tam am ıştır. S tra te ji bakım ından, m evki a rap la r için pek ço k ehem m iyetli idi ; çün ­ kü H alep 'ten E lb ista n ’ a giden büyük a sk e rî y o l­ lara hâkim bluunuyordu. D iğ e r ta ra ftan başka bir yol da, M a r a ş 'ta n geçm ek su retiyle, o raya varı­ yordu. Bu seb ep ten d ir ki, Hürün al-R aşid , al-H adas 'e a sk e rî garn izon yerleştird i ve onu hudut eyâletlerin in ( a l-şu ğ ü r ) en m ühim lerinden biri hâline koyd u. A s ıl k a le al-U h ayd ab denilen bir te p e üzerinde kâin d i ; şeh rin ken d isi ise, M araş büyüklü ğü nd e idi. F a k a t B asiliu s I. ( 882 ) ye Léon V I. ( 904 ) harplerin d e p e k ziyâ d e za y ıf, düştü. H ele 337 ( 948 ) ’de B ard as P h o c a s ta ra fın ­ dan y a k tırılın ca , hâli daha fen a oldu ve bu vak'a ah âliyi S a y f a l-D av la [b . b k .]'d e n im dat iste ­ m eğe şe v k e tti. Bu za t istim d âd a cevap verm ekte tered d ü t etm edi ve 343 ( 954 ) 'te şehrin civa­ rın da b ü yük bir za fe r ka zan d ı ve bunun üze­ rine şeh ri yeniden İnşâ ettirdi. L â k in -in şa a t ikm âl ed ilem ed i; çünkü bizan slıla r yeniden g a ­ lip geld iler v e bu havâlid e h â kim iyetlerin i mu­ h a fa za ettile r. A n c a k 545 ( 115 0 ) 'te d ir k i, K onya S elç u k lu hüküm darı M as'üd şeh ri te k ra r aldı ; bu v a ziy e t S is erm enilerinden H ay s um 'ün babası K o n stan tin zam anın da o ra y ı zaptetm elerin e ka d ar devam e tti. Bu d a B a y b a rs 'ın 671 ( 1278 ) ’d e o ray a b ir a sk e rî k ıt'a gönderm esini intâc e tti ; bu k ıt ’a şeh ri v e k a le y i za p te tti, y ak a la d ı­ ğın ı öldürdü, h er ta ra fı b aştan -b aşa tahrip e tti; o dereced e k i, şe h ir o zam andan b eri a rtık G öyn ü k ( „y a n ık “ ; al-M ak rizi ve al-D im aşki 'de.



tan ınan a l-H a d a ş 'in a sıl m evkii h âlâ tâyin edilm em iştir ; çünkü şeh ir ( a ş . bk.) bundan a ltı a sır e v v e l tam am en harap olm uştur. Lâkin h e r h âld e bu şeh rin A k s u üzerinde İnekli civarın d a aranm ası icâp ed eceği şü p h esiz­ dir. Y ä k ü t ( IV , 838) 'un N a h r H ü riş adı ile gö sterd iği ırm ak — bu A k s u ’dur k i, ona g ö ­



gö rü len imlâ h a tâ la rı bu m âlûm ata gö re , tas­ h ih edilm elidir ) a d ı ile y âd e d ilir oldu. Bu isim zam anım ızda hâlâ devam eder ve v a k tiy le A d a t a . 'n ın kâin olduğu o v a ile g ö l için ku llan ılır,



re, m enbam ı al-H a d a ş gölünden a lır ve C e y ­ han 'a dökülür. İbn S erap io n , nehrin şim di G ö y -



s. 189 v .d d .; T a b a ri, İbn a l- A ş ir , bk. fih r is t; G . le S tra n g e, P a le stin e u n d er th e M oslim s, s . 443 ; ayn . mil., T h e L a n d s o f th e Eastern C a lip h ., 3. I 2 i v .d d .; V a sile v , V izan tiga i arabı, I, 79 n ot ; İbn F a z l A lla h ( Q u a lrem ère, N o tices et ex tra its XIII, 18 38 ). H A D IM . [ B k . HÂDİM.] H A D I R . a l -H A È R , M usul 'un cenûb-i ga r­



n ük-G öl, A za p lı-G ö l ve Baş-GÖ l ad ları verilen, b ir çok k ü çü k gö llerd en g e ç tiğ in i gö sterm ek su re tiy le , bu h u susta d ah a tam m âlûm at v erirse d e, G . le S tra n g e 'in işâret e ttiğ i gib i, o da bu n eh rin N a h r al-K u b â kib ( M elas ) ’in bir kolu olduğunu idd ia ederek, yan ılm ıştır. R am say, A S k e t c h o f the k isto rica l geog raphg o f A s ia M inör, s. 278 ’de A d a ta , yan lışlıkla, G erm an icia ( M a r a ş ) 'nın bir az şim âlinde gö sterilm iştir.



B i b l i g o g r a f g a ı B ib lio th eca geogr. ar ab., bk. fih r is t; Y a k u t, M u cam I,- 5 1 4; İl,. 218 v.d d. ; IV , 838; B al âz or i ( nşr. de G o e je ),



bisinde, ü ç k ıs a gü n lü k m esafed e, çölde, şimdi harâbe hâlinde bulunan eski H a tra , ''A î p a ı şehridir;



ta fs ilâ t için bk. bib liy o g rafy ad a



HADIR — HADÎCE.



z-kredilen eserler. Bu şeh irden bu ra d a b a h se t­ m em izin sebebi, arap ta rih çilerin in onun eski azam etr ve çar-ça b u k in h itatı hakkın da pek çok şe y le r nakletm iş olm alarıd ır. Y â k ü t ( M a ­ çam , II, 282 ) bu şehrin tam am iyle kesm e ta ş ­ tan bina edilm iş olduğunu, altm ış m üstahkem burcu ye her iki burcun arasın d a 9 ku çuk hurç bphınduğunu ve her büyük burcun y a ­ nında bir sa ra y ile bir hamam m evcut olduğu­ nu söy|er. Sâsân îlerden Ş âp û r I. ( 240— 2 7ı ) devrinde S atirün ( N öldeke 'y e göre, S a n a tru k e s ) adında biri burada hüküm sürüyordu. A ra p la r ona ¿ a y z a n adını v erirler. Bu adam İran to p ­ rakların a akın e ttiğ i için, Ş â p ü r kendisini p a yi­ ta h tın d a m uhasara a ltın a a ld ı; lâkin m ü stah­ kem his,arlan zaptedem edi ve n ih a y et kendisine â şık olan Z a yzan 'ın k ızın ın h iyâ n eti v e h isar­ la rı m ahfuz tu tan tılsım ın sırrın ı ona bildirm esi sayesin de, şe h ir Ş âp ü r 'un eline g e ç ti. Ş âp ü r şe h ri baştan aşa ğı ta h rip e tti, ¿ a y z a n ’ın kızın ı, evlenm ek üzere, beraberinde g ö tü r d ü ; lâkin az zam anda, bu k ızın kendisine p e k ziyâde muh a b b et-g ö sterd iğ i m uhakkak olan babasın a karşı y a p tığ ı nankörlüğünden öyle iğren di k!, onu v a h ­ şi b ir atın kuyruğun a b a ğ la ttıra ra k , m üthiş bir ölümle İdam ettirdi. F ird av si ile bâzı arap ta rih ç i­ leri H a tr a ’yı Ş âp ü r II.'u n ta h rip e ttiğ in i söyle­ mekle Hatâ etm işlerdir ; çünkü bu şehrin d aha 363 yılında harabe hâlinde olduğu m u hakkaktır, - B i b l i y o g r a f s a : W . A n d ra e , H atra . N a c h A a fn ah m an der A ssa r-E x p ed itio n der D eu tsch , O rien t, G es., ( L eip zig , 1908 ) ; v. Oppenheim , Vom M ittelm eer zu m P e r s. G o lf, II, 3 v.d . (b u n d a e sk i k a y n a k la r gö sterilm iş­ t i r ) ; N öldeke, G e sc k ic h te d er P e r se r a n d A r a te r , s. 33 v.dd. ( T a b a r i, nşr. de G o e je I, 827 v.dd. 'n a g ö r e ; d iğ er m üelliflerin ta v ­ siflerinden de sırası g eld ikçe b a h s e d ilm iş tir); P a u ly-W isso w a , R ea l-E n z., bk. m a d .; H erz­ feld, Z D M G , L X V IIL H A D Î . [ Bk. h A d Î.] H Â D Î . A L -H A D İ ( a ;), r e h b e r ; A lla h ın isim lerinden biridir. Ş i’î m ezhebinden .olan em ir­ lerin, msl. Ş an 'â ’ ve Ş a 'd a im am larının pek sev­ d ik leri bir lek ap tır. İlk defa A b b â sile rd e n M u­ sa [ b- bk.] 'y a verilm iştir. Bu zâtın lekabının tam şe k li ş ö y le d ir : a l-H â d i ila ’ l-H a k k ( „ A l ­ lah a, do£ru gö tü ren " )• _ H Â D İ S E B Z E V Â R İ. H AD İ S A B Z A V Â R İ ( ‘ 797— 1878 ), HÂCCİ MULLÂ, iranlı f i I o s o f ve ş â i r . H â cci M hdi 'nin o ğ lu d u r; 1212 (1797/ 1798 ) 'd e doğm u ştur. H âcci M ullâ H u sayn 'in .ta le b e s id ir . 12 yaşın d a iken, kü çü k b ir eser te ’ lif etm iştir. H ocası ile b itlik te M e ş h e d 'e g i­ derek, orad a 5 şen e ta h s il ve riy â ze t ile m eş­ gu l olm uştu r. İsfahan 'd a 7 sen e M ullâ ‘A l i N u r i’nin derslerin i tâkip



e tm iştir. M e k k e ’ye



43



g id erek , h acc fariza sın ı ifâ etm iş ve K irm an yolu ile dönüp, S a b za v â r 'da yerleşm iştir. Ş ö h ­ re ti sayesin d e, orada k ıs a bir zam anda bir çok ta leb e to p lam ıştır. H e r b iri iki saat olm ak üze­ re, gü n de iki ders v erird i. 12 95 ( 1 .8 7 8 ) 'te , ders v erm ekle m eşgulken , an sızın ölm üştün M eşhed k a p ısı h âricin deki m akberinm üstünde vezir-i âzam in em ri ile, b ir tü rbe in şâ edilm iş­ tir. T ü rb e si z iy â re tg â h tır. M ezhebine göre, k â ­ inat — A lla h ın sudûru, te c e llisi veya irtisâm ıd ı r ; b ir a yn ad ır k i — onda m âbûd - kendisini tem âşa eder ; b ir m eydan dır k i — orada onun sıfa tla rı te ’sirlerin i icrâ e d e r ; k â in a t — nurun m enbam dan su d û r'e d en parlak b ir şuadır. B u şuâ, m enbaından u zaklaşm ası n isbetinde, k e sa ­ fe t p ey d a ederek, g ittik ç e k oyu laşıp -kab alaşarak, m addî âlem i vücuda g e tirir. H â d i 'nin ]çavs-i n u z S l ( „in iş k a v s i“ ) d e d iğ i iş te bud u r ; insan ruhu, bu m erdivenden, k a v s -i ş u ü d ( „y ü k se liş k a v s i“ ) 'un m u htelif m erteb elerin ­ den g e ç e re k , yu k a rı çıkm ak ku d retin i hâizdir. H âdi, ten asühü, her kesin kendi sıfa tla rın ın şeklin i a ld ığ ı 'âlam -i m isâl 'de olm ak üzere, kabul ediyordu ; H âd i, M ullâ Ş ad ra 'nin m ez­ hebini devam ettiren lerin başı olm uştur. F ik ir­ leri A s r â r al-hikm a u nvan lı k ita b ın d a , m üc­ m el su rette, beyân edilm iştir. Zâten ken d isi de A sr â r m ahlasını alm ış ve bu ad ile bir şiir divanı n eşretm iştir ki, taşb asm ası olm ak üzere, iki tab ı m evcu ttu r (12 9 9 ve 130 0 ). B ritish M useum 'd a H âdi 'nin, kend i el y a zısı ile, bir eseri v ard ır ( bk. Rieu, S u p p lem ., s. 258, nr. 21 ). B i b l i y o g r a f y a : E dw . G . B row ne, A yea r am ongst th e P er sia n s, s. 13 1— 1 4 2 ; C om te de G obineau, R e lig io n s et P h ilo so ­ p h ie s ', s. 99— 1 o r . ( C l . H u a r t .) H A D Î C A . [ Bk. _h a d ! c e .] H A D ÎC E . H A D ÎC A , P e y g a m b e r i n z e v c e s i d i r. K u re y şî ‘ A b d at-’U zzâ ailesinden H u va y lid 'in k ızı idi. Bütün riv ay e tle r P eyga m ­ b eri ta n ıd ığ ı ve onu hizm etine a ld ığ ı zaman, kendi hesabına tic â ret işlerini idâre eden zen ­ gin b ir dul ka d ın olduğu n oktasınd a m ü ttefik­ tir. İki k e re evlenm iş ve bu izd ivaçlard an ç o ­ cukları olm uştu. K o ca ların d an biri M ahzüm kabilesin den ve d iğ eri T am im kabilesin den A b ü H âla adında biri olup, asıl adı m u htelif şe k il­ lerde ka yd edilm ektedir. B ununla beraber, b a zı­ ları bu A b ü H â la 'y i Peygam b erin tarafd arları arasında gö sterm e k te d irle r. U m um iyetle bilin­ diğin e gö re , H a d ica 'nin babası e vv elce ölmüş­ t ü ; d iğ erlerin e b a k ılırsa , daha h a y a tta olup, bu izd iva ca m u h âlefet etm iştir ( krş. CAZİMA ). R ivâyetlerin çoğun a g ö re , P eygam b erin o v a k it 25, H a d ica 'nin de 40 yaşın d a olduğu an la şılı­ yor. A ra p kadıntarınm ın çabuk ih tiy arlad ığın a dâir m alûm at, H a d ica 'nin P eygam berden en



HADÎCE — HÂDİM.



44 *S a ğ ı 5 çocuğu



olduğuna



b a k ılırsa [ bk. MU­ ge re k tir. Zevcesinin serve ti P eygam b er için m ücâdeleleri sırasın da h er hâlde k u v v e tli bir m esnet olmuştur. H adic a 'nin büyük tü ccarların hasm âne h a reketleri neticesinde a ğ ır zararlara uğram ası ve rivâyete gö re, hicretten 3 sene evvel vukua gelen ölümü, Peygam berin vaziyetin i büs-bütün is tik ­ ra rsız bir hâle koym uştu. H ad ica nin kocası ü zerindeki şa h sî t e s ir i de ehem m iyetli olmuş gibi görünm ektedir. H er hâlde rivayetler, ilk v a h iy sıraların d aki te h e yy ü c ve endîşe hâllerin ­ de, Peygam b erin zevcesinden gö rd ü ğü m anevî yardım ı g â y e t cazip bir şekilde ta s v ir etm ektedir HAMMEDİ, dojjru olm asa



dem ir filiz v ey a cevh erleri kasdedilm iş o lacak ­ t ı r ) ; 2. su n 'î dem ir ki, yum uşak dém ir ( fars. narm -ühan ) v ey a dişi dem ir, yân i dövm eğe e lverişli dem ir şeklin de görü lür ve 3. sert dem ir veya erkek dem ir ki, bu da çelik tir ( fu lü z ). L âkin a l-K in di 'y e göre, sâ bü rkân denilen de­ mir ile erkek dem ir aynı m âh iyetted ir ve her iki n ev ’e de ta b i’i dem ir adı v erilir ; çelik ise, ta b iî olm ayan demire verilen isim dir. Bu tenâk u zlar bu rada te n vir edilem ez. Ç in demiri ile H ind demiri, bilh a ssa m akbuldür. D em ir ile dem ir p a sı sih ird e ve ta b a b e tte, m u h telif ta r z ­ larda olarak, ep eyce ku llan ılır. B i b l i y o g r a f y a - , K a z v in i (n ş r. W ü s ­ ten feld, I, 207 ; trc. E th é , s. 424 ) ; D im işki, C osm ograp hie ( nşr. M ehren ), s. 54 ; E.



[b k . V A H İY ]. V a ra k a b. N a v fa l[ b.bk.] ’in H ad îca ile k a rd e ş çocuğu olm ası, şüphesiz, Peygam b erin m ücâdelelerinde yardım lard a bulunm asına yol W iedem ann, B eitra g e z u r G e sch . d. N a tarvı., a çm ıştır. Peygam berin m ânevi hü viyeti ile çok X X IV , 1 1 4 ; İbn a l- B a y tir ( bk. L eclerc, N o ­ sık ı bir râ b ıta arzeden cephesi d o lay ısı ile, tic es et extra its, I, 422 ) ; S tein b u c h des H a d ica ile din âlem inin d iğ e r m ühim kadın ■ A r is to te le s ( n ş r . R u sk a ), s. 180. şa h siy e tle ri arasın da b ir e fd â liy e t m eselesi b a ­ (J . R u s k a .) h is m evzun olm uştur. K elâm kita p ların ın , üze­ HADÎD- H A Z İ Z ( A .), e n a l ç a k k ı s ı m ; rinde h a ssa siy e tle durdukları bu m esele, H a d i­ astronom ide h a z iz , P erigeu m , yân i güneşin, ca ’ye, Fâtim a ’den sonra, bir m evki verm ek su re­ ayın v ey a bir seyyâren in arza en y ak ın bulun­ tiy le hükm e bağlan ılm aktad ır [ bk. FÂTİMA ]. d uğu v a ziy e t d em ektir ; m ukabili olan n okta, B i b l i y o g r a f y a - , İbn S a ‘d ( nşr. S a ­ yâni arzdan en u zak olan v a ziy e t, um um iyetle chau ), VIII, 7 — 11, I/ı, 84. v.d., 130, 141 ; İbn fâ ris î a vc ( b .b k . tü rk. eoc = A p o g e u m ) tâ b i­ H işâm [ nşr. W ü s te n fe ld ), s. 119 — 12 2 ,15 3 — ri ile ifâde olunur ki, hinduca ucca ( = y ü k s e k ­ — 156, 232— 277, io o j ; T a b a ri (n ş r. de G oe- lik , en y ü k se k n o k t a ) tâ b irin e t e la b ü l eder. Je), I, 1 1 2 7 — 1130, 115 1, 1 1 56 v.d., 1159 , 1 1 6 6 , 1 1 99, 17 6 6 ; İbn H aear, a l-îşü b a (n şr. S p re n g e r ), III, 1 13 0 ; a l-A z ra k i (n ş r. W ü s­ ten fe ld ), s. 4 63 ; S p re n g er, D a s L eben d es M oham m ad, I, 194 v.dd.; C a e ta n i, A n n a li d e li’ Islâ m , I, 138— 144, 166— 172, 221, 225, 207; R obertson S m ith , K in s k ip an d M ar­ riage in ea r ly A rabıa, s. 273 v.dd.; Lam mens, F â tim a , s. 12 v.dd. H A D Î D . [ B k. HADİD.j



( F r . BuHL.)



H A D ÎD . A L -H A D İD ( A .), d e m i r , al-h a d îd sû resin e göre ( L V 1I, 25 ), A lla h , demiri insan ­ lara kötü lü k v ey a fay d a için dün yaya gönd er­ m iş tir; çünkü ondan silâh lar ve âletler yap ılır. S â b ı’îlerin itikadın a gö re , dem ir — Mir rih (M ars ) 'e m ensuptur. M âdenler arasın da en se rt ve en m etin, âteşin te s ir in e en çok dayanan, lâkin en k o la y paslanan b ir m âdendir. H âm ızlardan m üteessir o lu r ; filvâ k i tâ ze nar kab u ğu ile m uam ele edilince, dem irden siya h b ir m âyi h â ­ sıl olur ( acid e tan nique ’in te'sirin e u ğrayan dem irin m üşâhedesi ) ; sirke ile — kırm ızı b ir m âyi hâsıl eder ve m illiler ile de — sarı bir m âyi verir. A n tim on ( a l- k u h l) dem iri y a k a r ; arsenik, p a rla k lık ve b e y a zlık verir. Ifa zv in i demiri üç n ev'e a y ır ır : 1. al-sübUrlçün dediği ta b i'î demir ( bunun ile mikalı, m ıkn atıslı dem ir ta şla rı ve d iğ e r benzerleri gib i, koyu renkli



B unlar h ü ric 'an al-m a rk a z d âire üzerinde, y ân i gü n eşin y a h u t a y v e s e y y a re le r için d ış dâire m erkezin in h a reket e ttiğ i dâireden, a rz­ dan, sıra sı ile, en a z uzak v e en çok u za k olan n o k tala rd ır, yân i a v c h a i i z h attı denilen h a ttın m üntehâlarıdır. a l-B arca n d i, alÇ a ğ m in i v .b . gib i, m uahhar h e y ’e tçilerin t e l i f ­ lerinde h a z iz ve a v c ’in d iğ e r bâzı t â 'î ta k si­ m atı d a bulunur. B i b l i y o g r a f y a : a l-K a z v in i, C o s­ m o g ra p h ie (n ş r, W ü s te n fe ld ), I, 17, 22; M a fü tih a l-u lu m (n ş r. V lo te n ), s. 221; D iction a ry o f the T ech n ica l T e r m s ... (n şr. S p re n g er ), h a z iz ve a vc kelim eleri. _ ( H . SüTER.) H A D İ M . [ B k . HÂDİM.] HADİM. H A D İM ( A .), h i z m e t k â r ; türkçede bu kelim e e k se riy a „h ad ım a ğ a s ı" m âna­ sın d a da k u llan ılır. K e lim e m ü zekker v e müenn es o lara k , hür v ey a köle olan şa h ısla r h a k ­ k ın da istim âl edilir. Bu sonuncuları için bk. *abd. Ism i cem şe k li hadam ve cem i şekli ise, huddâtn 'dır. H a d im al-haram ayn a l-ş a r ifa y n { „iki harem -i şe rîfin h izm etkâ rı“ ) tâ b iri osmanlı sultanlarının u nvanlarından biri idi ( k r ş . B a rt­ hold, Isl., IV , 1916, 379 v.dd.). İslâm âlem inde her zaman kölelerin yanında serb e st hizm etkârlar da olm uştur. A n a s b. Mâ



H À D 1M.



lik [ b. bk.] gen çliğin d e Peygam b erin hizm e­ tine girm işti ( B u h arı, C ih â d , b âb 74 v.d.) ve efen disin', kendisine a slâ se rt bir lâ k ırd ı sö y­ lem ediği ve h a ttâ hiç b ir zaman ne y a p tığ ın ı sorm ad ığı için; şükranla yâd e d e r ( B uh âri, Va­ şa ğ a , bâb 2 5 ) . H izm etkârlar, bilh a ssa se y a h a t­ lerde çad ır ku rm ak v.b. için ku llan ılır. B unlara farrâş ( „ y a y g ı serenler“ ) adı verilir. A y n ı tâb ir m eskenlerde y a ta k ve e şy a ile m eşgul olan lar için de k u llan ılır ( Lan e, T h e T housa nd a n d one N ig h ts , London, 1859, II, 202, n ot 16 ). M ı s ı r 'd a, Lane zam anında, b ir hizm etkâr­ lar te şk ilâ tı vard ı. Bun’ ar kendilerine m ahsus şeyh lerin emrinde olup, hizm etkâra ih tiy â cı bu­ lu nanlar onlara m üracaat ederlerd i. Bu şeyh ler, adam larının fen alıklarınd an ve em n iyeti sûistim âl etm elerinden m es’ûl olurlardı (L a n e , M anners an d C u sto m s, P a ısley ve London, 1899, s. 1 5 9 ) . A y r ıc a se rb e st h izm etçi kadın ­ lar vard ı. B unlar kendilerine p e k k iiçü k bir gü n delik verilerek, a şa ğ ı e v hizm etlerin de ku l­ lanılırdı ( ayn. esr., s. 147, 1 9 7 ). E rk ek h iz­ m etkârlard an bazıların ın sakalların ı tra ş etm ek âdeti vardı ( s. 573 J. T ü rk kon aklarında isim lerinden sonra ağa diye çağırılaı} bu adam lar aşçı, bah çıvan ve k ap ıcı h izm eti görü rlerdi. H izm et esnasında evin harem kısm ından uzak durm aları icâp ederdi. Bu kısım ile m ünâsebetleri döner-dolap v âsıtası ile olurdu. K o n ak lard ak i hizm etçi kadın lar harem k ıs ­ mında otururlardı ve şa h sî h ü rriyetleri pek m ahdut idi. Um um iyetle fa k ir tü rk ailelerine mensup bulunurlardı yalıu t eski köle ve hizm et­ kârların çocukları idiler. B . nlara k a lfa ( < h a li/ a ) v eya h alayık ( < hala ik ) denilirdi. E rk ek hizm etkârlara u şak ve h izm etk â r, denilirdi. G en ç hizm etçi kadın lar um um iyetle rum veya erm enilerden ittih a z olunurdu. Sultanın v ey a h u t resm î dâirelerin hizm etindeki üniform alı h izm etk â rlar m uhtelif züm relere iaksim edilm işti ( od acılar, ka p ıcıla r ve sa zen d eler) v e um um iyetle hadem e tâ b iri ile gö sterilird i. Bunlar hakkın da bk. bir de J. v. H am m er, C on stan tin op o lis u n d d er B osp o ro s ( P e st, 1822 ), II, 395 v.dd. Bn kelim e M agrib 'in her ta ra fın d a k u llan ıl­ m az ; F a s 'ta esir v ey a âzâd edilm iş zen ci k a ­ dın h a k k ın d a k o lla n ılır ; hu m ânada, 'a b d 'in müennesi g ib i görünür. Bu sonuncu kelim e ile k ö le v e y a âzâd edilm iş erkek zen ciler kasdedilir. Bu hâl yeni İktisa d î şartların t e ’siri ile, içtim âi h a y a tta , g a rp ta olduğu şekild e, b ir h iz ­ m etçiler sınıfın ın d o ğm ad ığı y e rle rd e görülür. C e zâ y ir 'd e bu sın ıf m eydana gelm eğe b a şla ­ m a k ta d ır. F a s 'ta büyük ailelerin



yanında k a ­



la b a lık bir nevi m ahm î zümresi bulunur. Bun­



45



lar, içtim âi m enşe’ itib â rı ile, y ü k se k çe bir se ­ viyed ed ir ; aşhab ism i ile a n ılırlar ( m fr. şahab ). Efend in in re fik leıi, arkad aşları m ânasına gelen bu tâbir, onların kad ir ve itib ârların a delâlet eder. U m um iyetle sâ b ıt b ir ü cretleri y o k tu r ; efendilerinin â tiyeleri ile yaşarlar. E n kü çü k hizm etlerden en mühim em niyet v e itim ada de­ lâ le t eden v azifele re ka d ar, bir çok h izm etler­ de b u lu n u rla r; m sl. efen dilerin e, d ışarı çık tığ ı zaman, r e fa k a t ederler, a tı ile m eşgul olurlar, g e c e yolunu a yd ın la tırla r v. b. Y a h u t efendi­ leri b ü yük bir k a i d v eya b ir ta rîka tin şe y h i ise, bim âyesine a ld ığ ı se y y a h la rı, nufuzunun g e ç tiğ i sâ h a dâhilinde, gezd irm ek vazifesin i o ş A ü i’ından birisine v ereb ilir ve böylece nufuzu tezah ü r etm iş olur. Z a viy e le rd e bu neviden h izm etkârlar ziy a ­ re tçile r ile m eşgul olan ve binaların m uhafa­ zasın dan m es'ûl bulunan bir sın ıf m âhiyetini a lır ( bu zâ v iy e hizm etkârların ın rolleri h akkın da bk. m sl. D ep on t ve C opp olan i, L e s co n fr ér ies relig ieu se m usulm anes, C e za yir, 1897 ; D ou tté, L ’ Islam algérien en l ’ an 1900, C e za y ir, 1900.) H a d îsler arasın da P e y g a m b er 'in hizm etkâr­ lara karşı iyi m uam eleyi ta v s iy e eden m uhte­ lif sözleri v a rd ır; lâkin bunların köle mî, yok­ sa serb est hizm etkârlar mı o’ dıığunu anlam ak dâim a mümkün o lm u y o r; hadim efendisinin m allarından m es'ûldür ( Buhâri, Vaşöyâ, bâb 9 ) ; bununla beraber, efendisinin se rv e ti ü ze ­ rinden ya p a ca ğ ı sadakalard an â h irette kendisi de m ükâfat gö re ce k tir ( B uhâri, Z a kâ t, bâb 2 5 ); insan h izm etkârların ı dâim â affetm eğe mütemâyil o lm alıd ır ( T irm iz 1, B ir r , bâb 32 ) ; onu ne döğm eli ve ne de ş d d e tle tek d ir etm elidir ( ayn. esr., b âb 30, 31, 85 ) ; yem ekleri hazır­ layan hizm etkârın bunlardan hissesini alm ak h akkı v ard ır ( B uhâri, A i im a, bâb 55 ; T irm izi, A t im a, bâb 44 v.b.). ( A . J. WF.NSINCK.) H a d im kelim esinin ifâde e ttiğ i m u htelif mâ­ nalar arasın d a, „h u sû sî bir am eliye ile, erkek­ likten mahrûm edilerek, sa ra y lard a v e kon ak­ larda türlü -tü rlü hususî v e mühim hizm etlerde kullanılan hizm etkâr“ m ânası da unutulm am ak icâp eder. O sm anlı devletinin son günlerine k a ­ d a r bunlara „h ad ım , hadım a ğ a s ı“ unvanı v e ­ rilm ekte, h a ttâ bu cerra h î am eliyeye „hadım etm ek“ denilm ekte idi. A r a p ç a hcidim kelim e­ sinin hadım şeklin e g ir e re k a ld ığ ı bu hu sûsî mâ­ na, ağa , hoca ve tavâşi [ bk. madd-] gib i, aynı mefhûmu ifâde eden kelim elerin m ârûz k a ld ığı sem antik tekâm ülün bir n eticesidir. Bu k elim e­ lerin hiç biri esâsın da bu m ânayı — yân i arapça h aşi kelim es nin ifâde e ttiğ i „erk ek lik ten m ah­ rum“ m ânasını — ta şım ad ıkları hâlde, sonradan, ta rih î bir tekâm ül neticesi olarak, böyle bir m âna ka zan m ışlar ve b ir ıs tıla h m âhiyetin i



4*



HADİM.



alm ışlard ır. H adim kelim esinin la v a şi yân i ha­ dım edilm iş Hizm etkârlar m ânasında ku llan ılı­ şına, iptid a, g a z n e v î m üverrihi B ay h a k i 'nin ta rih in d e s ık -s ık tesâd ü f ediyoruz. O rad a k i „h arem -i su lta n î hadim leri” tâ b iri, şü phe y o k k i, sa ra y ta vâ şîlerin i ifâd e etm ektedir. İslâm dininin ta v â ş îliğ i y a ln ız in san lar için d e ğ il, h a ttâ h a yva n lar için bile m en’etm esine rağm en ( M âvard i, a l-A h k â m a l-su ltâ n iy a , M ısır, 1909, s. 223 ; fm s. trc. E . F ag n a n , s. 552 )> hu âde­ tin İslâm dü n yasınd a bütün orta ç a ğ boyunca n asıl y a y ılm ış olduğu malûmdur. İslâm iyetin hâ­ kim olduğu bütün sah alarda, d a h a en eski çağlard an başlayarak, bu â d e t m evcuttu, Ç in im paratorlu ğu da d â h il olmak üzere, bütün eski şa rk im paratorlukların da, R o m a ’da, B iz a n s 'ta ve İran 'da sa ra y hizm etlerinde ta vâ şîlerin k u lla ­ n ıldığın ı ve bu n lar arasın da en yü ksek m evki­ lere h attâ huküm dalığa yükselen şa h siyetlere tesâd ü f edildiğini biliyoru z. İşte bütün bu te ’sirler altın da ve bilh a ssa S âsân î v e B izan s s a r a y ­ ların ı ta klid en , iptid a E m ev î sa ra yların d a ta v â şîler k u llan ılm a ğa başladı. M as'ü di 'd e k i bir k a y ıt, bunun b a şlan gıcın ı M u 'â v iya devrine k a d a r ircâ etm ek ted ir ( M u rü c al-zahab, frn s. trc., VIII, 148— 1 5 ° ) . A b b a s î devrinde bunların s a ­ y ısı v e ehem m iyeti, bilh a ssa A m in zam anından ba şlaya rak, fevkalâ d e a rttı. H a life al-M u ktad lr b i- 'llâ h 'ın b e y a z ve siy a h ır.000 ta v â şîs i m ev­ cu t idi ( a l-F ah ri, nşr. D erenb ou rg, s. 352 ). B ir bizan s s e fa r e t heyetin in B agd ad 'd a kabu lü esn asın da 4.000 b e y a z v e 3.000 siya h tavâşîn in



S a ra y âd et ve an’auelerinde A b b â sîle ri ta k lit eden m u h telif İslâm v e tü rk devletlerind e, ta ­ vâşîlerin m evcudiyeti ta rih î kayn aklard an an1a şılıy o r. S âm ân î sa ra y ların d a bu n ları g ö rd ü ğü ­ m üz gib i, G a zn e lile r devrin de d e hüküm darla­ rın v e b ü yü k ricâlin sa ra y ların d a bunların m ev­ cudiyetin i m üverrih B a y h a k i 'nin ifâdelerinden ve şâ ir ta rih î ka yn a klard a n öğren iyoru z. S u ltan M as’üd 'un â ğ â çi unvanını ta şıy a n ve bu mü­ him v a z ife y i gören ta v â şîs i ile 'Hvârizm şâh A ltu n ta ş ’in Ş e k e r isim li ta v â şîs i mâlûmdur, U m ûm iyetle hadim d iye zikred ilen bu beyaz ve siyah ta vâ şîlerd en siya h ren klilerin d ah a ziyâde harem h izm etlerin de ve b e y a z ta v â şîlerin ise, hüküm darın husûsî hizm etlerin de ku llan ıld ık ­ ları a n la şılıy o r. .S a ra y te şk ilâ tla rın d a Sâm ânîG a zn e v î an ’anelerini devam ettiren büyük S e l­ çuklularda ve onun istitâ lelerin d e ayn ı vaziyetin devam e ttiğ in i sö yle y eb iliriz. B u devirde bun­ la r umûmî o lara k hadim ismi a ltın d a zikrolunm akta idiler ( al-B un dâri, nşr. H outsm a, s. 286 ). Ş a lâ h a l-D in A y y ü b i ’nin m eşhur v eziri K a r a ­ ku ş, bir ta v â şî idi. M ısır M em lûk su lta n la rı d evrin d e, sa ra y d a k i ta vâ şîlerin reislerine zim am d ar unvanı verili­ yordu. S ultan ın harem işlerine, â ilev î hususlara o n ezâ re t ed iy o r, hâricden a lın a ca k şeyleri o a lıyo r ve hüküm dar âilesin e mensup p ren sesler y a h u t â zâ d edilm iş câriyelerin evlenm esi husu­ sunda su ltan dan d o ğrudan -do ğruya emr alıyordu. B ab a î-sitâ ra yâni perde k a p ısı hizm etin de bu­ lunan bütün ta v â şîle r onun em ri altın d a id iler



( Q u âtrem ere, H isto ire des su lia n s M am elouks, m erasim de m evcut olduğunu gö rü y o ru z ( Ş u b k I, 2. kısım , 6 5 ) . Y a ln ız M em lûkler devrinde ah a şa, III, 272 ; bu h u su sta ta fs ilâ t için bk. A . M ez, D ie R en a issa n ce des İslam , fa s ıl 20 ). bunlara ia v â ş i [ b. bk.] den ildiğini g ö rm ek tey iz S iy a h ren kli ta v â şîle r bilh a ssa harem h izm etle­ ki, bu tâ b ir X I V , — X V . a sırla rd a A n ad o lu 'da rinde kullan ılıyordu . B unlardan bazıların ın li­ da y ay ılm ıştır. Sinop 'ta , Isfen d iyar b. B ayezid zam anına âit, 838 ta rih li bir k itâ b e d e ismi g e ­ y â k a t ve hizm etleri ile tem ayüz ederek, büyük çen Ş ih â b al-D in Ş a h in al-M am lük a l-T a v â ş i m evkilere ge ç tik le ri mâlûmdur. M ısır 'd ak i A h şid île r sü lâlesi zam anında büyük bir n ufuz k a ­ 'nin, A ş ık P aşa-zâd e ta rih in d e Ç an d ar-oğlu İsm ail B ey 'in v eziri olarak g ö sterilen Ş ih â b zanarak, h a ttâ sonunda hükü m darlık m evkiine de geçen K â fu r [ b. bk.] bu n lardan biridir. al-D in A.ğa olduğu ve ağa unvanının da b elki En dülüs E m evîlerin in sarayların d a da ta v â ş î­ lerin m evcu d iyeti, h a ttâ F ran sa 'd a V erd u n şeh ­ rinde İslav kölelerini hadım ederek, E n d ü lü s’e sevked en ve yah ud i tâ cirle r ta ra fın d a n idâre edilen ticâreth a n elerin bulunduğu mâlûm dur ( L. Proven çal, l ’E sp agn e m usulm ans au X ‘ éma siècle 1932, s. 29, 58 ), M ıs ır 'd a F âtım îler sarayın da b eyaz ve siyah ta vâ şîlerin m evcudiyetini m uh­ te lif ta rih î kayn aklard an ö ğ ren d iğim iz gib i, (m sl, Ş u b h a l-a ş â , III, 481, V , 48 9 ), bu hu­ su stak i m üşahedelerini anlatan İran şâiri N â şir H u srav de bunları „ü stad ân , ü stâ d în “ namı altın d a zikretm ekted ir (S a fa r n â m a ,B erlin, 1341, 62, 66 ; bu tâ b ir ile h*âca tâ b iri arasın d aki mü­ n âseb et d ik k a te lâ y ık tır ).



ta v â şîliğ i d o ta yısı ile v erild iği ku vvetle tahm in olunabilir. B ütün orta ç a ğ İslâm ve tü rk d evletlerin d e a z-ço k fark la r ile devam eden bu sa ra y an’anesin c osm anlıların da v â ris o la ca ğ ı pek ta b i’îd ir. M oğul istilâsın dan sonra, İslâm laşm ış m oğul devletlerind e, msl. Ilhan lılard a v e onlara v â ris olan sü lâlelerde de devam eden bu an’anenin osmanlı sarayın da, hiç olm azsa B ayezid 1. d ev­ rinde, m evcudiyeti m u h akkaktır. X V . — X V I. asırlard a, im paratorluğun in kişâfı ile m üterâfik olarak, sa ra y teşkilâtın ın büyüm esi, osmanlı s a ­ ra y ın d a b ey a z v e siy a h ta vâ şîlerin çoğalm ası v e bu n ların m untazam bir te ş k ilâ ta raptolunm asm da



ta b ia tiy le



m üessir



olm uştur.



Fakat



HÂDİM — HADÎS. k ö k leri A b b a s î ve S elçu klu sa ra yların a ka d ar çık an bu ta vâ şîlik m üessesesinin B izan s sa ra ­ yından a lın d ığı h a k k ın d a , bîr takım bizan lin istle r tarafın d an , ile ri sürülen iddiaların ( nısl. E. Oberhum m er, D ie T u rk en u n d das osm an. R e ich , s. 55 ) hiç b ir e sâ sa d a yan m adığı ve O sm anlI­ lard ak i dârüssaâde a ğ a lığ ı ’nın B izan s sa ra ­ yın d ak i arch ieun uch os 'lu ğu n b ir ta k lid i olm a­ d ığ ı, y u k a rık i izah lard an son ra, k o la y c a anla­ şılab ilir. . Bu arad a şu n o k tayı d a ehem m iyetle b e lirt­ m ek m ecbu riyetin deyiz k i, n e X V . v e h a ttâ ne de X V I. asırlard a, sa ra y d a k i ta v â şîlerin d e v let işleri üzerinde m üessir old u kların a dâir, elim iz­ de h iç b ir k a y ıt y oktu r. 982 ’de k a p ı-a ğ a sı H a ­ b e şî M ehm ed A ğ a , ilk d e fa , dârüssaâde ağası u nvanını alm ış ve a yrıca H arem eyn v a k ıfla rın a n ezâret v a zifesi de u hdesine verilm işti. S a ra y k a d ın ların ın elinde b ir oyu n cak o lan M urad III. devrin de d ârü ssaâde a ğ a lığ ın ın b ö yle bir ehem m iyet kazan m ası p e k ta b iîd ir. İşte bu z a ­ m andan b a şla y a ra k , ik in ci m eşru tiyetin ilânın a k ad ar, dârü ssaâde a ğalığ ın ın bü yük b ir kıym et ve nufuz k a zan d ığ ın ı ve bu dârü ssaâd e a ğ a la rı arasın da m em leketin um ûm î h ayatın d a ekseri­ y etle meş'ûm büyük ro lle r oyn ayan b ir takım şah siyetlerin y e tiştiğ in i biliyoruz. ’ B i b l i y o g r a f g a t U m ûm iyetle ta v â ­ şîlik m eselesi ve onun m u h telif m enşe’leri ' ( dinî, a sk e rî ve ik tis â d î ) h akkın da m alûm at âlm ak için bk. R. M illant, L e s eunuques d tra­ vers le s âges, ( P aris, ıç o 8 ) ve umûm î a n siklo­ p e d ile r; orta ça ğ d a umumî olarak köle ticâreti v e hadım edilm iş kölelerin n asıl te d â rik ed i­ lip, n erelere sa tıld ığ ı h akkın da W . H e y d ’in şu m eşhur eserinde mühim ta fs ilâ t v a rd ır; H isto ir e du C om m erce da lev a n t au M oyenâge, II ( P a r is , 1923 ) ; İslâm v e tü rk sa ra y la ­ rın da ta v â şîle r hakkın da bk. F u a t K öprülü, B iz a n s m üesseselerin in osm anlı m ü esseseler in e r te’sir i h a kk ın d a bâzı m ü lâh azalar ( T H I T M , I, 193 1, 208— 2 i î ; bu rad a osm an­ lı sa ra yın d a k i d ârü ssaâde a ğ a lığ ı h akkın daki ta rih î k a y n a k la r h akkın d a da te n k id î m alû­ m at v ard ır ). H Â D İ R A . ( Bk.



( M. FUAD KÖPRÜLÜ.) HÂDİRE.]



H Â D Î R E . a l- H A D İ R A ( a l - H u v a y d î r A ), Ş a claba ( G ata fâ n ) k a b ilesin e m ensûp, câh ili ye devri şâirlerinden K u tb a b. A v s 'in 1e k a b 1d ı r . M ilâdın 600. y ılı e tra fın d a yaşam ış g ö ­ rü n ü y o r; H assan b. Ş â b it onun b ir k a ç şiirin i bilirdi. K en disine b ir d e fa te z y ifk â r b ir mua­ melede bulunm uş olan şâ ir Zabbân b. S a y y â r a l-F a z â ri ile a ra-sıra birbirlerini h icved erlerdi. İşte, gâ lib â , bu şâ ir b ir şiirin de onun h aricî şek lin i k u rb a ğ a y a benzetm iş olm ası sebebinden, kend isin e yu karıki iekap verilm iştir. K a b île si-



nin B an i ‘ Â m i r ’e k a rşı a ç tığ ı ra k etm iş olduğu da sö ylen ir.



47 b ir harbe iş ti­



P e k az şiir söylem iş olm ası m u htem eld ir; şiirlerin den p ek azı elim izd ed ir. K endisinin m uk ill old u ğu sö ylen ir. K asid elerin d en b iri M ufa z z a liy â t ( krş. nşr. A b ii B akr b . ‘ U m ar D a ğ ıs ­ tan i a l-M ad an i, K a h ire, 1324, I, 10 v.d d.; nşr. En gelm an n , s. 5 v.dd.) ’a dercedilm iştir. D ivanı lisa n iy â tçı A b u ‘A b d A lla h M uham m ed b. al‘A b b i s a l- Y a z id i ( ölm. 310 = 9 2 2 ) tarafın d an to plan m ış ve şerhedilm iştir. B i b l i y o g r a f y a : A ğ a n ı 1, 111, 81— 84; W . H . Engelm ann, S p ecim en ¡itera ritim exh ıb en s a l-H â d ira e D îıo â n u m ( Leyden , d o k­ to ra te z i, 1858 ) ; Brockelm ann, G A L , I, 26; S u p p l., I, 54. B k. bir de C a t. C od . A r a b . ( L e i­ den ),_I, 353 v.d.; Z D M G , LX V H I, 380, nr. 1597. H A D Î S . [ B k . h a d îs .] H A D Î S - H A D İS ( A.) kelim esi aslın da, umû­ mî o larak, d in î v e y a g a y r-ı dinî m âh iyette, t e b l i ğ v e y a r i v a y e t m ânasına olup, son­ radan h u su sileşerek, P eygam b erin v e sa h a b e ­ lerinin f i i l v e k a v i l l e r i n e m ü t e a l l i k h a b e r m ânasını a lm ıştır. İşte m üslüm anların dinî nakillerin in h epsine birden, bu ikinci mâ­ nada o larak, h a d is v e bununla a lâ k a lı ilm e de 'iim a l-h a d is denilir. 1. Hadîsin muhtevası ve mâhiyeti. D a h a m üşriktik devirlerin de bile a rap lar ( bk. I. G o ld zih e r, M uham m . S tu d ien , I, 41, n ot 8 ) ataların sünnetini ( su n n a, aslın d a tâ kip edil­ mesi â d e t olan yol, yân i m ûtad fiil v e h a re k e t ta rzı ve ka d îm örf d e m e k tir) tâ k ip etm eği b ir fa z ile t addederlerdi. L â k in islâm da sü n net a rtık esk i m üşrik cedlerin örf ve âdetlerin e uyup g it­ m ekten ib â re t k alam azd ı. Islâm cem âatinin yeni b ir sünnete riâ y et etm esi g e re k idi. H e r mü'min bundan son ra, bütün hâl v e h a rek â tın d a P e y ­ gam b erin ve. ash ab ın ın hâl v e h areketlerim ken d isi için örnek tu tm akla m ükellef id i v e işte bunun için d ir ki, bu h u su sta m âlûm at to p la­ m ağa g a y r e t sa rfedildi. ' İlkin P eygam b erin sünneti h akkın da sah âbeler en iy i n a k il k a y n a ğ ı oldular. O n lar P eygam b erin sözlerini kendisinden işitm işler, fiil v e h areketle­ rini de kendi gö zle ri ile görm ü şler id i. S on rala­ rı, e v v elâ , bu h u su stak i m âlûm atı sah ab eler­ den alm ış olan tâ b i'ü n ( yâni P eygam b er ’den so n raki ilk nesle m ensûp olan lar ) ’ un n ak illeri ile bundan sonra da, m üteakip nesillerde, tâ b ıü ’ l- t ü b iin denilen, yân i P e y g a m b er ’den son ra ikinci nesle m ensûp olup, tâ bi Sn ile şahsan m ün âsebette bulunabilm iş olanların rivâyetleri ile ik tifâ etm ek m ecburiyetinde kalındı v e bu tarz, b ö ylece b ir m üddet, nesilden-nesile devam e tti. H a d îs le r b ir ço k nesillerin devam m ca şa h sî n akiller şeklin i m uhafaza etti. Bunun için her tam



48



HADİS.



h a d îs ik i kısım dan teşek k ü l e d e r: birin ci kısım — h a d îs 'in m u htevasın ı sıra ile birbirine nakletm iş olan kim selerin adlarını ih tiv a ed er v e bn k ıs ­ ma isn â d ( s a n a d ) adı verilir ki, haberin sah ih v e sav lam olduğunu bildiren e s â s dem ektir. H ad îsi te b liğ eden A : — „ C 'nin nakline müs­ te n it o îarak , B den işittim ( y a h u t : ,,B bana te b ­ liğ e tti“ ) “ — der. B öylece son nâkil olan A Jdan b a şlay a rak , hadîsi ilk te b liğ edenin adın a v a ­ rın cay a k a d a r arad ak i n âkillerin isim leri sıra sı ile sa y ılm a k lâzım dır. İkinci kısım m ata ( m e­ tin ), yâni nakledilen haberin asıl m u htevasıdır. T a fsilâ t için bk. G old zih er, aya. esr., 11, 6— 8. E sk i cem aatte hüküm sürm üş olan ilk d ev­ rin din î fik ir ve âdetleri, Peygam b erin vefatın ­ dan sonra, zam anla değişikliklere uğram aktan masûn kalam adı. Y e n i bir tekâm ül devri açıldı. K elâm âlim leri dinî v azifele re ve akaid e mü­ te a llik m eseleleri, zam anın y e n i icap ların ı gö z önünde tu ta ra k , daha g e n iş b ir ta rzd a m utâlea etm eğe ba şlad ılar. B üyük fetih lerin n etice­ sinde, İslâm ' g e n iş b ir sâ h ay a yayılıyo rd u . F e th e d ilen y e rle rd e k i kavim lerin yen i fik ir ve m üesseseleri ile d iğ er dinlerin o zam anki m üs­ lüm anların h a y at v e te fek k ü rle ri üzerinde t e ’sirleri görüldü. B ununla berâber islâm da, mü’m inler için, Pem gam berin ve e sk i müslüman cam iasının sünnetinden b a şk a h a k ik î bir d ü stu r bulunam ıy a c a ğ ı h akkın daki m ebde, sım -sıkı m uhafaza ed ild i. Bu v a z iy e t, çok geçm eden, h a d îsle rin kasden ta h rif edilm esine sâik oldu.



M uhaddis-



ler P eygam b erin kavil ve fiillerini yeni zam a­ nın düşüncelerine u ygun şe k le so k tu lar v e bu su retle o rtaya istih d a f edilen g â y e y e u yg u n bir ço k h a d îsle r ç ık a r ıld ı; bunlarda o zam an ­ lar h ân gi türlü h a reket v e y a te fe k k ü r ta rz ı, şa h sî olarak, u yg u n g ö rü lü y o rsa , o, P e y ga m ­ berin fiil v ey a k a vli im iş gib i gö steriliy o r­ du. H ıristiy a n akidelerind en, I n c il 'in v e apok rif k ita p la rın fıkraların d an , yah u d i fik r iy a ­ tından, yunan feylesû fların ın nazariyelerinden v . b. b âzı m üslüm an m uhitlerinde ra ğ b e t bulan h er şe y h a d îsle rd e , P eyga m b erin sö zle ri im iş g ib i, yer buldu ( G o ld zih er, ayn. esr^ II, 382 v.dd.; ayn. mil., N ea testa m en tlic k e E lem en te in der T ra d itio n slittera tu r des İsla m , O r ie n s C h ristia n u s, JÇ02, s. 390 v.d d.). Bu su retle, h iç bir vicd an endîşesin e düşülm eden, K u r'a n ’ da an cak k ısaca iş â re t edilm iş bulunan k ıssa ­ lar P eygam b er ağzından tam am landı. B ir takım yeni a kideler, d ü stu rlar v.b. hakkın da hadîsler o rta y a çık a rıld ı. P e y ga m b ere izafe ed ilen bu tö zlerin p ek çoğu ahkâm ( şe ria t h ü k ü m le ri) 'a, dinî v a zife le re , h a lâ l ve haram 'a, şer’î ta h a ­ rete, y iy e ce k ler h a kkın d a ki şer’î hüküm lere, m edenî ve cezâ î h u ku ka, m uâşeret ve âdâba,



bun lardan b aşka akaide, â h ıre tte m ü kâfat ve m ücâzâta, cen n et ve cehennem e, m eleklere, hil­ kate, vah ye , geçm iş p eygam b erlere ve hâsılı insan ile A lla h arasın d aki m ünâsebetlere ta a l­ lûk eden her şe y e dâirdir, Y in e Peygam b ere izâfe edilen bir çok h a d îsle r v ard ır ki, bunlar te rb iy etk â r v e c ize le r ile a h lâ k a dâir talim atı ih tiva eder. Zam an g e ç tik ç e P eyga m b erin k a vil v e fiille ­ rine d â ir riv ay e tle r, sa y ı ve şüm ul itib ârı ile, m ütem âdiyen çoğald ı. P eygam b erin vefâtınd an so n ra ki ilk a sırla ra ve p e k m u h telif sa h ala ra â it bir çok m eseleler h akkın d a müslüman lar arasın da büyük bir ietih ad ih tilâ fı hüküm sürü­ yordu. Bu su retle her ta ra f kendi görü ş ta rzın ı, mümkün olduğu kadar, P eyga m b erin hüküm ve kararların a istin a t ettirm eğe çalışıyord u. Kendi r e ’yini buna istin at ettireb ilen , m utlak su rette h aklı oluyordu v e işte bu su retled ir ki, P e y ­ gam berin sün netin e m ü teallik olarak, bir birini tam âm iyle n akzeden pek ço k h a d îsle r vücuda g e ld i. K e za büyük fırk a m ücadelelerinde her iki ta ra fın da P eygam b er ile ih ticâ c etm esi â d e t idi ( I . G old zih er, M uham m ed. S tu d ie n , II, 88 v.d d .). M sl. A b b â s île re d ev let ku racakların ı, P ey­ gam berin evveld en bild irm iş olduğu iddia olun­ du. H â sılı ona, y aln ız sonradan vu ku a gelen siy â sî v ak'a ların ve din î bereketlerin n asıl cere­ yan edeceklerin e d â ir d e ğ il, h a ttâ b ü yük fe tih ­ lerin neticesinden b aşka bir şe y olm ayan yeni içtim âi h â d iseler ( msl. ziy n e t v e debdebenin artm ası v.b.) h a k k ın d a da, bu n ları h alk n aza ­ rın da meşru gö sterm ek için, k e şif ve keram et m âhiyetinde, g a y ıp ta n haberler v erdiriliyo rd u. B u k e h â n e t hadîslerin in hu susî b ir kısm ı m üslüm anların ancak pek m u ah har zam anlarda fe th e d e ce k le ri ü lkelerd eki m u h telif m evki ve m em leketlerin ehem m iyet ve fa y d a la rın a dâir P eyga m b ere izâfe edilen sözlerden te şek k ü l eder ( I. G o ld zih er, a yn. esr., II, 128 v .d d .'. Bunun içind ir ki, P eyga m b erin sünneti hakkın d aki h adîslerin bir kısm ı h akikaten tarih î v e itim ada lâ y ık h a berler addolunam az. B unlar çok d ah a ziyâde P eygam b erin v efatın d an son­ r a k i ilk a sırla rd a idare v e ik tid arı ellerinde tu tan ların m uhitleri içinde zuhûr ederek, o za­ m anlar P eygam b ere izâ fe edilm iş olan b ir takım fikirleri ifâde eder. Şunu da, bir h a k ik a t olarak, söylem ek lâzım ­ dır ki, h a d îs uydurm ak ve uydurm a h a d îs neşr­ etm ek h ü rm etsizliğin i m üslüm anlar ia k b îh edi­ yorlard ı. Bununla berâber, bâzı hâllerde, P e y ­ gam b ere izâ fe edilen, hu susiyle, dinî ve a h lâ k î dü stur m âhiyetin de sö zler iç ’ n, esbâb-ı m uhaffife kabûl edilirdi. D ah a e tra flı ta fs ilâ t için bk. I. G o ld zih er, ayn. esr., II, 131 v.dd., 153 v .d d .; b ir de ayn. mil., Z D M G , LX I, 860.



HADÎS. H ad îs, biitün İslâm âlem inde, K a r an 'dan sonra, hükm ü en çok m er’î olan m evzud ur ve bundan d o layı P eygam b erin sö zlerin in y a z ı ile te s b it ve n eşrin e k argı, d a b a b id ayette, b âzı mu­ h itlerd e iz h â r edilen m u hâlefetler ( krg. G old zih e r,K â m p / e um die S te lla n g des H a d iik im İ s ­ lam , Z D M G , L X I, 860 v. dd.) çar-ça b u k b e rta ra f edilm iştir. B â zı hâllerde, tıp k ı K u r ’an 'd a olduğu gib i, h a d îste de, g e rç e k te n „ A lla h kelâm ı“ m âhi­ y e ti sezilir. U m ûm iyetle „ A lla h d er k i“ cüm lesi İle başlayan bu n evi h a d îsle re İslâm âlim leri alh a d iş a l-k u d si ( v e y a b âzan a l-ilâ k i ) ism ini ve­ rirler; d iğ er hadîslere de, um ûm iyetle, a l-h a d iş alnabam den ilir (krg. Ç a ta l. C o d . O r., IV , 98 ve N ö ld ek e-S ch w ally, G esch . des Q orâ n s, 234 v.d.).



4$



H ad îsin ara râvîlerin e ne d ereceye k a d ar iti­ mat edileb ileceğ i h a k k ın d a b ü yük re y ih tilâ fla ­ rı zu lıûr edebiliyordu . B ir ta ra fın fikrîn e gö re, sözlerine m u tlak su re tte in an ılabilecek bir şah ­ siy e t, bâzan d iğ erleri n azarın d a so n derede „a z em în“ , h a ttâ d ah a ileri gid ilerek , „y a la n c ı“ b ile sa yıla b iliyord u . H a ttâ bir çok sah âbelerin sa lâ h iy e tle ri bile, h id ây e tte, h erk es tarafın d an teslim edilm iş d eğild i. M sl. b ilh a ssa A b u H urayra 'nin do ğru sözlü lüğü p ek çok kim selerce kabûl edilm eyerek, şid d etli itirazla r ile k arşılan m ıştır. H üküm , e k se riy e t ile, ta ra fla rd an h e r birinin kendi n okta-i n azarın a g ö re d e ğ iştiğ i için, ne­ ticed e ç o k d e fa şid d e tli m ü n âkaşalar zuhûr



e d iyordu . Bununla b erâber, şu n o k ta y ı da gözII. İ s l â m d a h a d î s l e r i i n t i k a d u s û l■ ­den kaçırm am alıd ır k i, bu m ün âkaşalarda d â ­ l e r i . — M üslüm anların te lâ k k isin e gö re, b ir vanın esâ sın ı had îsin m u h tevası te ş k il ed iyor­ had îsin sa h îh v e m ûteber olabilm esi için , isn â d du. H a d îsin nâkillerin in d o ğru -söyleyip -söyle'in in , in k ıta a u ğra m a yan b ir silsile h âlin d e, m edikleri m ünâkaşa ed ilirken , h a k ik a tte a sıl şik â t ( sözüne in an ılır k im s e le r) 'ta n olm ası m esele, hem en dâim a, te b liğ e ttik le ri h ad îsle­ ş a rttır, /sn âcf'ların in tik a d î b ir su re tte te tk ik i rin zih in leri k a rış tırıc ı tem âyülü idi. B in â en a leyh için, İslâm âlim leri en m ûtenâ ta h a rrile re g ir iş­ m işlerdir. H a d îsi n akleden lerin ( r ic a l ) ne z a ­ man ve n ered e yaşam ış oldukların ı v e h ân gilerinin b ir birleri ile m ün âsebette bulunduklarını an­ lam ak için, onların y a ln ız isim lerinin v e h a y a t­ ların ın öğrenilm esi ile ik tifâ ed ilm ez; a raların d a ştkât 'ta n olan ların tâ y in i için, her birinin a hi al-san na v a ’ l-c a m a a olup-olm adığt. h akikate m uhabbeti bulunup-bulunm adığı ve m etinleri tam b ir sa d â k a t ile n akle ihtim am ı olup-olm adığı da inceden-inceye te tk ik ed ilir. H ad îsin



ara râ vî-



lerinin bu su retle in tıkadın a a l-ca rh v a ‘l - t d d i l ( „ c e r h ve ta sd ik “ ) d en ilir (G o ld z ih e r , ayn. esr., II, 143 v.d .). M a r ifa t a l-ricâ l ( r ic a li, yâni h adîs râvîlerinİ ta n ım a ) bilgisi, h a d îs ile meşgû l olan âlim ler için, m u tlaka lâzım addolunur­ du. Bunun için d ir ki, h a d îsle re â it bütün şerh k ita p la rı, h a d îs râ v île ri hakkın d a a z-ç o k m u . ' fa ssa l m âlûm atı ih tiv a eder. B undan b aşka bu m evzua dâir a yrıca k ita p la r da v ard ır. Tabak â t adı verilen ve adedi çok olan bu eserler



en sonda n aza r-ı itib âra alınan cih et, hadîsin r â v île ri d e ğ il, d ah a ziy â d e onlar tarafın d an nakledilen haberin m u htevâsı idi. M am afih so n raları, II. v e III. a sırla r zarfınd a, g e re k ib â d et usûlü ve itik a d esâsları, g e re k d ev­ le t v e cem iyetin en mühim m ü esseseleri m üstek a r şekillerin i ik tis a p edin ce, h a d îs râvilerinden p e k çoğunun sıd k -ı kelâm ı ve n ak le ttik leri h a ­ d islerin k ıy m e ti üzerinde b ir nevi re y ittifa k ı da



husûle geld i. M u h telif m uhitlerde yü ksek



s a lâ h iy e tle ri teslim edilm iş olan M âlik b. A n a s ve a l-Ş â fi'i ile d iğ er bâzı âlim lerin eserlerin de m ezhebin, itik a d ın bütün m üm eyyiz v a sıfla rı d ah a o d evirde te s b it olunm uş ve bu hususta en ziy â d e P eyga m b erin nesilden nesle intikal eden h a d îsle rin e istin a t edilm işti. O v a k it a r­ tık hiç kim se bu h ad îslerin sıh h a tle rin i şüphe m evzuu etm ek istem iyordu . Bu h a d îsle ri rivây e t etm iş olan A b ü H u rayra gibi zâ tla ra y a ­



230 — 844 ) 'm



lan cılık a tfetm ek de a rtık mümkün değildi. E n b ü yük zam an ten aku zlarım ih tiv a eden ha­ d îsle r bile um um ca itim ad a lâyık görüldü. Y a l­



m eşhûr T a b a k â t ’ ı ile a l-Z a h a b i (ö lm . 748 = *347 ) "n>n T a ba kü t a l - h u f f â z ’ ı v ard ır ( tabak â t, m u h telif âlim lerin, h a d îs n akledenlerin ve



n ız ço k ta n beri ek se riy e tin k a t’î su re tte sahîh a d d e ttiğ i h a d îsle r ile t e ’lif edilm esi mümkün olm ayan lar reddedildi. F a k a t ek seriyâ , hiç o l­



d iğ e r zâtların a y rı-a y rı ta b a k a ( s ı nı f ) içine k on arak, tertip edilm iş tercüm e-i h â lle ri de­ m e k tir ; krş. O . L o th , U rsp ru n g and B ed eu tu n g



m azsa t e ’v il su re ti ile, h ad îsleri t e ’lif etm eğe



arasın d a , m sl. İbn



S a 'd



( ölm.



d er T aba kS t ( Z D M G , X X III, 5 9 3 - 6 1 4 ) . H adîs n a k li bakım ından „ z a y ıf olan lar“ h a k k ın d a k i



im kân bulununca, bunları bile itim ad a şâyân görm ek tem âyülü m evcu t idi. Zam an geçtik çe , m ünakaşa m evzuu olan n oktala r yeni nesillerde



v.d .), İbn H a ca r (ö lm . 8 5 2 = 1 4 4 8 ) , a l-lşâ ba f i ia m y is al-şakâba ve İbn a l- 'A ş ir ( ölm. 630 = 12 3 2 ), U sd al-ğâba ile sa h âb îlerin tercüm e-i



a rtık hiç b ir am elî a lâka uyan dırm az oldu ve bu m eseleler d o layısı ile araların d a en büyük te h â lü fle r m evcut olan had îslerin , e k se riy â mâhırâne te fs ir ve t e ’vil ta rik i ile, b irbirleri ile p e k g ü ze l t e ’lif e d ile b ild iğ i görü ldü . B öylece n ih â y et b ir h a d îsi redd etm ek, a n ca k iztira r



hâllerin e dair d iğ er k ita p la r.



hâlinde tevessü l ed ileb ilecek , en son te d b ir ad -



e serler de bu k a b ild e n d ir; msl. a l-N a s l’ i, K itâ b a l- z u a f â ' ( G o ld z ih e r , ayn. esr., II, 141



Islâm Ansiklopedisi



4



İ iA D Î S .



dolundu { bk. S n o u ck H u rgron je, agn. esr.) Bundan do layı, ayn ı m evzua dâir ve birbirini n akzeden h a d îsle r, itim ada şayan im işler gib i, bü yük h a d îs m ecm uaların a yan yan a dercolunm uştur ki, bu h ad îsler, islâm ın iş tekâm ülünün seyrin i ta k ip için, ta rih çile re b a h a biçilm ez hazin eler değerin dedir. B un un la beraber, bütün h a d îsler, İslâm âlim ­



bundan b a şka olarak, râ vîlerin in hepsine â it h u sû sî k a y ıtla r ( m sl. râ vîlerd en h e r birinin yem in ederek, n aklettiğin in v e y a . hepsinin b ir­ birlerinin ellerini tu ta ra k , nakletm iş oldukları nın da a y rıca ta s r ih edilm iş olm ası g ib i) m ev­ cut ise, b ö yle h a d îs m u sa lsa l ( birinci hâlde — m u sa lsa l a l-h a lf ve ikinci h âld e — m u salsa l a l-g a d d e n ilir) adını a lır. K rş. W . A h lw a r d f,



lerin ce dahi, ayn ı k ıy m e tte addedilm em iş ve K a ta l. d er arab. H S S . d e s K g l. B ib lia th e k zu her b iri isn â d ’inin ta m lığ ı v e râvîsin in lâ y ık B e r lin , II, 267— 273. E ğ e r isn â d 'ı h a k îk a ten tam olduğu hâlde, bulunduğu itim ad derecesin e g ö re , b ir takım te k n ik İstılah lar ile ta v s if edilerek, sın ıfla ra son râ v î ile ilk r â v î arasın a giren m u tavas­ sıtla r p e k az kim selerden ib â re t olduğu için, ayrılm ıştır. III. H a d î s l e r i n t a s n i f i : a. E v v e lâ şupek k ısa ise, böyle h a d îse 'â li denilir. Bu hâl ü ç sın ıf a y ır t e d ilir : 1. şa lıih ( s a ğ la m ) , bu, p ek m akbul s a y ılır ; çünkü v â k ıa la tın ağızdan hadîsin 'illa ( i l l e t ) 'si bulunm am ası bakım ın­ a ğ ız a in tikâli sırasın d a araya ha tâ la r karışm ası dan i s n â d 'ı ve am m ece m akbul olan h iç bir im kânı bunda çok m ahduttur. M uhaddislerin fık ır ile te z a t hâlinde olm am ası bakım ından da, p ek uzun öm ür sürm üş olan ları hakkın da krş. m eâli itib ârı ile m u tlak su re tte tam ( m ükem ­ G o ld zih e r, agn. esr., II, 170 — 174. B ir h a d îs râ vîlerl, in k ıtâ sız tam bir silsile teşkil m el ) olm ası d e m e k tir; z. bir h a d îs, g e re k isn â d "ınm e k sik liğ i sebebinden ve g e re k râ v île - e d erse, buna m u tta şil d e n ilir ; bunun tam aksı rinin sıd k -ı kelâm ları üzerinde tam bir re y it­ tifa k ı m evcu t olm am ası yüzünden, m utlak su­ re tte sa h îh olm azsa, ona ancak Jıasan ( »gü­ zel “ ) d e n ilir; 3. g e re k , m u h tevâsı bakım ından cid d î te n k itle re m ahal vereb ilen v e g e re k râv îlerin d en biri v e y a b ir k a ç ı şü p h eli sa yıla n ve y a h u t eh l-i sü n netten olm ayan h a d îsler ise, i a ' i f sa y ılır. b. B undan b a şk a , râvîlerin d en birinin şa h sî m ü lâh azaları P eygam b erin sö zle ri a rasın a, m et­ nin bu iki unsuru birbirinden k a t’îy e tle a yırt edilem eyecek su re tte karışm ış olm ası yüzünden, bir haberin kıym eti k a t ’iyetin i k a yb e tm iş ola­ b ilir ; böyle h a d îse m udrac adı verilir. — Bir h a d îs tek bir kim se tarafın d an riv â y e t edilm iş olur ve onun da sa lâ h iy e ti z a y ıf addedilirse, o hadîse m atrük ( „te rk e d ilm iş ") adı verilir. — B ir h a d îs



sarah aten yalan addolunursa, ona da m a tıiu ( „u yd u rm a“ ) denilir. e. H a d îslerin hepsi P eyga m b erin fiil ve k a ­ villerin e ta allû k e tm e z; h a d îste sah ab elere ve tâ b i’ûna dâir malûm at da bulunur. B u itib arla bunları 3 'e a yırm a k lâ z ım d ır : t. m a r fu , P e y ­ gam b er hakkın da bir haberi ih tiv â eden h a d î­ se verilen isim d ir; z. m a v k ü f, yaln ız sah âbelerin fiil- ve k avillerin e â it olan had îs dem ek­ tir v e 3. m a k iu , bu da P eygam b erden sonra, n ih a y e t birin ci nesilden daha u zağ a gitm eyen ve ancak tâbi ün ’un fiil ve k a villerin e dâir olan



olan silsileye de ( kelim enin um ûm î m ân ası i l e ) m unkatı d e n ilir; lâkin um ûm iyetle m unkatı tâbirinden, h u sû sî b ir m âna ile, isn âd 'ında ikin ci nesilden ( t â b ı n n ) b ir râ vî eksik olan h a d îs anlaşılm ak lâzım dır. — : M u rsa l P eygam ­ b ere â it bir h a b e ri ih tiv â eden v e tâ b ıü n 'dan biri ta ra fın d a n riv â y e t edilm iş, fa k a t h ân gi sah abed en iş itild iğ i zikred ilm em işh ad îsd em ektir. BÖyle h a d îsle re v erilece k k ıy m e t m eselesi m uh­ te lif ta rzla rd a h a lle d ilm iştir; A b u H a n ifa ve M âlik b. A n a s g ib i im am lar bunlara m üsbet k ıy m e t verm ek ta ra fd a rı id ile r ; so n rakiler ise, m enfi k ıy m et verm eğe ta ra fd a r oldular ( krş. h assaten Z D M C , X X III, 595, n ot 3 ). — İsn â d 'ın h er h â n g i bir yerin de iki v ey a d aha ziyâde râ v î eksik olursa ( ve d iğ er bâzı âlim lere göre, ek sik ler, fa s ıla s ız olarak, b irbirin i tâ k ip e d e rs e ), h a d îse m u i d i denilir. — İ s n â d '1 râ v île r an­ cak 'an h a rf-i cerri kullanm ak su retiyle ( msl. A ‘ un B, yân i ,,B ’den naklen A “ ifâd e si i l e ) nakletm işlerse, bun 'arın şah sen b irb irleri ile m ünâsebette bulunm adıkları hâlde, nakledilen v âk ıa y ı, sâdece, adları isn â d 'd a zikredilm eyen kim selerden öğren m iş olm aları mümkündür. Bu hâlde h a d îs mu an an ad ın ı a lır ( ta fs ilâ t için bk. G old zih er, M uham m . S tu d ien , II, 248 ). — M ubham tâbiri de, is n â d 'ın d a k i râvîlerden biri­ nin adı zikred ilm eyerek, sâd ece „b ir adam "



şeklin de gö sterilm iş olan had îs için ku llan ılır. e. H ad îs, m u h telif tu ru k ( „ y o lla r " , yân i, h a ­ h a d îs dem ektir. d. İ s n â d ’ın m ükem m eliyet d erecesin e göredîsin m u h telif in tişar silsilelerin e ) 'a göre, şu de, h a d îsle r şu su retle te frik ed ilir. B ir hadîs, takım lara a y r ılır : 1. m utaeıâtir — p e k çok kim ­ hiç in k ıta a u ğram ayan bir silsile hâlinde, sikât seler ta ra fın d a n n akledilen ve zâten kadîm den 'ta n , râ v île r v â s ıta s ı ile, P eygam b erin eshâbm - b e ri her k e şç e mâlûm olduğu hâlde, hiç kim ­ dan birine izâfe ed iliyo rsa, bu h âd îse, umumi­ senin ten kidin e m âruz kalm am ış bulunan te b ­ yetle, m usnad ( „m evsu k = sa ğla m “ ) d e n ilir; liğe d elâ let e d e r ; 2. m aşhür — şik â t ’tan olm ak



fİADİl». . ü zere, en a z üç m u htelif râ v î tarafın d an te b liğ edilm iş olan h a b ere ve d iğ er bir te fsîre gö re de, h a k ik a tte , so n raları p ek ziyâde in tişâ r e t­ miş olduğu h âlde, islâm ın ilk zam anların da y a l­ nız te k bir kim se tarafın d an riv â y e t edilm iş bulunan h a d îs e d elâ let e d e r ; 3, ‘ a z iz — en az ik i k işi tarafın d an riv â y e t edilerek, m u tavâtir v eya m a şkü r h a d îsler m ertebesinde in tişâr e t­ m em iş olan had îs d e m e k tir; 4. â k â d — ya ln ız t e k b i r k i m s e ta ra fın d a n n akledilm iş olan h a d îs le r d ir ; 5. ğ a r ib — um ûm iyetle, n âd ir ha­ d îsle r için k u lla n ılır; isnad bakım ından da, ğ a r ib mu.{lak tâbirind en , ancak ikin ci n esilde, tâbi'ün ’ dan te k bir kim se ta ra fın d a n nakledil­ miş m ân ası an laşılm alıd ır [krş. FARD ve ğ ARIb ]; b ir haber, son raki n esiller içinde, yaln ız bir tek m uayyen kim se ta ra fın d a n nakledilm iş ise, ona, „0 kim seye n isb etle“ , ğ a rib adı v e rilir ( ğarib b i 'l-n isb a ti ilâ şahsin m u‘ ay y a n in ). K e z a m e­ tin de g a rîp ve yaban cı tâ b irler bulunan had îse de, m u h tevasın a nisb etle, ğ a r ib denilir. B u ıstıla h la rı, bid ay e tte, İslâm âlim lerinin h ep ­ si a yn ı m ânada te lâ k k i etm iyo rlardı. M sl. İmâm



Sİ



zu ların a d e ğ il, râ vîle rin e g ö re ( ‘ ala ’l- r ic â l) sırala n m ıştır. B u sû retle tertip edilen h adîs m ecm uasında m ünderic bulunan tam isnadlı ha­ d îslere iza feten m u sn a d adı verilm ek âdet idi. D em ek oluyor k i, bu, te k bir h a d îsten alınarak, bütün m ecm uaya verilen bir isim dir. B u eser­ lerin en ehem m iyetlisi A lım e d b. H an b al ( ölm. 241 = 8 5 5 ) 'in M u sn a d 'id ir ( ta fs ilâ t için bk. G o ld zih e r, N c u e M aterialien zu r L itter a tu r des Ü b erlieferu n g sw esen s bei den M uham m edanern, Z D M G , L , 465— 506. S on raları, ayn ı tarzd a, d iğ er m u sn ad 'le r de vücud a getirilm iştir. B â zi âlim ler b ü yük h a d îs k ita p ların d aki h adîsleri, msl. aranıp-bulunm aların da k o lay lık olm ak için, a lfa b e tertibin e göre, s ıra la d ıla r; d iğ er b a zıla rı M âlik b. A n a s 'in M u v a ita ’ı v ey a m üm asili eserler ( msl. A b u H a n ifa ve a l - Ş â f i i e s e r le r i) gib i, te rtip ta rz­ la rı bakım ın dan , h a k ik î bir h a d îs m ecm uası ta rzın d a te rtip edilm iş olm ayan kita p lard a mün­ deric h a d îsle ri h u sû sî bir m ecm uada to p lad ılar ( bk. G o ld zih e r, M uham m . S tu d ., II, 226 v.dd,). L â k in



m u ah h ar



devrin



h a d îs



kitap ların ın



a l-Ş â fı‘i ’ıjin m a k iu ile m unkatı arasın d a h iç bir hem en hepsinde um um iyetle h adîsler, m evzûlafa rk gö ze tm e d iğ i, h assaten , söylenir. S on raki rın a g ö re , sıralan m ıştır. „B â b la ra “ ayrılm ış eserlerd e de bu ıstılah la rın tariflerin d e tam bir olan { ‘ al a ’ l-a b v â b ) b ö yle k ita p lara m u şan na f ( ta sn if edilm iş ) denir. Bu m u şa n n a f 'ierin a l­ re y m u tâbakatı hâkim d e ğ ild ir. T a fs ilâ t için tıs ı sünnî İslâm âlem inde, asırlard an beri, Hüc­ b k . F . R isch, C om m en tar d es 't z z a l-D in A b u cet hüküm ve itib ârın ı h â izd ir; bu n ların hepsi 'A b d A lla h über d ie K u n sta u sd rü cke der IN. asırd a ta sn if e d ilm iştir; bunlar a şa ğ ıd a k i T ra d itio n sw issen sch a ft n ebst E rläu terun gen m üelliflerin m ecm u alarıd ır; 1, al-B uh ar i (ö lm . ( D is s e rt., L e ip zig , 18 8 5); k rş. D jurdjän i, K itä b a l- t a r ifä t ( nşr. G . F lü g e l) ve A d iction a ry 0} 256 = 8 7 0 ), 2. M üslim (ö lm . 2 6 1 = 8 7 5 ) , 3-. th e T e ch n ic a l T erm s (n şr. A . S p re n g er). H a d îs­ A b u D âv ü d (ö lm . 275 = 888), 4. al-T irm izi (ölm . 279 = 892), 5. al-N a sâ ’i (ölm . 303 = 915.) . lerin m u h telif sın ıfla ra ayrılm ası ‘ ilm a l-rivä y a { yân i h a d îs n akli ilm i) ta h s ili için um um î m edhal v e 6. îbn M âca ( ölm. 273 = 886 ). B u eserlere olm ak ü zere, y azılm ış eserlerd e de b a h is m ev­ e k se riy a k ısa c a „ a ltı k ita p “ ( a l-k u tu b a l-sitta ) zuudur. B u n evi e se rle r arasın d a h a ssa te n şu v e y a „ a ltı Ş a h ih " ) yân i „m û teb er“ ; binâenaleyh üçü zik re d ile b ilir: 1. İbn a l-Ş a la h ( ölm. 643 = m evsuk v e ih tica c a sâ lih ) m ecm ua a d ı verilir. 1245 ), ‘ U lû m a l-h a d iş ; G o ld zih e r, agn . esr., D en ilebilir ki, b u n lar a sıl A lla h kelâm ı olan II, 187 v .d .; Bockeim ann, G A L , I, 3 5 9 ; 2. al- K u r ’ an 'd an sonra, ikinci s a fta gelen m ukaddes N a v a v i (Ölm. 676 = 1277 ), a l-T a k r ib » 'a la y h i, „h a d îs ken d isin e o k u tu la ra k " k elim esi



L e s tra d itio n s isla m içes, O . H o u d a s ve W . M arçais ta ra fla rın d a n tercüm e edilm iş ve hâ-



ile,



ilâ ve e d ilir d i) denirdi. B ir hocan ın id â resi a l­ tında bu ta rzd a okunan h a d îsle ri dinlem iş olan kim se de, onları b a şk a la rın a te b liğ e d e . bilirdi v e bunun için ek seriyâ h o casın d an b ir içö?a ( ic a z e t ; ha d îsleri ya y m a k için, ruh­



şiye le r v e in d eks ilâve olunm uştur ( P u b lic , de l ’ E co le d es la n g a es o rien ta les •vivantes., 4. seri, V I v.d .), I— III, P a ris, 1903— 1908; F . P eltier, L e liv r e des testa m en ts d u Ç a h ik d ’e l B o kh âri, izah ve şerh leri ih tiv a eden tercüm ed ir ( P aris, 1909 ) ; ayn . mil., L e liv r e d es ven tes da Ç a h th d ’ E l-B o k h â r i, iza h v e şe rh li tercüm e ( P a ris, 1 9 1 0 ) ; ayn. mH., L e liv r e d es v en tes du M ouıoattâ d e M â lik ben A n a s ( iza h lı te r­ cüme, C e za y ir, 1 9 1 1 ) ; W . M arçais, L e taqrîb de d ’E n -N a w a v ıi, hâ şiyeli tercüm e ( J A , 9. serîf



HADÎS — HADÎSE.



54



X V I, 315 v.dd., 478 v.dd. ; X V II, 101 v.dd., 193 v.dd., 524 v .d d .; X V III, 61 v.dd. — a yrı nüsha hâlinde de tabed ilm iştir ; P a ris, 1901 ) ; A . N . M atth ew s, M ish câ t u l-m a sâ bık or a collectio n o f th e m ost au th en tic trad ition s regarding the actions a n d sa yin g s o f M uham m ed ( K alk ü te , 1809— t 8 i o ) ; T h . N öldeke, Z u r tend en ­ ziö se n G esta ltu n g der U rg esch ich te des I s ­ la m ’s ( Z D M G , LII, ifi— 3 3 ) ; I. G o ld iih e r,



y e n i“ olm asından d o lay ı, „y e n i şe h ir" ism i ve­ rild iğ i şeklin d eki iza h la r u yd urulm uş şe y le rd ir { krş. Y a k u t, II, 22, H offm an n , S y r . A k te n p ers. M art., s. 178 ; E. R eitem eyer, S tâ d ieg rü n dungen d er A r a b er , s. 83 ). B uranın en p a rlak zam anı, A b b a s î devrinin b a şlan gıcın d a, ha life al-H â d i ’nin ölüm h a sta lığ ın d a n e vv el orada ik â m e t e ttiğ i ve â s î kum andan M üsâ b. B o ğa ’nın, al-M uh tadi ’nin h ilâfetin d e, bu rayı ken d i­



D ie R e lig io n des Isla m ( K u ltu r d er G egen ­ w art, I. kısım , bölüm III, 1. n ısıf, s. 99 v.dd.) ; ayn . mil,, Vorlesun gen über den Isla m (H e id e lb e rg , 1 9 1 0 ) s. 40 v .d d .; A . J. W en sin ck, A H an dbook o f e a r ly M uham m a­ dan tradition, a lp h a b etica lly a rra n g ed ( L e y ­



sin e bü yük k a ra rg â h y a p tığ ı gü n lere ra stg e lir ( T a b a r i, III, 578, 18 2 7 ). A h â lis i h ıristiy an kal­ m ıştır. M âr A b ra h â m , p a trik v e k a to lik o s olun­ ca y a k a d ar, H a d is a m etrop o lid i ( 837— 850 )



den, 1927 ) ; ayn. mil. C on cordance et in dices d e la tra d ition m usulm ane : le s s i x lit/res, le m usn ad d ’ a l-D a rim i,le m uvaita d e M â lik , le m usnad de A h m a d ¡b n Ijlanbal, avec le concours d e nom breux orien ta listes ( Leyden, 1933— 1936 ), I ; J. F ück, D ie R o lle d es T ra ­ d it io n a lis m e im Isla m ( Z D M G , 1939, 93, s. i — 3 2 ) ; bunlardan b a şka bk. G oldziher, M uham m . S tu d ., II, 6. K r ş. b ir de A h m ed N aim , T e cr id tercüm esi, I, m ukaddem e v e bu ­ ra d a k i eserler. ( T h . W . JüYNBOL.) H A D Î S A . [ B k . h a d î s e .] H A D Î S E . tfA D ÎŞ A bâzı şeh irlerin adıdır.



id i ( B u d g e , T h o m a s o f M argâ, 11, S08; A s s e mani, B ib i. O r ., III, 1, s. 508, n. 1 ). Ş e h ir D icle ’nin ta tlı m eyil ile y ü kselen şark sah ili ü zerind e, yarım dâire şeklin de, inşâ edil­ m iştir. C am ii n ehrin yan ın da i d i ; câm i m üs­ tesna, e vle r k e rp içte n yap ılm ıştı. ‘A b d A lla h b. ‘ O m ar a l-H a fîâ b ’m kabri bu rada gö sterilir­ se de, bunun y an lış olm ası ih tim â li g a lip tir ; çünkü o z a t M edine ’de v e fa t e tm iştir ( Muka d d a si, s. 13 9 ; M arâşid, s. 292 ), H a d isa 'nin, Irak eyâletin d en daha g e n iş olan S a v â d ’ın ş i­ m alî n o k tası olm ak ü zere, zik re d ild iğ i v â k id ir ( Y â k ü t , III, 1 7 4 ; a l-D im işk i, s. 1 8 5 ). D iğ e r ta ra fta n bu şeh ir, dâim â, B a g d a d — M usul bü ­



( A .) = y e n i ş e h i r ;



y ü k p o sta yolu üzerinde bir m enzil olarak g ö s­ te rilir k i, o yolun g ü ze rg â h ı şö y le d ir: i. H a d i ş a t a l - M a v ş i l , D i c l e ’nin şa rk B ağd âd — B a r a d â n ............................... 4 fersa h sahilinde kâin bir ş e h i r d i r ; büyük Z â b ’m D ic­ B a ra d â n — 'U kb a râ ( ş im d i'U k b a r â ) 5 fersa h le ile b irle ştiğ i y erd en bir fersa h yukarıd ad ır. 'U k b a râ — B âham şâ ( şim di N a h r H arabeleri T e li al-ŞaMr tepesin de gö rü lü r. Ş e h ­ rin m enşe’i hakkın d a m u h telif riv a y e tle r v a r­ dır. H iş â m b . a l-K a lb i ( lbn a l-F a k ih , s. 129 ve a l-B alâzuri, B ulak, s. 340 ) 'ye göre, H arşama b. ‘A fr a c a Musul 'u kendisine m erkez y ap ­



A b u H am şa ) B âham şâ — K â d is iy a



tık tan sonra, 'O m ar b, al-H a ttä b zam anında H a d isa ’ye gelm iş ve orada bulduğu iki k ilis e li k öye bir m ıkdar arap n ufus y e rleştirm iştir. Bu



S u rr man ra’ — C a b iltâ ( T a k r it ’in k a rşıs ın d a , şim diki a l-K a n a ’ i s ) C a b iltâ — S ü d a k â n iy a ..................... S üdakû n iya — Bârim m â ( al-F ath a



rivayetin ( bk. Y a k u t, II, 222 ) ge rç e k liğ in i te ’y it eden T a b a ri ( I , 2807 ) olup, ona nazaran, V a lid h icretin 24. y ılın d a Erm eniye ’den dönerken, H a d is a ’de kon aklam ıştır. H am za h a d isa kelim e­ sin in fa rs ç a n öka rd kelim esinin tercüm esi o l­ du ğu n u idd ia eder. E ğ er şu ’û bılik g a y re ti ile uydurulm uş d eğilse, H a d is a isminin en iy i izâhını yin e al-B alâzu ri verm iş oluyor k i, id d iası­ na göre, A n b â r-F a yrü zşâ b ü r’un „yen i şeh rin den " bu raya nakledilen b ir k ısım h alk yeni y u r tla ­ rın a bu adı verm işler im iş. H am za ile d iğ er b a ­ zıla rı şeh rin „ te ’sisin i“ son Em evî h a life s i M ar­ yan II. b. M uham med 'e ve B ar B ah lül ise, onun ba b a sı olan M uhammed b. M arvân I. ’a a tfe ­ de rle rse de, bu te v cih le r o za tla rın orada b âzı bin a lar inşâ ettirm iş olm alarından ileri gelm iş ç ls a g e re k tir ; lâkin buraya, M usul 'd an



„d ah a



d is iy a ) Ç â d is iy a — S u rr Sâm arrâ )



3 fersa h ( şim di K â 7 fe rsa h



man



râ ’ ( şim di



h m yan ın da, h a k ik a tte 6 f e r s a h ) B ârim m â — S in n ( a şa ğ ı Z â b ’ın D icle ’ye k a rışttğ ı y erd e )



3 fersah 7 fersah 3 fersa h S fersa h 5 fersa h



Sinn — H a d isa ( y u k a rı Z â b ’ın D icle ’y e k a rış tığ ı yerd en 1 fersah yu k a rıd a, h a k ik a tte 1 6 — 18 f e r s a h ) 12 fersa h H a d isa — B anü T am yân ( ? ) . . . . 7 fersa h Banü T am yân ( ? ) — M avşil . . . . 7 fersa h L â k in H am d A llâ h a l-M u sta v fi bu g ü ze rg â h ı X IV . asırd a v erd iğ i h â ld e, bu h u su stak i eski m âlûm atı te k ra rla m a k ta n b aşka bir şe y y ap ­ m a m ıştır; bu m alûm at ise, onun y a şa d ığ ı z a ­ m anda a rtık h a k ik a te te tâ b u k etm iyordu. Bu h â l D icle ’nin S â m a rrâ ile B a ğ d a d arasın d aki şim diki y a ta ğ ın ı X III. a s ır başların d an beri işg âl etm iş çlm asın ın n eticesid ir. H a d isa ise,



HADÎSE — HADRA. d iğ e r b ir çök m ahaller g ib i, d a h a o zam anlar bile ıssızd ı. M oğul is tilâ s ı şe h rin h arâbîsin e seb ep olm uşta. II. H adîşat



al-Furât,



7 sa a t A lb u K am âl — Ş â l i h i y a ..................... Ş â lih iy a — M a y â d i n .............................lO1/^ sa a t M ayâdin — D a y r a l - Z a v r 9V2 sa a t



buna I^ adişat( krş. h. 1 3 1 4 ’te m ülâzım M u stafa Z i y a ’nın idaresi altın d a Şam ’da basılm ış olan R ah n âm a-i B a ğ d â d ).



al-N û ra ( „k ire ç li yen i şe h ir“ ) adı da v erilir ; ‘ A n a ’nİn cenubunda, 34° 8 ' şim âl a rzı v e 42* 26' şa rk tülü { G reen w .) üzerinde kâin olup, ‘A n a k a za sın ın bir n a h i y e m e r k e z i d i r . A s ıl şe h ir b ir ada ü zerin d ed ir; ga rp sah ilind e, kervan k on ağın dan başka, b ir şe y yo k tu r. 1910 ’da, p o sta vap u rların a y o l açm ak için, nehrin k a ya lık la rı ve d iğ er en g elleri atılm ış ise de, vapur işletilm ediğin den , şe h ir p e k ziyâde inhitâ ta u ğ ra m ıştır ; evvelce burada 400 ev, 2 câm i, 3 m escit, 2 b u ğ d a y değirm eni v e bütün n a­ h iyed eki 6.000 hurm a ağacın dan 1.5 0 0 ’ünü ih tiv â eden h u rm alıklar v a rd ı. Sulam a işleri n a ü r a denilen ve n ehrin k u v v e tli çağ la y an te şk il e ttiğ i yerlere kurulm uş olan b ü yük su d ep o ları ile y ap ılır. F ır a t vadisinin g a rp yam a­ cında k a v k a a lı k a lk er oca k ları v a r d ır ; bun­ la r Irak 'ın m ü stakbel îm ar işleri için, büyük ehem m iyeti hâizd ir. O ra d a XI. — XIII, a sırla r­ dan kalm a üç e v liy a tü rb esi v a r d ır : şim âlden cenuba gid erken : 1. Ş a y h a l-H a d id , M uham med b. M üsâ al-K âzim , 2. S a y y id A b m ed a i-R ifâ ‘i evlâd ı ve 3. Nuh ’un gem isine binenlerden biri olduğu riv a y e t edilen N aem al-D in . Ş eh rin ta ­ rihine gelin ce, Y â k iit ( II, 2 2 3 ), A h m ed b. Y a h y a b. C â b îr ’e a tfe d e rek , buranın d ah a 'O m a r'd e n evvel, ‘A m m â r b. Y â s i r ’in idaresi zam anında, alınm ış olduğunu k a yd ed er. Ş eh rin ada üzerind e b ir . h isa rı v ard ır k i, h a life alK â ’ im zam anında bile h â lâ İşe y arıyord u ( M arâşid, s. 292 ). A b ü S a 'd a!-S am ‘ân i ’y e go re, a h â lisi h ıristiy a n idi. M evkii eskid en F ıra t ta rik i ile yap ılan B a g ­ dad — H alep seferinin normal m enzillerinden biri idi. Bunun içindir ki, bu y o l bu rada g ö s­ terilm eğe d e ğ e r ; h u su siyle e sk i yo l ced vellerinde m enzillerinin bir ç o ğu zikred ilm iş olduğu hâlde, şim diki h aritala rd a bulunm am ası d a bu­ rad a gö sterilm esin e a y rıca seb ep te şk il eder. K endi se y a h a t n ot d efterlerim e gö re, m enzil m esafeleri ş ö y le d ir ; B a ğ d â d — N u k t a ................................... N u k ta — F a l l ü c a F a llü e a — K a l a t R u m â d i ................. lf a l'a t Rum âdi — H i t



6 sa a t ’



6 sa a t 10 s a a t 11 sa a t



H it — B a ğ d a d i ........................................ 8V2 sa a t B a ğd ad i — H a d i ş a ....................... 81/! sa a t H a d is a — Fuhaym a



55



..............................6'/2 sa a t



F uh aym a — ‘A n a ................................... 7 sa a t ‘A n a — N u h iya ........................... 7 2/2 sa a t N u h iy a — al-IÇa’im ................. 9 sa a t al K â ’im — A lb u K am âl ( v ilây e t hududu) , t . , , 5^/2 sa a t



E sk i yol cedvellerinden elim ize geçm iş olan­ lar, m evki ad ları ve menzil sırala rı bakım ından, ku surludur ; lâkin de G o e je 'nin n eşrettiklerin d e bu n lar ek seriy a tam b ir m u tâ b a kat ile n akl­ edilm iştir. HURDAZBİH, s. 73 ve ÇUDÂM A s. 217 : B a ğ d â d — S a y la h in . .................... 4 fersah S a y la h in — A n b â r . . 8 fersa h



A n b â r — a l-R a b b .............................. 7 fersa h al-R abb — H i t ..................................... 12 fersah H it — N â v ü sa .........................



7 fersah



N â vü sa — A l ü s a ...................................7 fersah A lü s a — F u h a y m a ...............................6 fersah F uhaym a — N u h iy a (d ik k a t ! ) . 12 fersah M UÇADDASÎ S



B ağd âd — S a y la h in S a y la h in — A n b â r A nbâr — a l-R a b b



2 b e rîd I m erhale 1 m erhale



al-R a b b — H it



2 m erhale



H it — N â ’ü s i y a 1 N â ’ü siy a — ‘ A n a t ‘A n a — A lü s a . . . . . . . . . . . 1 A lü s a — Fuh aym a . 1 F uh aym a — H a d iş a H a d işa — N u h iy a ( d i k k a t i ) v.b.



m erhale m erhale m erhale m erhale



1 m erhale . . 1 m erhale



G ö rü lü y o r ki, İbn H u rdazbih ile K udâm a ’de H a d is a v e ‘ A n a m en zilleri atlan m ış ve Muk a d d a si ’d e ise, bu ik is i b irbirin in y erin e k on ­ m ak su re tiy le , k a rıştırılm ıştır. H a rita la rd a g ö s ­ terilm em iş v e y a yan lış ad lar ile gö sterilm iş olan A lü s a ve N âvü sa m evkileri hâlâ m evcuttur. III. H a d i s a , Ş am G u ta ’sında b ir k ö y olup, ikin ci adı C r ş v e y a C r s ’tir ( Y â k ü t , II, 225, M araşid, s. 292 ). ( E . HERZFELD.) H A D R A . H A İR A



( A. „bulunuş,



huzûr“ ),



m u ta sa vv ıfla rca, kelim enin m ânası, m ürâdifi olan fıu iS r kelim esinden de g e n iş olarak, „A lla h ın huzurunda olm ak" m ânasına ku llan ılır. Bunun m u kab ili olan kelim e, ğ a y b a ( b. bk,; „bulunm a­ y ış " yân i A lla h ta n b a şk a b iç bir şeyd e olma­ y ış ) kelim esid ir. A lla h ile bu türlü n isb eti ifâ­ de için, bu iki tâbird en h ân gisinin te rcih ed ile­ ceğ i, yâni bunlardan h ân gisinin bu n isbeti k e ­ mâli ile ifâd e ed eceği m eselesi için, bk. h assa­ ten N icholson , K a ş f al-m ahcüb ( s . 248 v.dd.). İbn ‘A r a b i, kend i v a h d e t-i vücud sistem ini k u ­ rarken, bu tâbirin delâletini, yeni-eflâtun cu sil­ siled e vücûdun m erh ale v ey a m ertebeleri olan „b e ş İlâhî h a ia r â i“ 'a da teşm il e tm iştir [ bk. mad. ‘ABD AL-RAZZÂÇ ve CABARÖT ], Bu tâbir­



HADRA — HADRAMÛT. le r h a k k ın d a , C u rean i ’nin. T a r i f â t ( K a h ire , 132 1, s. 6 ) 'ın da k ısa c a , iza h a t v a rd ır k i, H o r­ te n tarafın d an tercüm e edilerek, T h eo log ie des İsla m a d lı eserin d e ( s . 294 v.d.) neşredilm iş­ tir. A y n ı eserin 151* sah ıfesin d e H or t e 11 bu tâ ­ birin a z m ârûf olan m ânalarından da ba h setm iş­ tir. B k . K itâ b a l-ia v â sin , n şr. M assign o n , s. 183 ; bunda Ibn a l-'A ra b i 'nin F a s ü s a l-h ik a m 'i m ercî g ö ste r ilm e k te d ir; bk. bir d e H u gh es, D ic t. o f İslam , s. 169. P lo tin u s fe ls e fî m ezh e­ binin „su d u r“ doktrinin e İslâm fe ls e fe lisan ın da m azhab al- k a ia r â t d en ilir ( İbn H aldu n, M ukaddim a, nşr. Q u atrem ere, 111, 6 9 ; trc. de S lan e, 111, 100 ). — D e rv işle r, h er cuma y a p tık la r ı â yi­ ne k a ir a adını v erirler [ bk. mad. ZİKR ]. — H a ir a ( „h a z re t“ ) kelim esinin A lla h , e v liy â , p ey gam ­ b e rle r v e um um iyetle ulem â h akkın d a, b ir hür­ m et tâ b iri olarak, ku llan ılm ası ise, alelâd e bir lü g a t m evzuu te ş k il eder. (D . B. M a c d o n a l d .) H A D R A M Û T . H A Z R A M A V T ( ârâm î dilin­ de H azram ism inin cem i şe k li olup, cen ub î A ra b is ta n ’m h im y erî y a z ılı k itâ b elerin d e görü­ lü r ) , şim di H a zra m ü t te lâ ffu z edilm ektedir. A ra b is ta n 'd a şark tulü ve arasın d a b ir



Y em en ’in şarkın d a 47° v e 53° 13° v e 19° şim âl a rz dâireleri memlekettir. C e n û p ta —



deniz, cenûb-i şa rk îd e — M ah ra m em leketi, şim âl-i şa rkî, şim âl ve şim âl-i g a rb îd e — A r a ­ bistan b ü yük m erkez çölü ve cen ûb -i g a rb îd e — ‘A vâlilç [ b. bk.] ve V a h id i [ b. bk.] m em le­ k e tle ri ile hu dû tlan m ıştır. H a zra m a v t adı, arap riv ay e tle rin e gö re, H a zra m a vt b. H im y a r ... b. Y a 'ru b b. K a h tâ n ’dan g e lm iştir { H a şa rm â veth , T ek v in , X , 2 6 ’d a adı g e çen Y o k t a n ’ın o ğ lu d u r ). E sk i zam anlarda H azram avt gü n lü k mem­ le k eti o la ra k m eşhur ( i lk d e fa m. ö. 280 'de



T h e o p h r a t’ ta



‘A S ç a n û ta )



ve



şim dikin­



den d a h a b ü yük idi. S trabo n ’un Xa't{>ap,co'c£Taı (X a rQ ttiı,ÎT aı; P lin iu s ’ ta A t r a m it a e ) adı ile zik re ttiğ i k a b îie b ü yük cen ubî A ra b ista n k a b ile ­ lerinin en m ühim lerinden biri id i ; b a ş şe h irle ri S a b b a ta ( S a b a t a ) idi. B ir yunan efsân esin e göre, gü n lük ağacın ın öldürücü koku su varm ış ve bu sebep ten , o a ğ a ç la rın y e tiştiğ i v âdiye „ölüm d iy â rı“ adı v erilm iş imiş. A r a p lû g atçile ri de H a zra m a vt adı ile o m em leketin ga y r-i s ih h î hâli arasında b ir m ün âsebet gö re re k , bu ism i, h alk etim olojisi ile, h a zr ( „şe h ir, m em leket“ ) ve m avt ( „öiüm “ ) kelim elerin den m ürekkep diye izah



e d e r le r ; lâ k in



o m em leketin



H a zra m a vt



adın ı yeni zam anlarda alm ış olm ası v â k ıa sı bir ta r a fta dursun, H a zra m a vt 'ın iklim i dâim â sih ­ h î o la ra k tan ın m ıştır. P eyga m b erd en e v v e lk i d e v ird e H a ira m a v t ’ta Ş a d a f v e y a Ş a d if k a b i­ lesi sâkin idi. du ğu



Bu k a b ile y e , Peygam b erin d o ğ­



zam anlarda,



B ah rayn ’den



b i ere t



eden



30.000 ’den fa z la n ü fu slu K in d a [ b . bk.] k a b i­ le si iltih a k e tm iş tir ; b u n ların en m ü h im .ko lu T u c ib 'le r id i k i, H am dan i 'n in zam anın da 1.500 k iş i id ile r. P e yg a m b erin zam an ın d a H azram avt 't a 'a b a h ila u n van lı em îrler hüküm sü rm ekte i d i ; K in d a em îri K a y s b . A ş 'a ş , P e y g a m b er zam anın da, İslâm î kabul e t t i ; P eygam b erin v efatın d an sonra, islâm d an a y r ıld ı is e de, p e k ç a b u k m ağlûp edild i. H azram avt d a ğ lık bir m e m le k e ttir ; o rta sın ­ dan b ü y ü k b ir v â d i ile onun k o lla rın ı te ş ­ k il eden old u kça m ühim d iğ e r v â d île r g e ç e r. S â h il b o y lu -b o y u n ca te p e leri ih tiv â eder. B un­ la rd a n son ra y ü k s e k b ir d a ğ s ilsile si g e lir ki, en y ü k se k k ısm ı C a b a l a l-'A r ş a ad ın d a k i bü ­ y ü k y a y la d ır. Şim âld e, b ü yük v ad id en sonra, ikinci bir d ağ silsile si b a şla y a ra k , b ü yü k çöle k a d a r y a y ılır. H e r ik i d a ğ silsile si de, e sâ s itib â rı ile,



k a lk erlerd e n



te şek k ü l



etm iş olup,



um ûm ıyetle ç o ra k tır ; a n ca k şu ra d a -b u rad a şa b r ( sa rı-sa b ır ) a ğ a ç ç ık la r ı ile diken li ç a lıla ra ve sö ğü tle re ra stlan ır. B ü y ü k v â d i garp tan n û b a g id e re k , S a y h ü t



şa rk a v e son ra eeb a lık ç ı köyünün y a ­



n ın d a denize k a v u ş u r ; bu k ö y M a h ri 'le r k a b ile sin e tâ b id ir. B ü y ü k v â d i ü zerin d e en g a rp ta bulunan şe h ir Ş a b v a 'd ir. Ş a b v a ’den son ra y o l kum lu v e ıssız d e n e c e k d e re ced e te n h a b ir m m takadan g e ç e r e k , m ü n ferit b ir d a ğd an a l-K â ’im a ’y e v arır. Bu yolu n a l-K â ’im a istik am etin d e so lu n d a — C â b iy a ( iy ic e m ezrûd u r ) v e S ü r v âd ileri v e sa ğ ın d a d a — ‘ Irma D u h r v e R a h iy a v â d ile ri v a rd ır ( b u sonuncu­ nun ü zerin d e m ühim b ir ş e h ir o lan S a h v a ( W re d e ’de : Ş a b v a ) b u lu n u r; W re d e 'n in z ik r ­ e ttiğ i B ah r a l-Ş a fi d e bu v a d id e d ir k i, burada, o se y y a h ın m ü şâh ad elerin e g ö re , k u m orta sın a a tılan h e r şe y b a ta ra k , k a y b o lm a k ta d ır; D u h r ve R ah iya vâd ilerin in cen ubun da ‘ A v â lik 'le r a ra z isi b a şlar ). A l - Ç â ’im a ’nin cen ûb-i ş a r k î­ sinde I£a’ üşa ve H aynin ( H ayn an , N ieb u h r ’da a yn ı a d lı vâd i ü zerin d e H ahnem , H am dâni ’nin zam anında h işn '1 ve ç arşısı olan T u c ib 'le r ile m eskûn b ü y ü k b ir k ö y i d i ) şe h irle ri bulunur. K a 'ü s a ’nin cen ub un d a a sıl Ve bü yük vâdinin s a ğ ta ra fın d a ( 'A m d şeh rin d e N ir v e R ayd a A r z in vâdilerinin b irleşm esin d en hâsıl o l a n ) ü ç v â d i d o ğ a r : 'A m d , D a v 'a n ve al-‘A y n ( bun a



H am dâni 'A b r ism ini de v e r i r ). B un ­



ların eh em m iyetlisi olan D av'an (H am d ân i 'nin zik re ttiğ i D av 'a n şe h ri [ B atlam yu s ’ta O an avrı ] ço k ta n b eri m evcu t d e ğ ild ir ) v a d i­ sinin D a v 'a n a l-A y m a n a d ın d a b ir s a ğ ( g a rp ) D av 'a n



a l-A y s a r



ad ın d a



b ir d e sol



( şa rk )



k o lu v a r d ır ; vâdin in şim âl ta ra fın a , m ünferit H acaren d a ğın a izâ fe tle , H acaren a d ı v erilir; aynı işm i taşıyan şe h ir de o dağın yan ın dadır



HADRAMÛT.



S?



[ b k . HACARİN ]. Bu vad id e k a la b a lık b ir nüfus sakin dir. V a d in in en mühim y e rle ri ş u n la r d ır : al-H u râyb a (va d in in en cen ubun d aki ş e h ir ) ; Ş if ( S e y f, W r e d e 'd e S s a y f ), B ışa, K a yd ü n ( N ie ­ bu hr ve W r e d e ’de Ç a h d ü n ; H a zra m a vt e vlıy â sının en b ü yü ğü 'A m ü d a l-D in le k a b ı ile m ârû f



Borüm (B rü m , Berüm mühim bir lim anı vard ır, S p re n g e r ’e gö re B atla m y u s ’un z ik re ttiğ i P rionotus b u d u r), F ü v a ( b i r k a ç ı az-çok büyücek olm ak ü zere, 50 h a n e lid ir), G ay] B a v a z ır f n e ­ fis tü tü n leri ile m ârû ftu r ) ; al-H âm i, [ b. bk.], al-Ş irm a, v e K o şa y 'a r. S a h ild e k i vadilerden



 h m ed b. 'İsa 'nın k a b ri b u ra d a d ır ) ; hü küm ­ dar k a b irle ri denilen m ezarların bu lu n d uğu M aşhad ‘A l i ; ayrıca şu y e rle ri de zik re d eb iliriz ; a l-K arrayn , ‘A v r a , H odün, H albü n, R ih âb ve A rsam a. G a rb î ‘A m d ile şa rk î ‘A m d 'in b irleş­ tiğ i m ahalden bir az öted e ‘A n d a l ( Ham dâni



şun lar z ik ro lu n a b ilir: C irb a, H u va y ra ve a l­ M a d i. A n a vâdi ile k o lları y aln ız yağm u r m ev­ sim lerinde d o lu p -ta şa r; b a şk a zam anlar kurudur.



'nin zam anında Ş a d a f '1er ile m eskûn m ühim b ir şeh ir i d i ), K â ra ( H am dâni 'de Ç a r a alA ş b â ) ve A e lâ n iy a ( H am dâni bunu büyük bir şe h ir olarak g ö s te r ir ). ‘A m d vad isi üzerin­ de mühim b ir şe h ir olan H a vra [ b. bk,] b u lu ­ nur. B ü yü k vadinin H aynin şeh rin d en kadîm ve hâlâ mühim Şibûm [ b. bk.] şe h rin e ka d ar olan k ısm ın a Vâd i a l-K a s r ( H am dâni 'de, bir tepfe üzerine in şâ edilm iş olan bir şeh rin adına iza fe tle V â d i K a s r K a ş â k is y a h u t K u şâ k is adı



H a z r a m a v t'm d a ğ l a r ı arasın da şunları sa ­ yab iliriz : H u v a y ra ( ayn ı ism i ta şıy a n vâdinin yan ın d a ) , ‘A b d



A llâ h



G a rib , a l-F ikra, d ah a



e v v e l adı geçen aI-‘A r ş a y a y la sı, T am h a (h e p s i şim alde, sa h ile y a k ın d ır ) , R a y d a a l-D ayyin ( ‘A m d ve D a v a n vadilerinin cen ub un d a), H asyün, a l-G ü z, R a y d a al-M a'â ra ( ‘A d im vâdisinin cen u b u n d a) Ş u v a y ğ ir a ( H işn a I-Ç â ‘ buradadır, B in ‘A li vâdisinin cen u b u n d a ), C a h lâ n , Gumdân, a l-G a y v â r ( ‘A m d ve D av 'a n vadilerinin şim alinde ), C ib â l a l-A b ta r ( C â b iy a v â d isi ile H aynin vâd isi arasın da ), C ild a ( Idişn ‘Arlçüb bu radadır ), C işm a ( her ikisi S a y 'ü n ’un cenû-



da v erilm iştir), Şibâm 'dan so n ra ki kısm ın a V â d i Bin R a şid , y a h u t V â d i a l-A h k â f ( Ham ­ dâni 'de bu şe k ild e d ir) , buna k ısa c a a l-V â d i ( H a z r a m a v t) v ey a V â d i M asila denir. A n a



b u n d a d ır), V a t i ( T a r im 'in şim âlin d e), al-M un ayh âz ( T a r im 'i n cen u b u n d a ), Ğ ayI B in No-



vadid e Şibâm 'ın şarkın a düşen en m ühim şe­ h irler şu n la rd ır: a l-G u rfa , T a r is ( N ie b u h r ’da T r is , W r e d e 'd e T e r y s e ; H am dâni zam anında büyük bir ş e h i r ), S a y ’ün ( şim di bu en büyük şeh irdir ve b a şlıca irfan m e rk e z id ir), p e k k a ­



y ü k s e lir : R a y d a a l-Ş a y 'a r (k a d îm b e d e v î k a ­ b ile si olan Ş a y ar ’a iz â fe tle , bu ad verilm iştir; bu k a b île Ş a d a f 'lerin bir koludu r k i, Ham dâni zam anında bu ad gü zel b ir d eve cinsin e de alem o lm u ştu ). Bu yaylan ın N a cd ( N ayyid ,



dîm b ir şe h ir olan M aryam a, B ör, T âriba (N ıe-



N acd A l K a s ir ve N acd a l- A v a m ir ) veya C ibâ y a y la sı ile irtib a tı vard ır. H er iki y a y la şi­ m alde A ra b is ta n ’ ın büyük m erkez çölü ile hu-



b u h r 'd a T arbe, W re d e 'd e T y â rb y ), e sk i p a y i­ ta h t T arim [ b. b k .] ; 'İnat ( ayn ı a d ı ta şıy a n vâdi üzerinde ‘ E in â t [b. b k .] ) ve a l-K a sm . al-K asm ’den sonra, V â d i B ara h ü t [ b. bk.] ü zerin d e, H üd P eygam b erin m ezarının bulunduğu K a b r H üd ’a varılır. A n a vadid e Ş ibâm ’ın ga rb ın d a m ühim bir şeh ir olan a l-K a tn ’i de zikretm eliyiz. H a vra ’den a l-K a s m ’e k a d a r v â d i k a la b a lık b ir nüfus ile m eskûndur ve hu rm alıklar, b a h çeler, ta rla ­ la r ve bir ç o k k ö y le r ile k a p lıd ır ; a l-K a sm 'den K a b r H ü d 'a k a d a r olan kısm ın nüfusu a z d ır; K a b r H ü d 'd an S a y h ü t 'a k a d a r olan kısım ise, p e k az m eskûndur. B ü yü k vâdi nin ik i yan ın d akik ol v ad iler üzerinde bulunan şe h irle r de zik re ­ dilm elidir : ( şim a ld e ) V id y a n S a rr ( Ş a lih 'in k a b ri bu radadır ), al-N a'âm , a l-C o 'a ym a ( hu iki şe h ir Ş ib â m ’ın ş a r k ın d a ) , M adar ( S a y ’ü n ’un şa rk ın d a ), Ş ibh i ( Ş eb i ), ‘A y d id ( E v liy a d an A y d id ’in kabri bu radadır, bu so n ik is i T arim ’in garb ın d ad ır ve a l-G a b ra ( T arim ’in şa rk ın ­ da ) ; cen upta ik i m ühim vâdi olan Bin ‘A li ( Şibâm ’in şa rk ın d a ) ile ‘ A d im ( W r e d e ’de



m ayn ( K a b r H üd ’un şim âl-i g a rb isin d e ). Ş i­ m alî d a ğ silsilesin in garb ın d a b ü yük bir y a y la



d u tlan ır. Bu da ğla r üzerind e a z .ç o k ehem m i­ y e tli h iç b ir m eskûn y e r yoktur. H a zra m a v t 'm ik lim i k u ru v e s ih h îd ir ; yazın p e k sıca k ve k ış ın p e k s o ğ u k tu r ; y ü k s e k d a ğ ­ larda y a z ın bile su la r don ar. Y a ğ m u r mevsimi te şrin 1. ’den şu b a ta kad ard ır. L â k in bu m ev­ sim içinde de d ö rt d e fa yağm u r y a ğ d ığ ı nâdir­ d ir ; bâzı sen eler bir dam la y ağ m u r dü şm ez; sa h ild e y ağ m u r d ah a bo lca y a ğ a r. T op rağın ın m ahsûlleri ş u n la r d ır : hu bu bat, zu ra ( bir n evi m ısır ). d uh n ( b ir nevi darı ), hurm a, üzüm, incir, nabak m eyvası, ç iv it, susam ve tütün. T o p ra k , su n 'î su re tte, arteziyen ku yu ları ile su la n ır. E v le r tu ğla d a n d ır, bazıları h işn üslû­ bunda in şâ e d ilm iş tir; 2— 4 k a tlıd ırla r v e m az­ g a lla rı v ard ır. B ed ev ile r k erp iç k u lüb elerd e v e y a m a ğa ra lard a y a şa rla r. H a zra m a vt ’ta ç a ­ dır y o k tu r ; burada A ra b is ta n 'ın b a şk a b ir y e ­ rin de bulunan k a h v eh an e ler de bulunm az. H a zra m a vt 'ta hâkim sın ıf kab ilelerd ir. M ukaddam denilen k a b île reisleri m üstahkem s a ­



O dim , T a r im 'd e n bir az ö te d e ). S ah ild e iki bü yük lim an olan al-M akallâ [ b. bk.] ile a l-Ş ih r



ra y la rd a ik a m et ed erler, k ü çü k



[b. bk.) ’den son ra en m ühim k a sa b a la r şu n lard ır:



zonları y ard ır. T ica re t ye



a sk e rî garn i­



sa n ayi



ile



m eşgul



5«



HADARAMÛT.



olan şeh irlerin hür h alkı mülçaddam ’lerin reâ ya sıd ır, b u n lar m akaddam ’lere g a y e t a ğ ır v e rg ile r verm ekle m ü k elleitirler. H a zra m a vt sâh illerin in en b ü yük hüküm darı a l-Ş ih r h âkim i­



şa y 'a r e tra fın d a y aşay a n A l 'A b d a l-V o d ü d bunlardan birid ir ) ; z, a l-'A v â m ir ( al-’A m ir i; ana vadid e S a y ’ ün ile T arim a ra sın d a v e şim âlin deki d a ğ la r d a ) ; 3. A l C â b ir ( C ild a ve C iş-



dir, al M akalla, G a y l B a v a zir, a l-H acaren , H a v ­ ra, a l-K a tn v e Ş ibâm şe h irle ri de ona tâbid ir. D âh ilde en bü yük m akaddam — S a y ’ün h â k i­ m idir ki, su ltâ n u nvanını h â izd ir ve T arim ,



ma d a ğ la rın d a v e Bin 'A l i v e 'A d im vâd ilerin de y a şa y a n b e d e v ile r d ir ; Ş a n â fira k a b ile leri­ nin re isi S a y ’ ün s u lta n ıd ır ) ; X V I. A l B âcaray ( S a y ’ u n 'u n şim âl-i ga rb isin d e K a ş i r ’ler ile ‘A v â m ir ’le r arasın d a y a ş a r la r ) ; X V II. Banü Ş an n a ( müfr. a l- Ş a n n i) ; şu şu belere a y r ılır : I. A l T am im (b ü y ü k vadide a l-K a sm ile K a b r H ü d arasın d a y a ş a r la r ; re isle ri a l-K a sm 'da o t u r u r ) ; 2. al-M an âhil ( M in h â li; V a d i M a sila 'd e K a b r H ü d ile S a y h ü t arasın da v e ş a rk ve



T a r is ve a l-G u rfa şeh irleri kendisine tâbid ir. H azram avt 'ta şu k a b ile ler s a k in d ir : I. B arayk, Ş ab va ta ra fın d a k i köylerd e ( buranın b ir kısm ı a l-Ş ih r ’e a i t t i r ) y a ş a r la r ; irsen Ş e y h unvanını h â iz d ir le r ; II. A l ‘A m r , ‘ İrma ve D u h r vad ile­ rin de y a ş a r la r ; HI. B ay t K inda, bu b e d e v iler ik i ş u b e d ir: i . A l Ş a y 'a r ( R a y d a a l-Ş a y 'a r ile e trâ fın d a k i d a ğ la rd a ), 2. A l M ahfüs ( e v v elc e H acaren ’de idiler, şim di civard aki d a ğla ra da­ ğılm ışla rd ır ) ; IV . A l al-K arab , C â b iy a vadisin ­ de R ak bân e tra fın d a yaşaya n b e d e v ile r d ir; V . al-N ahd, R a h iya vâdisinin a şa ğ ı k ısm ı ile K a ‘uşa v e H ayn in ’e v arın cay a k a d a r , ana v ad id e y a ş a rla r ( on şu b e d irle r; bunlardan en m ühi­ mi H ukm ân ’Jar olup, K a 'u s a ’de ikam et eden reisleri bütün k a b ilen in m u kadd em 'id ir ) ; V I.



g a rb ın d ak i d a ğla rd a y a ş a r la r ; re isleri 'I n â t ’ ta oturur ) ; 3. A l al-S im âh ( m üfr. a l-S im â h i; V a d i "İnat 'ın şim âlindeki te p e lerd e y a şa ya n bir b e d e v î k a b ile s id ir ). y a i r a m a t 't a IçabSil ile r a 'i y a ’ dan başka, cem iyetin a y rı b ir sın ıfın ı te ş k il eden sa y y id 'le r v a rd ır ki, m em leketin din î eşrafı sa y ılırla r. S a y ıla rı p e k ço k olan bu e şra fın h a lk arasın d a itib ârları m akaddam 'le rin h â iz olduğu itib âr­



dan fa z la ve p e k y ü k s e k tir ; h a lk bunların elle ­ Â l B a lla y ş ve V II. Â l H a y d ara ( her ik i k a ­ rin i öp er. S a y y i d ’ ler son d erece m u h afazakâr b ile R a h iy a vâdisin in yu k a rı ta ra fla rın d a bu ­ : olup, yen iliğ in h e r n ev’inden n e fre t e d e rle r; lu n u rlar ) ; VIII. a l-C a 'd a ( kabilenin hem en hep­ Jıabib unvanöıı ta şıy a n bu eşra f bir takım â ilelere a y rılır, âilelerin irsi reislerin e, bir şesi ‘A m d vâd isin d e y a şa r ) ; IX. Â l ‘A m ü d yah u t râ fe t unvanı olm ak üzere, m unşib denilir. S a y ­ Banü ’ İsa ( Ş a y h A h m ed b, ‘Isa v ey a ‘A m ü d a l- D in ’e iz a fe tle ) , bu n lar da irsi olara k şa y h y id 'le rin b ir çoğu , e v liy a gib i, ihtiram görür u nvanını h âizd irler, D av'an vâdisin de ve R a y ­ v e bunlara her ta ra fta n h e d iye le r y a ğ a r ; yine da a l-D a y y in 'd e y a ş a rla r (2 2 şu b e d irle r; en b ir çoğu da ilim leri ile b ü yü k b ir şö h ret k a ­ mühim şûbe A l M utah har olup, reisi B işa 'de zan m ışlard ır. S a y y i d ’ le r silâ h ta şım a zla r ve ikam et e d e r ) ; X . al-Z ayâb ina ( m fr. Z a y - um um iyetle v e rg i v erm ezler. B u n lar kend ilerin i b a n i ) ve X I. Â l b. S a 'd ( her iki k a b ile V s d i ‘A y n ’da v e e tra fın d a k i d ağlard a y a ş a r ) ; XII. A l Y â fi', sâh ilde ve al-H acaren, H avra, alK a tn v e Şibâm şeh irlerin de y a ş a r la r ; ş u b e le r i: 1. A İ Ş o b a y ( bu n lar d a 8 koldur ) ; z. A l L a b 'ü s (m fr,' al-B u‘s i, 4 k o ld u r la r ) ; 3. Â l al-M üsta h ( 8 k o la a y r ılır la r ; en mühim kol K a 'ta ( m fr. a l-K a 'a y ti olup, reisi bütün kabilen in ba­ şıd ır ) ; XIII. S ayban , büyük bir bed evi k a b ile ­ sidir ; ş u b e le r i: 1. Sayhan ( y u v a y r a dağın ın şim âl ve şim âl-i garb isin d e y a ş a r la r ) ; 2. alA k â b ira ( m üfr. a l- A k b â r i; adı g e ç en dağın cenup ve cenûb-i g a r b is in d e ) ; 3. al-‘ A v â b işa ( müfr. a l- 'A v b a ş â n i; D av1an vâdisinin eenûb-i şark isin d e ) ; 4. Â l B ahsan ( m üfr. a l-B a h s a n i; V a d i C irb a ile etrâ fın d ak i dağlard a ) ; X IV . alHam üm ( 'A b d A lla h G a rib , a l-F ikra, al-‘A rş a , ve T am h a dağların da y aşay a n b e d e v ile r d ir ); X V . al-Ş an âfira ( efsân eye göre, h a z r a m a v t ’ın ilk h ü k ü m d a rı), Ş a n fa ri al-H am dâni ’nin a h fâ d ı olan bu bü yük kabilenin şûbeleri ş a n la r d ır : I . a l-K a ş ir ( K a ş i r i ; Ş ibâm



ile S a y ’ ün arasın ­



da y aşarlar, bunlar da 5 bü yük kol olup, I£o-



A ra b is ta n 'in en y ü k se k e şrâfı sa y a rla r. K e n d i­ lerinin y u k a rıd a adı g e çen Ş ay h A h m e d b . T sâ 'n ın a h fâ d ı olduğun u sö y le rle r k i, riv â y e te gö re, b u z a t d a P eygam b erin torunu H u sayn 'in y e ­ dinci batından torunudur. A n 'a n e y e gö re, A h m ed b. ‘İsa , 80 kişilik m aiyeti ile, a sırla rca e v v el, B asra 'd a n H azram avt 'a g e lm iştir ; işte sa y y id ’lerin ecdâdı bu a dam lardır. H a z r a m a v t ’ı n a h â l i s i (k a ir a m 'i, cem. h a iâ rim a ) ta k rib en 180.000— 200.000 kad ar tahm in edilebilir. B un lardan 30 % 'u şe h irle r­ de v e y a köylerd e otu rm aktad ır. H ep si şâ fi'î m ezhebinde olup, a k id ece e ş ’arîd irler. S a y y id 'le r ile habeş ve som alı k ö lele r istisn a e d ilir­ se, geri k a lan h a lk a sıl cedlerı’nin ensârdan olduğunu, yâni kend ilerin in P eyga m b ere yar­ dım da bulunm uş m edineli a ra p la rm neslinden ge ld ik le rin i iddia eden, bir k a ç âileye m ensup olup, cenûbî arap ( K a h tâ n i ) Boyundandırlar ve şu sın ıfla ra a y r ılırla r: 1. ‘A li ile P eyga m ­ berin k ızı F âtim a 'den doğan H u sayn sülâle­ sinden sa y y id ( cem. sada ) 'le r ; b a şk a memle­ ketlerin seyyid lçrin d en



ayrılm ak için, kepdilç-



HADRAMÛT.



59



rîne A l i bâ 'A la v i adın ı verm işlerd ir, X . asrın ilk yarısın d a H a İram a v i 'a gelm işler ve yerli



dar uzanan a l-V a b id i m ensup olan B â ’1-H â f



a h â li üzerind e bü yük m ân evi b ir n ufuz icra eden din î e sâ sla ra d ayan arak, b ir n ev i a ris­ to k ra si ih d as etm işlerdir. B un lar ek seriy a irs i reislerin idaresi altın da, b ü yü kçe âile birlikleri vücuda g etirm işlerd ir. — 2. K a b â ’ i l y ân i k a b ile h a l k ı ; fi'len h â k im sın ıf bu n lard ır v e ka b ile, tâli k a b ile , k a b ile k o lla rı v e hü yü k a ilele r şe k ­



R a tl ’den V â d i M ayfa'a ( H a c r ) m unsabm ın şa rkın d a b ir sa a tlik m esafeye ka d ar uzanan ve a l-V â h id i sü lâlesin in d iğ er bir- da lın a mensup B ir 'A l i s u lta n lığ ı; 3. 1867 ’den b eri a l-K a 'a y (i



linde gu ru p lan ırlar. K ö y le rd e v e şeh irlerd e e s­ n af ile k a rışa ra k y a h u t re is ( m u k a d d a m ) ’Jerinin m ü stah kem k a lele ri etra fın d a kurulan m esken gu ru p ların d a y a ş a rla r. S ilâ h ta şırla r. — 3. B ed ev iler, yân i y a rı g ö çe b e k a b ile h a lk ı ; bun­ la r o tlak la rın bulunduğu yerlere gö re , ye rle şir­ le r j silâ h ta şır la r v e m u va k k a t barın aklarda y a ­ şa rla r (ç a d ır ku llan m a zla r) ; re isleri vard ır, fa ­ k a t bunların şe h irlile r üzerind e hükm ü y o k tu r. — 4. Ş eh irliler, tü cca r, m eslek e rb â b ı v e k e n d i h e­ sap ların a v e y a b a şk a la rın ın h e sab ın a çalışan k ü çü k sa n ’a t e rb â b ı ■ b u n la rd a n d ır; s ilâ h ta ş ı­ m azlar. M esleklere göre, cem iyetlere a y rılm ış­ la r d ır ; re isleri ta ra fın d a n ta rh ed ilen v ergile rin en a ğ ır yükün ü b u n lar ta şırla r. — 5. H izm et­ k â rla r ( şib y â n ), daha ziy â d e z ir a a t ile iş tig â l ed erler. K en d ilerin i e sk i h a b eş kölelerin ah fâd ı sa y a rla r ve b ü yük m erkezler civa rın d a oturur­ l a r ; silâh ta şıy a m a zla r. B u n lara b ir m ıkd ar k ö le de ilâ v e e d ileb ilir. X V III. asrın son sen elerin d e bu radan M alay adaların a, bilh a ssa C a v a ve M adura 'y a doğru, tic â r e t ile uğraşan v e araların d a b ir çok sa yy i d ’ ler d e bulunan m ühim ce b ir h icre t h a re ­ k e ti başlam ıştı. Bunun n etice si o la ra k XIX. asrın yazların a doğru, orala rd a y e rli ahâli a ra ­ sınd a ik tis a d i ve din î te ’s iri olan v e ana va ­ tan ile irtib a tı m u hâfaza eden b ir çok tic â r î k olon iler m eydana g e ld i. H aydarâb âd ( D e k ­ ken ) hüküm darı olan N izâm 'in hizm etin de bu ­ lunan H azram i gönüllülerden m ü teşek k il askeri b ilh a ssa bu arad a zik re d e ğ e r. X X . asrm b a ­ şın d an b eri İta ly a H a zra m a vt 'ta n , S om ali için, a s k e r istih d am etm e k te d ir. B u se b e p le S om ali 'd e te şek k ü l etm iş b ir k a ç k ü çü k H a zra m a vt k ö y ü vard ır. M u şavva' 'd a yerleşm iş hazram avtlı tü cca rla r d a vard ır. S i y â s î t a k s i m a t . H a zra m a vt 'in a sır­ la rd a n b e ri siy â sî v ah d e ti y o k tu r (b â z a n a ra ­ zilerin in d ışın d a kalan b â zı se rb e st şeh irlerd e ken d ilerin e d a y a n a n ) su ltan lardan , hür k a b i­ lelerden ve yin e h ü kü m ran lığı m ah allî sa yyid 'le rin elinde bulunan se rb e st şeh irlerd en m ey­ d a n a gelm iş k a rış ık bir câm iadan ib arettir.



sülâlesinin b îr dalına s u lta n lığ ı; 2. R â s al-



sü lâlesin e â it olan ve B ir 'A l i su ltan lığın d an V â d i M a s ila 'y e k a d a r u zan an H a zra m a v t s u l­ ta n lıkların ın en b ü y ü ğ ü olan a l-Ş ih r. A ra la r ın d a



Ş ibâm ve D o 'a n



dâhil



b ir çok



m ünferit iç şeh irler de bu n lara â ittir. S ü lâ­ lenin kuruluşundan b eri buranın su ltan ı H a y ­ d a râ b â d hüküm darının arap a sk e rî k ıt ’asın ın f a h r î re isi unvan ın ı h âizd ir. B u ü ç sa h il su ltan ­ lık la rı, a y rı-a y rı m u ah edeler ile, B ü y ü k B ritan ­ y a ’y a b a ğ lı bu lu nm akta id iler ( B S ’l-IJaf, 1888 v e 1895 ’te, B ir ‘A l i 1888 ve 1896 ’da, a l-Ş ih r ve al-M ukalIâ 1888 ’d e ). B u m u âh edeler mûcibin ce, su lta n lar İn giltere ’nin m u va fa k a ti ol­ m adan, h er h â n g i b ir e cn eb i d e v le t ile münâ­ se b etlerd e b u lu nm ayacaklarını d a a yrı-a y rı ta a h h ü t etm işlerdi. B un a k a rşılık İn giltere de, m uahedelerde k a y ıt olm am akla beraber, onlara k ü lliy e tli m ik tard a se n e lik ta h sisa t verir. İç k ısım d a k i su lta n lık la r ş u n la r d ır: 4. a l-V a ­ hidi sülâlesin in üçüncü b ir koluna m ensup V a ­ d i M a y fa 'a vadisin in ba şlan gıcın a k a d a r şâmil olan su lta n lık ; 5. T a r i m ’i, a l- G u r f a ’y ı ve T a ­ r is ’i içine alan ve A l K a ş ir sülâlesine, â it olan S a y v ü n s u lta n lığ ı; 6. V â d i M asila 'nin ortası bo­ y u n ca uzanan v e b a ş şeh ri K a sm olan al-T am im i sü lâlesin e â it olan s u lta n lık ; 7. Bu s o ­ n uncuya kom şu olan kü çü cü k B arh û t su ltan ­ lığ ı ; 8. A l B urayk 'le re â it olan Ş a b v a su ltan ­ lığı. S erb e st 'İn a t.ş e h ri de ayrıca dikkate de­ ğ e r bir yerdir. [ C a v a ad asın d aki m üterakki m üstâm erelerde 1 9 2 7 ’de başlam ış olan m iliy e t-ve İslâhat ta ra fd arı bîr cereyan, s a y y id ’lerin asrın terakkilerin e k a rşı duydukları n efreti yenm eğe, büyük su l­ tan lardan İslâh at elde etm eğe ve m em leke­ tin birliğin i sa ğ la y a n h a re k e te yardım a u ğ ra ş­ m aktadır. A l- Ş ih r ile S a y v ü n su lta n ları m ayıs — h aziran 1932 ’de al-M ukalIâ 'd a, ile ri gelenler­ den m ü rekkep b ir kon grenin toplan m asın a fi 'len rızâ g ö sterm iş v e bu h a re k e ti iy i k a rşıla ­ m ışlardır ]. B i b l i y o g r a f y a ' . H am dâni, C a zîra , S. 8$, 1— 89, 2, 128 , 25— 26, I34, İS— 19, 177, 17, 188, 21— 21, 203, 16 ve Index; Y a ­ ku t, M a cam, II, 284— 288 ; M ak rizi, O ber



G a rp ta n şa rk a do ğru uzanan sâh ii boyun ca şu su lta n lık la r v a rd ır: 1. V â d i M a y fa 'a m unsab ın ın şa rk ın d a ta k rib en b ir s a a tlik m esafed e



H adram aııtt ( nşr. P. Berlin N o sko w iyy, Bonn, 1 8 6 6 ) ; C . N iebuhr, B esch reib u n g von A ra b ien , s. 283— 289; H . v. M altzan , A d o lp h von W red e’s R e ise in H adhram aut (B ra u n ­ sch w eig , 1 8 7 3 ) ; K . R itte r, E rd ku n d e, XII,



buluştan R â s a l-G u ş a y n ’den R â s ş l - R a f l ’e ka- 1



268— 280, 284— 292, 609— 644; F , W iistei}-



éa



HADRAMÛT — HADÛR. feld , D ie S u fite n im X I . ( X V II .) J a k r k ., s. 142, 143, 144, 145, 147 ; A . S p ren g er, D ie a lte G eograp hie A ra b ien s, s. 84 v.d ., 161 — 167, 18 9— 190, 195, *97, 216, 246, 250, 272, 305— 307 ; arap ça a l- C a v a ib ga zetesin in 18 reb iyü levv el 1299 ( Istanbul, 8 şu b a t 1892 ) ta rih li nüshasın da H azram avt ' hakkın da bir m akale v ard ır ; M. J. de G oeje, H ad kram aw t, R e v u e coloniale in tern a tio n a le m ecm uasında (II, 18 86), s. 10 1— 1 2 4 ; V a n den B erg , L e H ad h ram out e t le s colon ies A r a b e s d a n s l ’A r c h ip e l In d ien ( B a ta v ia , 1 8 8 6 ) ; L eo H ir. sch , R e isen in ' Südarabien, M ah ra la nd u n d H a d ra m ü t (L e id e n , 1 8 9 7 ) ; T h . B en t ve M rs. T h . B en t, S o u th A r a b ia ( London, 1900), s. 70— 226; C . S n o u k H u rgron je, E n k e le z e g s w ijze n en een ra a d sel d er H ad h ram ieten {F e e s tb u n d e i M. J . de G o e ­ j e , Leiden 1 8 9 1 } ; L in te r d it séc u lier ( ri/ g è h ) en H ’ad kram ôt ( R ev u e africa in e, 1905, s. 92— 99 ) ; ayn. mil., Z u r D ic h tk u n s t d er B â ‘ A tw a k in H ad h ra m ô t ( O rien t. S ta d ., T h. N ö l d e k e . . . g ew idm et, s. 9 7— 1 0 7 ) ; ayn. mil., S a 'a d es-S u w ên î, ein seltsa m er W a lî in H ad h ram ôt ( Z e its c h r . f . A s s y r io l., X X V I, In d ie R evue v.d.) ;



221— 2 3 9 ) ; ayn. mil., A r a b ie e n O o s t(L e id e n , 1907, s. 19 v .d .; frns. irc . de l ’H ist. des R el., LV II, 1908, s. 74 C . L an db erg, E tu d es su r les d ialectes



de l ’A r a b ie m érid ionale (L eiden , 1901— 19 1 3 }; A r a b ica , III— V ( L e id e , 1805— 18 98), tür. yer. ; W . H ein, E in B eitra g zu r S ta tis tik



ile a yrılm ıştı. H a zü r ismi, K u r an ( krş. VIII, 83 v.d d. ve X I, 85 v . d d .)'d a zik ri geçen ve H azü r d a ğı ü zerin d e to p lan m ış olan kavm ini dine d a v e te gö nd erilm iş v e on lar ta ra fın d a n orada k a tle d ilm iş olan P e y g a m b er Ş u 'a y b b. M alıdanı 'ın cedlerinden H a zü r b. ‘A d i b. M â­ lik 'ten gelir. D a ğ ın y ü k s e k liğ i 3,100 m. k a d ard ır; arap a n'an esin e gö re, H a zü r tu fan d a su ların ü stü n de k alan ü ç d a ğ ın ( d iğ er i k i s i : C a b a l Ş a h â ra [ Ş u h â ra ] ile H avlan 'da K an in [ b. bk.] *dir ) en y ü k se ğ id ir. H a zü r d a ğın ın en y ü k se k te p e si C a b a l B a y t H avlan adı da verilen C a b a l K a ­ h ir olup, dâim a ( h u su siyle kısırlık la rın d a n k u r­ tu la c a k la rı üm idi ile gen ç k a d ın lar ta r a fın d a n ) ziy a re t edilen p e y g am b e r Ş u 'a y b ’in kabri, ca­ mi ile b irlikte, bu tepenin üzerindedir. Ram a­ zanın son gününde ve 'A r a fa t gününde burada b ü yü k şen likler y a p ılır. C am inin bulunduğu te ­ ra stan bütün Y em en m uhteşem b ir le v h a hâ­ linde görünür. C a b a l K âh in ’ in 600 m. garp — cenûb-i g a rb isin d e C a b a l ‘ İzzân b u lu n u r; onun cenûbunda da Z a b a h , M an şüra ve Z abyân ( bu­ rad a ayn ı isim deki k ö y ile ka d îm h a ra b eler v a r d ır ) d a ğla rı kâindir. C a b a l Z â 'la , K a h ir ’in cenubuna düşer. H azür ’un şarkın d a K â 'a S ah m ân denilen gen iş sa h ad a M etne ( N ie b u h r ’d a ; M ö tte n e ), Sahm ân (b u n a M irrilj de d e n ilir), B a y t M ahdam , B a y t R adam , D i'e r , M esyeb ( M asy a b ), B a y t K â h in k ö y le ri v a rd ır ki, bunlara şim di B ilâd al-B u stân adı verilm ektedir. M et­



Süd ara biens ( M itt.d . G eogr. G esellsch ., W ien , X L V I , 2*6— 264 ) ; ayn. mil., M eh ri u n d H a zr a m i-T e x ie g esa m m elt im J . 1902 in G is ck in ( te tk ik ve nşr. D . H . M üller, S ü d a ra b i­ sc h e E x p ed ition , IX ; krş. b ir de hazrami m etin leri, V II ) ; D . C . P h illo t ve R.



ne ’y e tü rk le r H ân S in ân d e rle r ( deniz se ­ viyesin d en 2.600 m. y ü k s e k lik te olan bu yerd e,



F. A z o o , S o m e A r ab F o lk T a les fro m H a zra m a u t ( Jo u rn . a n d P r o c . o f tk e A s ia t



da sa y ılm a k lâ zım d ır; a l-K a ry a , R a k b v e y a R a k a b ( K a r y a ’nin şim alin d e ), C a 'la l ( H a zü r 'un



S o c. o f B enga l, II, 1906, s. 399 v.dd.) ; W . H . V alen tin e, M od ern M uham m edan C o in s London, 1 9 1 0 ) . B ib liy o g ra fy a için bk. b ir de F r. H om m el, Süd ara b. C h restom ., ve O . W e ­ ber, S tu d ie n z u r südarab. A lie r ta m s k ., III ( M itt. d er Vorderasiat. G e se llsc h ., 1907 ) ; E n cy lo p ed ia Ita lia n a ( M ilano, 1933 ), 302 v.d.



şim âl-i g a rb isin d e ), S â d a ( H icra ) k ö y ü olan Z u h â r v ey a Zu h âr ( cen upta ). D a ğ la rd a b ir çok v ad iler v ard ır ( b a ş lıc a la r ı: V a d i D â üd ve V a ­



__ H A D U R . [ B k. HADÛR.]



(J . S c h l e if e r .)



H A D Û R . H A Z U R ( H a d ü r N a b I [ N ebb ! ] Ş ü 'A Y b ), c e n û b î A r a b i s t a n ' d a b i r d a ğ ; A lh â n ’ in S a r a t gurubundan olup, Ş a n 'â [ b. bk.] 'nın g a rb ın d a V a d i S ah am İle V a d i S u rdud arasın da H arâz [ b. bk.] d ağların ın yan ın ­ dadır. H arüz dağların dan , Ham dâni zam anında Ş u la ylt '1er ( B a n i H a m d a n 'ın bir ş u b e s i) ile m eskûn B alad a l-A h rü c ( bugün H aym a, b. bk.)



Sinan P a şa ta ra fın d a n in şâ e d ild iği sö ylen en bü yük b ir sem sere m e v cu t o lu p , y o lc u la r bu ­ rada m eccânen ik a m e t e d eb ilirler ). H a iü r ’un m eskûn m ahalleri a rasın d a şu n lar



di Y â z il; bu İkincinin a d ı cen û b î A ra b is ta n k i­ ta b e le rin d e s ık -s ık g e ç e r ) k i, bunlar H ârid , S u rd u d ve S ab âm a dlı büyük v â d îlere iltih a k , ed erler. D a ğ ın v âdilerin d e, m u h telif m eyva a ğaçların d an b aşka, n efis üzüm ler de y e tiş ir ; H a zü r ’un çu k u r yerlerin de b ilh a ss a z u r a ( bir nevi darı ), ondan son ra da a rp a v e b a r r ( bir nevi b u ğ d a y ) ekilir. H a zü r Ş u 'a y b üzerind e hem en h e r k ış k a r e k sik o lm a z ; bâzan m etrelerce k a r y a ğ a r v e gü n lerce yerde k a lır ; o derece k i, h alk e vle rin ­ den çıkam az. H am dâni 'n in zam anında M ih lâf H a zü r baş­ lıca şu h a v a liy i



ih tiv a



e d e r d i; al-M a'Ial ( bk,



ÜADÚR M üller, C a zira ', G la s e r 'in b a h s e ttiğ i C a lal yerin e bu k elim eyi ku llan ır v e bunu cenûbî A ra b is ta n k itâ b elerin d eki m lln k elim esi ile b ir tu ta r ; G la s e r ’in b a h s e ttiğ i C a lal, V a z i' ve H a k i Sah m ân ile asıl al-M a’lal [ a l- C a la l ] ) 'den m ü te şe k k ild ir; M a’ zin ( „Y em en ’in iki b a h ç e ­ si“ sa yıla n Z a h r ve ¿ ila ' ile R i'â n v e y a R ari'â n 'ı ih tiv a e d e r ) ; Şam m ( a ş a ğ ı k ıs m ı) , M â jih , Şâbih, a l-A ğy ü m , B ara y ş, M asyab, a l-Ş a y a d . Imru’u '1-K a y s 'ın şiirlerinden birinde z ik re ttiğ i H a iü r 'un k a tı b e y a z b a lı A ra b is ta n ’da m eşhurdur. H am dân i 'y e gö re, H a zü r ah âlisi g a la t ve kötü b ir a ra p ça ( h im yerî lisan ı ) konuşurlardı. H azÜr Ş u 'a y b ’den b aşka olup, H azür a l-Ş a y h adı verilen Banü A z d 'iu H a zü r 'u ise, al-M aşân i' ( al-M aşân a'a ) 'ın S a r a t silsilesin d en bü­ y ü k b ir d a ğd ır. Y ü k se k liğ i 2.950 m. kadardır. H a zü r Ş u 'a y b ile Banü A z d ’ in H a zü r ’u, z a ­ m anım ızda, G la ser tarafın d an g e zile re k , İstik­ ş a f edilm iştir. B i b l i y o g r a f y a : Y â k ü t, M u cam , II, 289 ; III, 73, 202; IV , 4 3 7 ; H am dâni, C a z lra, s. 68, 16,20, 22, 72, 1, ^— s, 82, 1, 4— 5, 106, 9— 23, 107, 10— 11, 15— 16, 109, 8, 125, 12, 24, 25, 126, 4, 14, 135, 10, 193, 6, 198, 21 — 24 ; K . N iebuh r, B esch reib u n g von A r a b ie n (K o p e n h a g e n , 1772 ), s. 233 ; K . R itte r, E r d ­ kunde, X II, 7 2 1 ; E, G laser, Van H od eid a nach Ş a r ta ( P eterm an n s M itteilu n g en , X X X II B., 1886, s. 42— 45 ve levh a 1 ). _ ( J. SCHLEIFER.) H A F . [ Bk. HÂF.] H Â F . H A F , H orasan ’da bir ş e h i r d i r , A d ın ın d ah a doğru şe k li H vgf ’t ı r ; ilk d efa olarak, al-M ukaddasi bunu H a v â f şeklin de k a y d ­ etm ek te v e N isâb ür ’un bir n ah iy esi olarak gö sterm ekted ir. M üellif bu n ah iyeyi kü çiik, fa k a t k ü lliy etli nar, üzüm ve kuru üzüm ye tiştire n b ir y e r olarak ta v s if eder. Bu zâ ta gö re, H â f 'ın m erkezi S (a )lü m a k idi. Y â k ü t 'a göre, bu mınta k a H e r a t'm B ü ş e n c ’i ve N isâb ü r Z ü z e n ’i ile hem -hu du t i d i ; 3 şeh ri ve 200 köyü vard ı. Ş e ­ hirlerin adı Sanean, S ir lv a n d ve H a rcird idi. K a z v in i, H a v â f 'ın N a sâ civa rın d a olduğunu ta h ­ min e d e r; ona gö re, burası k a la b a lık bir halkın otu rd u ğu ' b ü yük b ir y e r i d i ; b ir ço k köyleri, b a h çe leri v e a k a r su ları vard ı. S a y y id al-M urt a z â ’nın H â f' şe k li ile z ik re ttiğ i ve „acem ler m em leketinde bir k ö y “ diye ta v s if e ttiğ i y e r de bu o lsa ge re k tir. B u gü n kü H â f, H ari-R ü d ’un b ir kolu ken a­ rın da, T u rş iz ile K a la y N â zir arasın da N isâ b ü r ’dan ge çerek , H a zer denizinden H erâ t 'a gid en



át



Í4APÁCÉ.



rilm iş, 500 e v i m u h tev i ve bir ç o k k a le le ri olan b ir beld e şeklin de, ta s v ir etm ektedir. H â f d eresi bo yun ca d ö rt İngiliz m ili uzunluğunda ta rla la r ve k ö y le r bulunur. K ö y le r arasın d a mühim olan ları ş u n la r d ır : N â şirâb âd , ( 300 e v ), S alam a v e Sun gu n ( 400 ev ). Bu sonuncusu Y â k ü t 'un S an câ n ’m a te k a b ü l e d iyor ve S alam a, al-M uk a d d a si 'd e k i S (a )lü m a k İ n yeni şe k li o la b ilir ; d a h a e sk i bir d evirde bu m ıntakam n m erkezi im iş. H arcird, Y â k ü t 'a g ö re , B üşen c civarın da idi ve buna gö re, H â f n ahiyesinin şark kısm ın da kâin olm ası icâp eder ki, bugün burada, K e la y N â z ir kalesi hâricin de, h iç bir m eskûn m ahal k alm am ıştır. H â f n ah iyesin d eki k ö y le rin sa y ısı, B un ge ta ra fın d a n , 26 olarak tahm in edilm ek­ tedir. B i b l i y o g r a f y a : B C A , III, 300, 31 9; Y â k ü t, M a ç a m ( nşr. W ü s te n fe ld ), III, 479 ; a l-K a z v in i, A s a r a l-b ilâ d ( nşr. W ü s­ te n fe ld ), s. 244; Tâc a l-'a rü s, V I. 10 6 ; P r e ll­ b e rg , P e r s ie n eine h isto risch e L a n d sc k a ft, s. 33 v. d. ; B arb ier de M eynard, D ic t. d e la P er se, s. 2 18 ; B lochm ann, A ’in -i A k b a r î, 1, 445H A F A ’ . [ B k . KiRTÄs.]



( P. S c h w a r z .)



H A F A C A . [ B k . HAFÄCE.] H A F A C E . H A F A C A , 'U k a y l l n H a r l z i n koluna bağlı b i r ş u b e d i r . Bu be­ d e v iler islâm iyetin b a şlan gıcın d a A ra b is ta n y a ­ rım adasın da sakin d iğ e r ka bilelerden daha uzun bir m üddet k u d retlerin i m u h afaza etm iş­ lerdir. E n sâb âlim leri, bu şubenin ced di o lara k, H a fâ c a b. ‘A m r b. ‘ U kayl 1 g ö sterm ek ted ir. 11 kola a y r ılm ış la r d ı; M u'äviya Z u l-K a r h , K a 'b Zu 1-N uvayra, a l-A k ra ', K a ‘b aI-‘A şğ a r , 'A m ir, M âlik, al-H ayşam , a l-V â zi', 'A m r, H azn ve H âlid. B unlar islâm iyetten evvel M edine ’nin cenûb-i şa rk isin d e otu rm akta idiler ve bir k a ç k ö y le ri vard ı. B un lar arasın d a S a ry Lubn v e Ş a râ ’in adları bilin m ektedir. Y ü z sene sonra bu n lar d a h a çok şa rkta gö sterilm ekted ir. O zam an Yam am a dâhilind e H a n ifa k a b ile si ile h a rp hâlin de idiler ( A ğ â n i ,* V II, 122 ). IV . asrın ilk y a rısın d a Y a m a m a 'd e k i karm atilerin ç ık a r­ d ık la rı k a rg a şa lık la r yüzünden, bunların d a h a ş i­ m alde İrak hu du tların a doğru çekilm ek zorunda kalm ış olm aları m uhtem eldir. B unlar bu mınta k a d a IV . asrın sonuna do ğru, em irleri Ş um âl ile o ğulların ın riya setin d e, . K ü fe ’de yerleşm iş v e h âkim iyeti e llerin e alm ış bulunuyorlardı. E v v elâ a k rab ala rı B anü Y u z id ( W ü ste n fe ld ’in ced vellerin de k a yd e d ild iğ i gib i, B ozid yah u t



cenup yo lu üzerindedir. P rellb erg, M ac G re g o r 'a



b a şk a yerlerde gö rü len Y a z id d e ğ il) ’in m ütte­ fik leri olmuş olacaklard ır. Banü Y u z id , M usul



istinaden, nüfusunu 15.000 olarak tahm in e t­ m ektedir. A y n ı m üellif, C le rk ’e istinaden, m er­ k e zi olan H âf '1, e tra fı gü zel b a h çeler ile ç e v ­



ve civarı m em leketlere k u v v e tli bir su rette y e r­ leşm iş idi. B ununla beraber, araların d a anlaş­ m a y o k idi. 391 (1000 ) senesinde K a r v â ş bun­



ii



İİA F Â C â .



la ra K ü fe 'd e saldırın ca, m em leketi te rk e m ec­ bur oldular ve F ıra t boyunca, S u riye 'ye doğru çekild iler. B urada b ir sen e kad ar k a ld ık ta n sonra, ’A b b a s i ku m andanlarından A b u C a ’ fa r a l-H a ccac ta ra fın d a n , al-M ad â’in 'i m uhasara eden B anü 'U k a y l'e k a rşı im dada d â ve t edil­ diler. BÖylece yine e sk i yerlerin e dönm üş oldu­ la r v e m uhtem elen B a g d a d hüküm etinin kendi­ lerine v erd iğ i silâh lardan is tifâ d e ederek, bir k a ç sene sonra, 402 ( ı o n ) ’de, bir hacc k a fi­ lesin e ta a rru z e ttile r. V a k is a 'den çölün pek y ak ın ın d a bulunan K ü fe ’nin cenûb-i garb isin e k a d a r bütün kuyu ları zap tetm iş bulunuyorlardı. H acca gid en leri ku yu lard a k a rşıla ya ra k , ü zerle­ rine sa ld ırıy o rlar ve e sir ed iyorlardı. Bu mu­ v a ffa k iy etlerd e n cesaret alarak, ‘U k a y li 'lerin elinde bulunan F ıra t 'ın sol sâh ilind eki arâziyi iste d ile r ve Şum âl ’in oğ u lları Sultân, ‘ U lvân ve R acab 'in kum andası altın da, a l-A n b â r 'a karşı yürüyerek, civardaki sa h a y ı b aştan -b aşa talan ve şe h ri m uhâsara e ttile r. B a g d a d 'dan gö n d e­ rilen ve ‘U k a y li 'lerden yardım gören bir ordu, bunları oradan pü skü rttü ve S ultân esir edildi ise de, A b u 'l-H asan b. M azyad a l-A s a d i 'nin şefaati ile, b ilâh are se rb e st bırakıld ı. Henüz yeni b ırak ılm ıştı k i, bir sene sonra, 403 ( 1012/ 1 0 1 3 ) 'te B a g d a d 'd a , sultan ın adam larının ken ­ di kum andasında v e K ü fe civarın d a m em leketi yağm a e ttik le ri haberi geld i. B un lara k a rşı bir ordu g ö n d e rild i ve A b u 'l-H asan İbn M azyad 'in de yardım ı ile, al-Rum m ân d eresin e bir b a s­ kın yap ıldı. S u ltâ n düşm anlarının elinden k u r­ tuldu ise de, kardeşi M uham med esir d ü ştü ; bu m ağlû biyetin in n eticesin d e, b ir çok hacc yo lcu ları dü ştükleri esa re tte n 403 't e ku rtu l­ dular. B u su re tle h e r kesin öldüklerini zannet­ tiğ i h acılar B a g d a d 'a a vd e t e ttile r. Bu arada ‘U k a y li em îri K a rv â ş e sir edilm iş ve te k ra r bı­ ra k ılm ıştı. O d a S u ltân b. Şum âl ile birleş­ m eğe g a y re t eden H a fâ ca '1er ile el b irliği y a p ­ m ağa çalışıyord u. Lâkin irtib a tla rın ı te 's is ederetm ez, B a g d a d 'dan gönderilen k u vv etlerin hü­ cum una u ğ ra d ıla r ve bo zgu n hâlinde kaçm ağa m ecbûr kaldılar. H e r ik isi de a ff taleb in d e bu­ lundular ve affed ild iler. Bundan son ra bir k a ç sen e k a d a r n isb î b ir su lh d e v re si g e ç t i ; lâkin 417 ( 1 0 2 6 ) 'de D u b ay s b. ’A li b. M azyad alA s a d i v e o zam an H a fâ ca 'lerin reisi olan A b u '1-F ity â n M ani’ b . H a ssan ile, S a v â d [ b. bk.] 'd a K a rv â ş 'a â it olan m alları yağ m a etm ek üzere, se fere ç ık tıla r. B agd ad k u v v e tle ri k en ­ dilerine yardım ediyordu . K a r v â ş '1 hâkim ol­ duğu K ü fa civarın d a m uhâsara ettiler. K a rv â ş şim ale do ğru k a ç tı ve A s a d ile H afâca k u v ­ vetleri tarafın d an ta k ip e d ild i; bunlar neticede a l- A n b â r 'ı z a p te ttile r ; lâkin bu m u v a ffa k iy e t­ ten sonra, iki k a b île yeniden d ağıld ı ve otlak­



ların a



g ittile r.



O



zam an



M an i’ b.



H assan ,



adam ları ile berâber, B a g d a d ile K ü fa arasın da olup, D u b a y s b. Ş a d a k a b. M azya d 'e â it bu lu ­ nan a l-C ûm i'ayn şeh rin e doğru yürüdü v e civa r­ d aki h a v aliy i y ağ m a e t t i ; lâkin D u b ay s 'in tâkib ın e u ğ ra y a ra k , şim ale döndü ve a l-A n b â r 'a taarru z etti. A h â li bir m üddet m üdâfaa etti. F a k a t şeh rin e tra fın d a sûrlar bulu nm adığı için, ^ la fâ c a 'le r b u raya girm eğe m u vaffak o ld u lar; h e r şe y i y a k tıla r ve y a ğ m a e ttile r. K a r v â ş 'm , B agd ad ku vvetlerin in de yard ım ın ı te'm in e d e ­ rek, kendilerin i ta rd etm ek ü zere, geld iğin i öğ­ renince, şeh ird en ç ık tıla r ise de, az sonra te k ­ ra r g elerek , bir d aha g a y re t e ttile r. N ih ay et K a rv â ş bu n ları buradan k o v m a ğa m u vaffak olunca, kışı orada g e çird i v e b a şk a baskın lara mârûz kalm am ak ü zere, şe h ri k o ru y a ca k sûrlar inşâ e ttird i. O zam an M an i’, B ü v eyh îlerd en A b u K l l i c â r 'ı m etbû ta n ıd ı ve cenûba K ü fe 'y e har re k e t ederek, A b u K â licâ r'n â m m a hu tb e oku ttu. Buna k a rşılık F ıra t suları üzerinde k a z â sa lâ h iy e ­ tin i elde e tti. Bunun n eticesin d e D u b a y s 420 (1029 ) 'de A b u K â lic â r 'a tâ b iiy e t ra b ıta sın ı k e s ­ ti. A s ıl k o rk tu ğ u H a fâ ca le r in talan ları idi. Bun­ dan so n raki sen eler zarfın d a H a fâ ca '1er bâzan b ir ta ra fı ve bâzan ö te k i ta ra fı tu ttu la r ve 425 ( I033 ) 'te, D u b ays, ka rd eşi Ş â b it aleyh in e mü­ câd eleye g ird iğ i zam an, birincisinin tarafın a g e ç tile r ; lâkin H a fâ ca re isleri a rasın d a d a mü­ câd eleler zu hûr e tti v e bu a ra d a ‘A l i b . Şum âl öldürüldü. Y e ğ e n i a l-H a sa n b. A b i '1-B arak â t k a b ilen in re isi oldu. 428 ( 1036 ) 'd e H â cib B ars T o ğ a n B a g d a d 'd a isyan ed in ce, halifen in k u ­ mandanı a l-B a s â s iri isya n ı b a stırm a k üzere b a şk a k a b ile le r ile b erâ b er, H a fâ ca k a b ile sin i de kullan dı. N eticed e B a rs T o ğ a n idam edildi. Bundan so n ra k i b îr k a ç sen e za rfın d a , H a fâ ca 'le r h a k k ın d a b ilg im iz y o k t u r ; lâ k in 446 ( 1054 ) 'd a D u b a y s 'e â it olan to p ra k la ra a l-C âm i’a yn 'e k a rşı yeniden ta arru za g e ç e re k , burasın ı y ağ m a ettile r. A l-B a s â s iri 'nin D u b a y s 'in yardım ına gelm esi ü zerine, H a fâ ca 'le r çö le ç ek ild iler ise d e , ta k ib e u ğ ra d ıla r ve m ü stah kem m evkileri olan H a ffân m u hâsara ve ta h rip edildi. Y a ln ız k a le, m uhkem in şâ edilm iş olduğu için, k u rtu l­ du. A y n ı sen e zarfın d a a l-B a s â s iri, h a lifey e k a rşı isyan e ttiğ i zam an, uzun b ir m u hasara­ dan so n ra, a l-A n b â r '1 z a p te tti. E le g e ç ird iğ i esirlerin 100 k a d arı H a fâ ca k a b ile sin e mensûp idi. Y en id en n isb î b ir su lh d e v re si b a ş la d ı; fa k a t 485 ( 1092 ) 'te B a g d a d 'd a n gelen hacc yolcu ları K ü fe 'd en g eçerken , H a fâ ca 'lerin ta a r­ ruzuna u ğra d ıla r.



Bu h ab er B a g d a d 'a gelin ce,



H a fâ ca 'lere k a rşı k u v v e t gönd erildi. A ğ ır z a ­ yiata u ğ ra y a n H a fâ ca 'ler, bu andan itibaren, büyük za ra r îk â edem eyecek h âle düştüler. B ir ka ç sene sonra, 499 ( 1 1 0 5 ) 'd a H a fâ c a 'le r



HAFÂCE ile 'U b âd a ’li T a y y i' k a b ile si arasında, çalın m ış bir k a ç deve yüzünden, m ünazaa ç ık tı. Bu sonuncuların tahm inen ;o o m uharibi olm asına k a rşılık , H atâca ’1er ayn ı m ıkdarda adam çık a ­ ra m a d ıla r; lâkin A s a d 'le r ın reisi Ş ad a k a b. M anşür [ b. bk. ] ’un yardım ı ile, jjâlip ge ld ile r. F a k a t bu m u va ffa k iye t de k ısa sürdü. E rtesi sene içinde, bu d efa Ş ad a k a ’nın oğlu B adrân 'dan yardım gören 'U bâda k a b ile si H a fâ ca 'leri k a t’î bir hezim ete u ğ ra ttı ve otlakların ı terk ederek, şim ale S u riye ’y e doğru çekilm eğe m ecbur e tti. Bu andan itibaren ‘U bâda, S av âd civarın daki a raziyi işg a li altın a alm ış oldu. 536 (1 1 4 1 / 1 1 4 2 ) 'da H a fâ c a 'le r yeniden İ r a k 'a s a ld ırd ıla r; lâkin kendilerin e karşı gönderilen k u v v etler bunları k o la y lık la p ü skü rttü ler ve bir çokların ı da öl­ dürdüler. H a fâ ca ’lerin ne kad ar za y ıfla d ık la rın ı anlam ak için, 536 ( ı ı 6 ı ) ' d a mahrum k a ld ık ­ la rı ve görünüşe göre, kendilerin e v aa d edilen hurm a ve b aşka y iy e ce k leri istem ek üzere, H ille ve K ü fe civarın d a to p lan dıkların a d ik k a t etm ek k âfid ir. H er iki şehrin vâlileri onların bu istek lerin i r e d d e ttile r ; H ille vâlisi K a y şa r, bunları tard etm ek ü zere, 250 asker gönderdi ve K ü fe , vâlisi de ayn ı şeyi y a p tı. F ira r h â ­ lindeki H a fâ ca 'leri, F ıra t boyunca, R a h b at alŞâm 'a kad ar tâkip e ttile r. H a fâ ca ’ler daha ileri gidem eyerek, burada durdular. V u k u a g e ­ len m uharebede H ille vâlisi K a y ş a r öldürüldü. K ü fe v âlisi A r ğ a ş ise, R ah b a valisine ilticâ e tti. O zam an H afâca ’ler son radd eye geld ikleri için harbe tu tu şm ağa m ecbur kalm ış old u k la ­ rın ı sö yleyerek , aff talep ettiler, itiza rla rı, k e n ­ dilerine k a rşı yürüm üş olan ve bunları çölde tâkip ten h iç bir fâid e hâsıl olm ayacağın ı an­ layan v e zir İbn H u bayra tarafın dan , kabûl edildi, y a f a c a ’lerden, sonuncu d efa olarak, 588 ( 1 1 9 2 ) senesinde, 'A m ir kabilesin in tehd idin e mârûz kalan B asra şehrinin yardım ına gelm eleri d o iayısı ile, bahsedilir. A n la ttığ ım ız v a k ’alardan başka, H afâ ca ’lerin Balduin 'in H a leb 'e k a r­ şı fe lâ k e tli seferinden sonra sığ ın d ığ ı T ib a riy a 'y i 5°7 ( IIT 3 ) senesinde m uhasara eden arap k a b ileleri arasın d a da bu lu nd ukların ı biliyoru z. K a lk aşan d i 'y e g ö re , H a fâ c a ka b ilesin d en b ir kol a şa ğ ı M ıs ır ’da yerleşm işti. Bu k a ­ bilenin eski şâirleri arasın da L a y lâ a l-A h y a liy a 'y e karşı aşkı ile ve b ir a k ın d a ölüm ünden sonra, bu kadının ken d isi h akkın da, sö y le d iğ i m ersiyeler ile m eşhûr olan T a v b a b. al-H um ayy ir vard ır, B i 6 l i y o ğ r a f g a : a l-N u va y ri, N ih â g a t al-arab ( K ah ire, 1342 ), II, 340; a l-K a lk a şandı, N ih â g a t al-arah ( B a g d a d , 13 2 2 ), s.



HAFÂCI.



k



H aldu n, al-'Ihar ( K a h ire ta b .), b ilh a ssa I V . c ild ; bundan b a şk a bütün V . ( X I.) a sır ta ­ rih çilerinin eserleri, ( F. KRENKOW.) H A F Â C Î . [ Bk.



h



a f â c



Î .]



H A F Â C Î . a l - H A F A C Î , A h m e d b. M uham MED B. 'OMAR AL-HaFÂCT ( 1 57 1— 16 5 9 ), ismi ŞİHÂB AL-DÎN AL-M İŞrI A L-H aN AFÎ d iye anı­ lırd ı. 979 ( 1571 ) senesine doğru K a h ir e c iv a ­ rın da doğm uş ve ilk tah silin i, kendisinin de devrin in S ib a v a y h ’i diye ta v s if e ttiğ i d a y ısı A b ü B akr al-Ş an av ân i ’den alm ıştır. Onun h o ­ c alığ ı a ltın d a hem lıa n efî ve hem ş â fi’î fıkh ın ı ö ğ re n d i; İbrahim al-‘A lk a m i ile P eygam b erin K â z ı ‘ îy â z [ b. bk.] ’ın a l-Ş ifa a dlı siyerin i te tk ik e tti ve bir de D â ’ûd a l- B a ş ir ’in n e ­ zâ re ti altın da tıp ö ğ ren d i. D ah a sonra, b a ­ bası ile b irlikte, h a cca g it t i ve M ekke ile M edine âlim lerinin derslerinden istifâ d e e tti. H aecdan döndükten son ra, İlk d e fa olarak, İs­ tanbul 'a g e ld i. B urada çok k ıy m etli hocalar ile tem as e tti. B unların arasın d a İbn ‘A b d alG a n i, M ustafâ b. ‘A r a b i ve haham D â'üd ’u zikred er. Bu sonuncusu ile riy â ziy a t Ve O k lid is hendesesini ö ğ r e n d i; fa k a t asıl hocası S a 'd alD in b. H a şa n olm uştur. H o caları öldükten son­ ra, İstanbul 'd a b ilgi sa h ib i âlim kalm ad ı. Bu esnada tev eccü h k a zan m ış olduğundan, H afû ci Rum eli ey âleti k a d ılığ ın a tâ y in edilm işti. D ab a son ra M ıırad IV . d ev rin d e p a ye ce yü kselerek, Ü skü b ve n ıh â y et S elâ n ik k a d ılık la rın a nasbedildi. M an sıp lar kendisin in çok zenginleşm e­ sine seb ep oldu. N ih a y e t, k a za s k e r olarak, M ısır 'a gö n d erild i. M am afih burada uzun m üd­ det k a la m a d ı; İstan bul 'd a aleyh in e yap ılan te z v ir a t n eticesin d e, a zled ild i. Bunun üzerine, İstanbul 'a m üteveccihen h a re k e te k a rar verdi v e yo ld a, Şam v e H alep 'te n ge çerk en oradaki âlim ler ile gö rü ştü . İstan bul 'd a üm itleri boşa ç ık tı v e teessürünü ifâd e etm ek üzere, al-M akâm at a l-rü m iy a ism inde, ed eb î bir şikâyetnam e ya zd ı. B u, işleri b a sitleştireceğin e, şeyh ülislâm Y a h y â b. Z a k a riy â ’ ’nın ga za b ın ı celbetm esine seb ep oldu ve derh âl şeh ri terketm ek emrini ald ı. F ak a t, âlim s ıfa tı ile m eziyetlerin e hürm e­ ten , kendisine K a h ire k a d ılığ ı m aaşı ta h sis olunda. K e n d isi öm rünün g e ri kalan kısm ını te te b b u a ve eserlerin i t e ’lıfe h asretm iş g ib i gö rü n m ekted ir. K a h ir e 'd e 12 ram azan 1069 ( 3 haziran 16 3 9 ) sa lı günü ölm üştür. A l-H a fâ e i eserlerin in ekserisin i kalem e al­ d ığ ı tercüm e-i hâlinde zikretm ekted ir. B unlar­ dan b ir çoğu b a y ii b ü y ü k tü r; hâlbu ki kendisi, te ’ lifatın ın bir çoğu n u h iç bir zam an cild h â ­



207 ! W üsten feld, T abellen ve R e g is t e r ; İbn a t-A ş ir, a l-K â m il, tü r, y e r .; H ilâl a l-Ş a b i’



linde to p laya m a d ığın ı söyler. En büyük eseri a l-B a y zâ v i ’nin te fsirin e y a z d ığ ı hâşiyed ir. Buna 'Inâg at a l- k â ii ism ini verm iştir. E s e r K a h ire



(, nşr. A m e d r o z ), L eyden , 1904, tür. y e r . ; İbn



’de, d ö rt



b ü yük



cild hâlinde, b asılm ıştır. Bu



HAFACÎ -



eserd e a şa ğ ı-y u k arı her kelim eyi iza h ta n ib aret olan sık ın tılı bir u sû l ta tb ik ed ilm ekted ir. H a­ d îsle r ile iza h la r için, ayn ı m evzuu işlem iş olan b ir çok m üellifin ifâdelerin den n akillerde bulu­ nur. İkinci eseri de K â z i ‘ Iyâ z ’ın Ş if â ' ’sına y a z d ığ ı N a sim a l- r iy â i isim li ş e r h id ir ; bu eser de a yn ı usûlde kalem e alın m ıştır. K e n d is i bu ese ri, y u karıd a gö rü ld ü ğü ü zere, İbrahim al‘A lk a m i ’den okum uştu. B u rad a da P e y g a m b e ­ rin b a y atın a dâir bütüu mâlûm şeyleri k a yd e d e ­ rek, ayn ı h a d îsle ri nakleden m u htelif m enbâları zik re tm e kted ir. B u eserlerin den hiç birin d e ken ­ disine mâl edilebilecek bir husÛ siyet y o k t u r ; çünkü m evzuu yen i bir şey getirm e ğe m ü sait d eğild i. M üelliften istenilen şey elindeki k ita p ­ lard a m evzua dâir bilumum te ferru a tı bir a ray a getirm esin den ib a re t idi. Bu eser İsta n b u l'd a 1267 ’de, d ört cild olarak, b asılm ıştır. H âl te r­ cüm esi m âhiyetinde ik i e se ri büs-bütün başka ta rzd a olup, b u n la r: H abâya ‘ l-z a v â y â f î m â f i 'l-r icü l m in al-bakây â ve R a y k â n a i alalibba va n u zh a t a l-k a y â t a l-d u n y â ’dır. D ah a isim lerinden bu kita p ların h ân gi ü slû p ta y a z ıl­ m ış old u kları an laşılıyo r, Ş a 'â lib i ’nin Yatim a 's i ile ‘ İmâd a l-D in ’in H a rid a 'sinin fen a t e ’sir-



İH Â F I İ



bulunam am ış eski eserlerd en b âzı kısım ları ihti vâ etm esindedir. A l-U sn a n d â n i ’nin K itâ b alm a'âni 'si, İbn H azm 'ın M ila l 'is İbn al-N adim 'in F ih r is t 'i v ey a a l-Z u b a yr b. B akkâr ’m A n sâb ’1 g ib i eserlerd en ik tib a sla rd a bulunm ası, bu kita p ların y azm aların ın ne k a d a r nâd ir ol­ d uğu düşünülürse, cidden d ik k a te d eğer. H a k i­ k a tte bu k ita p m u h telif m enbâlardan alınm ış nâdir m âlûm atın b ir a ra y a getirilm esin den iba­ rettir. A n la ş ıld ığ ın a göre, bunun iki neşri v a r­ d ır : birin cisi K a h ir e 'd e 1 2 8 4 ’te b asılm ıştır ve diğeri, ta rih siz olup, T a n t â 'd a tab'edilm iştir. Ş ifa a l- a l i l fim â f i ka lâ m o l-a r a b min a l-d a h il ism inin de g ö s te r d iğ i gib i, arap dilin­ d eki yab an cı kelim eler ü zerinde bir incelem edir. Bu h u su sta m ü ellif C a v â lik i [ b, b k .] ’nin M u‘ arrab ’ine ve ben zer e se rle re b a ş vurm uştur. K elim eleri sâdece zik r v e y a iza h ile ik tifa e t­ m em ekte, fa s îh arap dilin d eki â d î h a tâ la r üze­ rinde de bir çok m isâller verm ektedir. a l-H a riri-



le ri her ik i eserd e de, m ü bâlegalı b ir şekild e, görü lm ektedir. B un larda hâl tercüm eleri yerin e, d ik k a te d e ğ e r her hâ n gi bir m alûm attan ârî,



'nin D a r r a t al-ğa>), g ü z e l sö z sö ylem esi v e şâ ir ta b ia tlı olm ası ' sâyesin de, Enderûn ’d a m u sahip liğe k a d ar yükselm iş ve doğa n cıb aşı iken, 22 şe v v â l 1016 'da, F ren k C âfe r P a şa yerin e, kap udan -ı d e ry a lığ a g e tir ile ­ rek, E nderundan çık m ıştır (N a im â , T a rih , İs­ tan bu l, 1283, II, 2 3 ). 1017 sen esin de İskende­ r i y e ’den M ısır h âzin esin i g e tirirk e n , R o d o s c i­ varın d a donanm asından 3 kalyon ve 7— 8 k a ­ ram ürsel V enediklilerin eline ge çm iş ve bu sene h a lk arasın d a „k a ly o n la r y ılı“ adı ile m eşhûr



hakk ın d a A v ru p a ’da yazılan en m eşhur te tk ik olm uştu ( K a r a Ç e le b î-zâ d e , R a v z a t E. G . Brow ne 'un A H isto r y o f P er sia n L i ­B u lak, 1248, s. 5 1 2) . B âzı m üellifler, terature under T artar D om in ion ( C am brid ge, tı b Ç e le b i ( T u h fa t a l-kib â r f i a sfâ r 1920, s. 271— 319 ) 'da'ki y a z ısıd ır. T e zk ire ­ İstanbul, 1329, s. 101 ), H â fiz A h m e d lerin v erd iğ i m alûm at H a lh a li basm ası dibâ- bu h â d ise d e n d olayı v a k ’anın hem en cesinde görülür. H â fiz hakkın d a e sk i k itâ b iy â tı ve H â fiz ’m ne zam an ve n asıl A v r u ­ p a 'y a g ir d iğ i hakkın da m ufassal malûm at A . K rim sk iy 'nin y a z d ığ ı çok k ıy m etli b ir k ita b ın ­ da bulunur ( H a f iz fa yogo p isn i, K ie v , 1924 ). G o e th e 'd e H â fiz h a kkın d a b k . H . H . S ch a e d er, G oeth es E r le b n is d es O s t e n s . . . , s. 105 — 122. H â fiz gazellerin d e ta s v ir edilen m ey­ h an e h a k k ın d a bk. G e o rg e Ja co b , D a s W eink a u s n ebst Z u b ekS r n ach d en G a zelen des ( i â f i z ( C a rl B ezo ld, O r ie n ta lis ch e S tu d ien , T h eod or N ö ld ek e zum 70. G e b u rtsta g e , s. 1055 — 10 76). — H â fiz h a k k ın d a y a zıla n en e sa slı te tk ik K âsim G an i 'nin, B a h ş dar âşâr u a fk â r u a jfv â l-i H â fiz - a dlı e se rid ir; 1. c ild : T â rih -i ‘aşr-i ( l a f i z y â tâ r ih -i F a r s u m u­ za f â t u ay â lâ t-i m u câ v ira d ar k a r n -i haşiu m ( T a h ra n , 1321 = 1 9 4 3 ), II. c i l d; 7ar ih -i ta s a v v u f d ar İslam u ta ta v v u râ t u ta h a v v u lâ t-i m u k ta lifa -i ân a z şa d r -i İslâm ■tâ ‘ asr-i ( lâ f ı z (T a h ra n , 1322 = 1 9 4 4 ) ; R. L esco t, E ssa i d ’ une chron ologie de F oeuvre de H a fiz ( B u le tin d ’ etud es orien ta les, IX, 1942 -43,3. 57— 10 0 ). ¿ H . R it t e r .) H Â F I Z A H M E D P A Ş A . H A F İZ A H M E D PAŞA ( 1 5 6 4 ? — 16 3 2 ) X V II. a s ıro s m a n lı s a d r â z a m l a r ı n d a n d ı r . F ilib e 'den n eş’e t e t­ tiğ in i



ve



oralı



b ir



m üezzinin oğlu



olduğu ­



al-abrâr, m sl. K â ­ al-bihâ r, P a ş a 'n in



akabind e azled ild iğ in i ka yd e d e rle r ise de, A h m ed P a ş a ’ntn İ s ta n b u l’a d ö n d ü kten son ra, 1017 zilk a d esin i T ersâ n e -i âm irede, donanm a işleri ile hummalı b ir su re tte m eşg u l olarak, g e ç ird iğ in i ve padi­ şa h A h m ed I. 'in onun bu fa a liy eti ile yak ın ­ dan a lâ k a d a r olduğunu (A b d ü lk â d ir E fen d i, Top­



ç u la r k â tib i ta rik i, E s'a d E fend i kü tüp ., T Y , nr. 2151, var. 149“ ) g ö z önünde tu ta rs a k , K â tıb Ç e le b i ve d iğerlerin in h a tâ e ttik le rin i kab û l e tm ek icâp eder. N itek im H â fiz A h m e d P a şa 'nin, 1018 ip tid asın d a Şam b ey lerb ey iliğin e tâ ­ y in ed ilin ceye kadar, kap u d an -ı d e ry a lığ ı mu­ h a fa z a etm iş olm ası da, bizim m utâleam ızı k u v­ v etlen d irir m â h iyetted ir. M ezkûr sene hidâye­ tinde Ş am b e y le rb e y iliğ in e g e tirilen H â fiz A h ­ med P a şa 'y a , Şam 'a g id erk en , gö n d erilen 25 m uharrem 1018 ta rih li bir ferm anda, A k ş e h ir 'de bulunup, o zam ana k a d a r t e ’dip olunam a­ yan b â zı eşkiyan ın te n k ili em red ild iği g ib i ( B a şv e k â le t a rşiv i, m ü kim m e d e fte r i, 78, s. 527 ), 27 m uharrem ta rih li ikinci b ir ferm an ile de A d a n a civa rın d a k i K ü lek k a lesin e ka­ pan arak, gele n e -g eçe n e b ü yü k za ra rla r ik a eden d iğ e r bâzı isya n erb a b ın ın te c ziy e edilm eleri isten m işti ( B a şv . arş., m ühim , d e fte r i, 78, s. 8 3 6 ). H â fiz A h m e d P a şa bu işleri arzu edild iği g ib i n eticelen d ird ikten sonra, 11 rebiyü lâh ırd a Ş a m 'a g ird i (M u h ib b i, H u lâ şa t al-a şa r f i a’y â n al-lşarn al-h ad i ‘ aşar, M ısır, 1284, I, 381 ). H â fiz A h m e d P a şa 'nm işi burada da sık ı tu t­



nu bild iğim iz H â fiz A h m ed P a şa 'nin do­ ğum ta rih i h ak kın d a k a t 'î m alûm atım ız ol­ m am akla beraber, ilk sa d â re ti m ü n âseb eti ile V e n ed ik balyosunun rap orun da y aşın ın 60 ola­



tu ğu nu , bu ile m eşgul



ra k k a yd ed ild iğin i gözön ü nd e tu ta rs a k ( J. v. Ham m er, D e v le t-i osm an iye ta rih i, tü rk. trc.



leym an g ib i şakilerin h akların d an g e ld iğ in i v e bu hizm etinin p a d işah ta ra fın d a n takd ir



M ehm ed A t â , İstanbul, 1333, V III, 50, n ot 3 ) , doğum tarihini, 971 ( 1 5 6 4 ) o lara k kab û l etm e­ miz p e k y an lış olmaz. H a yatın ın ilk zam anları hakk ın da hem en hiç b ir şey bilm ed iğim iz H â fiz A h m ed P aşa, takriben 15 yaşların d a iken, İstan­ bul 'a gelm iş ( Ş ah ri-zS d a M ehmed S a 'id , Zu bd at



ed ild iğin i b iliyo ru z ( B a şv . arş., m ühim , d e f­ teri, 78, s. 247 ). 28 c em â ziy e lâ h ır 1019 ta ­ rih li bir ferm an ile, o sırad a Iran üzerine



al-a hbâr a l-m u la 'a lllk a



men



bi‘ l-büfâr,



Ü n ive rsite



s e fe r icrâ



arada H avran civarın da olan Y u su f-o ğ lu R eccâl



eden



sadrâzam K u yu cu



şa k a v e t ve S ü ­



M urad P a ­



ş a 'y a , en k ıs a bir zam anda, iltih ak ı em redilince ( B a ş v . arş., m ühim , d efteri, 79, s. 402 ), he­ y o la



çık a n



H â fiz



A hm ed



P a şa



T eş-



i*



HAFIZ AHMED PAŞA.



sü y m evkiinde ordu y-i hüm âyûna u laşarak, or­ dunun sa ğ ın d a yer alm ıştı ( A b d ü lk a d ir E fe n ­ d i, a y n . esr., I5 7 b ). O rduy-İ hüm âyûn ile T e b ­ riz civa rın a k a d a r {fiden H a fız A h m e d P a şa 'n ın , k ışın y ak laşm ası d o lay ısı ile, se ferin e rte si se n e ye bırakılm ası ü zerine, geri döndüğü anla­ şılıyo r. H â fız A h m e d P a şa 'n ın . Ş am b e y le rb e y iliğ i esn asın d a ki icra a tın ın en mühim inim M a'an-oğlu F ah r a l-D in 'e v e y a , d ah a umûm î bir tâ b ir ile , d ü rzîlere k a rş ı k a za n d ığ ı m u va ffa k i­ y e t te şk il eder, 1022 senesinden beri isya n hâ­ linde bulunan M a'an -o ğh ı üzerine, ken d i a sk e ­ rin den b a şk a , H aleb , M araş, A d a n a v e T ra b lu s Şam a sk erin e de 1023 sen esin de serd ar tâ y in edilen H â fız A h m ed P a şa 'y a , Z a ğ a rc ı başı H ü­ sey in A ğ a v â s ıta s ı ile de, a y rıca 3.000 y en içeri gö nd erilm işti (A b d ü lk a d ir E fend i, ayn. e s r ., 1 73^; k rş . N aim â, ayn. esr., II, 120 v .d .; K a ra Ç e le b î-zâ d e , ayn. esr., s. 527 ). H â fız A h m e d P a şa , 30.000 k işiy e y a k ın b ir k u v v e t ile , F ah r a l-D in 'in ü zerin e yürüdü. O ld u k ç a uzun süren m u hasara esn asın da çok sa rp ye rle rd e bulunan k a lelerd en h iç birin i e le geçirem em ekle bera­ ber, a ld ığ ı a ğ ır v e rg ile r d o lay ısı ile F a h r alD in 'e k a rşı a h â lid e m evcut olan m em nuniyet­ sizlik te n istifâ d e eden H â fız A h m e d P a şa F a h r a l-D in 'in en yakın adam larını d a h i kendi ta ra fın a celb e m u va ffa k olm uştur. H â fız A h ­ med P a şa d ü rzîlere k a rşı g ir iş tiğ i m ücâde­ leye devam ederek, bir kısım d ü rzî to plulu kların ı in k ıy ad altın a a ld ığı gib i, bir çokların ı da k a t­ letm iş ise de, D a y r a l-K am ar ’i z a p ta m u vaffak olam am ıştır. H â fız A h m ed P aşa 'nın, 1027 sen e­ sinde, Erzurum beylerbeyiliğin e nakledilm esi ( A b d ü lk a d ir E fen d i, ayn. esr., 195" ) d ü rzîlere k a rşı girişilen harekâtın neticelenm esine mâni olm uştur. O sm an II., H otin seferind en avdetin d e, 1031 sen esi başların ı E d irn e 'd e ge ç ird iğ i sıra ­ da, H â fız A h m ed P a şa 'y i D iy a rb e k ir b e y le rb e ­ y iliğin e g e tire re k , K a ra -K a ş M ehm ed P a şa 'ya nam zet olan hem şiresini de H â fız A h m ed P a ­ şa 'y a te zv ie etm işti ( A b d ü lk a d ir E fend i, ayn, esr., 2zo*>; krş. Ham m er, ayn. esr., V III, 213, n o t 3 ). P a d işah , yine a yn ı sene zarfın d a, A n a ­ dolu cih e tin d e se fe re k a ra r verin ce , D iy arb ek ir b ey le rb e y i H â fız A h m ed P a ş a 'y a d a alela cele İstan bu l 'a gelm esi ferm an olunm uştu. A h m ed Paşa, 1031 ( 1622 ) o rtaların d a, M altep eye g e ­ lerek, şeh re dâhil olm ak için iznin ç ık m ası­ nı b ek lerk en , ,,v a k ’a-i O sm an iye" vu ku a gelm iş ve v a k ’ anm b a şlıca faili sadrâzam D âvu d P a şa , her hâlde H a fız P a şa 'nın M altepe 'de bulun­ masından ku şku lan m ış o lacak ki, bir k a p ıcıbaşı gönd ererek, onu İstanbul 'dan u za k la ştır­ m ıştı ( K a ra Ç e leb î-zâ d e , ayn. esr., s. 549 v.d.). H â fız A h m ed P a ş a 'n ın D iy a r b e k ir 'e avdetin i m ü teakip, m aktûl p ad işah ın katillerin den in ti­



kam alm ak iste d iğin i v e bu fik rin i ta tb ik m ev­ k iin e k oym ak için, im kân lar a ra d ığ ın ı gÖrüyoy o ru z. O nun su ltan O sm a n ile y u k a rıd a b a h ­ se ttiğ im iz s ıh r î m ün âsebeti d e g ö z önünde tu ­ tulun ca, bu m aksadın ın te'm in i için, h e r türlü v â s ıta y a b a ş v u ra cağın ı tahm in etm ek g â y e t ko la y d ır. N itekim H â fız A h m e d P a şa 'n ın y a ­ kın adam larından olup, o sıra d a D iy a rb e k ir d e f­ te rd arı bulunan m üverrih P e ç e v î [ b. bk.] 'nin H â fız A h m e d P a şa 'n ın A b a z a M ehm ed P a şa ile, m ezkû r m aksadın te'm in i için, g izlid e n -g izliye m uhabere e ttiğ in i k a y d e tm e si de onun g a ­ yesin i ta h a k k u k ettirm ek için u ğ ra ştığ ın ı g ö s ­ term ekted ir. F a k a t A b a z a M ehm ed P a şa işin veçhesin i tam am en d e ğ iştire re k , h areketin i hü­ küm ete ve bütün hüküm et ku vv etlerin e k a rşı te v cih e ttiğ i zam an, H â fız A h m e d P a şa bunun m âkul b ir y o l olm ad ığın ı ve iyi n e tice verm iy e ce ğ in i evv eld en gö rd ü ğ ü için d ir ki, ilk k a ra ­ rın da sa b it kalm akla b erâber, A b a z a M ehm ed P a şa 'y i g ir iş tiğ i h a re k e tte y a ln ız b ırak m ıştır. N itekim P e ç e v î d e A h m e d P a şa 'nın gayesin in m ünhasıran Ü skü dar 'a k a d a r gid ip , m aktû l p a ­ d işah ın katillerin i ta le p etm ek olduğunu ta s ­ rih e d e r ( P e ç e v î, T a rik , İstanbul, 1283, II, 391 ). G e r e k H â fız P a şa 'nın h areketin den , g e ­ re k P e ç e v î 'nin ifâdesind en a n la şıla c a ğ ı vecih le, o v e le v m eşrû b ir se b eb e b ile dayan sa, intikam alm ak v e su çluları te c ziy e cih e tin e g itm e k ile hüküm ete k a rşı isya n etm ek a ra sın d a k i fa rk ı h iç b ir zam an n azard an u za k tu tm am ış, h a ttâ da h a ileri gid erek , hü kü m ete A b a z a M ehm ed P a şa 'y a k a rşı m ü te y ak k ız davran m asın ı ih ta r­ dan da g e ri du rm am ıştır ( A b d ü lk a d ir E fen d i, ay n. esr., 224*>). H â fız A h m e d P a şa g ib i k ıy ­ m etli bir vezirin d e v leti ep ey ce b ir zam an te h ­ d it eden A b a z a M ehm ed P a şa ü zerin e gö n d e­ rilm em esini, onun e vv elce A b a z a ile m ünâsebâtın ın hü küm etçe g ö z önünde tu tu larak , her ikisi arasın da yen i b ir a n laşm aya varm aların ­ dan korkulm ası n eticesind e ittih a z edilen bir k a ra r olarak da izah etm ek m ümkündür. B ü ­ tü n İsrarların a rağm en, B a ğ d a d b eylerb eyiliğinin kend isin e verilm em esi üzerine, B ek ir S u ­ başı 'nın B agd ad 'd a k i tegallü b ü [ bk. mad. BAGDÂD ], 1032 ( 1623 ) sen esin d e, B agd ad b e y ­ lerb eyiliğin e tâyin edilen S üleym an P a şa ’nın B ek ir S ubaşı tarafın d an şe h re kab û l edilm e­ m esi ile h âd b ir şe k il alın ca, hüküm et B agd ad 'a k a rşı k a t’î h a rek â ta g e çm e ğ e k a ra r verm iş ve bunun in fazın a D iy a rb e k ir b e y le rb e y isi H a ­ fız A h m ed P aşa m e’mûr edilm iştir, M araş, S i­ vas, M usul, K e rk ü k ve K ü rd ista n askerinden te re k k ü p eden bir orduya serd ar nasbolunan H â fız ^hm ed P a ş a 'y a , k a p ıcı-b a şı Idris A ğ a v a s ıta s ı ile, B a g d a d '1 Süleym an P a ş a 'y a za p t­ ettirm esin i bildiren bir hatt-( hum âyun ilç kl-



HÂFIZ AHMED PAŞA.



73



Iıç ve k a fta n gönd erilm işti. B a ğ d a d ah vâlin e yakından v â k ıf olan kim seler, ezcüm le P e ç e v î



k rş. N azm ı-zâd e M urteza, C ü lş e n -i h u lefâ , İs­ tanbul, 1143, var. 70i»). H â fız A h m e d P a şa bu



İbrahim E fend i, H â fız A h m ed P a şa ’y a m evcut şa rtla r a ltın d a B agd ad 'ı alm ağa kalkışm asın ın ,



zaferd en sonra, v a k it geçirm eden , B a g d a d 'a yü rü yerek, ka zan d ığ ı m u va ffa k iye tten istifâde te ’min ed ebilirken , b âzı kim selerin ordu üzerine iranlım n g e le ce ğ in i ön e sü rerek, m u h alefetleri



ahâlisin in e k se riy e ti k ızılb a şla rd a n terekkü p eden şeh rin acem şa h ın ın eline geçm esin d en b a şka b ir n etice verm iyeceğin i sö ylem işlerdi. G e rçi P e ç e v î H â fız A h m ed P a şa ’nın, h iç b ir sö ze k u la k a sm ayarak B a g d a d ü zerin e yürüm ekte İsrar su re tiy le , k end i fik rin i kabûl etm ediğini y a za rsa d a ( P e çev î, ayn. esr., II, 393 ) d iğ er k a yn a k lar H â fız A h m e d P a ş a 'n ın , m ezkûr îdr is A ğ a ile, İstanbul 'a gö n d erd iği arzın d a B a g ­ d ad eyâletin in şim dilik B e k ir S u b a şı y a te v c i­ h ini ric a e ttiğ i hâlde, ik in ci b ir ferm an ile e v ­ v e lk i k a ra rd a İsrar olunduğunu k a y d e d e rle r ( K â tib Ç e le b î, F e z le k e , İstanbul, ı z 8J, II, 40 ; ondan naklen N aim â, ayn, esr., II, 271 ). D i­ ğ e r ta ra fta n yine P e ç e v î 'nin, H â fız A h m ed P a ş a 'y a isnad ed erek, k u lla n d ığ ı bir cüm le de A h m ed P aşa 'nın, her ne b a h a sın a olursa-olsun, B agd ad üzerine yürüm ekte m usir olm adığın ı g ö ste rd iğ i gib i, B a g d a d 'ın , m u va k k at bir za ­ m an için de olsa, elden çıkm asın da a sıl mes'û liyetin o zam anki sadrâzam M erre H ü seyin P aşa 'y a düştüğünü te 'y it ed er m âh iyetted ir. A ld ığ ı ikin ci ferm an üzerine, M usul 'a m üte­ veccihen yola çık an H â fız A h m ed P a şa , em rine verilen ku vv etlerin top lan m asın ı te'm in m ak­ sadı ile, 1032 senesi ram azan ve şe v v â l a y la ­ rını M u s u l’da ge ç ird iğ i sırad a, m evcut k u v v e ­ tinin me’mûr e d ild iğ i se feri b aşarm ağ a k â fi olm adığın ı ileri sü rerek, bu seferd en fe r â g a t edilm esi için, hü k ü m et n ezdin de son b ir te ­ şeb b ü ste d a h a bulunm uştu. F a k a t k a p ı k e th ü ­ d a sı C â fe r A ğ a 'd an g e le n m ektu p lardan, B a g ­ dad üzerine yürüm ek istem eyişin in B e k ir S u ­ b a şı 'dan a ld ığ ı rü şv e tle re mebni olduğu hu­ susunda İstanbul 'd a d edi-kod ular döndüğünü öğren ince, 19 zilkâd ed e K e r k ü k ’e do ğru yoluna devam e tti (.K â tib Ç e le b î, a yn . esr., II, 4 1 ; ondan naklen N aim â, ay n. esr., II, 2 7 2 ). H âfız P a şa , acele etm eksizin, yolu n a devam eder­ ken, öncüleri B a g d a d y a k ın la rın a k a d a r so k u l­ m uşlardı. B ek ir S u b a şı bu fırsa tta n fay d a la n a ­ ra k , H â fız A h m e d P a şa Öncüleri ile h arb e me’ ­ mûr e ttiğ i O sm an k e th ü d a v â s ıta s ı ile, m ezkûr öncülere k a rşı h id âyette bâzı m u va ffa k iye tle r d e kazan m ıştı. H â fız A h m e d P a şa bu v a z iy e t­ te n h a b erd ar olunca, k ıs a zam anda öncülerine m ü lâkî olup, ku vv etlerin i m u h telif d a lg a la r h â ­ lin d e ile ri sürerek, hasm ını y ıp ra ttığ ı gib i, ken ­ d isi de b ir k ısım k u vv etleri ile m uharebenin en h arâretK b ir ânında işe m üdâhale su re tiy le , O sm an k e th ü d a ku vvetlerini k a t'î b ir m ağlû­ b iy e te u ğra tm ış v e k ızıl-b a şla ra b ü yü k z a y ia t yerdirm iş ti



( K â tib



Ç e leb î, ayn. esr., II,



42 ;



sekban ların d a , p ara alm adan, yerlerinden k a lk ­ m am aları n eticesind e, 3— 4 gü n lü k b ir te 'h iri m üteâkip, şe h ri K u şla r k a le s i ta ra fın d a n mu­ h a sara etm ek m ü lâh azası ile, D icle 'y i g e çerek , İmam M u sa m evkiind e y e r aldı. B ek ir S u b a şı B a g d a d 'm sık ı b ir a b lu k a altın a alın d ığın ı g ö ­ rünce, hâlin den nevm id olup, Ş âh 'A b b â s ’tan yardım talebin de b u lu narak, şeh ri teslim ede­ ceğ in i v a a d e ttiğ i gib i, H â fız A h m e d P a şa 'y a gö n d erd iği e lçis i ile de, B a g d a d 'ın kendisine verilm esi hakkın d aki arzusunu tekra rla m ıştı. H â fız A h m ed P a şa şâ h ın ileri gelen kum an­ danlarından olan h an lar-h an ı K a r ç ığ a y 'ın, B a g ­ dad '1 hem en te rk etm ediği takd ird e, sulhun bo zu lacağ ı hususundaki sö zlerin e ehem m iyet verm em iş ise de, 'A b b â s 'ın B agd ad '1 B ekir S u ­ başı 'dan teslim alm ak için gö n d erd iği Heraedan vâlisi Ş a fi K u li H ân 'ın B agd ad 'a y a k la ş­ tığ ın ı h a b e r alm ca, şeh rin iran lılar eline g e ç ­ m esini önlem ek m aksadı ile, üm erasının da fikrin i a ld ık ta n sonra, B a g d a d eyâletin e B ekir S ubpşı 'n ın tâ y in em rini y a z ıp , B a g d a d '1 her tü rlü teh liked en korum asını b ir m ektup ile B e­ kir S u b a ş ı'd a n rica etm işti (N a z m î-z â d e M ur­ te za , ayn. esr., v ar. j ı b ). B ek ir S u -b aşı, H â fız A h m e d P a şa 'y a g ö n d erd iğ i c ev a b î teşekkü r m ektubunda, B agd ad 'ın kend isin e verilm esinden d u ydu ğu derin m em nuniyeti k a y d ile, H â fız A h m e d P a şa 'nın D iy a rb e k ir 'e dönm esini hâssa te n rica ed iyordu . H â fız A h m ed P a şa a ld ığı bu c ev ap üzerine, B a g d a d 'm B ek ir S u b a şı t a ­ rafın d an m ü dâfaa ed ileceğin e emin o lara k, şim ­ d ilik en m âkul h a reketin B ek ir S u b a şı 'y i mem­ nun etm ek olduğun a k a n a a t g e tire re k , v a k it geçirm eden , . M usul 'a m ü teveccih en , B agd ad 'd an a yrılm ıştır ( K a ra Ç e le b î-zâ d e A b d ü la z iz ’in — ayn. esr., s. 558 — bu a y r ılış ı H â fız A h m ed P a şa 'nın k o rk a k lığ ın a ham letm esinin h a k ik a t ile h iç b ir a lâk a sı gö rü n m ü y o r). H â fız A h m ed P a şa , B a g d a d 'd an a yrıld ık tan son ra da, şehrin m u kad d eratı ile y akın d an a lâka d a r olm uş ve İran k u v v etlerin e k a rşı B a g d a d '1 m üessir bir şe k ild e m ü dafaa eden B ek ir S u başı 'nm yardım talep lerin i, İmkân m ertebesin de, y erin e getirm e­ ğ e çalışarak , M usul 'da bulunduğu sıra d a B agd ad 'a za h ire y o lla d ığ ı gib i, B ek ir S u b a şı 'nın im dat ta lep lerin i arttırm ası ü zerin e, M usul beylerbeyi K ö r H ü seyin P a ş a 'y i B agd ad yardım ına gö n ­ derm ekten de g e ri d u rm am ış; bu arad a kendisi de M ardin 'e m ü teveccih en M usul ’u te rk etm iş­ ti. K ö r H üseyin P aşa nın Ç a r ç ığ a y H an 'ip



*4



HÂFïZ AHMED PAŞA.



tu za ğ ın a düşerek, B a g d a d 'a varm adan şe lıit ed ild iğin i yold a Öğrenen H a fız A h m ed P a şa bu habere çok üzülm üştü. B ekir S u başı ise, iranh lara k a rşı büyük bir şe c a a t gö sterd iklerin i, ve iran lılarm bütün hücum larım d e fettik le rin i, lâkin âcil yardım a ih tiy â cı olduğunu bild irerek, H a fız A h m e d P a şa ’dan bu yardım ı t e ’min etm esini m usırrâne istiyord u . H â fız A h m ed Paşa, bilfiil yardım edecek ku d rette bulu nm adığı cih etle, k e y fiy e ti sadrâzam K em an keş A li P a şa 'y a arz ile, iki a y M ardin 'd e k a la ra k , g e le ce k cev a b a in tiza r etm iş ise de, hiç b ir ses çıkm am ıştı. M am afih h er şe y e rağm en, B ek ir S ubaşı H â fız P aşa ’mn tahm ini v e c h i ile niukavem ete devam ediyordu. F a k a t B ekir S ü b a şı ’mn oğlu M eh m e d ’ in beklenm eyen ih an eti hem B agd ad 'm iran lılarm eline geçm esin e seb ep ol­ muş [ bk, mad. BAGDAD ], hem de e p ey c e b ir z a ­ m andan beri h er tü rlü ta k viy e d e n mahrum H a ­ fız A h m e d P a şa 'nın ku vvetlerin i, B a g d a d 'm za p tı ile se rb e st kalan ve k a zan d ık la rı m u vaf­ fa k iy e t do layısı ile, k u v v e-i m ân eviyeleri yerin ­ de mühim İran birlikleri karşısın d a, çok m üşkil v a ziy e tte bırakm ıştı. Bu hâlin ta b i'î bir n eticesi olarak, K e rk ü k ve M usul şâh ın ileri gelen k u ­ m andanlarından K âsim H ân 'in eline g e ç ti. K â -



nı kurm uş ve burada b ir ta ra fta n em rine veri­ len k u vv etlerin toplan m asın ı b eklerken , d iğ er ta ra fd an da za h ire te d a rik i ile m eşgûl olm uştu. H â fız A h m ed P aşa s e fe r te d â rik le ri ile u ğra­ şırken, ram azan so n ların a d o ğru gü rcü hâkim ­ lerin den M ag ra v 'd an gelen m ektu p ta g ü rcü le ­ rin ira n lıları b ü yük k a y ıp la ra u ğ ra ttık la rı, G ü rcistan ’a g e ld iğ i ta k d ird e K a ra b a ğ , G en ce v e Ş ir v a n 'ın d erh âl ken d isin e ita a t edecekleri kayd ed iliyord u . Bu m ektu bu ge tiren elçinin k a ­ bulü esn asın d a h â zır bulunan P e çev î, H â fız A h m e d P a şa ’dan bu fırs a tı kaçırm am asın ı İs­ ra r ile istem iş ise de, H â fız P a şa B a g d a d s e fe ­ rine m e’m ûr ed ild iğin i, G ü rc ista n 'a gid em eye­ ceğini sö y le y erek , ya ln ız B atum b e y le rb e y isi Ö m er P a ş a 'y i G ü rc ista n ü zerin e serd ar tâyin etm ekle ve b ir m ıkd ar ye n içe ri gönderm ekle ik tifa e tm iştir. P e ç e v î, b ö yle b ir fırs a tı k a ç ır­ d ığın d an d o lay ı, H â fız A h m e d P a şa ’y ı m uahaze eder ( ayn. esr., II, 404 v.d .). K â tib Ç e le b i P e ç e v î ’nin fikrin e iş tira k etm eyerek, H â fız A h ­ m ed P a şa 'nın m ezkûr sefere gitm em ekle bir şe y k a yb e tm e d iğ in i v e G ü rcistan 'd a k a za n ıla ca k bir zaferin B a g d a d za p tın a m üessir olam a yaca ğı mutâ le asın d a bulunur { ayn. esr., 11, 68 v.d,). N aim â, h iç bir fik ir serd etm eden, h er iki gö rü şü de k a yd e d e r ( ayn. esr., II, 348 ). H â fız A h m e d P a ­ şa, bir m üddet d ah a Ç erm ik sa h ra s ın d a k a ld ık ­



sim H ân 'ın, bununla da ik tifa etm eyerek, D iy arb e k i r ’de d ahi m üsait zem in aram ası üzerine, H â fız A h m ed Paşa, h er ihtim âle ka rşı, D iyarbekir ’de D a ğ -k a p ısı 'ndan R û m -kap ısı ’na k a d a r im tid a t eden k ü çü k b ir h isarın in şasın ı ü ç a yd a



tan sonra, zilh icce b aşların d a oradan h a re k e t ile ( F e z le k e , II, 7 5 ; A b d ü ik a d ir E fen d i, ay n. esr., v a r, 236!» h a re k e t ta rih in i y a n lış o la ra k 1035



tam am latm ıştı. K ış esn asın d a v ezir-i âzam dan



sa fe ri son larınd a g ö ste r ir ), M usul ’a varm ış ve



a ld ığ ı em ir gereğin ce, H â fız A h m ed P a şa M u­ sul ta ra fın a tev eccü h etm iş v e K ü çü k A h m e d



a sk e re za h îre tev ziin i m üteâkip, yolu n a devam etm işti. 1035 m uharrem inde K e rk ü k 'e gelen H â fız A h m e d P a şa orada m a iy eti erkânı ile y a p tığ ı b ir m ü şaverede to p ların ın a z olduğunu,



A ğ a ( P a ş a ) v â s ıta s ı ile, M usul 'u K â sim Hân 'dan is tird a t ettirm iş v e ken d isi de, M ardin 'e u ğra d ık ta n sonra, D iyarb e k ir 'e avd e t eylem işti. Bu su retle H â fız A h m e d P a şa şa rk ta k i k a y ıp ­ la rı k ıs a b ir zam anda te lâ fi etm iş, fa k a t B a g ­ d a d d a elden gitm iş oluyordu. A b a z a M ehm ed P a şa üzerine y a p tığ ı m u vaffa­ k iy e tli seferd en sonra T o k a t 'ta istira h a te çekilen sadrâzam Ç e rk e ş M ehmed P a şa B a g d a d h a re k â tı­ na b aşlayam ad an v e fa t edince ( 1 8 rebiyü lâh ır 1034), yeniçeri a ğ ası H u srev A ğ a ( P a ş a ) ve başd efterd a r B â k î P a şa yeni se rd a r tâyin edilin ceye



d o ğru d an -d o ğru ya B a g d a d ’a yürü m ekten se, e v ­ v elâ D ern e v e D erten k b o ğa zım tu tm a ğ ı v e sonra B a g d a d üzerine dönm eği te k lif etm iş, fa k a t o bu fik rin i kab û l ettirem em iş v e do ğru



B a g d a d 'a



gitm eğe k a ra r verilm işti. Bu k a ra r m ûcibin ce yola devam ed ilerek, 12 sa fe r 1035 ( 1 3 teşrin II. 1625 ) 'te B a g d a d etra fın d a M e t r is 'e g iril­ miş ve şe h ir K a ra n lık -k a p ı ta ra fın d a n ta zy ik a başlan m ıştı. A s k e ri te şcî etm ek için, H â fız A h ­



k a d ar zam an ge çeceğ in i, D iyarb ekir b eylerbeyisi H â fız A h m ed P aşa 'nın, B a g d a d ah vâlin i b ilir bir



m ed P a şa M etris 'te y a tıp -k a ik ıy o r ve hiç bir fed a k â rlık ta n çekinm iyordu. İki ayd a 52 yerden lağım yürütüld ü ise de, m ahsurlar hepsini v a k ­



v ezir olm ası dolayısı ile, sad ârete tâyininin çok yerin de o la c a ğ ın ı İstan bu l ’a arzetm işlerdi. Bu te k lif m u vafık görü lerek, H â fız A h m e d P aşa sa d â rete getirilm iş, serd arlık emri de, k a p ıcıla r k e th ü d a sı ile, cem âziyelâb ır sonlarında D iy a r­ b e k ir 'e gelm işti, Bunun üzerine H â fız A h m ed P a şa 27 re cep te D iy arb e k ir 'den ç ık ara k , Ç e r ­



tin de k e şfetm işlerd i. M uhasaranın 72. gü n ü p a t­ la y a n bir la ğ ım ın a ç tığ ı g e d ik te n içeri giren a sk e rle r de b a g d ad lıların ya rığ ın a rk asın d a a l­ dıkları ted b irler n eticesin d e, tam am en m ahvol­ m uşlardı. Bu sıra d a Ş âh 'A b b a s în önce Z eyn el H an v a s ıta s ı ile, son ra b iz z a t kendisin in D iy â le nehrini tu ta ra k , Ş a t suyundan O sm anlı ordusu­



m ik ( F e z le k e , Naim â, Hammer, y an lış olarak, Ç e v lik diye k a y d e d e rle r) sa h rasın a k a ra rg â h ı­



na zah ire g e tiren keleklerin yolun u kesm eleri H â fız P a şa ku vv etlerin i g ü ç v a z iy e tte bırak m ış­



HÂFIZ AHMED PAŞA. tı. M aiyeti erkânı ile y a p tığ ı bir to p lan tıd a H â fız A h m ed P a şa hâdis olan yen i v a ziy e ti iza h etm iş, fa k a t h er ne b ahasına olursa olsun, m uhasaraya devam a k a ra r verilm işti. Bundan sonra H â fız A h ­ med P a şa b ir ta ra ftan B a g d a d 'ı m u hasara eder­ ken, d iğ er ta ra fd an Ş uh ‘A b b â s ile de çarp ışm ak m ecbu riyetin de k a lm ış v e Ş ah ın i z ram azan d a y a p tığ ı hücum O sm an lı ordusuna b ü yü k k a ­ y ıp la r verdirm iştİ. Bu m uharebede H â fız A h m ed P aşa, elin d e ok v e y a y olduğu hâlde, bütün k u v v e ti ile çalışm ış, osm anlı ordusu an cak o sırad a zu hû r eden to z sayesin d e, k a t’î bir hezim etten kurtulm uştu, S ıca k la rın artm ası osmanii ordusundaki hum m â v a k ’aların l hemen umûmî bir h âle g e tirm iş ise de, H â fız A h m ed P aşa her şey e rağm en m u h asaraya devam ed i­ y o r v e şah ın elçisi T o h ta H an ile, B a g d a d ’daki iran lılara dokunm am ak gib i, b â zı tâ v iz le r v e re ­ re k B agd ad ’m osm aulılara te rk i hususunda hem en-hem en b ir an laşm aya varm ış bulunu­ yordu. L âkin tam bu esnâda askerin , h iç b ir y iy e ce ğ i kalm ad ığın d an



b ah s



ile, ayaklanm ası



ve H â fız A h m e d P a şa ’y ı bundan m es’ûl tu ta ­ ra k , İmam-ı âzâm kalesin e h a p se teşeb b ü s ede­ cek k a d a r ile ri gitm eleri an cak b â zı mufuzlu ih tiy arların ta v a ssu tu ile önlenmiş, H â fız A h m e d P aşa da, a skerin arzu su na m ukavem et edem e­ yerek, B a g d a d 'ın teslim in e ram ak k a ld ığ ı bir sırada, m u h asarayı re f'e tm işti ( 8 şev va l 1033 = = 3 tem m uz 16 2 6 ). Bu v a ziy e tte n son d akikad a haberdar olan Ş a h ‘A b b â s , H â fız A h m ed P a şa 'nın e lçisi M u sta fa çavu şu yold an çevirterek, gid en a sk e re şeh rin teslim edilem eyeceğin i b il­ dirm işti. 9 a y a y akın süren B a g d a d m u hasara­ sın ın b ö yle m u v a ffa k iy e tsizlik ile n eticelenm e­ sinde b a şlıca âm iller H â fız A h m ed P a şa 'nın n efsin e gü ven m esi v e hasm ıuı küçüm sem esi, buna m ukabil m aiyeti erkânının fikirlerin e fa zla ehem m iyet v ererek , D e m e ve D e rte n k m isa­ linde olduğu gib i, kendi m âkul fikirlerin den fe d a k â rlık ta bulunm ası ise de, bütün m es’û liyeti H â fız A h m e t P a şa 'y a yüklem ek de do ğru de­ ğild ir. Ç e şitli seb ep ler m u hasaranın akim k a l­ m asında birbirine inzim am etm iştir. İkm âl y o l­ ların ın hemen tam am iyle Ş â h ‘A b b â s k u v v e tle ­ rince k on trol altın d a bulundurulm ası, m u hasa­ ranın son aylarında, şid d etli sıca k la r yüzünden, ordunun büyük bir kısm ın ın hum m aya tu tu la ­ ra k , sa b ır ve taham m ülünün za a fa uğram ası, D iy arb e k ir b eylerbeyisi M urad P a şa ile H âfız P a şa 'nın aralarının a çık olm ası bu çeşitli s e ­ b ep ler arasın d a sayılab ilir. M am afih bütün bun­ lara rağm en , tam sulh yolu ile B agd ad 'ın te s ­ lim a lın a ca ğ ı b ir sırada askerin dönm eğe k a lk ­ m ası H â fız A h m ed P a şa 'nın asıl ta lih sizliğ i olm uştur. B a g d a d 'd a n ayrılm asın ı m üteâkip geri ç ek ilirk en de Şâh ‘A b b â s 'ın hücumuna u ğra yan



75



H â fız A h m ed P aşa çok g a y r-i m üsait şa rtla r a ltın d a y a p tığ ı m u v a ffa k iye tli bir m u harebeyi m üteâkip, M usul 'a g e le re k , bir a y k a d a r orada k a ld ık ta n sonra, son b a h a rı D iy arb e k ir 'd e g e ­ çirm iş ve kışlam ak üzere de H alep 'e g itm iştir (A b d ü lk a d ir E fe n d i, ayn. esr., 239 b). H â fız A h m e d P a şa d a h a H alep 'e gitm ed en önce, pad işah d an g e le n b ir h a tt -ı hüm âyûnda, B agd ad seferin d e ç e k tiğ i m eşakkatin kendisin ce bilin­ diğ i kayd olu n d u ktan so n ra , y a D iy a rb e k ir y a ­ h u t H a lep 'te g elecek sene B a g d a d üzerine y a p ıla c a k se fe r ted â rik i ile m eşgul olm ası H âf ız A h m e d P a şa 'dan isten ilerek , en b ü y ü k g â yesinin B a g d a d 'ın fe th i olduğu b elirtiliyordu ( F erid u n B ey , M ünşaût, İstanbul, 1275, II, 173 v . dd.). B u h a tt-ı hüm âyûndan pa d işa h ın H â fız A h m e d P a şa 'y ı azletm ek n iyetin d e olm ad ığı an la şılıy o r ise d e, a rad an b ir k a ç a y geçm eden, 12 reb iyü levv el 1036 'd a kaym akam R eceb P a şa sa ra yın d a yap ılan bir to p lan tıd a H â fız A h m ed P a şa 'nın azline k a ra r verilm işti. S ad â re tten a z l­ edilen H â fız A h m ed P a şa , 14 cem âziyelâh ırd a H alep 'te n h a re k e t ederek, receb de İstanbul 'a gelm iş, p a d işa h ın hem şirelerinden A y ş e S ultan ile evlen erek, v e z ir .i sânı olm uştu. H â fız A h m ed P a şa bir m üddet ikinci vezirliği m u h afaza e t ­ tik te n son ra,



1038 'd e üçüncü



v e zirliğ e



ten zil



edilm iş ve 29 re b iy ü le vv el 1 0 4 1 'de H u srev P aşa 'nın azli üzerine, ikin ci defa sa d â re te g e tiril­ m iş idi. H â fız A h m e t P a şa ’nın sa d â re te getirilm esin i çekem eyen kaym akam R e ce b P aşa, m uhitin bir ayaklanm a için m ü sâit bulunm asını g ö z önünde tu ta ra k , ask erin m âzûl sadrâzam H u sre v P aşa 'y a olan se v gisin d en de is tifâ d e ile, H u sre v P a şa ta r a f darların ın 1041 receb in d e A t m eydanında to p lan m aların ı v e H â fız A h m ed P a şa v.b . 'larının kend ilerin e teslim in i istem elerini müm kün k ıl­ m ıştı. B ayram P a şa 'nın ik a zın a rağm en , H â fız A h m e d P a şa divan a g itm e k te ıs ra r ederek, bâb-ı hüm âyûndan içeri g irip , h a s ta la r odası önüne g e ld iğ i zam an, zo rb a la r üzerine hücûm etm işler, adam ları H â fız A h m e d P a şa 'yı, y a ­ ra lı b ir hâlde, gü çle h a sta la r od asın a so k a b il­ m işlerdi. H a fız A h m ed P a şa padişahın huzûruna girip , m ühr-i şe r ifi su ltan M urad 'a te s ­ lim ile, vu k u a gelen v a z iy e ti an la ta ra k, sa k la n ­ mak için, p a d işah tan



m üsâade alm ış ve Ü sk ü ­



d a r ’a geçm ek ü zere, Y a lı-K ö ş k ü 'n d e n k a y ığ a bin m işti ( N aim â, ayn. esr., III, 86 v .d .; P e çev î, ve K â tib Ç e le b i H â fız A h m e d P a şa 'n ın o g e ­ c ey i kend i sa ra y ın d a g e çird iğ in i y azarlar ve Ü sk ü d a r a geçm esin den h iç bahsetm ezler ). H a ­ fız A h m e d P a şa 'nın sa k la n m ası için m üsâade eden su ltan



M urad, v aziyetin vah am et kesb et-



tiğ in i görünce, H â fız A h m e d P a şa 'y ı g e ri ça ğ ırtm ıştı. B ir m üddet padişah i!ş B âbüşşaâdç 'd e



76



HÀFIZ AHMED PAŞA,



■duran H a fız A h m ed P aşa fitnenin y atışm aya ca ­ ğın ı, âsîlerin iste k leri yerin e g e tirilm e d iği ta k d ir­ de, p ad işah ı d a h i h a l’den çekin m eyeceklerin i . an la yın ca , su lta n M urad ı k u rtarm ak için, büyük b ir c e s a re t ile ileri a tıld ı ve d ö ğü şe-d öğü şe öldü. ■P e ç e v î, K â tib Ç e le b i v e N e v ’ı-zâd e A t â î ( Z e y l-ı şa k a y ık , İstanbul, 1268, II, 769 ), k a til ta rih in i 19 receb sa lı gü n ü vukû bulm uş o la ra k g ö sterirle r. Naim â, h âd iseyi g a y e t ta fs ilâ tlı bir şekild e an­ la ttığ ı h âlde, gün ta srih etm ez. J. v. H am m er ( ay n. esr., IX, 140 ). H â fız A h m ed P a şa 'nın k a t­ lini N aim â ’ dan naklen v erm ekle beraber, her h â l­ de istid la l ta rik i ile olacak , ka tlin i 18 receb ola­ rak g ö sterir. H â fız A h m ed Paşa, v a siye ti m ucibin­ ce, Ü skü dar ’a göm ülm üştür. H â fız A h m ed P a şa din dar v e m ağrur bir kim se olup, ta rih e dah i in­ tik a l eden h a z ır c ev a p lığ ı onun p a rla k zekâsın a bir delild ir. H â fız A h m ed P aşa büyük a sk e r to p ­ lu lu kların ı idârede k â fi dereced e d ira y e t g ö s ­ terem em ekle beraber, m u h akkak k i, fed a k â r ve . cesu r b ir in san idi. H â fız m ah lası ile şiirler y a z d ığ ın ı bild iğim iz H â fız A h m ed P aşa 'nın, d a ğ ın ık b ir şekild e, m u h telif y erlerd e rastlan an m anzûm eleri ( msl. bk. N azm î-zâd e M urteza, ayn. esr., var, 7 l a ) arasın da, B agd ad se feri esn âsın da, su ltan M urad ’a gö n d erd iğ i manzum şik â y e t­ nam esi ep eyce m eşhurdur ( Naim â, ayn. esr,, II, 393 ). îlm -i arûza da vu ku fu olan H â fız A h ­ med P a şa 'nın Şam b e y le rb e y iliği esnâsında, arû z ilm inde ikinci bir H alil diye tan ınan Z ayn al-D in 'i im tihan e ttikten sonra, Şam . m edresesesin e tâ yin etm esi ( M uhibbi, ayn. esr., I, 381 ) onun a ruzdaki b ilg isin e k u v v e tli bir delildir. O sm anlı tarih in d e F ilibeli H â fız A h m e d P a ­ şa 'd an b a şka da H â fız A h m e d P a şa namı ile m âruf bir çok kim seler bulunup, bu n lar a ra ­ sında en m eşh urları H adım ve K öprü lü-zâd e H â fız A h m e d P a şa la rd ır. B unlardan b ilh a ssa H adım H â fız A h m ed P aşa, F ilibeli H â fız A h ­ med P a şa ile, çok d e fa y e k d iğe rin e k a r ış tırıl­ m a k ta d ır. F â tih y an gın ın d a yanan ve bugün d ahi F ilib eli H â fız A h m e d P aşa 'y a iza fe edi­ len K aram an çarşısın d aki câm i, m edrese ve s e ­ bil g ib i h a y râ t ( H üseyin A y v a n sa ra y î, H a d ika t a l-c a v a m i, İstanbul, 1281, I, 87 v .d .; İz­ ze t K um baracılar, İsta n b u l seb illeri, İstanbul, 1938, s. 21 ), zann tm ızca, H adım H â fız A h m ed P aşa 'y a â it o lsa g e re k tir. Y in e F lü g e l ( W ien , 1865, I, 6 0 ) 'de H â fız A h m ed P a şa k ü tü p h ânesinin d e fte ri olarak gö sterilen ve tercüm e-i hâl kısm ın d a verilen m âlûm atta h e r ik i H â fız A h m ed P a şa 'nm b irbirin e k a rıştırılm asın d an , kim olduğu iyice an laşılam ayan şa h sın da H a ­ dım H â fız A h m ed P a şa old u ğu , bugün S ü leym aniye kütüphan esin e m ülhak olarak bulunan H â fız A h m ed P aşa kitap ların ın üzerindeki v a k ıf



mührünün 1012 ta rih in i taşım asın d an , k o lay ca anlaşılm aktad ır. B i b l i y o g r a f y a ' . H â fız A h m e d P a şa 'nın hâl tercüm esi hakkın da bâzıların ı m e­ tin d e de zik re tt ğim iz b iy o g ra fy a eserleri a ra ­ sında n isb eten ih tica c a sâ lıh olan ları M u­ hibbi ve Ş e h rî-z â d e 'nin yu k a rıd a adı geçen eserlerid ir. A t â 'nın E n d eru n ta rih i ( İstan ­ bul, II, 56 v.d.) O sm an-zâde T â ib ( fjla d ik a t a l-o u za râ ’ , İstanbul, 12 71, s. 73 v.d.) 'in kötü bir k o p y esid ir. Râm iz P a şa -zâ d e M ehm e d 'in K a p u dû n-ı derya (İsta n b u l, 1 2 6 1 ) 's ı da bu cin s e se rle r arasın d a gösterileb ilir. — T a r i h l e r . H â f ı z A h m ed P a şa ile alâkalı v e k a y ii y azan ta rih le r arasın d a , b ir çok k ıy ­ m etli m alûm atı ih tiv â e ttiğ i hâlde, şim diye k a d a r üzerinde durulm am ış olanı A b d ü lk a d ir E fe n d i'n in y u k a rıd a adı g e ç e n eserid ir. N ai­ mâ, y u k a rıd a da b elirtm eğe ça lıştığ ım ız vecih le, um ûm iyetle F e z le k e 'y i ayn en n akletm iştir. P e ç e v i 'n in yine m etinde zik ri geçen ese­ rinde H â fız A h m e d P a şa 'nın h a y a t ve şa h ­ siyetin e â it m üşâhedelere m üsten it b â zı mâlûm at bulunur ise de, B a g d a d v ek a y ii çok m u htasar y a zılm ıştır. H a şa n B ey -zâd e ( T a ­ r ih , h u sû sî kü tü p h ân em izd eki nüsha ) ; Sola kzâd e ( T a rih , İstanbul, 1297, s. 740, v.d, 7 5 0 ) ; Ş e y h î, V a k â y t-i f u i a l â (Ü n iv e r s ite kü tüp . T Y , nr. 81, s. 74 v.dd.) ve K a ra -Ç e le b ızâde 'nin m etinde zik re ttiğ im iz eserin de, H â fız ' A h m e d P a şa h akkın d a, fa z la b ir b ilg i y o k tu r. M ustafa S â fî E fen d i 'nin Z u b d a t a l-tav ar ih ( V eİiyü dd in kü tü p . nr. 2429 ) 'in d e de H â fız A h m ed P a ş a 'y a âit,. m âlûm at v a r ise de, A n ad o lu 'd a bulunduğu c ih e tle , bu ese ­ ri görem edik. E v liy a Ç e le b i S ey a k a tn â m e ( İstanbul, 1314, IV , 352, 361, 400, 403 ). M uah­ har ta rih le r arasın d a H am m er 'in m etin de zik red ilen eseri d ah a ziy â d e n otları itib â rı ile m ühim dir. H ayrultah E fen d i ( Tarih, İstanbul, cüz 1 7 ) de bu arad a k a yd e d ile b ilir. İskandar M ünşi ( T â rih -i 'âlam -ârây-i ‘ A b b a s i, III, 701 v.d ., 727 v.d.); R izS K u li H ân H id â y a t ( R a v i a t a l-şa fa -i N a ş ir i, T ah ra n , 1270, IV ) 'in B a g ­ dad v e k a y ii ile a lâ k a lı k ısım la rı, doğrudan d o ğ ru y a H â fız A h m e d P aşa 'y a â it görünm e­ se bile, B a g d a d m u harebeleri hakkın d a Iran görüşünü g ö sterm e si bakım ın dan , k a y d a şâyân d ır. — E c n e b i eserler. R y c a u t 'un T he H isto r y o f th e T u r k is h E m p ire ( London, 168 0 ), s. 9 v.d., 33.; C lem en t H u art, H isto ire d e B a g d a d dans les tem p s m oderns, P aris, 1901, 52 v.dd., 59 aynen G ü lşen -i h u le fâ 'dan a lın m ıştır ) ; Lam m ens, L a S y r îe ( B e y ­ ru t, 1921 ), II, 76 v.d. — E d e b î k a y n a k I a r.



R iy â zî,



T e zk ir e



( Ü n iversite



nr. 761, var. 44“ ) ; B elîg, T e z k ir e



kütüp., (Ü n iy e r-



HÂFIZ AH M E5 PA Ş Â — HAFIZ RAHMET ÜAN. site k ü tüp., nr. 1182, v a r. 15k ) ; N e f’î, D iv â n (B u la k , 1252), s. 92— 100; A zm î-zâ d e H a ­ le ti, M ünşaât (Ü n iv e r s ite kütüp., nr. 1916, v ar. 17®, 24b, 63» ) ; S a rı A b d u lla h , D u ş tu r al-znşâ’ (Ü n iv e r s ite kü tüp. nr. 3110, var. 274»— 2778 ; kapudân -ı d e ry a lığ ı esn âsın da H â fız A h m e d P a şa 'ya gönderilen serdar] ık b erâtın ı ih tiv a e d e r ) i H a y riye A y d ın a lp , F i­ lib e li H â fız A k m e d P a şa ( E d e b iy a t fa k ü lte si m e'zû n îyet te zi, 1946— 47, nr. 398; te rk ib i b ir d eğeri olm ayan bu eserd e b âzı a rşiv v e■sikaların dan istifâ d e edilm iş ise de, bn v esi­ k a la r da aynen kayd edilm em iştir ). _( O r h a n F . K ö p r ü l ü .) HÂFIZ E B R Ü . H A F İZ -İ A B R U ( 7 — 1430 ), iranlı c o ğ r a f y a e ı v e t a r i h ç i . A s ıl adı Ş ih â b a l-D in ‘A b d A lla h b. L u tf A lla h b. ‘ A b d a l-R a şid a l-H a vâ fi ( ‘ A b d a l-R a zzâ k S am ark an d i 'n in y an lış ifâdesin e istin âd eden A v r u p a k a ta lo g la rın d a g ö sterild iğ i gib i, N u r a l-D in L u tf A lla h b. ‘A b d A llâ h a l-H a ra v i d e ğ i l) idi. ‘A b d a l-R a zzâ k 'a gö re , H e ra t 'ta do ğm u ş v e H em edan 'd a ta h s il etm iştir. K en d i e ser­ lerinden y a ln ız şunları öğren iyo ru z ki, H â ­ fiz-i A b r u



şa tra n ç ta üstadm ış, T im u r 'un a sra-



y ın d a bulunm uş v e bu hüküm dar ile şa h sî m ünâsebetleri varm ış. B u sayede T im u r 'un son h arp leri ile v e fa tın a ve b elki Ş âh ru h 'un son h a rp lerin e d â ir de b iz za t görüp, şah idi olduğu şe y le ri yazab ilm iştir. H â fiz-i A b r u , 817 ( 1414/ 1 4 1 5 ) 'd e Ş â h ru h tarafın dan , o hüküm darın eline g eçen ( B a lh i-İşta h ri 'nin bir nüshası ol­ m ası p e k m u h tem el) arapça b ir yazm asın ı esâs tu ta ra k , mücmel b ir c o ğ ra fy a k ita b ı yazm ağ a m e’mûr edildi. B u su retle y a zıla n ve h iç bir yerin de a d ı gösterilm em iş olan k ita p , ik i cilde a yrılm ıştır. B irin ci cild c o ğ ra fy a y a â it b ir medhâlden b a şk a ( um um iyetle ga rp tan şa rk a d o ğ­ ru ) M ag rib ’ten K irm an 'a k a d a r m u h telif mem­ leketlerin târiflerin i ih tiv a e d e r ; son iki b a ­ bında, c o ğ ra fî ta sv irle rd en sonra, b a h si g eçen m em leketlerin, m üellifin y a şa d ığ ı zam ana k a ­ dar, s iy â s î ta rih lerin e d â ir toplanan m alûm at da n akledilm iştir. M üellif eserinin ikin ci cildin ­ d e H orasan v e M âv erâü n n eh r'in ta rih ve co ğ ­ ra fya sın ı d ah a m u fassal yazm ak istem iştir ( y a l­ n ız H o rasan 'd an bah seden b âb birin ci cildin tam am ından daha h a c im lid ir) ; lâkin bu cildin tam bir n üshası henüz bulunam am ıştır ( O x fo rd , B odleiana, C o d ex F ra ser 1 55, M âverâü n neh r c o ğ ­ r a fy a sı ile sona e r e r ; ta rih kısm ı e k s ik t ir ) ; d iğer yazm a nüshalar ise, y a ln ız H orasan a ta allu k eden k ısm ı ih tiv a etm ektedir. K o zm o g ra fy a y a d â ir m ed h al 820 ( I4 17 ) 'd e y a z ılm ıştır. B irin ci c ilt 822 ( 141*9 ) 'de tam am olm uş ve ikin ci cild d e



fiz-i A b r ü ’nun 820 ( 14 17 ) 'd e cih an tarih inin en mühim v u k u âtın ı b ir k ita p içind e to plam ası icâp etm iştir. B u İşi k o la y ta ra fın d a n tutm ak için, fa rsça T a b a r i tarih in i, R a şid a l-D in 'in C a m i' a l-ta v a rîfj 'inin b ü yük bir kısm ını v e N izâm al-D in a l-Ş â m i 'nin Z afa r-n â m a 'sini har­ fi harfin e k o p y e e ttir d i; b izza t Ç â f iz - i A b r ü ise, yaln ız, ken d i eseri o lara k , C â m i a l-ia v â r ih (703 = 1304 'ten T im u r 'un cülusuna k a d a r) 'in : v e Z a fa r-n â m a (806— 819 = 1403— 1416 y ılla rı v e k a y ii) 'nin d evam ların ı y a zd ı. Bunun tam bir n ü sh a sı İstanbul ( D am ad İbrahim P aşa, kü tüp., nr. 919 ) 'd a m ahfuzdur. 826 ( 1423 ) 'da, H â fiz-i A b r ü , em îr B aysu n gu r [ b. bk.] ‘ için, d ö rt c ild lik bir cihan ta rih i yazm ağ a b a ş la d ı; ilk ik i cild ( islâm dan e vv elk i zam anlar ta rih i, P e y ­ gam b erin v e h a lifelerin t a r i h i ) ile dördüncü cild in ik in ci k ısm ı ( 8 3 0 = 14 2 7 'y e k a d a r Ş â h ­ ruh ta rih i ) zam anım ıza k a d a r k a lm ış t ır ; eser rin en m ühim k ısm ı old u ğu m u hakkak olan sonuncu kısım , son derece m ühm el su re tte y a zılm ış b ir yazm a hâlinde m evcu ttu r ( B odle­ iana, E llio t, 4 2 2 ) ; eserin k a yb o la n kısım ­ larından en çok ik tib a sla r n akletm iş olan zâ t ‘A b d a l-R a z z â k [b. bk.] 'tır . Son zam an İran m uharrirlerinden M uham med H aşan H ân Z u bd a t a l-ta v â rih 'in tam b ir n üshasın a m âlik olduğunu idd ia etm iştir. L âkin bu nüshanın bir d a h a bahsi işitilm em iştir. H â fiz-i A b r ü , 828 ( 1424/1425 ) 'de, Ş âh ru h 'un emri ile, C a m i‘ a ltavârih 'in yeni bir n ü sh asın ı n e ş r e tt i; bu ese­ rin o zam anlar kayb olm u ş sayılan



kısm ı y e ri­



ne, Z u b d a t a l-ta v â rih 'in birinci k ısm ı konul­ du. Y a zm a k ta olduğu cihan ta rih i, H â fiz-i A b ­ rü 'n u n 3 şev va l 833 ( 2 5 h a ziran 1 4 3 0 ) 't e v e ­ fa tı ü zerin e, in k ıta a u ğra d ı. H â fiz-i A b r u , iltik a tç ı sıfa tı ile, eserlerin de, o zam andan beri k ayb olm u ş bulunan k ita p lard a n , p e k çok mâIum at to p la m ış t ır ;



eserin in



kendi



zam anının



v ek a y ii ve a h v â li ile a lâk a lı kısım ları ise, doğru d an -d o ğru ya m ü şâhedeye m üsten it olm aları h aseb i ile, birin ci d ereced e k ıy m etli bir kayn ak teşkil eder. K rş. W . B arth o ld , H â fiz - i A b r ü i ego so çin en iy a ( a l-M u z a ff ariya, P e te rsb u rg , 1897, s. 1. v.d.) ; k rş. b ir de Z a p is k i vost. oid . arh. obşç., X V III, 0138 v.d . ( W . B a r t h o l d .)



H Â F I Z R A H M E T H A N . H A F İZ R A H M A T H A N (17 0 8 — 1 7 7 4 ). X V II. asrın so n ları ile X V III. asrın başların d a G a n j vadisin deki münbit m em leketlere bir çok e fg an kolon ileri yer­ leştiler. A v r a n g z ib 'in v e fa tın ı ve hususiyle N âd ir Ş â h ’ ın istilâsın ı takibed en k a rg a şa lık devrin de bu kolonilerin ş e c î v e ta şk ın h alkı, kendi k a b île reislerinin id â resi a ltın d a olm ak



te ’lif ta rih i, yukarıkin in ertesi sen e olm ak üzere, üzere, y a v a ş-y a v a ş bir takım d e v letler te 'sis g ö sterilm iştir. A y n ı hüküm darın em ri ile, H â- | ettile r. B unlara um um iyetle R o h illa { daha doğ­



fr  F IZ R A H M E T FİAtö.



rusu R ö h e lâ ) adı v e rilird i; R ö h elâ, g a rb i Pancâb dilinde, „a rıza lı y e r“ m ânasında, röh k e ­ lim esinden miigtak bir s ıfa t olup, y ü k s e k arâzi sa k in leri ( „d a ğ lıla r“ ) dem ektir. G an j n ehri ile H im a la ya d ağları arasın d aki başlıca B irleşik eyâletlerin B a re illy bölgesin i ih tiv a eden ülke R ö h ilk h an d adın ı alm ıştı. L â k in bu y e n i g e le n ­ ler o arâzinin hudutlarından ö telere k a d a r y a ­ yılm ışlard ı. R eisleri arasın da, h a ssa ten , ü ç âile tem ayüz etm iştir. A ö n la ve B a re illy 'de — B a ­ r e ç 'le r , F a r r u h â b â d 'd a — B a n g a ş 'le r ve B icn ör 'd a — N a cib H ân a ilesi ki, bunların B areç '1er ile k a ra b e ti vard ı. B unlardan b elki en ehem m i­ y e tlisi H â fiz R ahm at Hân B areç olm uştur ki, B areç 'lerden Ş âh ‘A la m 'in oğludur. B abasın ın m ensup olduğu âile, aslen Ş ö râ v a k (şim d i B ri­ ta n ya B elû cista n ı 'na d â h ild ir) 'ta n g e le re k , ilkin S in d ( İn d ü s ) üzerinde Ç a ç H azara 'y e ve so n ­ ra da H in d istan 'a yerleşm iştir. Ş â h 'A la m 'in D â’ üd ism inde b ir k ö lesi ( b azıların a göre, o ğ ­ la ) K a te h r ( son raları R ü h ilk h an d ad ın ı alm ış­ t ı r ) ü lkesind e y ü k s e k b ir m evki ka zan m ıştı. B una o ğ lu ( v ey a e v lâ t lığ ı) 'A li M uham med h a le f oldu ki, um um iyetle zann edild iğin e göre, aslen ( d o ğ u şu n d a ) b ir hindü C â t idi. Şâh 'A la m , D â ü d ’u takıp ederek, yeni m em lekete g e ld i v e R a h m at H ân 1120 (17 0 8 ) ’d e orada doğd u. D ö r t sene son ra, g â lib â F arru h siy ar ’ in sa lta n atı b aşların d a, Ş â h ‘ A ta m , D â ’üd ’ un ta h r ik i ile, öldürüldü. Ç o k geçm ed en , b iz za t D â'üd da k a tled ild i. ‘A l i M uham m ed, yeni d ev­ letin g e lişm e si için, çalışm akta devam e tti v e is­ yan eden B ârh â se y y id le ri aleyh ine 1150 ( 1737 ) ’de C a n sa th m uhasarasın daki hizm etlerine k a r­ şılık olarak , n avvâ b unvanını aldı. Bunun ü ze ­ rine R ahm at H ân kend isin e iltih a k ederek, dirâ y e t ve c e s â re t ile, b ilh assa, N âd ir Ş â h ’ m istilâsın dan sonra, ‘A li M uham med ’in ülkesinin gen işlem esin de büyük ya ra rlık gö sterd i. ‘A l i



med, R ahm at H ân ’1 o ğulların a h â fiz yân i v a s î ve am cazadesi D u n d i H ân ’1 ordu ya kum andan nasbedip, d iğ e r hısım ların a da b aşka m ühim m ev­ k ile r te v cih e ttik te n so n ra, v e fa t e tti. B üyük o ğ u lla rı ‘A b d A lla h ile F a y z A llâ h , A h m ed Ş â h D u rrâ n i ’nin yan ın da, reh in e b u lu n u y o rla rd ı; d iğerleri ise, henüz re ş îd olm ad ıkların d an , H afi? R a h m at H ân fi'le n hükü m dar v a ziy e tin e g e ç ­ m işti v e bütün öm rünce öyle k a ld ı. ‘A l i Muham­ med ailesinin s a lta n a t id d iaların ı an cak lafzan teslim e tti. R ö h illa d ev letlerin i kend i ih tira s ­ ların ın önünde e n g el te lâ k k i eden S a fd a r C a n g te k ra r h a rp a çm a k ta gecikm edi. H â fiz R ahm at Hân 'a k a rşı b iz z a t y a p tığ ı ta a rru zd a m u va ffa k olam ayın ca, B a n g a ş ailesinden Farru hâbâd nevvâbı IÇâ’im H â n ’ 1, K a te h r şü ba ’sin i m ü kâfat o lara k verm ek v a a d i ile, R ahm at H ân üzerine hücûm a ikn a e tti. F a k a t K â ’im H ân , B ad â ’ün 'd a m ağlûp ve m aktul düştü ve ülkesinin G an j nehrinin şim alin d eki k ısım ların ı H â fiz R a h m at H ân kendi m ülküne ilh a k e tti. S a fd a r C a n g , h iç b ir a h lâ k î tered d ü d e k a p ılm ak sızm , hemen esk i m ü ttefikin in a ilesin i so y m a ğ a k o y u ld u ; B a n g a ş P a th â n ile sık ı itt ifa k hâlinde bulun­ m akta olan R ö h illa reisleri, bu h âlden m uğber o lara k , h arb e k a rıştıla r . H â fiz R a h m at H ân ilkin bu h a rb e iş tira k etm ek is te m e m işti; lâkin ‘A l i M uham m ed 'in oğlu S a ‘d A llâ h kum anda­ sın d ak i b ir k u v v e t hezim ete u ğ ra y ın ca , o da harbe girm e ğe k a ra r v erdi. K u v v e tli M arâth a or­ dusu ile Câ$ '1a r S a fd a r C a n g 'in yan ın da i d i ; ik i P a th ân devletinin ordu ları bütün b u k u v v etlere k a rşı dayan am adılar. H â fiz R ah m at H ân, A ö n la ile M u r â d â b a d 'ı k a y b e tti v e H im a la ya e te k le ­ rinde T e r a y ’da L â ld h a n g ’e çekilm eğ e m ecbur oldu. Lâkın A h m ed Ş â h D urrâni ’nin ilerilem esi 116 6 ( 1732 ) 'd a v e ziri su lh akd in e m ecbûr etti. H â fiz R ah m et H ân, A v a d h hüküm darı sıfa tı İle, ona zic y e verm eğe ve M arâth a 'la ra 50 îek ( S m ily o n ) verm eğe râ zı oldu. A h m ed Ş âh ,



M uham m ed 'in o sıralard a im p aratorlu k d â h i­ linde n ufuzu en y ü k se k m erteb eye çıkm ış olan A v a d h n evvâbı S a fd a r C a n g ile a rası çab uk



‘A l i M ujjammed ’in kend i nezdin de bulunan o ğulların ın hukukunun tan ınm ası ve ülkenin



a çıld ı ve I I JS ( I 7 ' i b ) ' t e m ağlûp ve e sir ed i­ lerek, D e h li ’y e götü rü ldü. L â k in R ahm at H ân,



araların d a taksim edilm esi için, İsrar e t t i; fa ­ k a t bu itilâ fla ra uzun zam an riâ y e t edilm edi,



p a y ita h tta a sk e r bulunm adığı bir anda, bütün k u v v e tle r i ile ilerileyerek, cesû r bir ham le ile, D e h li Önüne v ard ı v e y aln ız ‘ A li M uham m ed 'i e sa re tte n k u rta rm a k la k a lm ay a ra k , ken d isin i de S irh in d valiliğ in e tâyin e ttird i ve bu su retle



H â fiz R ajjm at H ân h âkim iyetin i P ilib h it ( buna H â fizâ b â d adını v e r d i) şeh rin e de teşm il e tti ve B areilly ile b irlikte, bu şeh ir kend isin in b a şlıca p a y ita h tla rı oldu. U ğ r a d ığ ı m ağlû biyet



e rte si y ıl, A h m ed Ş â h D u rrân i H in d istan 'ı istilâ e ttiğ i v a k it, ka yb e tm iş olduğu arazisin i g e ri alab ilm esi mümkün oldu. A h m ed Ş a h 116 1 ( *748 ) ’de, im p arator s ıfa tı ile, D e h li ta h tın a cü lû s ed in ce, ‘A l i Muham med, S a fd a r C a n g ile su lh a k d e tti ve R ahm at H ân da bütün g a y re ti ile ç a lışa ra k , S a fd a r C a n g 'i d e v le t v ezirliği m akam ına çıkard ı. O sene içinde ‘A l i M uham­



lerden sonra, ç a r-ça b u k eskisin d en d a h a ku v­ v etli bir h âle g e ld i. V e z ir lik m an sıb ını k a y b e t­ m iş olan hasm ı S a fd a r C a n g A v a d h 'd a k i mem âlikin e çekilm işti v e 116 7 ( 1 7 5 4 ) ' de orada öldü. O ğ lu Ş u câ' a l-D av la b ir ara H â fiz R ah­ m at H ân ’ın m ü ttefik i oldu v e h e r ik is i, b irle­ şik k u v v e tle ri ile, yeni v ezir G â z i a l-D in ta ra ­ fından, B icn ör ’da, ku d retli P a th â n hüküm darı N a cib a l-D a v la üzerine



sa ld ırm a ğa ta h rik edi­



İH A F I Z R A İ - Î M E f M A N



len M arâth a ordusuna k a rşı du rd ular. İm para­ to r ‘A la m g îr II. ’in G a z i a l-D in ta ra fın d a n öl­ dürülm esi üzerine, D u rrâ n i hüküm darı te k ra r H in distan ’a girerek , bütün m üslüman hüküm ­ d arları, M arâth a ’ların g ittik ç e a rta n k u d re tle ­ rin e k a rşı, birleşm eğe d a v e t e tti. H â fiz R ahm at H an, b ü yük bir k u v v e tle , bu d a v e te ic lb e t e t t i; oğlu ‘în âyat Han ile am cazadesi D ündi H ân P a n ip a t m u harebesine iştira k e ttile r ( 1 1 74 = 17 6 0 ). B una m ü k âfat o lara k, D urrâni hüküm ­ d a rı D o â b ’da E tâ v a ülkesini H â fiz R ahm at H ân ’a v e r d i ; lâ k in henüz M arâtha 'la rın elinde bulunan bu ü lk ey e sâ h ip o lm ak için, H â fiz R ahm at H ân o ra y ı b iz za t feth e tm e ğ e m ecbur k ald ı. - Farru hâbâd 'ın B an ga ş reislerin e k a rşı A v a d h ta arru zları, ç o k geçm eden, te k ra r b a ş­ la d ı ve. bu te şeb b ü ste şim di v e z ir bulunan N acib al-D avla, Şuoâ‘ a l-D av la ile ittifa k e t t i ; lâ kin H â fiz R ahm at Hân F arru hâbâd ta ra fın ı tu ta ra k , teşeb b ü sü a k am e te u ğ ra ttı. F a k a t er­ tesi y ıl b iz z a t k e n d isi Ş u câ ‘ ve b en gâlli K â sim H ân ile, in gilizlere k a rşı ittifa k e t t i ; P a tn a 'y a yap ılan ta a rru za v e B u za r ( B a k s a r ) harbine onlar ile b irlik te girdi. A v a d h n evvâ b ı m ağlûp olunca, B a re illy ’de H â fiz R a h m at H ân 'a iltic a e t t i ; K ö râ 'd a ik in ci d e fa . m ağlûp olunca da, in g ilizle r ile sn lh a k d e t t i; lâkin H â­



H Â F IZ Â B A Ö .



-J ö



için lâzım olan k u d re ti ib r a z a en ç o k m ü stait y e g â n e d e v le t idi. B n m aksadın t e ’m ini için, H â fiz R a h m at H ân, n evvâba, M arâth a 'la r a ley ­ hin d e ku llan ılm a k ü zere, 40 le k ( 4 m ily o n ) ru p ya v erm eği ta a h h ü t e tti. Bu ittifa k İngiliz gen eralin in huzurunda y a p ıld ı ve m ü ttefiklerin m ü şterek g a y re tle ri ile, M arâth a ’la r g e ri p ü s­ kü rtü ldü . L âkin H â fiz R ah m at H ân ta a h h ü t e ttiğ i m eblağı verm eyin ce, arad a çıkan ih tilâ f çarp ışm aya m üncer oldu, in g ilizle r h a rp te A v a d h ordusuna yardım ettile r. RöhiIIa 'lardan bâzıIarı reislerinin bu h a rek etin i ta k b ih e t tile r ; h u su siyle 'A l i M uham med 'in oğlu F a y z A llâ h Hân ile D ü n d i H ân 'ın o ğ u lla n harb e karışm a­ dılar. A v a d h ordusu ile B ritan ya k u vv etleri, M arâth a ’Jarı E tâ v a ’den çık a rd ık ta n sonra, R6h ilk h a n d '1 istilâ e tti. H â fiz R ahm at H ân bunlar ile M irân p ü r K a tr â 'd a k a rşıla ş tı, lâkin m uha­ reb ed e m ağlûp oldu v e m aktul düştü ( 1 1 8 8 = 1 7 7 4) . Ü lk e si, R âm p ü r h âriç olarak, A v a d h 'a ilh a k edildi. R âm pü r Fay£ A llâ h H ân 'a v eril­ di ki, bu y e r son zam anlara k a d a r onun a h ­ fa d ı tarafın d an id â re ed ilm iştir E y â le tin baştan -b aşa ta h rip e d ild iğ i h a k k ın ­ da, o zam anlar umûm î vâli W arre n H a stin g s 'in m u halifleri tarafın d an o rta y a a tıla n riv a ­ y e tle r tam am en a s ıls ız d ır ; hüküm etin değişm e­ sind en h a lk k ü tle leri m ü teessir o lm a d ı; H â fiz



fiz R a h m at Hân 'a ilişilm e d iği için, M arâth a te h lik esin in devam etm esine rağm en, b ir k a ç sen e d a h a sa lta n a t sürdü. M em leketi iy i idâre



R ahm at H ân ’ın o ğ lu M u sta 'ca b H ân da, G a listâ n -i R a h m a t 'in de bu k a b il ith am ları te 'y it



etti ve h a ssa ten tr a n sit rüsumunu ilg a etm iş olm ası sita y işle ta k d ir olundu. Bununla beraber



e d er b ir şe y yo k tu r. B ütün bu m eseleler, S tra c h e y ta ra fın d a n , e tra flıca te tk ik edilm iştir.



v a ziy e ti k a r a r s ız d ı; zîrâ o d evirde hiç bir muâh ed eya v e ittifa k a gü ven ilem ezdî. 1184 ( 1 7 7 1 ) 'te H â fiz R a h m at H â n ’a ve Farruhâbâd d ev­ letin e ta arru z için, N a c ib a l-D av la M arâtha ’lar ile b irleşti ve bu v a ziy e t karşısın da H â fiz



B i b l i y o g r a f y a \ M usta'cab H ân, G u listâ n -i R ah m at ( t r c . C . E lliot., L i f e o f H â fiz



R a h m at H ân son zam anlarda za p te tm iş olduğu E tâ v a 'y i m uhafaza etm eğe m u va ffa k olam adı. O sırad a oğlu ‘în â y a t H ân kendisine karşı is ­ yan e t t i ; fa k a t ço k geçm eden, öldü. A m cazad e si D ündi H ân 'm v e fa tı R ahm at H ân için, a ğ ır bir darbe o ld u ; N a cib al-D av la ’nin v efatı ise, işleri büs-bütün b o z d u ; çünkü bunun oğlu Z â b îfa H ân, ken d i n efsin i k u rta rm a k için, çok k u v v e tli bulunan M arâth a ’ların ta ra ­ fın a g e ç ti. Bundan sonra cereyan eden v e k a y ii anlam ak için M arâth a ku dretin in ilka etm ekte bulunduğu umûmi korku ve d e h şe ti ta sa v v u r etm ek ge re k tir. İngiliz şa rk î H in distan şirketi, şim alî H indistan ’in kam ilen bu kavm in h â k i­ m iyeti altın a geçm esine mâni olm ak için, onla­ rın sonu gelm ez akın ların a karşı k o y a ca k bir m üslüm an d evleti te ’sis etm eği en m uvafık te d b îr a d d e tti. D e h li d e v leti bunu ya p a m a y a ­ c a k h âle dü şm üştü ; n evvâb Ş u câ a l-D a v la 'n in id â resi a ltın d a



A vadh



devleti



o v a zifey i ifâ



R a h m a t H ân , O . I. F., London, 1831 ) ; S a 'â dat Y â r Hân, G u l-i R ahm at ( trc, için bk. E llio t ve D ow son, H is t, o f Ind ia, London, 1877, V I II ) ; F rancklin , R eig n o f S h a h A u lu m ( London, 1798 ) ; M ill v e W ilson, H ist, o f In d ia (L o n d o n , 18 5 8 ), 5. ta b ., I ll; K eene, F a ll o f th e M ogul E m p ire (L on d on , 1 8 8 7 ) ; N evili, G a zetteer o f B a r e illy ( A lla h a b a d , 1911 ) ; Im p eria l G a zetteer o f In d ia ( Kal kü te, 1908 ; P rovin cial S eries, U n ited Provin ­ ces and O udh., I ) ; S tra ch e y , H a stin g s an d th e R o k illa W ar ( O x fo rd , 1892 ) ; H am ilton, H is to r y o f th e R o h illa A fg h a n s ( London, 1787 L ( M ._ L o n g w o r t h D am es.) H Â F IZ Â B Â D . H A F İZ A B A D , Pencâb 'in G u crâ n v âla b ölgesin d e 32° 4 ' şimâl a rzı ve 730 41 şa rk tü lün d e kâin bir ş e h i r . E kb er ’in tev eccü h ve m uhabbetini kazan m ış olan H â fiz ta ra fın d a n te ’sis edilm iştir. A ’ in -i A k b a r i 'de b ir m ahal ’ in idâre m erkezi olarak zikredilir. E skiden H â fizâ b â d ta h sil 'i tam am iyle G u c ­ râ n vâ la b ö lg e si içinde i d i ; şimdi ise, bir kısm ı C h a n g bölgesin d ed ir. K u ra k yerleri şimdi Ç i-



k  F IZ  B  D n â b 'd a n a yrılan kanal ile s u la n ır ! bu nehrin b oyunca u zayan sulak ve m ünbit bir m ıntaka d a vard ır. B i b l i y o g r a f y a : A ‘ in -i A k b a r i (trc . Blochm ann ), K a lk ü te , 18 73 ; zettee r o f ln d ia , XIII. _



_



İm p eria l



G a­



( M . L o n g w o r t h D a m e s .)



H VA F Î H A N . [ Bk. HÂFÎ HAN.] H Â F Î H A N . H VA F İ H A N ( i 6 6 4 ? - i 7 3 3 ? ), M uham m ed H âşIm N1?âm a l - M u l k I , m üv e r r i h olup, H v âfi H ân unvanı kendisine M uham med Ş â h ta ra fın d a n verilm iştir. Bu un­ v an ailesin in, ş a r k î İran 'd a b ir m ın ta ka olup, o rad a d oğan m ühim ş a h siy e tle r ile m eşhûr olan H vûf ile m ünâsebetinden ileri gelir. D o ­ ğu m y e ri ve ta rih i belli d e ğ ild ir. L â kin H in­ d is ta n 'd a d oğm u ş olm ası ihtim âl dâhilindedir ve ta rih in d e bir fık ra ( I , 7 3 9 ) 1 6 6 4 'e doğru d oğm u ş olm ası lâzım g e ld iğ in i g ö sterm ek ted ir. Bu fık rad an Ş â h C ih a n 'ın v eziri S a 'd A lla h ’ın ölüm ünden 74 sen e so n ra kendisinin rü şd ç a ğ m a ( 1 4 ? ) ilâveten 52 y aşın d a olduğu anlaşıl­ m aktadır. B a şk a b ir tâ b ir ile, 1728 ( 1 0 6 6 + 7 4 = 1 1 4 0 ) 'd e, İslâm takvim ine gö re, 70 yaşın da idi B ab a sı H vâ ca M ir, Ş â h C ih an 'ın en k ü çü k o ğ lu M urâd B ah ş 'm şa h sî hizm etinde bu­ lunm akta idi. F lvâca M ir, S am ö ga rh m u ha­ rebesind e a ğ ır yarala n m ıştır. M uhtem el olarak, B ernier 'nin ark ad aşı D ânişm and g ib i, h a y a ta tü cc a r v e y a m e'm ur o la ra k b aşlam ış ve 1693/ 1694 ’te B om b ay 'a bu iki s ıfa tta n biri ile g i­ dip, orad a bir İngiliz m e’m ûr ile k a rşıla şm ıştır (Iİ, 424 ve Eliiot-Dovvson, VII, 350 ). B ah âd u r Ş a h A v r a n g z ib ve M uljammed Ş a h devirlerin ­ de D ak h an ve G u c a râ t 'ta hizm etinde bulunm uş ve uzun m ü dd et S u r a t 't a kalm ıştır. K e z a C i­ h a n g ir 'e k a rşı m üdafaa e ttiğ i A h m ed âb âd ile S iv c i d iyarın da R a h u ri 'de yaşam ıştır. B ah âd ur Ş â h 'ın saltan atın ın b aşlan gıcın d a Ç a m p â n ir ’de vâli bulunm akta idi ( I , 77 ). M uhtem el ola­ rak, H uydn râbâd 'da A ş a f C â h N izâm al-M ulk ( N izâm a l-M ulki lekab ı kendisine bundan do­ la yı verilm iştir ) 'Ün hizm etinde iken, 1732/1733 'e do ğru ölm üştür. M a 'a şir al-um ara m üellifi ( kend isi gibi, H ay d arâb âd 'da me’mûr bulunan ) Ş âh N a v a z 'ın samim î do stu idi ( k rş. nşr. B ib U oiheca In d ica ve H vâ fi H ân, II, 678 ). H vâ fi H ân, T im ur sülâlesinin H in d istan



ko­



luna dâir, M untakab al-lubâb unvanlı bir tarih yazm ıştır. Bu eser, üslûbu, m u n akkah iyeti ve b îta ra flığ ı d o layısı ile, b ilh a ssa şa rk lılarca , pek beğenilen bir e s e r d ir ; lâkin ga rp zevkin e gö re p ek tu m tu raklı bir ifâdesi vard ır. B ununla be­



H Â F I H a M. ve m oğu llarm m enşe'Ieri v .b . h a k k ın d a b ilg i verd ikten sonra, B abu r ’un ecd ad ı T im ur, 3. oğlu M iran Ş â h ve bunun a h fa d ı h akkın d a kısa h â l tercüm eleri verm ekted ir. Bundan son­ ra A g r a ve D e h li hüküm darları g e lm ek ted ir. Bu ta rih üzerinde old u kça ta fs ilâ tla durduğu B abu r ile b a şlam a k ta ve M uham med Ş â h 'ın 14 yaşın a g e ld iğ i zam ana k a d a r devam etm ekte­ dir. B abu r H in d is ta n 'ı 1526 'd a za p te tm işti ve M uham med Ş â h Tn 14. y a şı 1 7 3 2 ’ye te sad ü f etm ekted ir. B ö y le ce bu ta rih 200 se n e yi aşan b ir zam ana şâm ildir. S on 10 sene h a yli m uh­ ta sa r b ir şekild e an latılm ıştır. Bu eserin en mühim k ısım ları, h a k la rın d a m üellifin de bü­ yü k b ir h a y ra n lık b e sled iğ i Ş â h C ih â n ile A v ­ ra n g zib 'e â it olan larıd ır. Bu e ser B ib lio th eca In d ica 'd a, ik i c ild o lara k, neşredilm iştir. L â kin b ü n eşr tam am d e ğ ild ir ; zirâ birin ci k ısım v ey a birinci cild n oksan dır. V â k ıa bu k ısım p e k nâ­ dird ir ve b e lk i d e tam âm en m u h a fa za edile­ m em iştir. B ritish M useum 'd a y a ln ız b ir p a rça sı vard ır. M ü ellif m atbû n üshanın b irin ci cildin de ( s. 49 ) o kısm a m üracaatı ta v s iy e etm ekted ir. H vâ fi H â n H in d istan 'ın k ü çü k m üslüm an hü­ kü m dar hân edan ları h a k k ın d a da bir tarih y a z ­ m ıştır. L âkin Indica O ffic e kü tü p h an esin d e ( E th e , Çatal.', nr. 407 ) b ir y azm a m u hafaza edil­ m iş kü çü k bir p a rça sı m üstesna, tam am en k a y ­ bolm uştur. Bu sâ d ece F iriş ta 'nin b ir te lh isin ­ den ib a re t olduğundan, p e k ehem m iyeti hâiz d e ğ ild ir. H v â fi H ân tarih in in câzip ta ra fı, istid rad ka b ilin d en sö zle ri ile e k se riy e tle ken d i m üşa­ hedelerin i ve ba b a sı İle ka rd eşin d en a ld ığı m âlûm atı h ik â y e ed iş ta rzın d a d ır. K en d isi ol­ du kça m u taassıp bir m üslüm an olup, Ş â h C i­ hân ile A v r a n g z ib 'e k a rşı p ek ta ra fg irâ n e ha re k e t etm ektedir. B öylece k ü çü k ka rd eşi Mu­ râd B ah ş ’1 h iyân etkârân e bir su re tte te v k if ve idam e ttiren A v r a n g z ib ’in bu h a reketin i meskû t geçm ektedir. T e v k if, âmme m enfaatine u y ­ gun olm akla beraber, m âhirâne bir m anevra şeklin de gö sterilm e k te d ir. A ç ık ç a an laşılıyo r ki, m üellif de bundan d o layı u tan ç duym aktadır. Z irâ ta fs ilâ t verm ekten sa k ın m a k ta d ır. M urâd B a h ş 'ın kaçm ak te şeb b ü sü ile m uhakem esini ve idam ım b abasın d an d in led iğ i g ib i a n la tır­ ken A v r a n g z ib 'in m es’û liy etin i a çık ç a g ö s ­ term ekte ve b abasın ın ölümünden do layı, Mu­ r â d ’ 1 tâ k ip te n istin k â f eden adam ı m ü kâfat­ lan d ırarak, g ö s te r d iğ i â lice n ap lık tan d o lay ı medhetm ektedir. Ş â h C ih â n ’ın H u srav ile ta h ­



raber, H in distan ’ın m ah allî tarih lerin in , belki B a d â ’ üni ’nin eseri m üstesna, en d ik k a te d e ğ e ­



tı e tra fın d ak i rakiplerin e k a rşı h areketin d en p ek k ısa c a b ah se tm e k te ve se fa h a tleri hakkın ­ da hiç b ir ş e y söylem em ektedir. Bununla berâ-



ridir ve çoktan beri tercüm e icâp ederdi. T u rk b. Y â fiş ile



ber A b u '1-F a zl 'dan d ah a d ü rü st davran m ak­ tadır. Ş ir Ş â h ile C ih â n g ir h a kkın d a sö yle-



edilm iş olm ası b a şlay ıp , ta ta r



A N SİK L O PE D İD E K U L L A N IL A N T R A N S K R İP S İY O N ALFABESİ A



J



J



*



ş



A uT



A



T



K



û



T



O



B



K



J



T



J.



L



J



u



> \



M



r



D



N



j



V



J



F



N



â *



Y



ci



G



O



Z



j



C Ç



£



u



.



j'



O



j'



Z



A



P



o*



?



Ji



H



C



R



j



z



i



H



c



S



•J*



C



i



\



Ş



(J-



3



ş



wi>



Ğ



t



H



i



/■



t •



i



HAFİ HAN — H A fSÂ . dikleri p e k doğrudu r y e bu sonuncu vesile ite, N u r C ih an h akkın da çok d ik k a te d e ğe r bir hi­ k â y e si vardır. Bn h ikâ yeyi 1695— 1696’da, çocuk­ luğun da S u r a t ’te N u r C ih a n ’in b a b a sın a tran ’dan E fga n ista n 'a v e H in distan ’a k a d a r re fa k a t eden bir ih tiyardan duyduğunu, sö ylem ekted ir. Bununla beraber H vâ fi H ân d a , T a c itu s g ib i, hüküm darlar ile bunların m uharebeleri üzerin ­ de lüzûm undan fa zla durur görünm ekle b era­ ber, d a h a şâyân-ı d ik k a t olan h a s ta lık s a lg ın ­ ların ı k ıtlık la rı ve d a h ilî idare m evzuların ı da ihm âl etm em ektedir. B i b l i y o g r a f y a : E llio t ve D ow son, H isto r y o f India, V II ( D ow son ta ra fın d a n H v âfi H ân 'ın İkinci cildinden yap ılan çok gen iş bir hulâsayı m u h te v id ir) ; L ees, M a­ teria ls fo r the H isto ry o f Ind ia ( H ertford , 18 6 8 ), s. 57 v .d d .— H â fî H a n ’ın eserleri h ak kın d a bk. b ir de C . A . S to rey, P ersia n L ita r a tu re . 460— 470.



( London,



H A F İ F . [ B k . HAFÎF.] H A F İ F . H A F İF , a rap



1939 )> fa sc. 3, s. ( H. B e v e r id g e J aruzu



bal irlerin d .n



on birin cisi olup, 3 ‘ aruz ve S zarb ’ 1 m uhtevidir. I. f a ilâ tun m u s t a f ila n f a i lâ t u n f â ’ ilâtun m u s t a f ila n fa i lâ t u n f a i l â t u n m u s ta filu n fa i lâ t u n f a i lâ t u n m u s t a f ilu n f a ilâ II. fa i lâ t u n m u s t a f ilun f a ilâ "



f a ilâ t a n III. f a i l â t u n f a ilâ t u n f â ilâtu n



it



y a c ıla n , gâlibâ, bu rayı bilm iyorlardı. B ir ara, H a -p ir-ti adında, elâm lı bir kavm in ism inden m üştak olan H a p ira k b ö lge si, şim diki H a fra k b ö lg e si ile b ir tutulm uş idi. H e r şeyden evvel, c o ğ ra fy a bakım ından, p ek a y k ırı olan bu fik ­ rin, V . S ch e il ta ra fın d a n H a-p ir-ti kelim esin ­ d ek i p ir işâretin in ta-tim d a ok u n ab ileceği ve elâm cada elâm lılara, H a p irti değil, H a ta m ti adı verilm esi lâzım g e ld iğ i is b a t olunduktan sonra, tu ta r y e ri k a lm a m ıştır; k rş. S c b e il, O L Z , ( T 905) V III, 203 v e 250 v .d .; D e le g . en P e r s e M em ., II, n. X C III v e X C V lI . ( 1 9 1 1 ) ; W eissb aeh , K e ilin sc h r. d. A ch a em , V ord. A s . B ib i. ( 1 9 1 1 ) , s. 14 3 ; Z D M G , L X V I I ( 1 9 1 3 ), 292 v .d .; N öldeke, G ru n d r. d. İran. P k il., II, 540. H a frak , sık -sık zikri g eçen ve şim diki adı H afr olan H ab r b ö lg e si ve ayn ı adı ta şıy a n şeh ir ile de bir değildir. B u bö lge, H â cci M irza S a y yid H aşan a l-Ş ir â z i tarafın d an te rtip edilm iş olan haritad a, S a rv istâ n ’ın cenubunda ve F asa ’nin garb ın d ad ır. A ra p ç a H a b r ve şim diki H a fr ism inden istid la l edilerek, bunun a sıl adının H ap r olduğu farzed ileb ilir. B inâen aleyh , etim o­ lo ji bakım ından, bu isim ile H a fra k arasında m ünâsebet bulunabilir. ( E. HERZFELD.) H A F S . H A F S B. SuLAYMÂN. [ B k . ABU SA­ LAMA.] H A F Ş A L - F A R D . [ B k . HAFSÜLFERD-] H A F Ş A . [ B k . H AFSA.] H A F S A . H A F Ş A , h a life 'O m a r ’in k ızı ve P e y g a m b e r i n z e v c e s i . İlkin k u re y ş î H u m ays b. H u zâ fa ile e v le n m iş; k o ca sı, çocuk



m u s t a f ilu n fâ ’ ilâ m u s t a f ilu n m u s ta f'ilu n ■ m u s ta f’ ilu n



■ f â ’ilâ tu n m u sta f’ il B ütün k a lıp la r ik in ci k ıs a hecelerini, e v v elk i k a lıb ın son sâkin harfi kalm ak şa rtı ile y a h u t onun .aksine, kayb ed erler. Z a rb o la ra k ku llan ı­ la n f â ’ilâ tu n k a lıb ı taş iş yolu ile, e k se riy a f a ’ lâ tu n ( = m a f ü la n ) şeklin e in tika l eder. H a ­ f if bah ri İran ve tü rk edebiyatın da, m ahbün -i m a l}zâ f ve aşlam şeklinde, bilh assa m esn eviler­ de ç o k ku llan ılır. Ş ek li şu d u r: fâ{ f a } ’ ilâtu n m a fâ ilu n f a ’ ilu n ( f a 'lız n ). S an â ’i ’nin Jja d ika ’sı v e N izam i 'nin H a f i p ı y k a r ’i ve n azireleri bu b ahirde nazm edilm iştir. G aze lle rd e nisbeten



bırakm adan, B adr m uharebesinden az sonra, M edine 'd e v e fa t etm işti. O sırad a H a fşa ’nin 20 y aşların d a olm ası icâp eder. 'O m ar ’in m üzahe­ re tin i te ’min etm ek isteyen P eyga m b er, Uhud „gü n ü n d en “ sonra, H a fşa ile evlendi. P eygam b er bir a ra lık H a fşa 'y ı boşam ış, lâkin sonradan dini fazile tle rin i, y â n i nam az k ılıp , oruç tu tm asını, ta k d ir e ttiğ i için, A lla h ta n gelen em ir üzerine, n ik âh ı yenilem iştir. H a fşa, ‘A ’işa ile aynı m ertebede olarak, P eygam b erin d iğ er ze v ­ celerinden m üm taz m evkide idi ve bütün nufuzunu „ü çlerin “ , yâni P eyga m b ere A b u B akr v e 'O m a r 'in h a lef olm asın a ça lışa n partinin,



a z ra stg e lin ir. ( M o h . B en C h e n e b .) H A F l Z . [ B k. KÂFIZ.]



m aksadı u ğrunda kullan m ıştı. D iğ e r zevceler gib i, H a y b a r gan im etlerin den o da h isse alm ış



H Â F İ Z Ü D D Î N . H A F İ ? a l -D İN , d i n i n k o ­ r u y u c u s u ; msl. a l-N a sa fi [ b. bk,] 'n in adında



ve P eygam b erin v efatın d an sonra, kendisine, d i v â n ’a kayd edilen ve takrib en 10.000 dirhem m ıkdarında olan, senelik bir ta h s isa t b ağlan ­



da gö rü ld ü ğü gib î, f a h r u n v a n ı d ı r . H Â F lZ Ü L M Ü L K . [ B k . h â f i z r a h m e t H A F R A K . [ B k . h a f r e k .] H A F R E K . H A F R A K , F ars



h a n .]



fa â liy e t h âlin de ey âle tin d e



b ir



b ö l g e olup, P u iva r-R ü d ile K u rr 'un birbirine k a r ış tığ ı ovada kâindir. Bu havalid en yaln ız H am d A lla h a l-M u sta vfi ( G . le S tra n g e, s. 66 v e 1 1 3 ) b a h s e d e r; d a h a e v v e lk i talâm Ansiklopedisi



m ıştır. Bununla berâber, H afşa, m ütem âdi bir



/



■ ;oğ raf-



bulunan ' A ’işa 'nin tam zıd dı



olm ak üzere, b abasın ın h a life liğ i zam anında bile, p e k m ü tevazı bir rol oyn am ıştır. A z ru h [ b. bk.] 'ta h ilâfet m eselesinin hakem e te v d ii v e s ile s i ile, I^lafşa nüfuzdan m ahrum b ir adam olan, ka rd eşi ‘A b d A lla h 'ı h ilâ fete nam zet-



6



HAFSA — HAFSILEft. ligin i k o y m ağ a te şv ik v e ikna etm iştir. H a fşa, ittifa k ile sö ylen d iğin e gö re , M arvân b. alH akaın 'in v a liliğ i esnasında h icretin 45. yılın ­ da, 60 y a şın d a iken, M edine ’de v e fa t etm iştir. P eygam b erd en çocu ğu olm am ıştır.



1242 ) ; Y a ğm u râ sen de cizy ey e b a ğla n d ı. M ar'n iler ile M iknâsa a h â lisi dah i a rtık T ra b lu s 'ta n S ep te ( C e u ta ) ve T an ca ’ya ve A k d e n iz 'den Z â b



B i b l i g o g r a f t / a ı İbn S a 'd , T aba kâ t ( nşr. S a c h a u ), III1, 285 v .d .; VIII, 56— 60 ; İbn H acar, tşaba, IV , 273 v .d .; H . Lamm ens, L e trlu m vira t A b a B a k r , 'O m a r et A b u 'O b aida ( M el. fa c u l, orien tale, Beyrut, III, 120, ayrı bas.) ; İbn H işam , S ir a ( nşr. W ü sten feld ), s»



tan ıd ılar. H ıristiy a n ların tehd idin e m ârûz k a ­ lan B ala n siy a ( V a le n cia ), M urcia, İşbiliye ( S e ­ villa ), X e re s v e T a r ifa T u n u s em îrinden im­ dad iste d ile r ve ona tâ b i oldular. 647 ( 1 2 4 9 )



321, 1001 ; H . L a m m e n s, F âtim a et les f i l le s d e M ahom et, s. 15, 23, 46, 56, 8 6 ; İbn Hanbal, M usnad , V I, 283— 288 ; S p ren g er, D a s L e b en d es M uham m ed2, III, 74 v .d d .; M ehm ed Z ih n î, M eşâhirü nn isâ. ( H . LAMMENS.) HA F S İL E R .



H A F Ş İ L E R , şim alî A fr ik a ’nın



b e r b e r i h ü k ü m d a r h a n e d a n ı olup, İ fr ik iy a ’de 3 asırd an ziyâde (6 2 6 — 981 = 1228 — 1 5 7 4 ) hüküm sürm üştür. Bu isim , ibn T ü m art 'in ilk tilm izlerinden v e cA b d al-M u’ min 'in en sâ d ık üm erâsından olan H in tâ ta ’1a r re­ is i şe y h A b u H a fş ‘ O m a r ’den g e lir [ bk. MUVAHHİDLER ]. Bu zâ tın a h fad ı o k a d a r yü k se k bir itib ârı h â izd ir ki, İbn H aldun 'a gü re, Is­ panya, M agrib v e İfrik iy a eyâletlerin de, 'A b d al-M u’min 'in a h fâd ı ile m ünâvebe su retiyle, vâli'lik ederlerd i. İşte bu su retled ir ki, A b u H a fş 'm oğlu A b u M uham med, h a life al-N â şir tarafın d an , ifr ik iy a v âliliğ in e nasbedildi ( 603 = 1 207) . A b ii Muham med, İbn G â n iy a [ bk. MURÂBITLAR ] üzerine



bü yük m u va ffa k iyetler k azan arak, kum an dan lığın ı ölümüne ( 61 8 = 122 1/1222) kadar m u hafaza e tti. T u n u s ’ta bu­ lunan M uvah hid re isleri tarafın d an yerin e in­ tih ap edilen



oğlu



A b ü Z a yd , e vv elâ



azil



ve



son ra v azifesin e iâde edildi ve n ih â yet oğulla­ rından d iğ er ikisi, A b ü M uham med ‘A b d A l ­ la h ve A b ü Z a k a r iy â ’, h a life a l-1A d il ta ra fın ­ dan, birincisi İfrik iya ve İkincisi G ab e s v a lilik ­ lerine tâyin olundu. Bu zam ana ka d ar H a fs île r M uvahhidlerin h âk im iyetin e m u ta va at ed iyorlard ı. A b ü Z a k a ­ riy â ’, bu h âk im iyetten kendisini k u rta ra ra k , m üs­ ta k il bir hânedan kurdu. H a life al-M a’mün ta ­ rafın d an , kend isin e b ia tta n is tin k â f etm iş olan kardeşin in yerin e, İfrik iy a v âliliğ in e tâ y in e d i­ lin ce, Z a k a riy â ' T u n u s ’ta y e rle şti ( 1 2 2 8 ) . Ç o k geçm eden, ta ad d îlerin i ve eh l-i sü n n et a k id e ­ lerine m uhalif bid’ atlerin i bahane ederek, h a li­ fen in adın ı h u tbed en ç ık a rttı ve b iz za t kendisi am ir unvanını aldı. N ih â y e t 634 (12 3 6 / 12 3 7 ) ’te de hu tb eyi kendi nam ına oku ttu . M uvaffa­



ve S icilm âsa ’ye k a d ar olan ü lkeleri h â k im iy eti a ltın d a tu ta n T un us em îrinin hüküm ranlığın ı



'd e B ön a 'd e öldüğü zam an, müslüman A fr ik a s ı 'nın en ku d retli em îri sıfa tın ı, h a k k ı ile, kazan ­ m ış bulunuyordu. O ğ lu v e h a le fi A b ü ‘A b d A lla h al-M ustanşir b i 'İlâh 'in d e v ri ( 647— 675 = 1*49— 1277 ) d e d ah a az p a rlak olm ad ı. A m e a zâ d esi al-Lih yân i 'nin, R iyûh, D a v âv id a v.b. arap ların ın is­ yan ların ı m u va ffa k iye tle b a stıra ra k , bütün or­ ta M agrib 'd e H a fş i oto ritesin i idâm eye mu­ v a ffa k oldu. S a in t L o uis ile C h a rle s d’A n jo u tarafın dan , 12 7 0 ’te T u n u s ’ a sevked ilen ordu ­ la ra m u va ffa k iyetle m ukavem et e tti. Ş ö h re ti pek u zaklara k a d a r y a y ıld ı. S ara y ın d a M arinilerin ve K ân em hüküm darının elçileri ile bir­ lik te , o ray a iltica etm iş olup, M ag rib 'e y a p ı­ lan se ferlere m üslüm an üm erânın yan ın da iştirâ k eden h ıristiy a n p re n sle r d e görülüyordu. A b ü Z a k a r iy â ’ a m ir unvanı ile ik tifa etm iş o l­ d u ğu hâlde, al-M ustanşir n ih â yet h a lifa ve am ir al-m u m in in unvanını aldı. B a g d a d ’ı moğ u lla r za p ted in ce ( 1258 ), al-M ustanşir M ekke şerifin d en , kendisin in A b b â s î halifelerin in v â . risi olduğunu bildiren b ir b e ra t getirtm işti. l^afşi devletinin kurulm ası İfrik iy a 'y e y ılla r­ ca h akikî b ir refah te ’min e tti ve T u n u s şeh ri, y aln ız siy â sî c ih etten d e ğ il, tic â ret ve irfan bakım ından da bütün ülkenin m erkezi oldu [b k . TUNUS ]. H anedanın ilk ik i em îri orada bir çok bin alar ( saraylar, câm iler, zâ viyeler, su kem er­ leri ve k ü tü p h a n e le r) inşa e ttird iler. Islâm â le ­ minin h er tarafın dan , h u su siyle Endülüs 'ten, o raya âlim ler ve şâirler celb ettiler. H ıristiya n la r ile dostân e m ün âsebetler İdâme e ttik le ri için, avru palılarm A fr ik a ile olan ticâretlerin e yeni bir h ız verdiler. S ic ily a k ıra lı F ried rich II. ( 1231 ) ile, m a rsilyaiılar, p isa lıla r ( 1 234) ve V enedikliler ile m uâhedeler akdolundu ve bun­ la r al-M ustanşir devrinde yenilendi. 1270 haçlı se feri em îrlerin bu m üsâad ekâr v aziye tle rin i bozm adı. al-M ustanşir, kend isin in Z ir i se le fle ri tarafın d an S ic ily a kıra lla rın a verilm ekte olan c izy e y i verm eğe bile ra zı oldu ( C h a rle s d 'A n ­



k iy e tli se ferler neticesinde, K o sa n tin a ( C on stan ­ t i n e ) B icâ ya ( B o u g ie ) ve C e za y ir şeh irlerin i mülküne ithâl e tti, isya n etm iş o.an H u v â r a ’iar



jou ile 1270 m u â h e d e si). B u p a rla k devirden so n ra bir k a rg a şa lık ye anarşi hengâm esi geld i. A l-M u s ta n ş ir 'in h alefi a l-V â şik , am cası A b ü îshâk; tarafın d an , hal’edildi ( 678 = 1 2 7 9 ) ; bu da, ta h tı gasbeden



şiddetle



ibn A b ü 'A m a ra ta ra fın d a n , p a y ita h tta n te b ’îd



te c ziy e ve T lem sen zap ted ild i (639 =



h



H A F SİL E & .



ve B icâ ya civa rın d a idam edildi (692 = 128 3). Ç o k geçm eden, H a fs i d e v leti de ik iy e bölün­ d ü : biri A b ü H a fş 'in idaresinde kalan T un us v e diğ eri A b iî Z a k a r iy â ’ 'nın te ’sis e ttiğ i B icâ­ ya d e v leti ( 683 = 12 8 4 ). ifr ik iy a v e o rta M ag­ rib arap k a b ile leri v e T lem sen 'in



‘A b d a lv â d i



'¡erinin de iştira k leri ile 23 sen e süren k a rışık ve n eticesiz çarp ışm alardan sonra, n ih a y et sulh te ’s is edilebildi. T u n u s hüküm darı A b ü ‘A s id a M uham med b. a l-V â şik ile B ic â y a su ltan ı A b ü '1-B akâ’ arasın da akdedilen b ir itilâ f ile bu iki em irden biri v e fa t edin ce, bütün



ülkenin h a ­



y a tta k a lan diğerinin id aresi a ltın a g e ç ec eğ i hükm e b a ğla n d ı. A b u '1-B akâ’, bu su retle, H a fşi b irliğ in i, ken d i leh in e olm ak ü zere, yenid en kurabildi. F ilh a k ik a bu d a k ıs a s ü r d ü ; çünkü 1 31 1 'd e H a fşi em irlerinden A b ü Z a k a riy â ’ b. alL ih yân i, T un us 'u za p te d e re k , A b u ’1-Bakâ’ 'y i idam e t tir d i; d iğ er ta ra fta n d a sa lta n a t id d iasın ­ da bulunanlardan A b ü Y a h y a , B icâya 'd e hükü­ m ete g e ç ti. M am afih A b ü Y a h y â , 718 ( 1 3 1 8 ) 'de T u n u s ’u zap ted erek , ifr ik iy a ile o rta M a g r ib ’i, kendi h âkim iyeti altın d a, yeniden birleştirm eğe m u vaffak oldu. F a k a t onun v a ziy e ti de p e k k a ­ ra rsız k a ld ı.'A b d a lv â d i ’1er ile ittifa k eden K o 'ü b '¡ar ve d iğ er S u la m i k a b ile ler ve T u n u s ’un eski su ltan ı A b ü D orba ile harp etm eğe m ecbur kalan A b ü Y a h y â , d ö r t d e fa p ayitah tın d an tard ed ildi. F alcat M arinilerin m ü zahereti ile, bütün düşm an­ ların ı yenm eğe m u vaffak oldu v e M arin iler ile sık ı-b ir. ittifa k a k d e tti. H a fş i em îrelerinden biri F a s su ltân ı a l-S a 'id ’ın oğlu ile evlendi. S a lta n a t devrinin sonlarında A b u Y a h y â İfrik iy a 'd e sulh ve â sâ y işi iâde etm eğe m u vaffak olm uştu, İğtişâşlârd an is tifâ d e ederek, m üstakil em aretler hâ­ lini alm ış olan C a r id k asab aların ı ita a t a ltın a aldı ve h er ne k a d a r T ra b lu s ülkesini k a y b e tti ise de, hiç olm azsa, geçen asrın sonlarında h ıris­ tiya n ların za p te ttik le ri C e rb a 'y i istird at ede­ bildi [ b k . madd. CERBA, BİLÂDÜLCERÎD]. V e fa tı ( 7 47 = 1346 ) akabinde te k ra r iğtişa şlâr başlad ı. M eşrû v â ris A b u 'I-'A b b â s 'm yerin e, ik tid arı ga sb etm iş olan A b ü H a fş ta ra ­ fından H a fşi em irlerinin k a tl-i âm edilm esi M arinilerin m üdâhalesini in ta ç e tti. S u lta n alH aşan ifrik iy a üzerine y ü rü d ü ; K o sa n tin a ve B icâ y a 'y i, gü çlü k çekm eden, işg â l ettik ten sonra, A b ü H a fş 'ın b ıra k ıp -k a ç tığ ı T u n u s ’a g ird i (74 8 = 1 3 4 7 ). L â kin hem en e rte si sene, k ıyam eden araplara K a y ra v â n civarın da m a ğ­ lûp olan v e d iğ er ta ra fta n d a o ğ lu A b ü ‘İnan 'm isyan ı üzerine, kendi ü lkesin e dönm eğe m ecbur k alan M arini hüküm darı fe th e ttiğ i y e r­



fın d an te rtip edilen bir s u ik a sta



ku rban g itti.



M arin iler H a fş i ü lkesin i b ir d efa d a h a istilâ etm eğe m u va ffa k oldular. A b ü ‘ İnân B icâ y a 'yi za p te tti ( 1 3 5 3 ), son ra K o sa n tin a , B ön a ve T u n u s 'u d a a ldı ( 758 = 1357 ). L â kin bu harpIeri bir ta h rip ve ta la n vesilesin den b a şk a bir şe y addetm eyen arap ların



ta şk ın lık la rın ı b a s­



tırm a ğa ka lkın ca, ordusunun kendisinden a y rı­ lıp g ittiğ in i g ö re re k , İ fr ik iy a 'y i ta h liy e etm eğe m ecbur oldu. H a fşilerd e n A b ü İshal; II., bun­ dan istifâ d e ederek, T u n u s 'a te k ra r gird i. B ununla berâber, d e v letin v a ziy e ti berb at b ir h â ld e devam e d iy o r v e an a rşi sürüp g id i, yordu. Ü ç em ir aynı zam anda, A b ü İshâk II. — T u n u s 'ta , A b ü ‘A b d A lla h — B icâ ya 'd e ve A b u ’I-‘A b b â s — K o sa n tin a 'd e sa lta n at sürü­ yorlard ı. B u sonuncu em ir n ih âyet ik tid arı ta m am iyle. k en d i eline alarak, ü lkeye te k başın a hâkim oldu ( 7 7 0 = 1 3 6 8 / 1 3 6 9 ) . B ütün em âreti m üddetince,



su lh



ve



sü kû nu



iâdeye



çalıştı.



A ra p la r ın ta şk ın lık la rın ı d u rd u rd u ; C a r id , G a f­ sa v e G a b e s şeyh lerin i ita a t a ltın a girm e ğe m ecbur e tti. H a fş i devletinin bu su re tle yeni­ den iarsin . edilm esine o ğ lu A b ü F aris 'A z iz 'in em âreti devresin de (7 9 6 — 837 = 1393— 1434 ) de devam ed ild i. B u em ir M agrib 'de büyük bir nufûz ve k u d re t kazan d ı. Bu su retle T lem ­ s e n 'd e ,



e v v elâ su lta n ‘A b d



a l-M a lik 'e



karşı



ta h t d â vâ sın a k alkışan A b ü ‘A b d A lla h le h i­ ne v e son ra da b iz za t ‘A b d al-M alik lehine m üdâhalede bulundu. Bu em îrin vefatın d an sonra, T le m s e n ’i za p ted erek , ta h ta T u n u s ’u m etbû ta n ıy an b ir Z a y yân i em irini otu rttu ( 1431 ). C edlerin in an’anasıue riâ y et eden A b ü F âris de, on lar gib i, m ünevver, s a n 'a t v e ilim dostu b ir em ir oldu. K a y ra v â n i, onun him­ m eti ile vücuda getirilm iş olan h er neviden bin aların ( câm iler, zâ viy e le r, m ektepler, kü ­ tü p h an eler, h a s ta h â n e le r) adlarını uzun bir lis te hâlinde verir. H a lefle ri olan A b ü 'O m a r ‘O şm ân ( 834— 893 = 1434— 1488 ), A b ü Z a k a riy â ’ Y a h y â ( 893— 899 = 1488— 14 9 4 ), A b ü 'A b d A lla h M uham ­ m ed (8 9 9 — 932 = 1 4 9 4 — 1526 ) hep m ünevver, lâkin g e v ş e k em irler id i;



zam anların da H a fşi



d e v leti te k ra r in h itâta u ğra d ı. X V . asrın sonun­ da K o sa n tin a , Böna, B icâ y a yeniden b irer m üstakil d e v le t olm uşlardı. T ra b lu s, G a b e s ve C a r id k a sa b a ları b irer cum h uriyet şeklin e g ir ­ m işlerdi ; d âh ild eki arap k a b ile leri T u n u s su l­ tan larına ita a tte n istin k â f ed iyorlardı.



leri m uhafaza edem edi. H a fşi em irleri B icâya,



B ütün bu d e v re im tidadın ca, H a fşi hüküm ­ darları h ıristiyan lara k a rşı seleflerinin ittih a z e ttik le ri siy â se ti aynen ta tb ik e ttile r. C en eviz-



B öna v e K o sa n tin a 'y e te k ra r yerleştiler. Bun­



ler ve p isa lıla r ile XIII. a sırd a a ktedilm iş olan



lardan biri, aL F azI, Tunus 'a girm e ğe b ile mu­ v a ffa k o ld u ; fa k a t veziri İbn T â fa râ c in ta ra ­



tic â re t m nâhedesi X I V . a sırd a yenilendi; A ra g o n , M ayorka, M on tpellier, V e n e d ik ve Floran sa ile



ye n i tic â re t m uahedeleri y ap ıld ı. T un us, Böna, Bic â y a , S fa x , G ab e s ve C e rb a 'd a o şeh irlerin „tun ­ d u k “ { han ) ’ları v a rd ı; h ıristiy an ta cirle r m alla­ rın ı bunlara depo ederlerdi. B ununla b erâber, bir ta ra fta n H ıristiyanların ( C e rb a 'nın işgâli, M ahd iy a 'y e ta arru z v.b. gib i ) irtikâp e ttik le ri t e ­ câv ü zler ve d iğ er ta ra fta n , X I V . asrın son sen e­ lerinden itib aren A fr ik a sâh illerin d e gen işleyen k o rsa n lık h a reketleri, tic â r î m ün âsebetleri g it ­ tik ç e d ah a gü ç bir hâle g etiriyo rd u . H a fş i ü l­ kesinin lim anları korsan ların dâim i m elce’leri



R ousseau, A n n a le s tu n isien n es ( A lg ie r , 1864), I. d e v ir ; D e M as L a trie , R ela tio n s et com ­ m erce de l’ A fr iq u e sep ten trio n a le ( P aris, 18 8 6 ), tür. yer,; F au re-B igu et, H isto ir e de l'A fr iq u e sep ten trio n a le sous la dom ination m usu lm ane ( P a r i s ) , bâb X — X I I I; M ercier, H isto ir e de l ’A fr iq u e sep ten trio n a le, II, fasıl,



hamm ed ’in h a le fi M ülây H aşan tarafından öldürülürken, ku rtu lab ilm iş olan bir H afşi em îrin d a ve ti üzerine, gelip, T u n u s ’u za p te tti. M am afih M ülay H aşan, 1 5 3 5 'te T u n u s ’u zap-



1 1 — 24? III, fa sıl, 1, 3, 7 ; b ib liy o g ra fy a için bk. b ir de madd. CEZÂYİR, BİCÂYE, ÇOSANTİNA ve TUNUS. ( G . YVER.) H A FSÜ LFER D . H AFŞ a l- F A R D , A b ü 'A m r y a h u t A b u Y a h y â , arap k e l â m â l i m 1e r i n d e n . F ih r is t ( s . 180 ) 'e göre, aslen m ısırlı olup, B asra ’y a gitm iş ve orad a m ûtezile kelâm cılarıudan A b ü H u za y l [ b. b k .] 'in yan ın ­ da ta leb elik etm iştir. B aşka b ir nakle g ö re ise ( bk. M u rta zâ, îtl} â f al-sâda, II, 47 ), ilkin kadı A b ü Y u su f ’un yan ın da ta h s il e ttik ten sonra, m ûtezileye iltih a k etm iş oluyor. H a fş 'in İmâm a l-Ş â fi'i ile de h a yli m ü nâkaşaları olm uştu r; bu imam, g e re k ken d isi ve gerek kelâm ı h a k ­



teden C h a rle s Q u in t ’in m ü zâhereti sa y e sin ­ de, te k ra r ülkesine g ird i ise de, İspanya ’y a c izy e verm eğe m ecbur oldu. Z â te n T un us 'ta da,



kın d a, iyi bir lisan k u llan m ad ığı gib i, adın ı zik ­ rederken de, F a r d yerin e ( h er k e şte n a y r ıla ­ ra k , kend i başın a ka lm ış m ânasında ) M u n fa -



an cak L a G o u lette 'd e bulunan İspanyol ga rn i­ zonunun him âyesi ile, tu tu n abild i. T un us ile B izerta arasın da dar bir şerid g ib i uzayan arâzi h âricin deki bütün T u n u s to p ra k ları hükm ün­ den çık m ıştı. N ih ây et oğlu AJjm ed S ultân tarafın d an ta h tta n in dirilerek, gö zlerin e mil çek ild i ( 1542 ). B u hüküm dar 1569 senesine k ad ar hüküm s ü rd ü ; o y ıl O l uç ’A li, İs­ p an yolların tü rk lere k a rşı h a re k e t ü ssü ola­



r id tâbirini ku llanır. Lâkin söylend iğin e göre, bu da, kend isin den sonra a l-A ş'a ri ’nin y a p tığ ı



hâlini aldı. Bu yüzden H a fşi ülkesinin A fr ik a s a ­ hillerinin en mühim n oktaların a y erleşm eği ta s a r­ layan İspanyolların m ukabelelerine m ârûz k a ld ı. L âk in tü rk le r ispan yollard an d a h a e v v e l h a ­ re k e t e ttile r. D a h a 1 5 3 4 'te, B arb aros H a yred din [ b . bk.], k ardeşleri A b ü 'A b d A llâ h M u­



ra k kullanm alarının



önüne g eçm ek için, T u ­



n u s 'u za p te tti. D on Juan ( d ’A u s tr ic h e ) ’m m u va ffa k iye tli se feri üzerine, H a fşiler, son ola­ ra k , b ir defa d aha iktid arı ellerine a ld ıla r ( 1573 ). F a k a t hem en e rte si sen e Sinan P aşa. T un us ile L a G o u le tte 'i is tird a t e tti ( g8 ı = 1574 ). H a fşi hanedanının son m üm essili olan M ülây Mulı aıtım ed, esir edilerek, İstanbul 'a gö tü rü ld ü ve tü rk le r de, k a t’ î olarak, Tunus 'a y e rle ştiler.



gib i, b ilâh are (in s a n la rın fiillerinin m üsebbibi A lla h olduğunu kabul e d e n ) ehl-i sü n net mez­ hebine rücû ederek, faalle a l-a f â l akid esin i ter­ viç etm iştir. F ih r is t ( Ş a h ristâ n i de böyle d i­ y o r ) H a f ş ’ ı, N accâr ile b irlikte, m ucabbira ( m utlak cebriye ta ra fd arlaı ı ) arasın da sayar ve a ltı eserin i zikred er ki, bunlardan biri mû­ te zile y e ve d iğ eri b ıristiy a n la ra k a rşı yazılm ış­ tır . K rş. Hoı ten, D ie p h ilo s . S y stèm e d er spek, T heologen ( s. 499 ve bu eserd e gösterilen bib­ liy o g ra fy a ). ( H. B a u e r .) H A 'Î K . [ B k. h â ’İK.] H A ’ İ K . H A ’ ÎK, m u statil şeklin d e b i r k a ­ m a ş p a r ç a s ı d ı r k i, ta k rib e n 10 arşın boyunda ve 3 arşın eninde olup, şim âlî A f ­



B i b l i y o g r a f y a : İbn H aldun, B e r ­ bères ( trc. de S lan e ), Fİ v e III ; a l-Z a rk a şi, T â rih a l-d av la tay n al-M u va h h id iy a va 7 IJ a fş iy a (T u n u s, 128 9; frn s. trc. F agnan , C h ro n iq u e des A lm oh a d es et d es H a fc id e s,



rik a ’da e rk e k v e kadın lar tarafın dan , g iy e ­ cek g ib i, ku llan ılır. D o u tté 'y e g ö re , 1. h ö’ ik b ir k a ç tü rlü d ü r: 1. erk e k lere m ahsus olanı yündendir ve d o ğru d a n -d e ğru y a çıp la k vücûda s a rılır v ey a a sıl elbise g ib i k u lla n ılır; buna ekseriyâ, hâ’ ik yerin e, k sâ adı v erilir ; z. ü st



C on stan tin e, 1S95 ) ; K a y ra v â n i ( ibn A b i D in â r ), a l-M d n is f i afabâr İ fr ik iy a va T u ­



faâ’ ik 'i ipek ile yün ip liğin den dir ; şeh irliler asıl elbiselerin in üstüne g iy e rle r ki, bu daha ziyâde



n is ( T u n u s , 128 3; frn s. trc. P e llissie r ve R ém u sat, E xp lo ra tion sc ie n tifiq u e d e l ’A l ­



b ir za ra fe t alâm eti olur ; buna da e k se riy â ksâ d en ilir; 3. iz â r denilen yin e m u statil şeklinde di­ k işsiz kum aş p a rça sı olup, a le lâ d e b ez veya



g érie, scien ces h isto riq u es et géographiques, V II, P a ris, 1 8 4 5 ) ; T icâ n i, R i h l a . . . ( trc.



pamuk dokum asındandır ; şim âlî A fr ik a ’da k a ­



A . R ousseau, J A , 18 5 3 /18 5 4 ); İbn K u nfü z , F arésiade, ou com m encem ent de la



bile kad ın ların ın u m ûm îyetle büründükleri bir ö r t ü d ü r . ,. ; 4. h a ssa ten şehirli kad ın ların ev



d y n a stie des B en i Ha f f s ; arap. m etin v e trc. C herb on n eau, J A , a ğ u sto s-eylûl, 1 8 5 2 ) ;



hâricinde „a sıl elbiselerin in üstüne giy d ik leri h a i k . . . “ . H â ’ ik şim âlî A fr ik a ’da y a e rk e k ler



H rt ırw — i ı n i k n ı ı x.



tarafın dan k ıs a argaçtı, v eya k a d ın lar ta ra fın ­ dan uzun a rg a ç h el te zg â h la rın d a dokunur. Lyon m ensucat fab rikala rın d a ip ek ve yünden, husûsi olarak şim âlî A fr ik a için dokunan k â 'ik '1er p ek m akbuldür. B unlar b aşka h iç bir yerde, b a ttâ L yo n ’da bile, satılm az. E rkeklerin h a i k ’inin n asıl giy ild iğ in i görm ek için, bk . D o u tte, M errâkech ( P a ris , 1905, i, 255 — 259 ve



resim ler ) ve şeh irli kadın lar için de



A . B el ve P . R icard, L e tra v a il de la laine â Tlem cen ( C e zay ir, 1931, s. 107 v.d. ve resim ler ). D o u tt e ’nin M errâkech ( s . 248— 2 5 2 ) 'inde h a ik hakkın da iyi bir te tk ik i vard ır. H a i k ’in yerli çu lh ala r tarafın d an dokunuşu için A . B el v e P . R ıe a r d ’ın eserin e ( s . 109 v.d., tü r .y e r .) v e ayrıca A r c h iv e s m arocaines ( X V , cüz 1 ) ’e m üracaat edilm eli ve bunlara D o u tte ’nin n ot­ ların d ak i mükemmel b ib liy o g rafy a ilâve olun­



05



C .) ; T a b a ri ( I, 745 ) ’y e g ö re de, B uh tn aşşar H ir a ’de, oradaki a rap ta cirleri için p a za r yeri olm ak üzere, b ir h a y r in şa ettirm iştir. Y u k a rıd a b a h si geçen m isâllerden b elli ol­ duğu gib i, bu kelim enin m ânası „e tr a fı çevril­ miş sâh a, harîm “ olup, a l-H îra ’nin a s ıl mâ­ n asına ben zem ektedir. B u hâle g ö re , h a y r ’ ın b a şk a b ir dilden alınm ış bir kelim e



olm ası da



mümkündür. B ö y le b aşka, dilden gelm e kelim e­ lerde olduğu g ib i, h a y r kelim esinin m üfredı ik i şekillid ir ve cem i de h irâ n , hürün ve huvâr şekillerin i alm aktad ır. L ü g a t âlim leri bu k e li­ menin m ânasını „b ah çe, a ğ ıl“ olarak gö sterir­ ler. A s m a 'i ’ye k a d a r ireâ edilen bir etim oloji­ y e g ö re , bu kelim e „o rta s ı çuku r, çevresi yü k se k y e r“ m ânasınadır ( Y â k ü t, II, 1 8 8 ’de h u r ü f o k u ! c u r ü f ) . G erek bu etim oloji v e g e ­ re k bu kelim eyi öyle yerlerde gö rü len suyun



h a rek eti ( y a tah ay yar ) ile izâ lıa k alkışan veya m alıdır. ( A l f r e d B e l .) H A ’İ R v ey a H A Y R . [B k . HÂ'İR v e y a H A Y R.] ■ bir ço k şek illeri olan hor kelim esine bağlam ak isteyen d iğ er etim o lojiler yan lış sayılm alıd ır H Â ’İ R v eya H A Y R . H Â ’ İR v ey a H A Y R , ( krş. Lane, F re y ta g , bir de de G oeje ’nin Baaslında m a h a l veya m e v z i m ânasına gelen b ir i s i m d i r ; msl. tbrânî p eygam berlerin k a ­ birlerini ih tiv â eden m ukaddes H ebron ( H abrün y a h u t H abrâ ) b ö lg e si { Y â k ü t, II, 195 ’te yan lış olarak, H abr şeklin de g ö ste r ilm iş tir; M ukaddasi, s. 172, 1 0) ; k e za K erb elâ ’da Hus a y n 'e ta h s is edilm iş olan y e r ( Y a k u t, II, 1 88 ; M a ra şid , s. 282; T a b a ri, III, 752 ). T a b a ri ’de­ k i fık ra ta rih bakım ından da eh em m iyetlid ir; çünkü K e rb e lâ âyininin, ha life a l-M a h d i'n in annesi Umm M üsâ tarafın d an t e ’sis edilen va ­ k ıfla rd a n ta h s isa tlı m u vazzaf imamlar ile, d ah a o zam anlarda bile y ap ılm akta olduğuna şeh âd e t etm ektedir. S a m a rrâ 'n ın .büyük bir ma­ h allesin e de H a y r adı v e r ilir d i; burası orta şeh rin a rk a kısm ın ı tam âm iyle kap layan ve a slın da M u’ta ş im ’ın b ü yük h ayvan at bahçesinin



lâ zu ri lû g a tçe si ile B ib i, g eog r. arab., I I ). ( E . H e r z f e l d .)



HAKAM . HAKAN. HAKAN. HAKAN.



[ B k . h a k e m .] [ Bk. HAKAN.] [ B k . FETH-ALİ ŞAH.] [ B k . KAĞAN.]



•



H  K  N Î . H  I f N Î , A f î a l a l-D T n İ b r â hîm B a d î l b / ‘A l 1 ŞİRVAN! { 1 1 2 6 ? — 119 9? ), İran şâ irle r in in k a s id e vadisinde b ü y ü k l e r i n d e n d i r . H em en bütün tezkireciler âdın ı İbrahim olarak gö sterirler. H akikaten bâzı şiirlerin de bunu îm â eden beyitlere de te ­ sadü f olunur ise de ( bk. D iv â n , nşr. “A b d alR a sü li, s. 425, b e y it n ; 602, b e y it 8 ) burada bulunan İbrahim adı m ecazen kullan ılm ış g ib i görü nm ekted ir. B aşk a bir şiirinde ise ( bk. D i ­



b ir kısm ın ı teşk il etm iş olan a ra z îy i ih tiv â ediyordu. H a y va n a t bahçesinin, H â’ir a l-H a yr şeklinde, tekerrü rlü g a rip b ir adı Vardı ( k r ş . T a b a ri ve Y â 'k ü b i, tür. y er.', Y â k ü t, bk. mad. h a y r ). H ayr, M uhammed b. Ş â k ir ’in ‘ U yun al-ta v â rih ( S au vaire, J A , 1896, s. 377 ) ’inde



v â n , s. 602, b e y it 11 ), babasın ın kendisine B a ­ d il adını verm iş olduğunu a çık ç a sö ylem ekte­ dir. B abasın a gelin ce , H âkân i onun için y a z­



bir b a h çe adı olarak da g e ç e r kî, bu M u'âviya



sa n 'atın ın d ü lge rlik olduğunu s ö y le r ; bilh assa ta b u t y a p tığ ın ı da ta srih eder. T u h fa t a l- îr â -



’nin sır kâtibi Sarhün b. M anşür al-R ü m i ’ye â it olan H a y r Sarhün bah çesid ir. Şam ’ın K a y ­ şan k ap ısın da kâin olan bu h a d îk a ya sonraları B ü stü n a l-K iit ( „ked iler b a h ç e si“ ) adı v eril­ m iştir. B asra ’d a b ir H â ’ir al-H aocâo vard ı ve bunun kuru olduğu iddiası, bu kelim eye, yan lış olarak, „h av u z“ m ânası verilm esinden ileri gelm iştir ( A z h a r i ’ye atfen , Y â k ü t, II, 188 ve M arâşid, s. 28 2). Y a m a m a ’de H â ’ir M alham yanında bir „a ra p lar gü n ü" vardır. ( Y â k ü t ve M arâşid, g ö s 1. yer.). B ir de M ukadd asi, S ur i T y r e ) lim anına H a y r adını verir ( s . 164 cod.



dığ ı şiirlerin birinde ( bk. D iv â n , s. 371 v.d ,; s . 645; T u h fa t al- îrâlçayn, Ü n iversite kütüp., fa rs. yazm a nr. 380, v ar. 9 3 6 ) adının “A l i ve



Jçayn adlı



m esnevisinin



sonunda, akrabaların ı



s a y a r ; dedesi 'O ş m â n — çu lh a idi. B ir am cası K â fi a l-D in 'O m a r b. 'O şm â n tabip idi ( bk. D iv â n , s. 86; T u h fa t al- İrâkay n, ayn. yazm a, 95» v.d.). A n n e si ise, h ıristiy a n idi v e k a çırı­ la ra k m üslüman edilm iş olup, san’a tı a şçılık idi. H â k â n i 'nin sözüne göre, çok tem iz kalpli v e dü rü st itik a tlı



b ir



kadın



İdi ( bk. T u h fa t



al- İrâ k a y n , 94“ v.d.). H âkân i 'nin doğum y ılı hakkın da eski menbâla rd a h iç bir ka yı t yoktur. B ir şiirinde { D i ­



vân, s, 6x i ) : — „Zam an Sanâ’ i 'nin d evrin i k a ­ p ayın ca, gö k ler benim g ib i b ir şâir doğu rdu “ — d e r; S an â’î ’nİn 545 ( 1 150 ) 'te Öldüğü t a ­ h ak k u k e ttiğ in e gö re ( b k , R ahm at 'A li H a ­ b ib A lla h , A h v â l a S şâ r-i H a k im Sana i, K a ­ b il, 1 9 3 6 ’ dan naklen, J A ( 1 9 3 9 ) , 231, s. 144 v.dd.), onun ta k rib en bu y ılla rd a kem âle erm iş olduğu ve 520 ( 1 1 2 6 ) ’de doğm uş old u ğu ne­ tice sin e v arıla b ilir ( krş. B a d i' al-Zam ân B işrö-



ların a rağm en ( bk. M acâlis al-m u'm in in , T a h ­ ran, 1248, i z . m e c lis), onun eserlerin de ş i’î ol­ duğunu b elirtecek hiç bir d elîl gösterilem ez. H âkân i ’nin m uasırı olan N izâm i-i G a n ca v i 'nin de koyu sünnî olm ası, bu m ıntakanın son za ­ m anlara k a d ar sünnî kalm ası da, onun esâsen



y a -i H o râsâ n i, S a h a n a sa han va rân , II, 145 ; bu rada b aşka d eliller de zikred ilm iştir ). F a rz ve



sünnî bir m u hitte yetişm iş olduğunu g ö sterir. H âkân i, uzun m üddet devam eden bu ta h sil devresin de, şiir y a z m a ğ a başladı v e H a k â y ik i m ah lasın ı aldı. O nun ilk m evzuları, in tisap e t­ tiğ i bir em îr v e y a hüküm dar bulunm adığından



tahm ine dayanan bu d e lille r yan ın da, k a t’î b ir d e lil de m evcu ttu r ki, şim diye k a d a r n azar-ı d ik k a ti celb etm em iştir: H â k ân i, 551 ( 1 1 5 6 )



v e sünnî olduğundan, g a ze l v e n a a tla r olsa g e ­ re k tir ( k rş. T u h fa t a l-îr â k a y n , 97« ). D ah a so n ­ raki p a rla k n aatları ile H assan a l-'acam lek ab ın a



yılın d a I r a k 'a gid ip , S u lta n G iy â ş a l-D in Mu-



hak kazan an H âkân i, âilesin in seviyesin e rağm en,



ha m m ed 'in ordu gâh ın a v a rd ığ ı zam an, N aşir a l-D in İbrahim 'in öldüğünü duym uş ( D iv â n , s. 425, b e y it 14, 1 3 ) v e ona y a z d ığ ı m ersiye­ d e ; — „ O tu z y ıl sonra H âkân i şunu an lad ı !



kend isin e şiirden anlayan kü çü k bir m u hit t e ’min etm işti ( B un lar için bk. ayn. esr., 99b v. dd.),



fa k irlik s u lta n lık tır takrib en 30 yaşın d a



“ — dem iştir. Bu sen ede olan şâirin 521 ( 1 1 2 7 )



y ılı civarın d a doğm uş olm ası icâp eder. Doğum yeri olarak, K h an ik o v ( M ém oire su r K h âcûn i, p oète p ersan da siècle, 1. E tu d es su r la v ie et le caractère de K h â cà n i, J A , 1864, s. 145 } ve ondan naklen bir çok m uahhar eser­ ler G en ce yi gö sterm ekted irler, C u lis tâ n -i İram ’deki bir



ka yd a gö re ( bk.



M u h am m e d 'A li T arb iyat, D ân işm an d ân -i  za r baycân, T ah ra n , 1314, s. 13 0 ), Ş ir v a n ’ın m er­ k e zi olan Şam âhi 'nin şim âlinde bulunan M alhamlü ka riyesin d e doğm uştur. Bu k a y ıt Ş irva n 'd a do ğd uğu n u sö y le yen H â k ân i 'nin sözlerin i ta v z ih e d eb ilirse de ( bk. T u h fa t a l- îr â k a y n , ı Çn) , bunun ne g ib i b ir esâ sa dayan d ığın ı bil­ m iyoruz. Ş irv a n 'd a a lela d e bir esn af ailesinde d ü n y a ­ y a g e le n H âkân i, zam anın zulm ü ve zaru ret yüzünden, kendi hâlin e b ırak ılm ıştır ( T u h fa t al*îrâ k a y n , 96° ). H âkân i ilk çocuklu k devrini ge çirin ce , gü ze l konuştuğunu gö ren ta b ip am­ cası onu yan m a a ldı ve ta h sili ile b iz za t meşgû l oldu. O n a a rap ça ö ğ r e tti v e d a h a son ra arap dilinin en m utena eserlerin i oku ttu , H â ­ k â n i, bu ilk h a zır lığ ı m üteakip, d iğ e r ilim lere g e çm iş v e te fsir, hikm et, tıp , h e y ’e t v.b. okum uş­ tu r ( a y n . esr., 96*» ). A y n ı zam anda S a y ÿ id Ş a ra f a l-D in M oham m ed b. M u tah h ar al‘A la v i ’den h a d is de okudu ( ayn. esr., 98“ ). H â k ân i 'n in sonraki h a y a tın ı v e şiirlerin i an­ lam ak bakım ından m ühim olan b ir m eselenin d e te tk ik i lâzım dır : ism inden ve. b abasın ın ism in d e n ('O m a r vc ’ O s m a n ) h a k ik î b ir sün nî olduğu anlaşılan h o cası ( am cası ), ta b i’î olarak, ona sünnî a kid elerin i a şıla y a c a k ve onu h akikî b ir sünnî olara k y e tiştire ce k tir. ,,Ş i'i-ta râ ş „ diye IPeşhûr olan K â z i N u r Al l ah Ş u şta ri ’nin iddia­



H âkân i



henüz



pek



gen ç



iken,



şâ ir



Abu



'l- 'A lâ G an ca vi ( ölm. 554 = 1 1 5 9 ; bk. D a v la tşâh, s. 70 v.d.; Â ta şk a d a , s. 54 ) Ş irvan ’a g e l­ di. H â k ân i bir m üddet ona ç ıra k lık ederek, şiir sa n a tın d a ilerilem eğe ç a lış tı. A b u ’l-'A lâ ilk zam anlarda ona tam bir h o calık etm iş g ö ­ rü n ü yo r; onu Ş irvâ n şâ h A b u '1-M u zaffa r H âkan-i A k b a r M inüçihr b. F arid ü n ’a takdim e t­ tiğ i gib i hüküm darın lekabına iza fe t ile, H â k â ­ ni m ahlasın ı kullanm ak m üsâadesini aldı. M em­ lek etin d e hem şehrileri tarafın d an d uragar-pusar ( „d ü lg er oğlu “ ) d iye ça ğ ırıla n şâire, mal ve şö h ret t e ’min e tti. Ü s te lik d iğ e r ta leb esi şâ ir F a la k i 'nin alm ağa n iy etlen d iğ i k ızın ı ona verd i ( bk.



H am d



A lla h



M u sta vfi



K a zv in i,



T â rih -i g u zid a , s. 827 v .d .; A b u T - A la ’nin H âkân i ’y e karşı y a z d ığ ı h iciv için bk. D a v la tşâh , T a zk ir a , s. 7 0 ) . B ö y le ce ç ıra ğ ın a iy ilik eden bu şâ ir h a k k ın d a H â k â n i 'nin a c ı v e şid ­ d etli hicviyelerin i gö re n e sk i m enbâlar v e son­ ra k i m üellifler H â k â n i 'nin nan körlük e ttiğ in i sö ylem ekte m ü ttefik tirle r. F a k a t h a k ik î v a ziy e t hiç de onların za n n e ttik leri g ib i d eğild ir. B ir dereceye k a d a r şö h re t kazanm ış, y u v a sın ı ku r­ muş, g e n ç v e sa n 'atm ın k ıym etin i m üdrik olan H âkân i, Ş irvan sa ra y ın d a k a b iliy e tin in ümit e ttireb ile ce ğ i şe y le ri elde ed em iyo r; h a ttâ aile­ sini ge çin d ire ce k bir g e lir v âsıta sı, bir m e’mûriy e t bulam ıyordu. Bu sırad a y a z ıld ığ ı m uhak­ k a k olan ik i şiir bu bakım dan mühim k a y ıtla r ı ih tiv a e d e r ; b a b a sın a hitâben yazılm ış, dört m atlâlı, p a rla k bir m edhiye olan birincisinde ( b k . D iv â n , s. 371 v.dd.) y iy e ce ğ in i ve g iy e c e ­ ğini onun ( b abasın ın ) t e ’min



e ttiğ in i söyler.



G alib a b a b a sı şairliğinden bir şe y kazan am ad ı­ ğ ın ı gö rü n ce, onun d ü lge rlik etm esini istem işti. H âkân i de : — „ E ğ e r o kendisine te stere çek­ memi düşünüyorsa, doğru düşünce ■ — onun dü­ şü n cesidir ; em ir



onun em rid ir“ ( ayn. esr., s.



374, b e y it 1 9 ) — diye, zahiren bıpıa ita a t eder



' görünüp, babasın ı fikrinden cayd ırm ağa çalışır. Son ra ü sta d ı A b u ’l-’A lâ ’ 'y ı o V akitler sünnî bir m uhitte en b ü yü k leke sa yıla n b â tın ilik ile itham etm ek tçin, „d am ga n lı k o p e k “ d iy e ta v ­ s if ed erek , onun „ce vh erlerin i“ ( g ü ze l mazm û n ların ı) çalm asından şik â y e t ed er ( ayn. esr., s. 375, b e y it 9 ). B a b a sı h akkın d a b ir h icv iye olan ikin ci şiirde ise ( D iv â n , s. 640), onun huysuzluğun dan a ğ ır k elim eler ile şik â y e t etm eşine rağm en : — „ O benim rızkım için, tan ­ rının n a ib id ir; e y rabbim , sen onu fe lâ k e tle r­ den koru“ — der. Bu hâdiselerden e p ey sonra, 552 ( 1 1 5 8 ) ' de kalem e a ld ığ ı T u lıfa t a l - î r â ­ kayn ’de bile ekm ek ve elbisesin i b abasın ın te ’­ min e ttiğ in i, ailesine onun b a k tığ ın ı, h a ttâ ken ­ disini sık ın tıd a gö rd ü ğü zam an, eşyasın ı bile s a t t ığ ın ı. . . y a z a r ( bk. ayn. esr., 93b v.d .). O nun bu h âle düşm esinde h o cası v e ü sta d ı A b u 'l- 'A lâ ’ 'nin d a h li v ard ı. T u h fa t a l- îr â k ayn (10 38 v.d. ve bilh a ssa 104b) ’de onu H a şa n Ş ab b âh 'ın tara ftarların d an im iş g ib i g ö sterd ik te n s o n r a : — „M uham m ed ’e hakîm diyen, bak, H â k â n i'y e ne isim v e r iy o r ; T an rı e lçis i fâcird ir, d iy o r ; ’A l i oğlun a ( k e n d is in e ) .ne d eşin ?.“ — d iyerek, onun ken d isi h a k k ın d a çok a ğ ır iftira lard a bulunduğuna anlatıyor. E sâse n k ü çü k b ir ey âle tten ibaret, olan Ş irvan b ö yle dedi-kod ulara taham m ül edem ezdi. A rk a d a ş ı F ala k ı Ş irvâ n i ( ö lm . 577 = 118 1 v ey a 587 = 1 1 9 1 ) d e , m u h telif ith am lar yüzünden, hapsed ilm işti; h a ttâ idam ı ih tim âl dâhilind e id i ( bk. S uh an u s u h a n v a r â n , II; 293 v.d.). H â k ân i b u dar m uhitte, ho casın ın ith am ları ve e n trik a ları yü ­ zünden, te ra k k i d eğil, b ir geçim v â sıta sı bile b u la m a d ı; ü stelik ken d isin e felâ k etle r h a zırlan ­ d ığ ın ı se zd i ( k r ş . D iv â n , s. 42, b e y it 2 : 551 = 1 1 5 6 'd a ölen N â şir a l-D in İbrâhim 'e y azd ığı m ersiye) v e ta b iî olarak, h o cası ve ü stadın a k a rşı şid d e tli h iciv ler yazm aktan kendini men'edem edi. B u d evirde



şiirin



e sâ s



şeklinin



k a sid e



ve



e sâ s m evzuunun d a m edib olm ası, ken d i m uhi­



( 1 1 4 6 ) ' de v ey a m üteâkip sen ede yazılm ış v e gö n d erilm iştir. H â k in i, gâ lib â , bu teşeb b ü sten mühim b ir şe y elde e d e m e d i; çünkü divanında bu k a sid e hâriç, onun h a kkın d a kü çü k bir k ıt'a d a n b a şk a ( b k . D îv â n , s. 604 v.d .), b ir şiiri y oktu r. İkinci teşeb bü sü , d ah a u zak, fa k a t yine ik in ­ ci dereced e b ir m erkeze y ap tı. H enü z 24 y a ­ şın d a iken, yân i ta k rib en 544 ( 1 1 4 9 ) 'te ‘A la ’ a l-D in A t s ız b. M uham med H vârizm şâh (5 2 2 — 551 = 112 8— 1 1 5 6 ) 'a b ir k a sid e gönderdi ( b k . D îv â n , s . 195 v .d d . v e bilh a ssa s. 199, be­ y it 2 ) . B u şiire m u kab il, A t s ız 'in m ünşisi v e s a ra y şâ iri olan R a şid a l-D in V a t v at (ölm . 573 = 1 1 7 8 ; b. bk.) 'ta n g ü z e l b ir m edhiye a ldı v e ona cevap v erm ek te gecikm edi ( D iv â n , s. 30 v .d .) ; fa k a t eline yine bir ş e y geçm edi. D a ­ h a so n ra gid ip -gelen şiirlerd en hâdiselerin ta rz-ı cereyan ı şö yle ta sa v v u r o lu n a b ilir: H â ­ k â n i, V a t v â t 'ın ta v a ss u tu ile, A t s ız 'ın yan ın ­ d a b ir m evki, b ir m e'roûriyet elde e tm e k is t e d i; bu mümkün olm ayın ca v e V a tv â t 'm kendisine yardım e tm ed iğ i k a n a a tin i hâ sıl edince, ona bed-duâ e tti, V a tv â t buna so ğu k k a n lılık la ve hü sn-i n iy etle cevap verm iş olm alıdır. Ç ünkü H â k ân i b a şka b ir şiirin de ( D iv â n , s. 659 ), bu cev a p ta n m ah cu b iyetin i ve onu bir d ah a h icv etm iyeceğin i an latır. Bununla berâber, H vârizm 'e gid ip -gelen lerin n ak le ttik leri sözler ü ze­ rine, ona ço k a ğ ır iki h icv iy e y azd ı ( bk. D i ­ vâ n, s. 632, 673 ve k rş. ‘A b b â s ikbâl, fla d â ’ ik a l-sih r f i d a k a ik a l-şî'r, mukaddim e, s. 33 v.dd.), H vârizm şâh la r sa ra yın ın b ü yük ve nufuzlu şâiri ile arası açılan H âkân i, o raya g it ­ m ek ümidini k a yb e tti. T am bu h â d ise ler olurken, 25 yaşın da, yâni takriben 545 ( 1 1 6 0 ) ' te ilk hâm isi ve ho cası olan am cası K â fi a l-D in 'O m ar b. 'O şm ân öl­ dü ( bk. T u h fa t al- Îrâkay n, 97“ ). B ir k a ç m ersiye ile a ğ la d ığ ı bu hâdise ( bk. D iv â n , s. 57> 86, 321, 369, 455 ), onun h e r şeyi te rk e tm ek, insanlardan u zaklaşm ak arzu ve em elini u yan d ırd ı. H âkân i h a y atın ın m u h telif d e v irle ­



tin d e m u vaffak olam ayan H â k â n i’y i, iste r-iste ­ m ez, civarın daki v ey a d a h a u zak la rd ak i b a şk a m em dûhlara tev eccü h ettirece k ti. G örü n üşe g ö ­



rin de te k e rrü r eden bu n iyetin i h iç b ir zaman, k a t’î olarak, ta tb ik edem em iş görünüyor. Bu



re , ilk teşeb bü sü en y ak ın y e re y a p tı. H alhal v e A ze rb a y c a n hâkim i olup, 541 ( 1 1 4 6 ) 'de öldürülen m eşhur S elçu klu kum andanı ’A b d al-



d e fa da b ö yle oldu. H vârizm y o lla rı kend isin e k a p a n m ış tı; am casının ölümü dünyanın d e ğ e r­ sizliğin i is b a t etm işti. B un lar ile berâber, şa irliğ i­



R ahm ân



ni takd ir edecek ve h ü lyaların ı h a k ik a t y a p a ­ c a k kim se y o k değild i, vardı ve o da büyük S elçu k lu hüküm darı S u ltan S en cer idi. H âkân i, k a b iliy e tin e ilk in an dığı gün, onun sarayın ı ta ­ h a yyü l etm iş o lm alıd ır; fa k a t onun etrafın d a çok bü yük şâ irle r v a rd ı; ken d isi g ib i bir g e n ­



T o ğ a n -Y ü r e k 'in



oğlu



R u kn



a l-D in



M uham m ed için y azılm ış olan b ir k a sid e ( bk. D iv â n , s. 176 v.dd.) bu ilk teşebbüsün m ahsû­ lü



olm alıdır. Bu şa h ıs .h a k k ın d a bilgim iz çok



a zd ır ( b k . Ibn a l-A ş ir , nşr. T o rn b erg, XI, 76, 87, 178 ; 556 h. v ak 'a ları arasın d a ; ‘ İm âd alD in İşfah ân i, Z u bd at al-nuşra, nşr. H outsm a, s. 293 ) ; fa k a t H âkân i, onun babasın ın ta h tın a O turduğundan



b ah settiğin e



g ö re , bu



şiir 541



cin on la r arasın da tutunabilm esi p e k az muh­ tem eld i. B una rağm en, H o ra s a n ’a, S u ltan S en ­ c e r ’ip sa ra y ın a, g itm e ğ e teşeb b ü s ç tti. Bu de»



fa b ir şâire d eğil, b ir âlim e, m eşhur v â i z M u h y a l-D in M uham m ed b. Y a h y a ( bk. S u b k i, T a bakât a l- ş â f ıiy a al-ka brâ, K a b ır e , I 3z4j V I, 197 v .d .; İbn H allikân , V afayât a l-d y â n , K a ­ h ire, 1299, I, 58 9 ; İbn a l-A ş ir , X I, 1 2 0 -ve 13 3 ; R â v a n d i, R a h a t a l-şud ür, nşr. M. İkbâl, L o n ­ don, 1921, G M N S , 2. ı 8 t v .d .) 'y a m üracaat e tti. O ndan a ld ığ ı m üsbet cevap üzerine, H o ­ rasan 'a g itm e k için, yola ç ık tı. T âk ip e ttiğ i yolu tam am iyle b ilm iyoruz; fa k a t bu h u su sta sö y le d iğ i



b ir



şiird e



( bk. D iv â n , s. 413 ) : —



„ V e b a e v i olan R e y ’de niye o tu ru yo ru m ; in­ şa lla h H orasan 'a giderim . Bülbülüm , h âristanı ne yap a yım ; in şallah g ü listan a gid erim “ — di­ y o r ve T ü s yo lu île, oraya varm ağı düşünüyor. F a k a t Ş irv â n şâ h 'm teşeb bü sü üzerine; R e y hâkim i H â k ân i ’nin gitm esin e m üsâade etm edi ( b k . D iv â n , s. 148 v.d d.). İster-istem ez R e y 'd e k alan şâ ir h astalan d ı ( D iv â n , s . 454 v.d .) ve S u lta n S en cer ’in 548 { 1 1 6 3 ) ' de o ğ u zla r ile m uharebe edip, bütün İslâm â le ­ m inde derin a k isle r uyan dıran m ağlû b iyet ve esâretin i ( b k . M ehm ed



K öym en, B ü y ü k



S e l­



çu k lu la r im p a ra torlu ğ u n d a oğ u z isyâ m , D il v e ta rih -c o ğ r a fy a fa k ü lte s i d erg isi, A n k a ra , 1947, V , sa y ı 2, s. 158 v .d d .), „a d ı H orasan o lan o v e fa kâbesin în , fil g ib i h â diselerin aya ­ ğ ı a ltın d a çiğn en m esini" ( b k . D iv â n , s. 157,



H â k ân i Irak 'a giderken , oranın siy â sî v azi­ ye ti, b ö y le bir se y a h a t için, h iç de m ü sait de­ ğild i ( bk. İbn a l- A ş ir , X I, 135 v. d d .; ‘ İmâd alD in İşfah ân i, Zu bd at al-n u şra, nşr. H outsm a, s. 234 v .d d .; trc. K ıvâm üd din B urslan , T T K n eşriya tı, seri II, nr. 4, s, 212 v .d d .; R â va n d i, R â h a t al-şud ür, s. 259 v.dd.). H âkân i, buna rağm en, y o la çıkm ıştı. Y o ld a te sa d ü f e ttiğ i em irlere de m edh iyeler söylüyord u. Bunlardan birin cisi K ız ıl A rs la n için sö ylen m iştir ( bk. D iv â n , s. 281 v . j i d . ; bu rad a s. 284, b e y it 14, 5 5 0 = 1 1 5 5 senesi a ç ık ç a zik re d ilm iştir; krş. S a h a n u sahan varân , II, 244, n ot 1 ). Ümid ettiğ in i bu lam ayan H âkân i İ s fa h a n ’a g itti. O rad a v ezir C am âl a l-D in M uham m ed b. ‘A li a l-C a v â d al-İşfah ân i (ö lm . 559 = 1 1 6 4 ; bk. İbn H allikân , V a fa yâ t a l-a 'yân , II, 95 v .d .; İbn alA ş ir , X I, 202 v .d .) 'y i gö rd ü ( T u h f a t a l-Î r â ­ kayn ,



146



v. dd.).



H â k ân i 'n in



b iz z a t



sö y ­



led iğin e g ö re , bu v e z ir ona kem âle erm em iş olduğunu sö y le y ip , dönm esini ta v s iy e e tti. H â­ k â n i uzun bir yold an g e ld iğ in i v e m em leke­ tin d e k ıtlık olduğunu a n la ttı. Bunun üzerine, v ezir on a yüzüğü n ü v erd i ve za h ire ted ârik etm esini sö yled i ( T u h f a t a l-Î r â k a y n , 1 7 6 ). H â kân i, ister-istem ez, o y ü zü k ile m em leketin e döndü. F a k a t, y in e o rad a



k a lm a d ı; bu d e fa



da, M uham m ed b. Y a h y a ’i m , Öldürüldüğünü iş itti ( h. 549 v e y a 5 5 0 ). O n un için y a z d ığ ı ik i uzun m ersiye ( b k . D iv â n s. 156, 241 ) ile



B agd ad 'a gelm ek ü zere, y o la ç ık tı. Irak S e l­ çuklularından G i y i ş a l-D in M uham m ed b. M ahmüd (54 8 — 555 = 115 3 — 1 1 6 0 ) için ' y azılm ış ve onu o ğ u zla rd an intikam a lm a ğ a te ş v ik eden k a sid e sin i h e r hâlde bu d efa y azm ış olm alıdır



ik i k ıt ’a ( D iv â n , s. 627, ), aynı zam anda üm it­ lerinin k ırılm asın ı bütün a c ılığ ı ile ifâde e d e r :



( bk. D iv â n , s. 264 ). F a k a t S u lta n la şka r-g â h 'ta id i ( bk. T u h fa t a l-Îr â k a y n , 346 v.d.)



— „H orasan ta ra fla rın a gitm ek için k a t’î olan k a rarın ı b o z ; çünkü o ta ra fla rd a emn-ü emân



v e b elki B a g d a d seferine h azırlan ıyordu . Bun­ dan dolayı tâ lih siz şâir, orad an a yrılıp , Hem edan ’a ge ld i ve B agd ad 'a g e ç ti.



b e y it 13 ) orada öğrendi. A z b ir m üddet sonra



k alm adı. S e fe r sözlerini b ıra k ; çünkü zaman, tâ lih in g ib i, d eğişm elere n am zet oldu. H a p is­ h an eye ben zeyen Ş irva n 'd a gönlünün derdi ile b a ğ d a ş ; çünkü o d ert k ıyam et günü yolunun



V e z ir C am âl a l-D in İşfah ân i h a lifey e H âkân i



kuyusundan su çekm e­



'den b ah setm işti. H a life onu a ra ttı v e H â k ân i halifen in eşiğin i öpm ek saad etin e erd i ( bk. D iv â n , s. 377 v.dd. b ilh a ss a s. 382, b e y it, 1 6 ;



ğ i u m m a ; çünkü k o ra la r parçaland ı, ku yu ­ nun ip leri çürüdü" ( D iv â n , s. 157, b e y it



D iv â n , s. 225, b e y it 20 v.d.). Bu h a life ona k â tip lik ( d a b ir i) te k lif e tti ise d e ( bk. D i ­



14 v.dd.). H âk ân i, m e’y û s bir hâlde, m em leketine dön­ dü. İlk m em dûhu H akan-i A k b a r M inüçihr B âkillân şed d in i y ap tırıyo rd u ( 550 = 1 155 ). O bu fırsa tta n istifâ d e edip, ona iki k a sid e y o l­



vân, s. 638 v .d .; krş. S u h a n u su h an v arân , II, 328, n ot 3 ), bilm ediğim iz se b ep le r ile, H â­ lâ n ı bunu kabûl e tm e d i; şa ra p ta n v e d iğ e r



a zığ ı



o ld u



D e v le t



la d ı ( D iv â n , s. 25 v.dd., 45 v.dd,) ; fa k a t iy i bir k ab û l görm edi. E sasen o sene, m em leketi için, sev in çli bir y ıl d e ğ ild i; her ta ra fta şid d e tli bir k ıtlık baş g ö sterm işti. Bu yüzden o, bu d e ­ f a da Irak S elçu klu ların ın sa ra y ın a g itm e k ü zere, yola ç ık tı. M ekke 'y e k a d a r u zaya n bu se y a h a tin in h â tırala rın ı, İran ed eb iyatın ın ilk manzûm seyah atn am esi olan T u h fa t a l-Îr â k a y n pdlı eserinde m u fassal an an latm aktadır.



gü n ah larınd an tövbe ed e re k ( bk. D iv â n , s. 565 ), bir k a file y e k a tılıp , K ü fe üzerinden, h a c­ ca g itti. H âkân i 'nin Peygam berin m ezarının başında d u ydu kları, T u h fa t a l- Îrâ ka y n ’in en p a rla k sah ifelerin i te ş k il eder. O p e k erken in kişâf et­ miş olan ka b iliyetin i çekem eyen m uhitini ve o rad an ku rtu lm ak iste d iği zam an k a rşıla ş tığ ı tâ lih sizP k leri h a tırlad ı. O zam an hâdiselere ç arp a -çarp a ken d i üzerine k ıv rılm a ğ a başlam ış olan ruhunda y e n i v e g e n iş m ânevi u fu k lar



ıınx\niS17 ~ belirdi-; „ik i p a rça ekm ek için, alçakların a t­ tık la rı taşlard an dişleri k ırılm ıştı; fa k a t P e y ­ ga m b er sayesin de, ak ıl dişleri ç ık tı“ . A r tık hırsın s u - v e Kavasından, nefsin k ıtlık ve v e ­ basından ku rtu ld u . G eçim endişesi ile şim şek ve serâp la r yaratan , yalan sözler bulan şâ irliğ ı v a r d ı ; fa k a t şim di ağzı a lev li âteşler ile y ı­ kan m ıştı, a rtık onun m edhinden v ey a h u t onun üm m etini koruyanların m edhinden b a şk a bir . şe y sö ylem eyecekti ( bk . T u h fa t al- îrâ k a y n , 7o*> v.dd.); O bu sözünde de d u ra m a y a c a k tı; fa k a t bu h eyecan la y a zd ığ ı naatı M ekke ’nin ileri gelen leri altın ile yazm ışlard ı ( bk. D iv â n , s . s20 v .d d .) ; o k a d ar güzeldi. H âk ân i h accın ı tam am ladıktan sonra, Şam yolu ile, M usul 'a geldi. O rada eski hâm isi C amâl al-D in İsfahanı 'y i görd ü ve bu hâm isi kendisine 1000 altın verd i ( bk. D iv â n , s, 360, b e y it S v e k rş. s. $80 v.dd.). M usul ’dan sonra te k ra r B a g d a d 'a geld i ve orada T u h fa t al‘ Îrâ k a y n ’i y azm ağ a k a rar verdi. B a g d a d üç a y ka d ar devam eden şiddetli bir m uhasaradan yeni ku rtu lm u ştu ( bu m u hasaraya 20 rebiyü levvel 552 = 1 m ayıs 1 1 5 7 ’ de n ih a y et verilm işti ve -asıl h acılar k a file si bu m uhasara sırasın da g e l­ m işle rd i; bk. Z u hd a t al-nuşra, trc. K ıvâm üd din Burslan, s. 229; f a k a t H âkân i y o ld a bir az gecikm iş o la c a k tır ). G a lib a bu yüzden kim ­ se H â k â n i'y i aram adı ve her b ü yük şeh ird eki gib i, m en faatine düşkün olan halk, yen i bir m anevî ta sfiyed en çıkm ış olan şâirde çok fena in tib â b ıra k ti ( bk. D iv â n , s. 683, 691 ve tür.' yer.). H âkân i oradan İsfahan ’a g itti. Bu şe h ir­ de de iyi bir k ab û l g ö rm e d i; çünkü M ucir-i B ayla k ân i onun ağızın dan, şeh ir için, bir hic­ v iye y azm ıştı ( bk. D iv â n , s. 360, n ot 5 ). H â­ k â n i, Ş ifa h â n re d ifli uzun b ir k a sid ed e ( bk. Divân, s . 358 v.d d.), b ö yle b ir şe y y ap m ad ığı­ nı an la ta ra k , M ucir ’i şid d etle h icv etti ve mem­ lek etin e dondu. . H âkân i bu d efa y in e m em leketinde



den evvel o raya gitm iş olan ve kend isin i k ıs ­ kan an kim selerin, belki eski düşm anı M ucir a l-D in B ay la k ân i ( k r ş . S u h a n u sahanvarân, II, 259, n ot v.d.) ’nin te ’siri ile, um duğunu bu­ lam adı ; —- „Ş irv a n ’da cöm ertliğin ren gi y o k ise de, B âb al-B âb ( D e rb e n d ) ’da kokusu da y o k ­ tu r" ( D iv â n , s. 6 1 1 ) — d iy e re k , geri döndü. H âkân i m em leketine döner-dönm ez, ram azan bayram ı



m ünâsebeti ile, M in üçihr ’e yine bir k a sid e takdim e tti ( bk. D iv â n , s. 226, 553 = 11 58) . Bunun da n eticesi b e lli d eğild ir ve bu zam andan son ra şâirin h a y a tı karan lıklaşm akta d ır. A n c a k arada fa rk edilen şu b ir k a ç v a k ıa y ı kayd etm ek lâ zım d ır: A b u ’l-'A lâ ’ 554 ( ı ı 5 9 ) ’te ölm üştür. Bundan son ra H âkân i k o la y ca hüküm darın sa ra yın a girm iştir. H a ­ kikaten o a rtık huküm’darın a ilesi e fra d ı ara­ sın a karışm ış g ib id ir ve y ıllık 30.000 dirhem tu ta n b ir ta h s isa tı v ard ır ( bk. D îv â n , s. 526, st. 1 4 ) . İster hüküm darın yan ın da olsu n-ister olm asın, ona uzun fah riy e ler ih tiva eden k a ­ sid elerin i takdim etm ekten g e ri durm ayordu ( b k . D'ivân, s. 232, 337, 341, 387, 395, 634 v.b.). Bu arad a civa r em ir v e su ltan lara da k a sid e le r yollu yor, onlardan da câizeler a lıy o r­ du. M u za ffer al-D in K ız ıl A rs la n ‘O şm ân b. İl-D eniz için y a z d ığ ı ve divanının en p a rla k ve en m uhteşem sa h ifelerin i teşkil eden k a sid e ­ lerin b ir kısm ı bu devirde yazılm ış olm alıdır. B unlardan biri ile S ultan A rs la n b. T uğrul ( 556— 573 = 1 1 6 1 — 1177 ) ’a takdim edilm iş terk ib -i bend ( bk. D iv â n , s. 119 v .d d . v e 557 v .d d .), 558 ( 1 1 6 3 ) ’de, ilk A b h a z se feri sıra ­ sında y a zılm ıştır ( bk. R a va n d i, R a h a t al-şudur, s. 287 v .d .; İbn a l- A ş ir , XI, 188 v.d .). T a lih i a çılm ış olan şâirin can ın ı s ık a c a k k ü ­ çü k h âd iseler de e k sik olm uyordu. B unlardan y a ln ız ikisin i k a yd etm ek lâ zım d ır; b ir defa M in üçihr ’den son ra ta h ta çık an A h is iâ n onu ta h k ir etm işti ( bk. D iv â n i s . 603 v .d .) ; bir



kalam a-



defa da o k a d a r iy iliğin i gö rd ü ğü v ezir C am âl



■dı. B ir y ıl önce, M ekke ’d e „K â b e g ib i âsûde gönü llü " olan şâ ir ( bk. D iv â n , s. 190, b e y it 2 ) , h e r hâlde Tuhfa ’d ek i h iciv leri duym uş



a l-D in Isfah ân i ’nin ölümünü duym uştu ( bk. D iv â n , s. 644 v.d .). B ir m üddet sonra, g â lib a 563— 565 ( 1 1 6 8 — I I 7 0) yılla rın d a n az b ir zam an e v v e l ( b k . D iv â n , s. 407 v .d d .), M inüçihr öldü ve H âkân i,



■olan A b u 'l-’ A lâ 1 ’nm v e d iğ e r



düşm anlarının



te ’siri ile, sükûnetini k a y b e tti v e M ekke ’de .tanıdığı D erbend m eliki S a y f a l-D in A r s la n ’m yan ın a gitti. O n a sunduğu k a sid e d e ( D iv â n , s. 18 7— 1 9 5 ) S e n c e r ’in ölümünden b a h se ttiğ in e v e S e n c e r 14 rebiyü levvel 552 ( 26 nisan 1157 ) de öldüğüne göre, bu yılın sonlarında D erbend ’e varm ıştır. Onun D erbend 'deki h a y a tı kın d a



fa zla



bir



şe y



hak­



bilm iyoruz. S a y f al-D in



A rsla n hakkında, Ş irvan ’dan şik â y e ti de ih ti­ v a eden arap ça bir k a sid esi d a h a var ise de (b k . D iv â n , s. 940 v.dd.), bu da ilk g ittiğ i şırad a söylenm iş



olm alıdır. N ih ay et



kend isin ­



her şe y e rağm en , onun için en m üessir m ersi­ yelerind en bîrini ( bk. D iv â n , s . 538 v.d.) yazd ı. A z bir m üddet so n ra da, y e n i hüküm dar A h is tân b. M inüçihr ’e bir te rk îb -i bend takdim ed erek onu m edih ve testiye e t t i ( bk. D iv â n , s . 519 v .d d .). Bu şiirin umûmî edası, y e n i hü­ küm darın şâire p e k iy i bir kabul gösterm ediği in tib a ın ı v eriyo r ( bk. D îv â n , s. 524, st. 16 v. dd.) ; h a ttâ hüküm dar, ona verilen 30.000 dir­ hem y ıllık ile, 30 ’dan fa z la m ızraklı a sker t e ’min e d ile b ile ceğ in i sö ylem iştir



( s. 526, st.



Attlk. AHİ.



s°



1 4 ) . B elk i y u k a rıd a bahsedilen hâdisenin de te 'sıri ile, bu hüküm dar H âkân i ’y e k a rşı iyi h a re k e t e tm e d i; ona verilen m aaş kesild i, ik tâ



kâni 7 a y bu hâlde kald ı (D a v la tş â h , T azkira, s. 79 ). Bu sırad a B izan s prenslerinden A n d ro nîcus Com nenus, Ş irva n 'a gelm işti ( te ferru a tı



ile b e râ tı elinden alındı ve şâ ir ik i üç yıl g e ­ lirsiz k a ld ı ( b k . D ivâ n , s. 77, b e y it 3/4 ). Hfik an i, M inüçihr ’in son günlerinde ta n ıd ığ ı ze v ­ cesi v e A h is tâ n 'ın annesi Ş a ffa t a l-D in ’e şi­ k â y e tte bu lunarak, hüküm dardan hiç b ir ih san



İçin bk. M inosrky, g ö st. y er.). H âkân i bütün zekâsın ı ku llan arak y a z d ığ ı iki k a sid e ile ( D i­



görm ed iği için, v a zifesin i terk e d e ceğ in i v e onun dergâh ın d a y e r bulam adığın dan, m üsâade is te ­ d iğ in i bildirdi ( D iv â n , s. 73 v. dd.). Bu m ürâcaa tta n ne n etice ç ık tığ ın ı iy i bilm iyorsak da, H âk ân i 'nin bir m üddet d ah a hüküm darın y a ­ nında k a ld ığ ı, onun m edhindeki kasidelerd en bir kısm ın ın bu zam anlarda kalem e alın d ığı düşünülebilir ( msl. D iv â n , s. 33 v.dd.). H â k ân i ’y i, bir m üddet sonra, m ahbus g ö r ­ m ek teyiz. Bu hapsin sebebi h akkın d a menbâlarda m u h telif riv a y e tle r v ard ır ( b k . K a zv in i, A s â r a l-b ilâ d va ahbâ r a l-ib â d , nşr. F . W ü ste n fe ld , G ö ttin g en , 1848, s. 404; D avla tşâ h , T a zk ir a s. 7 9 ; uzun b îr m akalede bu m eseleyi bütün te ferru a tı ile te tk ik eden Min orsk y de D a v la tşâ h ile a yu ı k a n a atte d ir; bk . K h â q â n i an d A n d r o n ic u s C om nenus, B S O S , XI, 1943— 1946, s. 551 v. dd., bilh a ssa 561 ). F a k a t D iv â n ’d aki şiirlere gö re, h â d ise­ nin seb epleri başkad ır. H âkân i m ahb us olduğu sıra d a 7 ş iir sö ylem iştir ( bk. D iv â n , s. 19, 71, 109, 272, 327, S81, 6 0 1; s. 2 4 4 'te bulunan şiir, başlığın d a görüldüğü gib i, bir hapsiye farzed ilmiş ise de, hapis ile hiç alâkası y o k tu r ( krş. M ihorsky, s. 551, not 3) . Bunlardan başka, h a ­ p is ile alâkadar olarak, vezir A b ü N aşr Nizâm a l-M ulk 'e hitâben yazılm ış S avgan d-nâm a ( y e ­ min ş i i r i ) v ard ır ( D iv â n , s. 49— 5 7 ) . H â k ân i bu yemin şiirinde bir takım „n âkillerin — m üzevvirlerin " hüküm dara, kendisinin ita ati terkeylediğıni söylediklerin den



b a h sed iyor v e



bir



az



ileride : — „B e n hiç bir yere k a ç a c a k değilim “ ( D îv â n , s. 57, b e y it 8 ) — diyor. H a p iste sö y le d i­ ğ i b a şk a bir şiirde ( D iv â n , s. 109 ), kendini dil­ siz bir k u ş ve a ç gö zlü bir k arın caya b en zete­ rek, hapsedilm esin e şa şıyo r ve : — „B ir kuşun çen gi n asıl bir orduyu h a rekete g e t ir ir ; bir karın ca nasıl cen g e d e r ? “ — diyor. Bu b e y itle ­ rin a çık ça d elâ let e ttiğ i gib i, H âkân i isyan ile ithâm edilm iş ve kaçıp , başka bir memduhuna sığın m am ası için, hapse atılm ıştı. H â k ân i, başın a g e le ce k felâ k eti sezm iş gib i­ d ir; a tab ey K ız ıl A r s la n 'a y o lla d ığ ı bir terkîb -i bend ( D iv â n , s. 494 v. dd.) bununla çok a lâ­ k a d ar görünüyor. F a k a t bu m üracaatı te ’sirini gösterm edi ve o, talihinin bir m üddet İçin g ü l­ m esinden sonra, hayatın ın en büyük felâketin e u ğ r a d ı: a ya ğın d a d a ğ la r k a d ar a ğ ır Zencirler y^rdıf kirpiklerinden kan lı y a şla r akıyordu. H â­



vâ n , s. 19 ve 27 2) , af vı için Ş irvân şâh nezdin d e ta v a s s u tta bulunm asını rica e tti. G âlib a bu ş e fa a t sayesin de, 569 ( 1 1 7 3 — 1 1 7 4 ) sene­ sinde se rb e st b ırakıld ı. H âkân i, hap isten sonra, A h is tâ n 'a takdim e tti­ ğ i te rk îb -i bendin b ir k ıt ’asında kendi hâlini çok g ü ze l ta s v ir etm iştir ( D iv â n , s. 485 v. d d .; bu şiir 569 'd a sö y le n m iştir; çünkü 5 8 2 'de vukua g e le ce k olan v e is ’ âm ü lkelerin de h eyecan la beklenilen 7 seyyâren in m izan bu rcun da to p lan ­ m alarına 13 y ıl k a ld ığ ın ı s ö y le r ; bk. s. 494, b e y it 1 3 ) : âlem ken d isi için zulüm yağm u ru ­ nun o k ları ile d o lu d u r. . . başın a gelen e râzı olm uştur, b aşın ı düşm anlarının k ılıç la rın a u zat­ m ış v e k a p ısın ı d o stların ın yü zü n e k ap am ıştır. A y n ı zam anda kendisini böyle sindirenlerin kim olduğunu b iliy o r; ayn ı te v e k k ü l ve is y a n la : — „İn sa n lar ağzım ı m ühürlediler“ — d iyo r ( D i ­ vâ n , s. 488 v.d.). A h is tâ n ’ ın, bu şiir üze­ rine, n asıl b ir ta v ır a ld ığın ı bilm iyoruz. E sasen bu y u k a rıd a ta v s if edilen rû h h aleti içinde bulunan H â k ân i için o ka d ar mühim olam azdı. H â k â n i ’nin düşündüğü te k ş e y v a r d ı: hacca gitm ek, düşm an v e h âsid ier ile çev rili m uhitten ku rtu lup, m ânevi lekelerd en tem izlenm ek, K â b e ’de v eya P eyga m b erin m ezarı başın d a, m uhtaç olduğu m ân evi te s e lliy i bulm ak. H a k îk aten da­ h a h a p iste A n d ro n icu s C om nenus ’a y a zd ığ ı k a s id e d e : — „A lem in şah ınd an B e y t-i m ukad­ desi ziy a re t etm em için, m üsâade iste“ ( D i ­ vâ n, s, 25 ) — dem işti. H a p isten ç ık ın ca, belki terk ib -i bendini takdim den sonra, A h is tâ n ’dan ha cc için m üsâade istedi. F a k a t hüküm dar o sene izin verm edi ( D iv â n , s. 251, b e y it 4 ) ; hâlbuki o h a cca g itse idi, 30 y ıllık farzları K â b e 'nin yan ın da ka za edecek idi. Şim di buna m u vaffak olam am ıştı ve o bu iztıra p ile inli­ yordu ( bk. D iv â n , s. 247 v.d.). Bu tu n ç h isar içindeki hâli, Isfendiyâr 'ın hâline ben ziyordu ; şu ka d ar var ki, onun y a p tığ ı yedi büyük savaşı, ken d isi h e r h a fta yedi d efa yaln ız başın a te k ­ ra r ediyordu. G ön lü to p ra ğın ka ran lık m ağara­ sında ölmüştü. Bununla berâber, bâzan yüksek ve p a rla k h ü lyalara da k apılıyord u. A y n ı şiirde: — „B en i, esh âb -ı k e h f gib i, hem uyur, hem u ya­ n ık b i l ; birden bire uykudan uyanm am mümkün­ dür“ — d iy o r ( D iv â n , s. 250, st. 1 5 ) . F ak a t kendisi de buna inanm ıyor, hâlini, kam ıştan at yap an ve onu caka ile süren çocu ğa benzetiyordu. O bilh assa kendini lekelenm iş te lâ k k i ed iyor­ du; kendi tâ b iri ile, zahirinde cen âbetlik ve bâ­ tınında işe, h ayz varçîı ve bu n lşrdan gu sü l e t­



4ı n ı u ı ı ı ı . m ek lâzım i d i ; fa k a t ömrünün bu akşam v ak tin ­ de, tö v b e denizini nerede b u la ca k tı? ( D iv â n , s. 251, b e y it t ). B u iztıra p ve azap ile b ir y ıl g eçiren şâir, M inüçihr 'in k ızı, A h is tâ n 'ın k ız k a rd e şi 'İşm at al-D in ’e bir k a sîd e y azd ı ve kardeşinden, h a cca gitm esi için, kendisine mü­ sâade alm asını rica e tti ( D iv â n , s. 289, v. dd.; bilh a ssa s. 291, son b ey it v e 293, b e y it 1 2 ) . H üküm darın annesi Ş a ffa t a l-D in ’e de baş vur­ du ( bk. D iv â n , s. ı$ 2 v. dd.) v e bu y ıl hacca g itm ek isted iğin i bildirdi. H er hâlde onların yardım ı ile, o sene, yân i 570 ( 1 1 75 ) ’te (k r ş .



A rsla n için yazılm ış bir şiiri ( ayn. esr., s. 281 v . dd.) 6 sen e so n ra m eşhur kıran hâdisesin in vu ku a g e le ce ğ in i bildirdiğinden, 576 ( ı ı 8 o ) ' d a y a zılm ıştır ( s. 284, son b e y i t ). Bu şiirdeki ifâ ­ d e v e edâ onun bu sen elerde tam am iyle m e'yûs olduğunu g ö ste riy o r. H e r şeye k a rşı duyduğu u san ç yüzünden, bir k a ç d efa m em leketini te rk etm iş, hüküm darın is te ğ i v e belki ric a s ı üzerine, g e ri dönm üş olm alıdır. B ir defasın d a d a G en ­ ce 'ye g it ti. O ra d a Iran e d e b iy a tm ış en büyük m esn evi ü sta d ı olan N iz a m i'y i g ö rd ü . İki ih ti­ y a r h a y atların ın sonunu d ü şü n d ü ler; N izâm ı,



S u h a n u suhanvarân, II, s. 334, n o t 1.), izin ala-., H âkân i rak, y o la ç ık tı.. Y a z a te s a d ü f eden ve old u kça sık ın tılı g e çen bu se y a h a tin in B agd ad ’dan M ekke ’ye k a d a r olan kısm ını, M e k k e 'd e y a z ıl­ m ış olan bir k a sid e d e m u fassalan ta s v ir e t­ m iştir ( D iv â n , s. 94 v . dd.). B urada H âkân i 'y i adım adım tâ kip ed ecek d e ğ iliz ; ya ln ız bu d efa M adâ’in ’ den g e ç tiğ in i v e m em leketim izde ç o k nieşhûr olan M adâ’in harâbeleri h akkın daki şiirin i ( D iv â n , s. 362 v e krş. a şa ğ ıd a e s e r le r i)



h a k k ın d a k i m ersiyesin in b ir beyitin e



g ö re, kend isin e H â k ân i 'n in m ersiye sö yle y ece ­ ğ in i zannediyordu. B urada H â k ân i 'nin e sk i h a s ta lığ ı, R e y 'd e yakalanm ış olduğu sıtm a n ü k setti ( D îv â n , s. 7 7 6 ). G a lib a A h is tâ n 'ın çocuklari olan F a rib u rz ile A l- Ç iç e k H atun 'un ölüm leri üzerine, m ersiye sö ylem esi için, Ş irva n 'a ç a ğ ırıld ı. M em leketine döndü ve on lara, ken­ di acıların ın da ifâdesi olan bir m ersiye sö y­ ledi ( D îv â n , s. 543 v .d d .). H â k in i, hüküm darın arzu su na rağm en, mem­



y a z d ığ ın ı k a yd etm ek lâzım dır. B u hacc se y a ­ h a ti H â k â n i'y e um duğu sükûneti te ’min etm e­



leketin d e kalm ak iste m iy o rd u ; yine



miş olm alıdır. M em leketinde â ilesi vard ı, on­ la rı te rk e d e m e zd i; o raya döndüğü ta k d ird e ne y a p a cağın ı, hüküm darın kendisini n asıl k a rşı­



gitm ek arzusuna kap ılm ıştı. B u k a d a r uzun bir fa sıla d a n son ra şâird e b a ş gö steren bu arzu H »ârizm şâhlarm b ü yük şâiri R a şid al-D in



la y acağın ı bilm iyordu ve bundan endişe ed i­ yordu. Bundan do layı, o sene haccd a bulunan ( b k . D îv â n , 415 v .d d . ye 411 v.d.) 'îşm a t alD in ’e m üracaat etti. .. H âk ân i g â lib â ondan m üsbet ve k a t’î bir



V a f v â t ’m ölümü ( 5 7 3 = 1 1 78) ile alâkadar olm alıdır. S u lta n S e n c e r 'in ölümünden sonra, H orasan tam am iyle H vârizm şâh lara geçm işti; b i­ nâenaleyh bu ra ya gitm ek, H^ârizm sa ra yın a g it­ m ekti. H âlb u ki V a tv â t s a ğ iken bu mümkün de­



c ev ap alam am ıştı. Bu yüzden m em leketine d ö ­ n em eçliye çok m uhtem el o la r a k ,B a g d a d ’da kal­ d ı. B urada b iz za t A h is tâ n ’¡n e li ile yazılm ış b ir m ektu p . aldı. Bunun üzerine m em leketine donen şâir, hüküm dara b ir k a sîd e ( ayn. esr., s. 440 y. dd.), sonra b ir te rk îb -i bend sundu .( ay n. esr., s. 462 v. dd.). Bu son şiird e, hüküm ­ d ara vaadlerin i h a tırlatıp , divan d a b îr v azife



ğild i. V a tv â t Tn ölüm haberin i duyun ca, b ir müd­ de t için u nu ttu ğu h ü ly a la rı yeniden canlandı ve H vârizm şâh 'ın d a b iri ( m ü n ş is i) olan a l-T a v a ssa l ila ’ l-ta ra ssu l m üellifi B ah â ’ a l-D in M uham m ed b. M u’a y y a d B a ğ d a d ı ( a l-T a v a ssu l, nşr. A h m ed B ah m an gâr, T ah ra n , 13 15 , h.ş., m ukaddi­ me, s. 2 i ; 'A v fi, L u b â b, 1, 139 v.d.) 'y e bir ka­ sîd e y o lla y arak ( bk. D iv â n , s. 269 v . dd.), onu



iste d i (a y n . esr., s. 4 6 i, b e y it, 1 0 ,13 ). A h is ­ tâ n sözü nd e du rarak, on a b ir v a zife verm iş olm alıd ır. F a k a t k a d e r H â k ân i 'y e y a r olm a­ y a c a k tı, A z sonra 571 ( 1 1 7 6 ) sen esin de, 20 y a şm a gelm iş olan o ğ la R a şid al-D in öldü



H vgrizm şâh 'a u laştırm asın ı rica e tti ( D iv â n , s. 271, b e y it 7 ) . B ah â ’ a l-D in M uham med, ta b i’î, bunu d a b iri bulunduğu T ö k iş b. II-A rsla n ( 568— 596 = 117 3 — 1 2 0 0 ) 'a u la ştıra ca k tı. A n la şıla n



( a y n . esr., s.



158



v .d d .,



163



v .d d .,



552 v.



H orasan 'a



bundan bir n etice ç ık m a d ı; çünkü divanında bu hüküm darın m edhi için söylenm iş yalnız bir



dd. m e rs iy e le r). H enüz m âtem elbisesin i ç ık a r­ m am ıştı k i, şeyh i ve ü stadı olan, O ğ u z isya ­ nından kaçıp , T eb riz 'e gelm iş ve yerleşm iş bu ­ lunan ‘U m dat al-D in M uham med b. A s 'a d alJ ü s i a l-N isâb u ri 'nin ölüm haberin i a ldı ( öl m.



k ıt ’aya te sâ d ü f e d iliy o r ( s. 675 ). Bununla b e ­



re b iy ü le vv el 571 = eylül 1175 ; bk. İbn H allikan , V a fa y â t a l-a y â n , K a h ire , 1299, 1, 596 ve D i ­



ç a y a g ö re ( bk. D iv â n , s. 311 v .d .; bu şiir m ersiye o la ra k gö sterilm iş ise de, d e ğ ild ir ), o



v â n , s , 303 v . dd.)



bu s e y a h a ti istiy o rd u ; fa k a t bundan bü yük b ir



G e r e k m enbâlardan, gerekse divanından, H â ­ k â n i 'n in h a y a tın ın bundan so n ra ki k ısm ı için,



sa a d e t üm it etm iyordu . Bu b â l ile Ş ir v a n ’dan T e b riz ’e g itti v e y a k a ç tı. O rad a



da H o rasan



a p cgk



'a gitm e k şrzuşutıu



şiirini



çnûtçferrik b ilg ile r ç ık m a k ta d ır; K ızıl



raber, H âkân i bu ü m itten v azg eçm ed i. K en d i­ sini Ş irva n 'a b ağlayan yegân e b a ğ olan ze v ­ cesi ile ved ala ştı. Bu ved aı ta sv ir eden ve z e v ­ cesinin ölümünden sonra yazılm ış olan b ir par­



ifâ d e



çden



yazd ı



H AKANI.



9*



( agn . esr., s. 297 v.dd.) — : „Y olcu yu m , im kâ­ nın m aksadın ı H orasan ’da b u la ca ğ ım ; su su ­ zum , ih san p ın arın ı H o rasan ’d a b u lacağım “ —



. E s e r l e r i . H â kân i, D iv â n ’inin b ir çok yerlerin de hem n esri, hem de nazm ı ile ö vü ­



şik â y e t ile dolu bir çok şiirler v ard ır ( bk. D iv â n ,



den bahseden kü çük b ir m esn evi olup, farsça ilk manzum seyah atn âm e sa y ıla b ilir. 552 ( 1 1 5 7 )



nüyor (m s l. D iv â n , s. 209, b e y it İ l ) , B ugün d iy e ba şlaya n bu şiirde, H o rasan için vatanını onun nesrinden elim izde an cak m ahd ut sa y ıd a te rk e ttiğ ın i, bu d e fa , e v v elc e kendisine u ğursu z , m ektuplar ile T u h fa t a l- lr â k a y n 'm m ukaddi­ gelm iş olan R e y yolu ile d e ğil de, T ab erista n j mesi kalm ıştır. M ektupların bir kısm ı A rm a yolu ile gid ece ğin i ve seyya relerin m izan bur­ ğân m ecm uasında ( X I I, 81 v .d .; bir m ektup; cunda kıran ların a iki y ıl k a ld ığın ı ( b k . ; D i ­ X V I, 611 v .d d .; b ir m e k tu p ) neşredilm iştir. vâ n, s. 300, b e y it 1 3 ) söyler. Buna nazaran bu B â zı k ü lliy a t n üshalarınd a nâdıren tesad ü f edi­ şiirin 580 ( 1184 ) ’de y a z ıld ığ ı anlaşılıyor. len yazm aları için bk. H . E th e , Ç a ta l., 1, 479 H âk ani H orasan ’a gid em ed i ve T eb riz 'de ve E . B lochet, Ç atal,, III, 43. k a ld ı. O nun bu ikam eti sırasın d a yazm ış olduğu 1. Tui}fat a l-îr â k a y n . H âkân i 'nin Irak-ı m u h akkak addedileb ilecek ve hepsi zam andan A cem , Irak-ı A ra b , H a cc ve Şam se y a h a tle rin ­ s. 65 v.dd., 84 v.dd., v.b.). Bunlardan biri ( D i ­ vâ n , s. 255 v.dd.) kendisini m em leketine çağıran Ş irvâ n şâ h A h is tâ n ’a cev ap tır. B aştan -b aşa bir y e is ifâd esi olan bu şiirde hâlini şö yle ta sv ir e d e r : ruhunda bin lerce ukde vard ı, d o stları bunları çözm üyordu. Ü m it edecek bir şe y k a l­ m am ıştı. O rad a H âkân -i K a b ir ( A h is t â n 'm le k a b ıd ır ) 'den ald ığı bol m aaş v a r ; fa k a t onu ne y a p a c a k ? . Y a ln ız orada b ir yardım adam ı, zevcesi v a r; fa k a t onu da T a n rıy a em ânet etm işti. B öyleee hüküm darın te k lifin i kab û l etm eyen H âkâni, b ir d a h a Ş irva n 'a dönm edi. O nun bu devirde b a şka bir hüküm dara şiir takdim ettiğin i bilm iyoruz. Y a ln ız 'A ta ’ M alik C u v ay n i ’nın k a y d e ttiğ in e gö re ( bk. T â rih -i cikân au şâg, nşr. M uham med K a zv in i, C M S , X V I, İH, London-Leiden, 1936, s. 38 v.d.), H vârîzm şâh T ö k iş 592 ( 1 1 9 6 ) y ılın d a İ s fa h a n ’ı za p te ttiğ i zam an, H â k in i onun için küçük b ir k ıt ’a y a z ­ m ıştır. H er hâlde yin e bu sırad a, T e b r iz ’de, zevcesin in ölüm haberini, çok g e ç olarak, a ld ı ( bk. D iv â n , s. 78 i ). O şâirin yâri d eğild i, ömrünün yad ig â rı id i; sır o rta ğ ı, d e rt o rta ğ ı idi. O gitm iş ve derdi kendisine b ırakm ıştı ( agn. esr., s. 808). O n un için tam se k iz m ersiye y azd ı ( D iv â n , s. 312, 704, 775, 781, 795, 808, 8 6 0 ) ; fa k a t birbirinden daha dokunaklı olan bu şiirlerin g ö sterd iği gib i, derdini bir türlü avutam adı. H âkâni, böyle iztırap la r ile dolu olan son gü n lerini T eb riz ’de tam am ladı. Onun h ayatın d a son te s b it edilen ta rih 592 ( 1 1 9 6 ) olduğun­ dan, 595 ( 1199 ) senesi p ek m uhtem el b ir ölüm ia rih i olarak kab û l edilebilir. T e b r iz ’de son­ raları M akab ara t a l-ş u a r â diye şö h ret ka za ­ nan S urh âb m ezarlığın a defnolundu. K h a n ik o f 1855 'te , R u s y a 'n ın T eb riz konsolosu bulunduğu zam an, H â k ân i 'nin m ezarının yerin i bilen iki



'd e, 40 gün içinde y a zılm ıştır ( bk. ayn. yazm a., ıo 8 a ). Bu m esnevi, cöm ertliği ile m eşhur olan v ezir C am âl al-D in M uham med b. ‘A li al-İşfahfini y e ith a f edilm iştir ( yk. bk.). H er biri gü n eşe hitap ile ba şlaya n 6 m aka­ leden m ürekkep olan bu m esnevinin en iy i ia b ’ı A g r a , 1855 ta b ’ı olm alıd ır ( bk. K h an ikov, agn. m akale, s. 194 v .d d .). D iğ e r ta b ’ılar, Luknov, 1876, ve Lâh ûr, 1867 ( m u h ta s a r ) . Ş e r h l e r i , a. Ş a y h ‘A b d a l-S a lâ m 'm 1057 ( 1647 ) ’de y a z d ığ ı Ş a rh -i T u h fa t a l- İrâ ka g n ; b. G ulâm M uham med adlı birinin şe r h i; c. M avlavi A b d a l- B ir i'n in şerh i (o rd u c a , Luknov, 1930). 2. D iv â n , H â k â n i'n in 17.700 b e y it tu tan ( bk. D iv â n , ön sö z, s. X I ) k a sid e , te rc i’, k ıt’a, g a z e l ve ru baileri ile arapça şiirlerin i m u h tev i­ d ir ; şark yazm aların ı ih tiv a eden hem en her kü tüph ân ede bir v e y a b ir k a ç n ü sh asın a te ­ sadü f olunur. B unların en esk isi, F â tih 3810 yazm ası olup, 702 h. 'd e istin sah edilm iştir. Bu nüshaların hep si, g e re k tertip , g e re k se ih tiv a e ttik le ri şiirlerin m ıkdarı bakım ından, birbirin­ den ço k a yrıd ırlar. H â k ân i 'nin divan ı ik i defa b a s ılm ış tır : a. K u llig â t- i H â k â n i ( N evalkişor, 1294 ta ş b a s­ m ası, 2 cild ). b. D iv â n H a s sa n a l- A c a m A f i a l a l-D in İb ra h im b. 'A l i H â k â n i-i Ş ir v â n i, bata sh ih va ta h şig a v a t d li k â t A l i ’ A b d al-R a s ü li, T ah ra n 1316, h. ş. B u divan H â k â n i'n in bütün kasidelerin i, te rc i’lerini, k ıt ’a, g a ze l ve ru b ailerin i ih tiv â eder ve bu şiirlerin hep si, kendi araların d a, a lfa b e sırasın a konulm uştur. Sonunda da ( s. 945— 979 ) şa h ıs ve y e r adları fih risti bulunm aktadır. B ir çok ku su rların a rağm en, H âkân i divanının bir d ereceye kad ar oku n abilecek y egân e basm ası budur. H âkân i divanınm dan y a p ı’ mış m ü n te h a b â tlar:



ih tiy a r görm ü şf;i. 1856 'da, onların gö sterd iği yerde h a friy a t yap tırm ış ise de, m ezar ta şın ı



în tih â b -i k u llig â t-i H â k â n i ( nşr. M uhammed H aşan, L ukn ov, 1925, 64 s .) ; K a şâ 'id -i H â k â ­



bulam am ıştır 190 v.d .).



n i ( nşr. S a y y id ‘A b d a l-V â s i1 C a 'fa r i, A lla lıâ -



( bk. ayn. m akale, J A ,



1864, s.



bâd, 1926, ta ş basm ası, 50 s.) ; în tih â b -i K a s a id -t



H âkân i ( nşr. S a y fi, Lu kn ov, 1931, orduca notlar i l e) ; ru b â île r: Salem an, Ç etv ero stişy a H âkân i ( P e te rsb u rg , 1875 ). B ilh a ssa Iran m ecm uala­ rın d a sık-site tesadüf edilen m üteferrik k a sid e veya k ıt'a la rı bu raya kayd etm eğe lÜ2Ûm ve imkân yok ise de, bir zam anlar m em leketim izde oldukça a lâk a uyandırm ış olan b ir kasidesinden bahsetm ek lâzım dır k i, bu d a H âkan i 'nin Mad â 'in k a srın ı ta sv ir eden ka sid esid ir. H âkan i



T a h r a n 'd a S ip a h sâ lâ r kü tüph an esin de bir te k yazm ası bulunan H a tm a l-ğ a râ 'ib ad lı, k ü ­ çük, 644 b e y itlik b ir m esn evi de H â k ân i 'y e is­ n a t olunm akta ise de ( bk. Z. H a d â ’ik İbn Y u ­ s u f Ş ira z i, F ih r is t k u tu ph â n a -i M adrasa-i 'A l i - i S ip a h sâ lâ r, T ah ran, 1318, h.ş., II, 502



ik in ci d e fa h a cca gid erken M adâ’in ’den g e ç ti ( y k . bk.), orada görd üğü m uazzam harabeler, ona, insanın fân iliğin e, her tü rlü ikbâl ve se r­



Edebî h u s u s i y e t l e r i ve t e ’ sirI e r 1. İran tezkirelerin in h ep si H âkân i ’yi bi­ rinci dereced e şâirlerden addetm ekte m ü ttefik ­ tirler. H a ttâ ‘A v f i 'nin d âh il bulunduğu bâzı iran lılar, gü ze l üslûbun H âkâni ile nihaye­ te e rd iğ i, ondan son ra kim senin beyân te z­ gâ h ın d a öyle şiir kum aşları dokum am ış o l­



v etin boşlu ğu n a, ibret verici bir d elîl gib i g ö ­ ründü ve şâ ir bu hislerini terennüm e lti. Bu şiir, ge re k m em leketim izde ve g e re k Iran 'da, eski Iran m edeniyetine k a rşı b ir h a y ra n lık şeklinde te lâ k k i edilm iş ve bu g â y e ile m ektep k ita p ­ ların a sokulm uştur. H ü seyin D ân iş bunu tesd is ederek, R ıza T e v fik ’ in bir m ukaddim esi ile, neşretm iştir. Sonra b â zı ilâveler ile B erlin 'd e b a sıld ı : A iv ıâ n -i M edâin. Un poèm e de K hâgân î ad ap té et augm enté p a r quelques poètes contem porains ( Berlin, 1343 = 1925 i Iranseh â k r, nr. 5 ). B urada bir de h ap ishânede İzz a l-D avla ( A n d ro n icu s C om nenus ) için y a z d ı­ ğ ı k a sid e y i k ayd etm ek lâzım dır. Bunun metni evv elâ K h an ik o v tarafın d an neşir ve fran stzcay a tercüm e edilm iş olduğu g ib i ( J A , V I. série, 1863, s. 303, 321 ), M inorsky tarafın d an da İn­ giliz ce tercüm e ve şerh edilm iştir ( ayn. esr., s. 567— 578)Ş e r h l e r i ( tam liste V . M inorsky tarafın dan verilm iştir, bk. ayn. esr., s. 550 v.d.) : 1. H a ­ şan D ih la v i ( b k . T a rb iy a t, D a n ışm a n d a n -i A za r b a y câ n , s. 109 ). 2. Ş a y h A z a r i, C a v ahir al-a srâr ’ında H â k ân i 'nin hap iste A n d ro n icu s C o m n e n u s'a hitaben y a zd ığ ı k a sid e y i şerh e t­ m iştir ( D a v la tşa h , T a zk ira , s. 79 ). 3. C am i, Ş a r k -i k a s a id -i H â k â n i ( b k . M inorsky, ayn. esr., s. 550, nr. 2 ). 4. M uhammed b. D âv ü d b. Muham med Ş âd iyâ b â d i ( X . = X V I. a sır ) 44 k a sid e y i şerh etm iştir ( bk. E th é , Ç a ta l. B o d l., I> 483 î R ieu, Ç a ta l. II, s. 561 ; B lo ch et, Ç a ta l., III, 47 v .b .j. S- ‘A la v i- i L â h ic i'n in çèrhi ( XI . = X V II. a s ır ; bk. Rien, Ç a ta l., II, 562 ve W . P e rtsch , V erzeich n is, s. 770 v.d.). 6. G in â’ i, ‘A b d al-V ah ab b. M ahmüd al-H asan i al-H usayn i al-M a‘müri ( XI. = XVII. asır ), M uhabbatnâm a ( bk. G . F lügel, D ie ar ab: seher), persiseh en u n d türkisehen H a n d sch ri/ten , I, 509 ). 7- K a b u l Muhammed, F a r ah-fazci ( X IX . a sır j b k , A . Sp renger, Çatal., s. 4 6 3 ). 8. R izâ -K u li y â n H idayat, M iftâ h a l-k u n u z ( b â z ı m üşkül b e y itle rin ş e r h i; bk. C h , Rieu, S u p p lém en t, s. 1 5 1 , nr. 221 v.d.). 9. A hm ed H usayn Ş a v k a t, f i a l l - i k a s a id -i H â k â n i ( orduca şerhler, M ee­ ru t, 19 11/19 12 , ta ş basm a, 2 c ild ) .



v.dd.), bu isnâd bir m üstensıh yanlışından ileri g e lm iş olup, biı eserin H âkân i 'y e â it olm ası im kân sızd ır.



duğu idd iasın d a bulunm uşlardır ( L u b â b, II, . 221 ). M eşhur H vğn dm ir de, k a sid ed e ç ağd aş­ ların ın hepsinden üstün olduğunun her keşçe kab u l edildiğini bildirir. B âzıla rı onun yen i b ir ta rz icat e ttiğ i ve tarzın d a yegân e k a ld ığ ı k a n aatin dedirler ( Z a k a riy a a l-K a zv in i, A ş a r alb ilâ d , s. 404 ; Â ta şk a d a , s. 39 ). D a v la tşâ h , A ş ır a l-D in ve A n v a ri ile H âkân i 'y i m u kayese ederken : — „B un ların a y rı-a y rı üslûpları, ta r z ­ ları v a rd ır ( T a zk ira , s. 1 2 5 ) — d iyerek, onun h a k ik a te n ye n i b ir ta rz ve üslûp sah ibi oldu­ ğunu ka yd ediyor. F a k a t kim se onun kendisine m ahsus olan üslûbunun h u susiyetlerin i o kad ar tavzih etm iyor. Y a ln ız H am d A lla h M u stavfi H âkâni 'nin şiirlerinin „tu m tu rak lı“ olduğunu k ayd ed er ( T â r ih -i g u zid a , s. 8 18 ). Â ta şk a d a m üellifi de „y ü k se k m âna“ v e „h o ş la fızla rı“ o l­ duğunu söyler. H âkân i 'nin üslûbunun hu su siyetleri şö ylece ta h lil o lu n a b ilir: H â k ân i 'nin erken y aşın d a baş­ layan cid d î v e e sa slı ta h sil ile elde e ttiğ i b ilg iler, her an tem a sta bulunduğu eşya ka d ar, şuurun­ d a h â zır bulunuyordu. H a cca gid erken içk i ve kad ın a tö v b e etm iş olm ası v e m ühim b ir v a ­ zife s i bulunm am ası d o la y ısı ile, kend isin i bu şuur hâlinden ku rta ra ca k h â rici b ir seb ep m evcû t d eğild i. Bundan d o layı onun şiirine m evzû olan âlem , yaln ız ih sa sla rı ile m evcût olan h ârici âlem olm ayıp, aynı zam anda h e y 'e t, riya­ ziye, sa rf, n ah iv, tıp v.b. ilim lerden a ld ığ ı g a ­ y et gen iş bilgiler ile k a rışık olan bir âlem idi. O



zam anki b â zı şâirlerde ayn ı şekild e b irer



âlem gö rü lü rse de, hiç b irisi bu iki âlem i m ezcetm ede H âkân i derecesine erişm iş değild ir. Bunun n eticesi olarâk, şâ ir bugün için çok gü çlü kle h a tıra ge le h ile cek e şy a v eya hâdiseler arasın da m ünâsebet gö rü r, te şb ih le r yapar, is ­ tiare ve m ecazlar b u lu r ; aynı zam anda bunlar ile la fz î sa n ’a tle r de y a p a r. M sl. dünyadan ş i­ k â y e t için y a zd ığ ı en sam im î şiirlerinden birin­ de iki — üç viran evinden bahsederken ; —-



H Â K A N Î.



§4



„O n la rın te p s in i ik i — ü ç gam m a n astın b il" d ed ik ten sonra, hemen — „ü ç m an astır = $e dayr ve „g am bil = gam dan “ m ünâsebeti ile „o n lar ne S a d ır 'd ir ( al-N u’ mân b. a l-M u n zir’in Bahrâm G ü r için yap tırd ığ ı köşk ), ne Ğam dân ( Y em en 'd e k i fev k alâ d e binalardan b i r i ), ne yap ayım ? “ — der. B ir çok yerlerde, bu n lar ile ik tifa e tm e z ; şiirlerin e bild iği ilim lerden to p la ­ d ığ ı çok garip ıs tıla h la rı doldurur, ü stelik on­ la r ile de la fz î v e m ân evi sa n ’a tle r yap a r. B u ­ na



h ıristiy an



m uhitinin



her



an h a tır la ttığ ı,



g e r e k İslâm î eserlerd en , g e re k se ih tid a etm iş olan annesinden öğrenm iş old u ğ u h ıristiy an unsurları k a tm a k lâzım dır. Bu h u su sta b ir fik ir vereb ilm ek için, divan ın da ya ln ız İsâ adının a ş.-yk . 200, M aryam 'in adının 55 d efa g e ç tiğ i­



zam an H â lâ n ı, kendisin in h a k lı olarak övün­ düğü gib i, bu sa h ad a k i İran şâirlerinin hep sin ­ den üstün gö rü n m ekted ir. Bu bakım d an , her ne ka d ar S an â’ i 'y e ben zetilm ek isten ilirse de ve b izza t H â k ân i kend isin i S an â’ i 'nin yerini tutm uş sa y arsa da ( D iv â n , s. 6 u ) , onu sun’îlik ve ta sv irle r bakım ın dan , daha ziyâ d e 'U n şu ri ile m u kayese etm ek yerin d e olur. H âkân i y a l­ n ız h ikm etli şiirlerinde S a n â ’i 'y e ben zetilebilir. M ersiyelerin e gelin ce, K h a n ik o v 'un çok haklı olarak işa re t e ttiğ i g ib i ( a y n . esr., s. >85), iztırap şâire, bu gü n bâzen u k a lâ lık g ib i gö rü ­ nen, derin b ilg ilerin i u n u ttu ru r ; o, sam îm i, has­ sa s, k a d erin h e r tü rlü m u sib etlerin i tatm ış, bâzen in leyen , bâzen ö ğ ü t veren b ir insan ola­



ni k a yd etm ek kâfid ir. Ö y le görünüyor ki, H â­ k â n i bu tasan nû ları her h an gi bir ceh d sar-



rak karşım ıza çıkar. A ş k m evzuları ise, diva­ nında p e k büyük bir y e r işgal etm ez ; bu m evzua en çok A h is tâ n için y a z d ığ ı k a sid e ve te rk îb -i



fetm eden yap ıyo rd u . G en çliğin d e y a z d ığ ı Tahfa i al-'İrâkayn 'de, Ç u lh a dedesinden b a h se d e r­



bendler ile ga ze llerd e te sad ü f olunur. A ile ­ sine k a rşı olan se v g is i, h iç b ir zaman elde



ken, birden bire sa n 'atı ile onun m esleği a ra ­ sınd a bir m ünâsebet görüp, şöyle d e r : — „ F e ­ leğin çevresin in pam uk ta rla sı g ib i olduğu her



edem ediği d o stlu k



akşam , her ta ra fta o pam uklardan bana ip lik ­ le r e ğ irile re k , ruhum un im alâthanesine g e tirilir; gönlüm de ezel ç ırağ ın ın e li m asura gibidir,



ve



v e fa k â rlık , çocukların a



k a rşı şe fk ati, m utaassıp b ir dindar ve koyu bir sünuî olan H âkân i 'nin h ayatın d a en m ühim y e ri tu ttuğu n dan, onun se rb e st a şk m lc e ra la rın a a tıl­ m asın a o k a d a r im kân olm ad ığı görülür. O nda, en



vüeudu ip lik lerd en d ir v e ben H izr ile M ûsâ 'y a döşek yap m ak için, m âna ku m aşın ı dokurum “



y ü k s e k g a y e y e varm am ış olm akla b eraber, olduk­ ça derin b ir ta sa v v u f tem ayülü v ard ır. F a k a t bu ta sa v v u fta A lla h ın b ir g ü z e l ( m a h b ü b ) şe k ­



(89*»). B ö y le ce , derin bir m uhayyilenin m uta­ ları ve g e n iş b ilgin in karışm ası ile y a zıla n şiir­



lin de te c e llîs i fik rîn e te s a d ü f edem iyoruz. Bun­ ların n etice si olarak, o y a tam am iyle fik rî bir



leri her kesin anlam ası mümkün d eğild i. Bun­ dan d o layı C a m i : — „O nu n şiirin ötesin de öyle bir ta v rı v a rd ır ki, şiir onun yan ın da belirsiz k a lır“ ( N a fa h â t, trc. L â m i'i, s. 675 ) — dem ek­



a şk ı ( m sl. b k . D iv â n , s. 1 0 3 ) v e y a h a k ik î ol­ m ası çok şü p h eli olan kü çü k, şu h a şk m acera­



ted ir. D a v la tşâ h , eserin e nümûne olarak a laca­ ğ ı bir ş i i r i : — „M üşkül, g ü ç ve şerhe muh­ ta ç “ ( T a zk ira , s. 79 ) — diye ta v s if e tm ek te­ dir. H a ttâ şark d il Ve k ü ltü rlerin e vukufunda şüphe olm ayan Z iy a P a ş a : — „ Ç o k nükteleri açılm am ıştır — Ç o k sözleri an laşılm am ıştır“ ( H arab at, İstanbul, 1 292, I, m ukaddim e, s. 22 ) •— dem ektedir. Şunu da hemen kayd etm ek lâ zım d ır ki, H âkân i 'nin g e n iş m u h a yyilesi, hâ­ rici âlem in ih sa sla rı ile h afızasın d a m evcût olan m u taları k a rıştırırk e n , h er zam an y u k a rı­ da gö rü len m isâllerde olduğu gib i, su n ’i ve u zak m ünâsebetler bulm az ; e k se riy a d a h a ta b i'î, ilk okunduğu zam an birden bire kavranm am akla beraber, te k ra r edild ikçe d a h a derinden du­ yulan ve h a k îka ten derin bir hassasiyetin m ah­ sulü olan p a rla k şiirler ile teşb ih ve m ecazlar divanında d aha fa zla y e r işgal eder. H âk ân i 'nin m evzu ları.m ed h ıye, fah riye, dün­ yanın zemmi, hikm et, m ersiye ve bir az da



ların ı ( bk. D iv â n , s. 46, 463, 487 v .d d .j h ikâye, y a h u t b ir gü zelin ta sv iri ile ik tifa eder. H âkân i 'nin şiirlerin in, şekil bakım ından, bellib a şlı h u su siye tleri ş u n la r d ır : k a sid e le rin d e k ısa v ezin leri uzunlardan d ah a çok ku llan m ıştır. Bun­ dan d o lay ı en ço k fik rî k a ld ığ ı zam anlarda bile, bir çok şiirlerin d e d iğ e r k a sid e şâirlerinde görü lm eyen bir h a re k e t v e c a n lılık vardır. U zun k a sid elerin d e, bu c a n lılığ ı devam ettirm ek için, sık -sık m atla d e ğiştirir. Bu hususta bir fik ir edinm ek için, b ir kasid esin in şem asını g ö ­ relim ( D iv â n , s. 45 v .d d .) ; ka sid elerin in ço­ ğu n d a old u ğu g ib i, sa b a h ı ta sv ir e tm ek le baş­ la d ığ ı bu şiird e , o anda b eklen eb ilecek bütün m ebâretin i g ö ste r ip , g ir iz g â h a



g e le re k , mem-



dûhun adın ı sö y le d ik te n sonra, hem en m atla’ı ta zeler ve b ir sabah vak tin d e s e v g ilis i ile ma­ ceralarını a n la tır ; y in e tam g ir iz g â h ta yeni m atla’a g e ç e r . . . Bu sa y e d e onun k a sid e le ri, can sık ıp , b e z g in lik verm eden, İsted iğ i k a d a r uzay a b ilm e k te d ir ve hem en hepsi m ûtaddan çok d ah a uzundur. H â k â n i



m ed h iyelerd e



te rk îb -i



a şk tır. M ed hiye, dünyanın zemmi ve ona çok b a ğ lı olan hikm et ş iir le r i— gem ş m uhayyilesine



bend şe k lin i de kullan m ıştır. A s lın d a daha ziyâde uzun m ersiyelere, hikm etli şiirlere m ah­



se rb e st h a reket im kânları veren sah alard ır. O



su s olan ve m edh iyelerde o k a d a r



kullanılm a-



rfı



r‘ •*» - , - —• ■ ■ —



—



.



HÂk  ■



yan bu şekil, onun te cd îd -i m atla ih tiva eden k asidelerin e şo k b e n ze m e k te d ir: se r b e st k a fi­ yeli olan b e y it ek seriya bir kasiden in g irizgâ h beyitini h a tır la tır; yân i şâ ir her bendde bir m evzûdan bahsederken, bu se rb e st beyitlerd e memdûhunun adın ı zik re d er v ey a ona b ir te l­ m ihte bu lu nu r; son bend veya bendler, memdûhun m edhine ta h s is olunur. H â k ân i büyük b ir san ’a t şuuru ile k u llan d ığ ı, tâb ir câiz ise, bu tâb iyeyi n adiren b izza t kend isi bozm aktadır. O ta şr i“' v e g â y e t uzun red if m e ra k lıs ıd ır; çok uzun bir şiird e bun lar ile beraber mâna ve şe ­ k il tenâsübiinü bozm am ak mümkün d eğild ir. Bundan dolayı onun b eyitleri, bâzen mâna ve bâzen de kelim e bakım ından, e k sik kalm akta­ d ır ( bk. S u h a n ıı suhanvarân, II, 304, n o t ). F a k a t şâ ir bu gü çlü k le ri yenip, kasiden in so ­ nuna ge ld i mi, d erecesin e erişilm ez iktid arını okuyucuya, ister-istem ez, kabul ettirm iş bulunur. G azellerd e ise ( bk. D iv a n , s. 693— 892 ), yalnız g a ze le m ahsus m evzular d eğil, onunla h iç a lâk a sı olm ayan m ersiyelere b ile te s a d ü f olunur. Bununla beraber, şekil bakım ından, bu­ günkü g a ze l [ b. bk.) tarifin e u yg u n ve p e k çok m iktarda g a ze l nüm ûnelerine te sâd ü f ed eriz. Bu itib arla Iran ed eb iyatın d a, ilk defa o lara k, gazele son şeklin i verm ek şe refi H â k ân i ’ye aittir. H âkân i, kendi sa n ’a tı h akkın da, g â y e t y ü k ­ se k bîr kanaate sâ h ip tir ve kendini Iran ed e ­ biyatın ın



en



büyük



şâiri sayar.



H vârizm şâh



T S k iş 'e y o lla d ığ ı bir ş iird e : — „B u g ü n şâ ir çok ise de bu tâifen in öncüsü benim “ ( D iv â n , s. 272, st. 3 ) — diyor. Bir başka y e r d e : — „ C i­ handa, sâh ir şâ ir benim, şâirler benim a ğacım ­ dan m eyva top larlar“ ( D iv â n , s. 345, b e yit 10 ) v e y a : „S ö z iklimi için benden iyi padişah y o k ­ tur ; y e r yüzünde şâirlerin h ü kü m darlığı bana teslim



olundu“ — der



ve



h a ttâ



üstünlüğünü



eski büyük şâ irler karşısın da da id d iad an g e ri d u rm az: — „K a b iliy e tli şâ ir benim, m ânalar so frası bana a ittir ; ‘ U nşuri ile R ü daki so fra ­ mın kırın tıların ı ye rle r“ ( D iv â n , s. 681, st. 9 ve krş., s. 680, 648 v.d. ve tü r. yer). S an 'a tı hakkın da böyle bir k an aat taşıyan H âkân i, şiirle■rini, bir çok defalar m aniik u l-ia y r ( „k u ş dili“ ) diye ta v s if eder (msl. bk. D iv â n , s. 452, b e y it 2 ) . T a b i’î böyle bir dili h er k e s a n la y a m a z; bunun için Süleym an olm ak lâzım dır. N itekim bir y erd e ( ayn.esr., s. 4 9 0 ) : — „K u şla rın dili­ ni a n la y acak b ir Süleym an kalm ad ı“ , b ir başka yerde de, memdûhunu öğerken — „kuşların dilini a n la r" ( ayn, esr., s. 47, b eyit 2 ) — diyor. M avlânâ her ne kad ar bu m a n iik a l-ia y r ’1, m uh­ te v a s ı bakım ından, bir aks-ı sadâdan ib â re t sa y ­ m ış ise de (bk. M aşn avi, nşr. R. A . N icholson , I» 459 î VH , 368 ; G M N S , IV , 1, 7



v e V . Mi-



n î.



n orsky, oyn. esr, s. SSÎ, not 1 ), b izza t kend isi onun fev k alâ d e te ’siri altın d a kalm ış görünm ek­ tedir. O nun bir çok gazellerin in e d â sı H â k â n i ’ nin nesip v e ga zellerin d en alınm ış görünüyor. ( m sl. D iv â n , s. 477 ’de başlayan te rk îb -i ben­ din 6. bendinin de edâsı tam am iyle M a v lâ n â 'y ı h a tırla tır). D iğer ta ra ftan bâzı şiirlerinde te s â ­ dü f edilen rindâne ve şu h edâ ( m sl. bk. D iv â n , s. 443 v .d .) H â fiz '1 h a tırlatır. H âkân i ’nin şiirleri, dah a b a y a tın d a ba şlaya rak, bütün İslâm ü lkelerin de büyük bir şö h ret k a zan ­ m ıştı. H enüz 2 4 yaşın d a iken, şiirinin H vârizm ’de V a t v â t ’ın takdirin i ka zan d ığ ı görülm üştü. D av la tşâ h 'in bir kayd ı d o ğrn ise ( bk. T azkira, s. 80), A ş i r al-D in A h s ik a ti, H âkân i ile m üşâare etm ek için, F e rga n a ’ dan Ş irvan ’ a gelm ek üzere, y o la çıkm ış ve yold a Irak S elçu klu ların d an S u lta n A rs la n 'm ( 556— 573 — 1 1 6 1 — 1178 ) hi­ m ayesin i kazan m ıştı. Bu v ak ’a şâirim izin he­ n üz olgunluk ç ağla rın a geld iğ i sırala rd a, şöh­ retinin İslâm âlem inin en şa rk hudutlarına k a d ar y a y ıld ığ ın ı is b a t eder. ‘ A v f i ’ nin de, onun şö h ­ retinin „sa b â rü zgârın d an “ d ah a sü r’a tle y a y ıl­ m ış olduğunu söylem esi, bundan d o layıd ır ( L a bâb, II, 221 ) . H â k â n i'n in bu şö h reti ve onunla beraber te ’siri, a sırlar boyunca, hiç eksilm eden, devam etm iştir. G e re k Iran ve gerekse tü rk ed eb iyatların d a son zam anlara kad ar devam eden bu t e ’sirin bütün sa fh a la rın ı burada an­ latm a ğa imkân y o k tu r ; H âkân i 'nin B a h r al-abrâ r adlı şîn iyesin e ( D iv â n , s. 214 v.d d.; bura­ da adı M ir â t a l- ş a fâ ), em îr H u sra v D ih la vi ( ölm. 725 h.; M irâ t a l-şa fâ ), C âm i { ölm. h. 898; C ilâ ' a l-k a lb v e y a C ila ' a l-râ h ), 'A l i Ş ir N a va ’i (ö lm . 1501; IVasâ’ im al-H udâ, bk. M ukâkam at a l-lu ğ a ta y n ,ir sç . trc. T urh an G en ce ’î, T ah ra n 1327 h .ş ., s. 30 ), F u zu li ( ölm. 9 7 0 ; A n is a l-k a lb ), Z a m iri (ö lm . 990; F ird a v s a l- r iiâ ) , 'Ö r f i (ö lm . 999; ‘ Um m ân a l-c a v â h ir ), N a f'i (ö lm . 1044; T u h fa t a l- u ş ş a k ) v e n ih âyet Y e ­ nişehirli A v n i (ölm. I 3 0 i ) ’nin n azireler y a z­ mış olduğunu söylem ek, bu h u susta k â fi bir fi ki r v ereb ilir ( bk. D ân işm and ân -i A za rb a y cân, s. 131 ; Süleym an C a fe r G rkılıç, A n i s a l­ kalb, İstanbul, 1944, m ukaddim e, s. 6 ) . B i b l i y o g r a f y a ’, M etin de zikredilen­ lerden b aşka bk. A h m ed A m in R âzi, H a ft ile­ lim ( Ü n iversite kü tüp ., F Y . nr. 230, var. 458 v. dd. ) ; R iş â -K u li H ân H idâyat, R i y â i a l- â r i fi n (T a h ra n , 13 16 ), s. 317 v .d .; C âm i, B ahâ ristân (İsta n b u l, 12 8 5 ), s. 8 5; H u sayıı D anış, H â ­ k â n i (Ir a n ş a h r , y ıl 3, 1293 h . ş , sa y ı 1 1 ) ; T a rb iy a t, M a ca lla -i G a n cin a -i fu n ü n , 1341, sa y ı 2 ; T a rb iya t, M a ca lla -i M ih r ( M a ş n a v i a m aşnavi-gâyâ n ), yıl 5, sa y ı 7 ve mâlûm İran ed e b iy a tı ta rih leri ta lo g la rı.



ile fa rsç a yazm alar ka­ ( A hm ed A t e ş .)



A



A



A



H A K A N I.



H ÂK ÂN l. H A K A N İ , M e h m e d B e y ( ? — 1 60 6), t ü r k ş â i r i . B ütün k a yn a k la r onu İstanbullu olarak g ö sterir. D oğ d u ğu ta rih b elli olm adığı gib i, babasın ın kim olduğuna dâir de ih tilâ f vard ır. Ş âirin m uasırı olup, ölümü­ ne ta rih söyleyen te zk ire sa h ib i F â iz î „ A y a s P a şa -zâ d e " — dediği gib i, K â tib Ç e le b i de, K a ş f a l-zun ân ’un D iv â n -i H â k â n i m adde­ sinde, onu A y a s P a şa -zâ d e o lara k g ö s t e r iy o r ; fa k a t H ily a 'sinden bahsederken, H âkân i Muhamm ed b. ‘A b d a l- C a lil“ d iy e ka yd e d iy o r ( bu k a y ıt K a ş f a l-za n â n 'un y a ln ız so n ta b 'ın d a v a r d ır ). R iy a zi T a zk ir a 'sinin bâzı nüshala­ r ın d a : — „V e z ir-i âzam A y a s P a şa 'nın ferzen d id ir“ — den ildiği hâlde, b âzılarm d a ,,vezir-i



su ltan îde m uhasebeci olm uştu" — diyor ki, onun m e’m uriyet h a y a tın a d â ir bild iğim iz bundan ib a re ttir. B ir de şâirin gen çliğ in d e b ir aşk mâcerası g e çird iğ in i ve son ra h a cca g itt'ğ in i M if­ tâh -i fu tâ h â t a d lı uzun m esnevisinden öğren ­ diğim iz gibi, M uallim N â cî 'nin bir mecmuadan n a k le ttiğ i fık ra y a gö re, H ily a nâm ındaki e se ­ rini ikm âl e ttiğ i 1007 ( 1 5 9 8 ) y ılı esn âsın da düşkünce b ir ih tiy a r olduğunu öğreniyoruz. H âkân î 1015 ( 1 6 0 6 ) 'te İstanbulda ölm üştür. M ezarı E d irn e k a p ı'd a M ihr-i Mâh câm ii h a zîresindedir. H a d ik a t a l-cavâ m ı k a b ir taşın d a y a z ı olm ad ığın ı ta srih ediyor. M uallim N âcî ise, yeşile boyan m ış ta şın ın üstünde câh ilân e bir ibârenin m ahkûk bulunduğunu sö ylü yo r ki, bu



âzam A y a s P a ş a 'n ın ah fadın d an " olarak g ö s te ­ rilm iştir. R ıza tezkiresin d e „m erhûm A y a s P a şa 'nın ahfâdm dan M ehm ed A ğ a " denilm ektedir.



su retle o kitâben in son radan kazd ırılm ış olduğu anlaşılıyor. E s e r l e r i . H âkân î 'uin elim izde üç eseri



N â cî 'nin O sm a n h şâ irleri 'nde „G ü zelce R üstem P a şa 'nın k e rim e -zld e si olup, sadrâzam A y a z P a ­



vard ır. B unların en m eşhûru H ily a 'sidir. S ul­ ta n A bd ülm ecid, ta b ’hâne-i âm ıredeki tâ 'lik



şa 'n ın akrab asın d an " olduğu k a yd e d iliy o r ve mü­



h u rû fâtın yeniden dökülm esini em retm işti. H â ­ k â n î'n in I d ily a ’ si bu yen i h a rfle r ile, ilk defa olm ak üzere, 1264 ( 1 8 4 8 ) ' te orad a basılm ıştır. H ily a , P eygam b erin şek il ve şem ailini ta sv ir e tm ek ü zere, başın d an sonuna k a d a r fa 'ilâ tu n



teakiben 'inde ise osm anî, ken, bu m ü staid fa t eden



n eşrettiği M ecm ua-i m u allim { s. 1 7 7 ) bu hususta bir şe y söylem iyor. S ic ill- i G ü zelce R üstem P a şa 'd an ba h sed er­ p a şa işin „ A y a s P aşa 'nın dam adı b ir zâ t id i; k erim e-zâd esi, 1015 'te ve­ H ily a -i H â k â n i m üellifi M ehm ed B e y



'd ir" dem ektedir, jhîadikat a l-ca v â m t, E d irn ek ap ı 'd a k i M ilır-i M âlı câm iinden bahsederken, „m ektebinin p en ceresi önünde, a çık ta , H ily a sâhibî H âkân i M ehmed B ey m edfundur ki, G ü ze lce R üstem P aşa 'n ın kerim e-zâd esi ve sadrâzam A y a s P a şa 'nın akrab âsın d a n d ır" k a y ­ dını ilâve ediyor. N â cî ile S ü re y y a B e y 'in bu k a yd a tâ b i olduklarını tahm in ediyorum . A li E m îrî E fend i kendi k ita p la rı arasın da bulunan H âkân i



divan ın ın b a ş ta ra fın a y a zd ığ ı m ülâ­ hazada, „g e re k H a d ik a t a l-c a v â m f 'de, ge re k M uallim N â c î E fendi 'nin eserinde H âkân i için G ü ze lce R üstem P aşa 'nın kerim e-zâdesi olarak g ö ste riliy o r ki, m üşârünileyh A y a s P a şa , G ü ­ ze lce R ü stem P aşa 'nın dam adı olduğu b âzı te v â rih te m uharrer olduğu cih e tle , anların şu ifâd esi de H âkân i m erhum un A y a s P a şa m er­ humun m ahdum u olduğunu is b â t e d iy o r" iddia­ sını ile ri sü rü yorsa d a ,



bu k a y d ı



h ân gi ta rih



k ita p ların d a gördüğün ü ta srih etm iyor. E m îrî merhûm S ic ill- i osm anî 'den bahsetm em ekle b eraber, bu c ih e ti oradan a ldığın ı tahm in e t­ m ekteyim . Y a ln ız bir nokta v a r : S ic ill- i osmanî, G ü zelce R üstem P aşa 'yt A y a s P a ş a 'n ın dam adı olarak g ö ste rd iğ i hâlde, E m îrî bunun aksin i ileri sürüyor ki, b ir d algın lık eseri olm ası ih ti­



fa 'ilâ tu n fa 'ila n vezn i ile y azılm ış uzun bir m esn evidir. D id a k tik sâh adan a slâ ayrılm ayan bu manzum e, y ü k se k b ir edebî k ıym e ti hâiz olm am akla berâber, s ır f m evzuun k u d siy e ti seb e­ bi ile, bir zam an lar b ü yük b ir şö h ret alm ıştır. Ş â ir eserin in sonunda O lm adan bin y ed i ta­ r ih i tam âm — bu risûlem d e tamâm old u k e ­ lâm diyor. H âkân î 'nin D iv â n 'ı basılı d eğild ir. Yazm a n üshaların a bâzı k ü tü p h â n e le ıd e , msl. M illet kütüp. E m îrî kısm ı ve Ü n iversite kütüp. ( nr. 2043 ) te sâd ü f edilir. Bu, gazellerd en m üteşekkil b ir divandır. E m îrî nüshasında, 1090 beyitten m ürekkep, 216 g a z e l vard ır, Bu g a ze lle r zarar.-ız olup, se lâ se t ve sâ d e liği hâizdir, M iftâ h -i fu tâ h â t, m anzum bir ftadiş-i arba‘in şe rh i m esâbesinde olup, basılm ış değildir. H âkân î 'nin bu eseri de, divan ı gib i, meclıûl k a lm ıştır. Y a zm a n ü sh aları bâzı kü tüph ân elerim izde ( m sl. Ü n iv e rsite kü tüp., nr.. 279 ve M il­ le t kü tüp .) m evcu ttu r. E m îrî k ita p la rı arasın ­ daki e sk i bîr nüshasın ın başında, kırm ızı mü­ rekkep ile, h â zâ kitâb tarcam a-i h a d i s i ar h a in m in ta ’ l i f - i la t if- i H â k â n i B eg b. A y â z P a şa k a yd ı gö rü lü yo r ki, H âkân î 'y i A y a s P aşa-zâde olarak g ö ste re n k a yn a k ların idd iasın ı bu da te ’y it ed iyor dem ektir. M iftâ h -i fu tâ h â t, başın ­ dan sonuna kadar, m u fta ilu n m u fta ilu n f a i­



mâli vard ır. H â k ân î 'nin h a y a tı hakkın d a çok b ir şe y b il­



lan vezni ile yazılm ış uzun bir m esnevidir. H âkânî bu eserin e 1011 'de b a ş’ a m ışv e 1012 ( 160 3) 'd e



m iyoruz. Y a ln ız R i y a z i : — „M ü teferrika iken sa n ca k beyi olup, bâdelıu divan-i hum âyun-ı



bitirm iştir. M iftâ h -i fu tâ h â t Ç ığ a la -zâ d e Sinan P aşa y a ith a f olunm uştur v e S e rg ü ze şt-i sâhib-i



ü



A



k



ÂNÎ -



i e ’l i f fa slın d a başın d an geçen bir aşk m acerasını a n latırken , h a cca da g itm iş olduğun u ifâde e d i­ yor, t f ily a ’y> Z iy a P a ş a ’nın „m û cize“ te lâ k k i e t­ m esine ve N âcî 'nin de eserin m evzuu nd aki kudşiy e tte n n âşî, sah ib in i acem in H âkarıi 'sin e ü stiin gö sterm esin e rağm en , H ily a 'si, nazım ına hu sûsi bir m evki verecek yü ksek ed eb î m ah­ sû llerd en sayılam az. B i b l i y o g r a f y a ' . R iy a zi, R i y â i aişu ara ( Ü n iv e rsite k ü iü p ., nr. 761 v e 4098 ) ; F â ’iz i, Z u b d a t a l-a ş'ö r (Ü n iv e r s ite k ü tü p ., nr. 1646 ve 3283 ) ; K â tib Ç e le b i, K a ş f a l-zıınün ( İstan bu l, 1941, D iv â n -i H a k a n î ve Jdil-



H AKÂRİ.



İran hududu d ağların ın g a rp m âilesinden d o ğ a ­ ra k , cenup — cenûb- i g a r b iy e do ğru in ip, Ç ölem erik önünden g e ç e n B ü y ü k Z âb ( Z âb ‘ U lyS ), İkin cisi, bunun ga rb ın d a, B a y t a l-Ş a b â b 'd a n g e ç e n H âbu r [ b. bk.] çayı, üçüncüsü de Ş a ta k v e P erv ari 'den g e ç e r e k , S iir t a şa ğ ıla rın d a D icle 'y e k a tıla n B o h tan [ b. bk.] suyudur. Bu Vadi­ le r ve b u n ların tâ b iie ri ta ra fın d a n birbirinden a yrılm ış olan d a ğ k ü tle le r i a rasın d a en a za ­ m etlisi, Ç ö lem erik 'in cen û b -i şa rk îsin d e k i C ilo ( m a h a llî te lâ ffu zu , b ir a şîre t adı olan C e ylo ) d a ğ ı k ü tle sid ir. O s w a ld 'in m u bâlega ile 5.320 m. irtifa m d a g ö ste rd iğ i bu d a ğ ın R e şk o adlı zirve si, T ü rk iy e is tik ş â f h aritala rın d a 4.168 m.



ya m a d d ele ri) } R iza, T e z k ir e , s. 3 3 ; M uallim N âcî, M ecm ua-i m u allim , s. 1 7 7 ; ayn . mil., O sm a n lı şâ irleri, s. 51 ; A . G ibb, A H is to r y o f



y ü k s e k liğ in d e



O ttom an P o e tr y , III, 193— 19 8 ; AH C ân ib Y ö n tem , H a k â n î M eh m ed B e y ( E d eb iy a t



ra k ıla ca k olursa, T ü rk iy e hu d u tları içinde ze ­ m inin en fa z la y ü k selm iş bulunduğu n o k ta bu ­ ra sı olm ak lâzım ge lir. B u d a ğ a n azaran cenûb-i ş a rk îd e bulunan m ârû f S a t d a ğ ı k ü tle sin e g e ­ lin ce, y u k a rıd a , adı g e ç e n h a rita la rd a ism i kayd ed ilm em ekle b era b er, orad aki d a ğ la rın irti-



f a k ü l. tü rk d ili ve ed eb iy a tı d erg isi, II, sa y ı 1/ 2 ). ( A l î C â n Ib Y ö n t e m .) H A K Â R İ . H A K K Â R İ , şim diki y a z ılış ı H a k â r i ; ş a rk î A n a d o lu n u n Iran v e Irak ’a kom şu -olan cenûb-i ş a r k î kö şesin d e b ir m em leket v e şim di v ilâ y e t olan id âri bir b ö lg e d ir. Ş a r k î A n a ­ d o lu 'n u n , v a s a ti ir tifa ı bakım ından, en y ü k se k ye. en â rız a lı p a rç a s ı olan H a k âri, b u b ö lg e y i E lc e z ire ova ların d an a y ıra n d a ğ la rın ( ş a r k î T o ro sla r y â h u t cen ûb -i şa rk î T o r o s la r ) en g e ­ niş kısm ın a te k a b ü l eder. H a k â r i'n in h u du tla­ rın ı, k a t’î o lara k , te s b İt etmek, g ü çtü r. T a b i’î c o ğ r a fy a bakım ın dan , cenûb-i Ş a rk î T o ro sla rın ■ y ü k s e k v e g e n iş kısm ı a ş.-y k . S iir t — B itlis h a t­ tın ın şa rk ın d a, V a n gölün ü n hem en cenûp k ı­ y ısın d an b a şlar v e şa rk ta , T ü rk iy e ile İran ara­ sınd a bir k a ç asırd an b e ri e sâ s itib ârı ile de­ ğişm em iş olan hudûda k a d a r devam e d e r. Y ü k ­ se k sâ b a n ın cenûp hudûdu da şim diki T ü rk iye — Irak h u du t ç izgisin e a z-çok u ym aktad ır. Bu hu d u tlar için d e kalan a râzid e h e r b ir d a ğ k ü t­ lesinin irtifa ı hem en dâim â 3.000 m. 'y i a ş a r ; h a ttâ o rta k ısım ların d a 4.000 m. 'y i bulur ye ge çer, B una m ukabil y u k a rıd a ç izd iğim iz hu­ du tların d ışın d a bu irtifâ la r tam âm iyle is tisn a î­ dir. İdâri h u d u tla r d a ğ lık s â h a y ı g e iiş i-g ü z e l k eser. H a k â ri adın ı ta şıy a n id â ri b ö lg e ( ev­ v elce san cak, şim di v ilâ y e t ), bu sâ h an ın ancak cenûp y a rısın a in h isa r ed er v e g e ri k a lan k ı­ sım la r şim âlde — V a n ile B itlis ve g a r p ta ı— S iir t v ilâ y e tle rin e ta şa r. B una m ukabil T ü rk iy e 'nin c o ğ r a fî b ö lg e le r ta k sim atın d a H a k â ri bölüm ü y u k a rıd a gö sterilen ta b i’î hu du tlara a z - ;o k in­ tib ak e tm ek ted ir ( bk. B ir in c i c o ğ ra fy a k o n ­ g r e s i, A n k a r a , 1941 ). H a k â ri d a ğ la rı, h e p si de,



D icle 'n in



iş â re t



edilm iştir ki, y an a r d a ğ



lâ vla rın ın y ığ ılm ası ile te şek k ü l etm iş olan A ğ ­ rı ( A r a r a t ) v e S ü b h a n d a ğ la rı bir ta ra fa b ı­



faın ın 3.811 m .'y e k a d a r ç ık tığ ı görü lm ektedir. Y in e is tik ş â f h a rita la rın a gö re , Iran hudûdu y a k ın ın d a M o r-D a ğ 3.810 ve Ç ö lem erik şim âlinde K a r a -D a ğ 3.630 m. irtifa ın d a d ır. B ütün bu zir­ v e le r v e ir tifa bakım ın dan bun lara y akın olan d ah a b ir ç o k la rı, u m ûm iyetle y ü k se k d ü zlü kler m an zarası ile g ö ze çarp a r. F a k a t bu düzlükler, a ra la rın a g irm iş bulunan derin vâdilerin u çu ­ rumlu yam açla rın d a ki sa rp lık ile tam bir te z a t te şk il e d e r ve y u k a rıd a zik red ilen ırm aklarla bunların k o lla rı, yü zlerce m etrelik, hem en-hem en şa k u lî yam açla r arasın da, bâza n ı . 000— 1,300 m. 'den derin bo ğa zlard a , a karlar. Msl. Ç ölem erik önünde Z â b vadisin in zem ini, 1.500 m. irtifaın a v ara m a d ığ ı hâlde, bunun yan ı-b a şın d a Sün bül d a ğ ı 3.700 m. 'y i aşar. Bununla berâber, H akâri 'd e çu ku r o v a la r da y o k d eğild ir. B un ların en ehem m iyetlisi, b ü yük Zâb 'in sa ğ tabilerin den N eh il ç a y ı etrafın d a, uzun luğu 40 km . 'ye y a k ­ la şa n , g e n işliğ i 15 k m .'y i bu lan ve zem ini 2.000 m. 'y e y a k ın b ir y ü k s e k lik te bulunan G e v a r o v a ­ sıd ır. . . . H a k âri, son devirlere k a d a r, pek az tanınm ış bir m em leket v a s fın ı m u h afaza e tm iştir. T o ­ p o g ra fy a sın ın ana ç izg ile ri ancak birin ci cihan h arb i y ılla rın d a tü rk h a rita c ıla rı tarafın d an m eydana konm uş ve bu bakım d an elde edilen m alûm at, I : 200.000 m ikya slı is tik şa f h a rita la ­ rı üzerinde te s b it edilm iştir. D ah a y ak ın de­ v irlerd e H a k â ri d a ğ la rı, c o ğ r a fî, jeo lo jik , h a ttâ tu ristik bakım lard an z iy â r e t edilm iş, en y akın



ta b ile ­



jeoloji se y a h a tle ri, b ilh a ssa m em leketin cenûb-i



rin den olan bir ta k ım ırm ak v e ç a y la r ile k e ­



g a rb î kısım ların d a, p etro l araştırm a ları g â y esi ile , yap ılm ıştır. E ld e edilen n eticelere g ö re , H a-



silm iştir. B un ların en eh em m iyetlisi T ü rk iy e — İdim



Ansiklopedisi



7



td A K A R İ.



9«



k â ri d a ğla rın ın yü k se k kısım ları billûrlu ş is t­ lerin , m erm erleşm iş k ire ç ta şla rın ın , s e r t kum ta şla rın ın te ş k il e ttiğ i e sk i a raziden m ürekkep olup, bunların cenubunda ikin ci zam anın son­ la rın a { te b e şir d e v r i} ve üçüncü zam anın b a ş­ ların a ( eosen d e v r i) â it k ireçli-killi-kum lu v e a z-ç o k k ıv rılm ış a ra z i ta b a k a la rı y e r a l­ m ak tad ır. Y e n i jeo lo ji a raştırm a ları H akâri d a ğ la rın d a k i a râzi bü n yesinin hiç d e ğ ilse b â­ zı b ö lg e le rd e , m ütecan is olm ayıp , b irb iri üs­ tü n e p u l-p u l yaslan m ış p a rça la rd a n m ürek­ k e p olduğun u m eydana koym uştu r. Bundan



M em leketin h aşin ta b ia tın ın v e buna inzi­ m am etm ek ü zere, a sırla rc a devam etm iş âsâ-' y işsizliğ in n etice si o lara k , H a k â ri ’d e n ü f u s çok se y re k tir . H a k â ri v ilây e tin in 15-505 km . murabb aı a râ z isi üzerinde y aşay a n nüfus, 1945 sa yım ın a g ö re , an cak 35.124 id i k i, buna g ö ­ re , km . m u rabb aın a. an cak 2,3 k işi dü şü yor de­ m ektir. E ğ e r v ilâ y e t d e ğ il d e, tekm il d a ğ lık bölge alın a ca k olursa, ta k rib en 25.000 k m .2 sa ­ ha ü zerind e y a ş a y a n n ü fu s ço.ooo o la ra k te s­ bit edileb ilir k i, bu d a k m .2 b a şın a v a s a ti 3,9



b a şk a , b ilh a ssa H . B obek ’in te tk ik le ri, C ilo v e S a t d a ğ ı g ib i y ü k se k sâ h ala rd a dördüncü



nüfus k e sâ fe ti ifâd e ed er. Bu se y re k nüfus, g e n iş b ir d a ğ lık sâ h ad a , iskân a e lve rişli m ah­ d u t n o k ta la ra serp ilm iş d a ğ ın ık k ö y le rd e y a ­



zam an cüm ûdiyelerinin g a y e t tâ z e itik â l izlerini b elirtm iş, a y rıca bu d a ğ la rd a b ir ta kım oüm ûdiye-



şa r. is ta tistik y ıllığ ın d a k i k a y d a gö re, H a k âri v ilâ y e tin d e m u h tarlık te ş k il eden 110 k ö y v a r



Ierin m evcu diyeti te s b it olunm uştur. H . B obek,



ise de, g e r ç e k te b ir ad a ltın d a toplan m ış iskân



bu cüm ûdiyelerden en uzun olan ın ı 2.5 km . o la ra k te s b it etm işti. 1948 sen esi yazın d a, H a ­ k â ri d ağların d a bir te tk ik se y a h a ti yapm ış olan D r. S ırrı E rin ç, doğu R e şk o (S u p p e d u re k , ve­



y e rle ri ç o k defa d ü z dam lı b ir k a ç ku lübed en m ü rekkep v e b irbirlerin d en a z ç o k u z a k ta , k ü ­ çük küm elerden ib â re tiir. B u n lar a k a r su bo y­ la rın d a y a h u t y am açla r ü zerin d eki d ü zlü klerd e



y a G e lia ş in ) cüm ûdiyesinin uzunluğunu 4 km. o lara k k a yd e d iy o r ve b u radaki cüm ûdiyelerden birinin ta k rib en 2.750 m.’ye k a d ar inm ekte olduğunu bildiriyor.



ku rulm uşlardır. M uhtem el o la ra k ilk ç ağd an ka lm a p a tik a la r v e çoban y o lla rı ü zerin d e, y a ­



Bu y ü k s e k d ağlar, kom şu sa h a la ra



n isb etle,



çok bol y a ğ ışla ra m âruz bulunm aktadır. K u ra k bir yazd a n son ra başlayan y a ğ ış m evsim i ilk b a h a r o rta ların a k a d a r devam etm ekte ve k ı­ şın y a ğ a n k a rların k a lın örtüsü y am açlard a a y la rc a k a lm ak ta, h a ttâ yü ksek zirvelerden hiç k alkm am ak tad ır. Y a ğ ışla rın bo llu ğu yüzünden, karın uzun m üddet y e ri ö rttü ğü yü ksek ir tifa ­ lar dışında rastlan m ası icâp eden orm anlar, b il­ h a ssa m eşe a ğ a çla rı, a sırla rc a süren ta h rib a t yüzünden, p ek azalm ışlardır. H akâri ’nin y ü k se k sâ h a la rı k ışın tam âm iyle h a y a tta n mahrûm bu ­ lu nm akla berâber, y a z m evsim inde sürülerin y a ­ y ıld ığ ı gen iş o tla k la r halindedir. B una m ukabil, derin vâd ilerin zem ininde y a z la r p ek sıca k g e ­ ç e r ; bu ralarda, sudan faydalan m ak şa rtı ile, her tü rlü zira a t yap ıla b ileceğ i gib i, çeşitli m eyve, ce­ viz, sö ğ ü t ve k a v a k a ğaçla rın a, h a ttâ üzüm b a ğ ­ ların a da rastlan ır. B ununla berâber m em leke­ tin fev k a lâ d e ârıza lı olm ası, her m evsim de is­ tifâ d e e d ile b ile c ek arab a yolları in şasın a engel olm ak ta ve bu yü zden tic â r e t im kânları ortadan



m açların gö rü n ü şte erişilm ez sa rp yerlerin e tü ­ nem iş h isa r v e k ilise h a râ b elerin e rastlan ır. D a ğ k ö y le ri de zâten b ire r k a r ta l y u v a sın ı an ­ dırır ; bu köylerin ç o ğ u birin ci cih a n harbi sı­ rasın d a sâ kın leri ta ra fın d a n te r k edilm iş, so n ra ­ dan te k ra r bu ra lara dönen h a lk , a r tık yol y a ­ k ın ların a ve o v a la r a ' y e rle ştiğ i için, şim di e sk i d a ğ köylerin in hem en h e p si h a râ b e y ığ ın la rı halindedir; D a ğ la rın y ü k se k k ısım ların d a an câk yazın gö çeb elerin kıld a n ç ad ırların a ( k o d a n ) ra stla n ır v e bu çad ırların m eydan a g e tir d iğ i to p lu lu k la ra zom a a d ı v erilir, H a k â ri ’d e şe h ir den ecek bir iskân y e ri yo k tu r ; v ilâ y e t m erkezi olan Ç ölem erik { b. b k . ; bugün bu



ad yerin e



H akâri ismi k u lla n ılıy o r ), 5— 600 n ü fu slu



b ir



m ah alleye u z a k bir iki köyün nüfusu da ilâ ve edilm ek şa rtı ile, an cak 2.145 nüfuslud ur ( 1945 s a y ım ı). H a k â r i’d eki d iğ e r m erk ezler de birer k ö y eb’âdını geçm ezler. H akâri, nüfusu d a ğ lık ta b ia tın icâp ettird iği m ü şterek



hayat



ta rzın a ve



cen g â ve rlik , y a ğ ­



m acılık, h â ric i bir k u v v e te boyun eğm ezlik g i­ bi v a s ıfla ra sâh ip olm akla berâber, bu nüfusun, m en şe’ bakım ından, çok m u h telif olm ası m uh­



k a lkm ak tad ır. D erin vâdilerin sellere ve ç ığ ­ la ra m ârûz d a r zem ini, um um iyetle her hâ n gi b ir yolu n geçm esin e e l-v erişli d eğild ir. Y a m a ç ­ la rı tâ k ip eden ve d a ğla rı yü k se k g eçitlerd en aşan p a tik a la r, senenin büyük bir kısm ında



tem eldir. U zun ta rih d ev irleri boyunca, burası b ir çok kavim lere m elce’ olmuş, bu n lar zam an­



se k iz



içinde, b ilh assa vâdi taban larınd a y â h u t ta ra ça la r hâlinde te s v iy e edilm iş yam açlarda, su lam aya dayan an İtin alı b a h çe zira a ti ve



d o k u z a y kadar, k a r yüzünden, geçilm ez



olur. K a tır H akâri d a ğla rın ın b a şlıca n akil v â ­ s ıta s ıd ır. Son y ılla rd a , bâzı y o lla r üzerinde, y a ­ zın h u sû sî te rtib a tlı otom obiller ile se y a h a t ed ilebilm ekted ir



la kısm en kendi araların d a k a yn a şm ış ve kısm en de d a ğla rın ta b i’î bölm eleri ile birbirlerinden a y rıla n kü çü k zü m reler te ş k il etm işlerdir. H a lk



d iğ er m üsait y erlerd e ta rla ekim i ile g e ç i­ nen sâ b it unsurlar ile h er yaz bir kısm ı İrak



H A K Â R İ — HÂKEM .



'ta n veya İran Man gelen gö çe b e le r, b irb irleri­ ne e k se riy e tle z ıt iki h a y a t ta rzın ı asırlard an beri tem sil etm ekted irler. X IX . a s ır son larınd a H a k â ri nüfusunu 300.000 o la ra k g ö steren k a y ­ n akların v erd ik le ri m û’ta la r h er hâlde mubâle g a lı o l s a . g e re k tir. B u nüfusun e k se riy e tin i k ü rtle r te şk il ediyordu. E rm en iler v e p a trik le ­ r i e vv elce K o ç a u is 'te oturan v e bir k ıs m ı yarı m ü stakil yaşay a n n astû rîler, birin ci cih an h a r­ . bi sırasın d a , Iran ve Irak 'a h icre t etm işlerdir. Y e n i h u d p tlar üzerinden gö çebelerin geçm esin e m ü sâad e edilm ed iği için, H a k â ri d a ğ la rın a a r­ ‘ tık Irak v e Iran' dan yazın g ö ç e b e çoban lar gelem em ektedir. M em leketin adı v a k tiy le V a n g ö lü cenubun­ d a, kısm en İ r a n 'a d o ğru u zan an s a h a la ra y e r­ leşm iş H a k k âri kabilesin in ism inden çık m ıştır ki, İbn H a v k a l bu k a b ile d e n b a h se d e r ve arap co ğ r a fy a v e tarih lerin d e b u raya H a k k â riy a t e s ­ . m iye olunur. H a k k â rîler uzun zam an fi'le n m üs­ ta k il yaşam ışlard ır. M eşhu r M usul a ta b e y i Zeng i b u n la rı. ita a t altın a alm aya teşeb b ü s



etm iş,



m ü tead dit k a lele rin i za p te d e re k , bun lardan b i­ risin e ‘İm âd îy a ( ‘A m â d iy a ) ismini verm işti. D a ­ h a son ra H a k â ri b eyleri, V a n m u hasarası sıra ­ sın d a ( 7 87 = 1 3 8 5 ), T im u r ’a in k ıy ad etm işler­ dir. X V I. asırd a, S a fe v île ri m ü teakip, osm anlı h â k im iy eti altın a giren H akâri ü lk esi yin e fi'len m u h tariyetin i m u hafaza etm iştir. O sm an lı ida­ re si a ltın d a H a k âri, V an e y â le ti sa n ca kları ara.sıh d a zikred ilm ekle berâber, e k se riy e tle bu e y â ­ le te tâ b i b ir bu kûm et sayılm akta, idi. X I X . a sır o rta ların d a O sm a n lı d e v letî, ş a r k î A n a d o lu ’nun İ>ir çok y e rle rin d e old u ğu g ib i, b u ra y a da a s ­ k e r gö n d ererek , f i’IÎ h â k im iy e t te 's isin e g a y r e t e tm iş v e H a k â ri 'd e m ü lkî te ş k ilâ t kurulm uştur. B ir a ra lık , V a n ile berâher, E rzurum eyâletin e b a ğlan an H ak âri, 1876 'da v ilâ y e t hâlin e k o ­ nulmuş', 18 8 8 'd e V a n v ilâyetin e, b ir san cak



N e s to ria n s or tk e L o s t trib es (Lon don , 18 4 1 ); W . F . A in sw o rth , T r a v e ls a n d R esea rch es in A s ia M in o r (L o n d o n , 18 4 3 ), I I; F . B. L y n ch , A rm en ia . T ra v els an d S tu d ie s , 11, 1901 ; F. R. M aunsell, C e n tr a l K u r d is ta n ( G J , X V III, 1901 ) ; A . D ickson , Jour.n. in K u r d is ­ tan ( G J , X X X V , 1 9 1 0) ; G r a f von W esta rp , R o u ten a u fn a m e in A r m e n ie n ( P e t. M itt., 1913, II, 297 ) i W . B achm an n , B e r ic h t z u r R ou ­ ten k a rte v o m M o s s u l n ach W an ( P e t. M itt., 1914, 1, 2 1 — 25 ) ; M asson, C e n tr a l K u rd ista n , ( C J , L I V , 1 9 1 9 ) ; G o re k de K e rb o ra n , L es N e s to r ie n s ( A s ie fra n ça ise, 1922) ; B. N iki­ tin e, L e S y stèm e rou tier du K u rd ista n ( L a G éog ra p h ie, LX III, 1935, s. 3 6 3 ) ; H . Bobek, F o rsch u n g en im z e n tr a lk u r d is ch e n H o ch g e­ b irge zw isc h e n W an- u n d U rm ie-S ee 1P et. M itt., 84, 1938, s. 152— 162, 215— 2 2 8 ) ; ayn. mH., D ie gegen w ärtige u n d e is z e itlic h e V er­ g le tsc h e r u n g im ze n tr a lk u r d isch e n H o ch g e­ birge ( Z e its c h r . f . G letsch erk u n d e, X X V I t, 1940, 50— 87 ) ; V . C uin et, L a T urqu ie d ’A sie, II, 729 v.d . ; R. B lan ch ard, A s ie occiden tale ( G éog ra p h ie U n iv er selle, VIII, s. 110 v.d.)K â m ü s a l-a ’ lâm , III, s. 19 6 7; a y rıca bk. BÜHTAN v e ÇÖLEMERİK. (B E SİM D A R K O T.)



H A K E M . A L -H A K A M , İ s p a n y a E m e ­ vtlerin den ikisinin adı. .. : i. A L -H a k a m I. b. HişÂM ( ? — 822) , K u r­ tu b e 'nin E m e v î l e r i n i n ü ç ü n c ü s i i ( 180 — 206 = 796;— 8 2 2) olup, fa k ıh le r in m etali bine v e onların h u su siyle re isle ri olan Y a h y a b . Y a h ­ y a ’nın ta h r ik i ile aya kla n a n h a lk a k a rşı 20 se n e ye y a k ın b ir zam an m ücâdele etm iştir. K u rtu b e ( 189 = 805 ) v e M erid a ( 190 = 806 ; 'd a ilk k ıy a m la r ç ab u k ça b a stırılıp , istik lâi d â va sın a k a lk m ış olan m üstahkem T u la y tu la ( T o le d o ) m evkii de, m ü hted î vâli ‘A m rü s 'un h i­ lesi ile ,ita a t altın a alın d ıktan ( 1 91 = 8 0 7 ) sonra,



o lara k, b ağlan m ıştır. X I X . a sır son larınd a H a ­ k âri sa n ca ğ ı, şim di V a n 'a tâ b i B a ş -K a le v e S a ­ r a y k a zâla rın ı ve M usul 'a tâ b i A m â d iy e [ bk.



198 ram azan ın da ( m a y ıs 81 4 ; İbn ız â r i v e İbn H aldu n 'a g ö r e , 202 = 817 ’d e ; k rş. D o z y , M u ­ su lm a n s d 'E sp a g n e, II, 353 v.d .), K u r tu b e 'd e



'İm âdîya ] k a za sın ı da içine a lıy o rd u . B irinci cihan h a rb i sırasın da, daha 1914 son baharın da,



çok d ah a te h lik e li olm ak ü zere, ikin ci b ir umû. m î k ıy a m zu bû r e tti ve şeh rin cenûp varo şu ­



İran A ze rb a y c a n 'ı üzerinden ru s tecâv ü zü n e u ğ ­



nun, al-H a kam ta ra fın d a n , ta m im iy le ta h rib i ( k e n d isin e , bu h â d ise seb eb in d en , a l-R a b a ii „v a r o ş lu “ le k a b ı v erilm iştir ) ,: ahâlisin in pek b ü yü k b ir kısm ın ın k a tli ve g e ri kalan ların ( 60.000 k a d a r ) d a İsp anya 'd an te h c iri ile sona-



ra yan H a k â r i'n in bü yük k ısm ı i 915 ilk b a h a ­ rın d a istilâ y a u ğra m ış ve 191S b a h a rın d a is tir­ d a t edilebilm iştir. T ü rk iy e cüm h ûriyeti m ülkî te şk ilâ tın d a bir a ra lık v ilâ y e t hâline kon u lan ve sonra V a n ’a ilh âk edilen H a k âri, sinden b eri yeniden v ilâ y e t şeklin de m ekted ir ,ve bu v ilây etin Ç ö le m e rik Y ü k se k -O v a ( G e v a r ), B eytü şşeb â b



1933 sen e­ idare edil­ ( H a k â r i), ( E lk i ) ve



Ş em d in li (Ş e m d in a n ) ka zala rı vard ır. B i b l i y o g r a f y a : Y â k ü t, M a cam , IV, 978 ; C ih â n n u m â , s.. 4 1 9 ; Ş a r a f a l-D in B it­ lis i, Ş a fa f-n â m a , II, 2. kısım ; A . G ran t, T he



e rd i. T e h c ir e d ile n le r kısm en M ıs ır ’ da; son­ ra la rı G ir it [ b k . m add. GİRİT ve ABU J3AFŞ ‘OMAR ] 'te v e kısm en de F a s [ b. bk.) 'ta ta v a t­



tu n e ttile r . T u la y tu la 'd e da a l-H a k a m , şeh rin



çık a n son b ir isyanı



b ir m ah allesin i



ta h rip



e d erek , b a stırd ı ( 199 = 814 son ba h a rı ). Bütün bu iç k a rg a şa lık la r, ta b î'î o lara k, al-H akam /in d ış düşm an ların ın işine y arad ı. A s tu r ia ve



Ü AKEM — H A K İK A İ. G a lic ia k ır a lı A lfo n s o



II. ü lk esin i cen ub a do ğru



m ü tem adiyen g e n işle tti ; m ü tte fik i v e o zam an­ la r A q n ita n ia k ıra l nâibi olan „P ie u x “ ( m u t­ ta k i ) ie k a b ı ile m ârû f L o u is d e al-H a kam I. ’den B arcelon a ’yi za p te tti ( 185 = 801 ). B i b l i y o g r a f g a'. İ b n T z â ri, a l-B a y â n a l-M u ğ rib , II, 70— 82 ( t r c . F ag n an , II, 109— 1 3 0 ) ; M ak k a ri, I, 2 19 — 222, bk. fih ris t v e m edh al, s. X X X I V ; İbn H aldun, 'İbar ( B u l a k ) , IV , 126 v .d d .; E . F a g n a n , İb n elA t h i r : A n n a le s du M aghreb et de l ’E sp a g ­ ne, I, 154— 1 7 9 ; D o zy, M u su lm a n s d ’E s ­ p agn e, II, 58— 86, 97 ; ayn. mil,, R e c h e r c h e s3, 1, 13 6 — 139, 2 1 2 ; M üller, Islam , II, 461 v.d., 466— 473. 2. a l -H a k a m



_ II.



b.



'A b d



a l -R a h m a n



III.



( ? — 9 7 6 ), AL-MUSTANŞİR B İ’LLÂH ( „A lla h ta n y a rd ım b e k le y en “ ) le k ab ın ı alm ıştır, E m evî-



II, 286— 299, 434— 436 ; M üller, İslam , I,, 618, 621— 6 22 ; II, 548 v.d .



528— 529» 534— 5 3 6 ,5 4 0 — 546, ( M . SCHMITZ.)



H A K E M . H A K A M b. S a ' d a l - 'A ş ir a , cen u b î A ra b is ta n k a b i l e l e r i n d e n . B u k a b île h a lk ı T ih â m a ’de A b ü A r i ş c iva rın d a H ü şid ( H acür, bk. HÂŞİD ) ve H a v la n [ b. bk.] k a b ilesin e kom ­ şu o lara k y a şıy o rla rd ı. B a la d H akam denilen a râzileri 5 gü n d e g e ç ile c e k u zu n lu k ta olup , a şa ­ ğ ıd a k i m ev k iler bu a râ z i d â h ilin d e idi 1 al-S S'id , a l-S a k ik a tâ n ( y a h u t S a k ik a ta y n , Y â k ü t, M u cam , III, 104’te k i S a k ifa ta n şeklin in b ir te rtip y a n lış ı olm ası m u htem eld ir ), al-H a şü f ( h e r üçü d e V a d i H u lab v e y a H ila b ü ze rin d e d ir), a l-'A d a y a , a l-H a ca r v e a l-M a h â rif k ö y le ri g u ru ­ bu ( Z â’ira v e Ş â y a v âd ileri ile s u la n ır la r ) ve a d la rı geçen v âdilerden b a şk a o lara k, H a ra z, H ayran , C a d lâ n , C u h fâ n , Zam ad



v e y a ¿a m id ,



lerin d okuzun cu su olup, K u rtu b e ’nin ikin ci h a ­ life s id ir ( 3 5 0 — 366 = 9 6 1— 9 7 6 ), C a s tilla -L e o n



C a z â n , a l-H a yd , T a 'ş a r , L iy a v e Ş a b y a v â d ile ­ ri k i, hem en h ep si H a şid ve H a vlâ n la rın arâ-



k ıra lı S a n ch o I. v e N a v a rra k ıra lı G a rc ia ’y a k a rşı



zilerin den



m u v a ffa k iy e tle harp ederek, 355 ( 966 ) ’te kend i­ sini d evam lı b ir su lh u kabu le m ecbur e y lem iştir. A y n ı sen e al-H akam ’in d on an m ası, L izbon ci­ v arın d a bir m üslüm an k a ra ordusunu hem enlıem en im h â etm iş o lan N orm an ları ( M a cü s ),



( um um iyetle M ad in a H a k am a d ı verilen ) alH a şü f id i; B a la d 'in sâ h il şeh ri, al-H am dân i zam anın da, Ş a ra c a idi. Sprenger H akam ’i B atia m y u s ’un ’A z|ir] îtö k ıç d e d iğ i şe h ir ile b ir sa yar. H ü küm d arları ‘A b d a l-C a d d ( C id d v ey a C u d d )



R io de S ilv e s üzerinde m ağlû p ederek, geri sürm üş v e İstilâların ın önüne geçm iştir. F â tl-



ah fâdın d an dır. B u se b ep ten bu k a b ile y e A l ( v e ­ y a B an ü ) ‘A b d a l-C a d d ( C id d ) a d ı d a ' v erilir.



m îlerden aI-M ucizz ile m ü ttefik i T a n c a Idrîsî-



B i b l i y o g r a f y a - . H am dân i, C a zlr a , f ih r is t ; Y â k ü t , M u cam , II, 4 5 0 ; III, 104, 874;



lerine k a rşı a ç tığ ı harp, F a tım î vâlisi B u lu kkin 'in S e p te ( C e u ta ) 'y e n etice siz taarru zun dan son ra (36 0 = 9 7 1 ) , a l-H a k a m ’ in a m irali ‘A b d A lla h b. R iyâh in ta ra fın d a n T a n c a ’nın fe th i ( 361 = 972 ) ve kum andanı û â lib b. ‘A b d alR ahm an ta ra fın d a n da şe h ird e k i ld rîsîle rin esir edilip, K u rtu b e 'y e gönd erilm esi ( 363 = 974 ) ile sona erdi. H arp m u va ffa k iyetlerin d en ziy â d e, su lh m u v a ffa k iye tle rin i em el edinen al-H akam II. san 'a tin , ilm in v e m aarifin g a y re tli ve cö ­ m ert b ir hâm isi olduğu g ib i, b iz z a t k e n d isi de, g a lib a , İslâm hüküm darların ın en âlim idir. Z en ­ g in b ir kü tü p h an e ( aş.-yk. 400.000 cild ) t e ’sis ederek



K u rtu b e



m edresesin i M ag rib 'te İslâm



ilm inin en mühim m erk ezi m ertebesin e y ü k ­ s e lt t i; bu m edresede b ilh a ssa r iy â z iy â t, h e y ’et v e tıp b ü y ü k in k işâ fa erd i. Bu zâ tın im a r v e



g e lir.



H akam



a râzisin in



m erkezi



F . W ü ste n fe ld , C e n e a l. T ab ellen , J, 13 v e R e g iste r , s. 197 ; A . S p re n g e r, D ie a lte G eog r a p h ie A r a b ie n s , s. 44 v .d . ( § 4 5 ), 247 ( § 379 ), 254 ( § 384 ). ( J. ScHLEIFER.) H A K E M . A L -H A K A M ( A .), h â k i m , h a ­ k e m ; A lla h 'in isim lerin den b irid ir. H A K İ K A . [ B k . HAKİKAT.] H A K İ K A T . H A R İ K A ( cem . h a k â ’ İk ). o. „ H a k ik a t, g e rç e k lik , şe ’n îlik “ m ân asında mü­ ce rre t b ir is im d ir ; m sl. g e r ç e k liğ i ( a s l ı ) o l­ m ayan ş e y için, lâ h a k ik a la h u d e n ilir; sonra „b ir şeyin h a k ik a ti“ den ild iği zam an, bundan o şeyin g e rç e k te n v a rlığ ın ı tâ y in eden ( bunu h u v ly a „h ü v iy e t“ ve m a k iy a „m âh iy et“ m ef­ hûm larından a yrı tu tm a lıd ır ) y a h u t g e n iş bir ifâde ile, o şe y i d iğ e r şeylerd en a y ırt eden şey



üm ran fa a liy e tle ri için bk. K U R T U B E. H akam II. ’in v e fa tı ( 3 s a fe r 366 = teşrin I. 976 ) ile İs­



m ânası a n la şılır ; de ku llan ılır.



p a n y a E m ev î devletin in in h ita tı b a şlam ıştır. B i b i i y o g r a f y a : İ b n ‘İzari, al-B ayan



sına da g e l i r ; m sl. bu kelim eyi fiil hâlinde k u l­



a l-M u ğ rib , I, 236 ; II, 248 v.d., 274— 276 ( trc. F agn an , 1,331 ; II, 384— 418, 427— 429 ) ; İbn H aldu n, ‘İb a r, IV , 144 v.d d. ( tr c . de S la n e , H ist. des B erb ères, II, 1 49— 1 5 2 ; III, 215 v.d.) ; M ak k a ri, I, 247— 257, bk. fih ris t v e m edhal, s. X X X V II ; D o zy, M usulm . d ’ Es■pagne, III, 95— 135, 188 ; ayn. mil., R e c h e r c h e s 3,



b.



bu m akam da



z â ti y a



tâ b iri



B ir şeyin h a k ik a ten m e v cu i o lm ası m âna­



lan arak, h akka ’ l-şa y ’ d en ilin ce, „0 şe y h a k i­ k a ten m ev cu ttu r“ dem ek olur. İşte bu se b e p ­ te n d ir kî, A lla h ın h a k ik î zâ tın ı bilen sû fîlere ah i al-hakika v e buna m ukabil e b l-i sü n netten olan m ü teşerrilere ise, a h i a l-h a k k denilerek, bu ikisi birbirinden te frik e d ilir ; a l-h a k îk a , sû fı



ta rîk a tle rin d e



v a rıla b ilec ek



m erhalelerin



" H A K İK A T -



en son ud ur ( W . H . T . G aird n er, T h e zoay o f a M oh. m ystic, s. 19 ve 2 3 ) . K e z a h a k i İcat a l-h a k d ilç , bütün ş e ’n iyetleri k u ca k la y a n bir h a k ik a t olm ak itib a rı ile, A lla h dem ektir ; bu m akam da h a ir a t al-carn ve h a ir a t a l-v u cü d tâ b irleri de k u lla n ılır [ bk. mad. HADRA ]. Sûfile r „ A lla h ın h a k ik a ti“ ile „ h a k k “ arasın da fark g ö rü rle r; o n larca „ h a k ik a t" A lla h ın sıfata la n n a ve h a k k ise, zâ t ’ına d elâ let eder ( D ic t. o f tech n . term s, s. 333 v.d.). İbn ‘A r a b i ’den sâ d ır olm akla beraber, ondan sonraki bütün İs­ lâm ta rîk a tle rin d e de e sâ s tu tu lan ( bk. İbn ‘A ra b i, F u ş ü ş al-hikam , K a h ire, 1309, 'A b d a l-R a zzâ k a l-K â şâ n i [ b. bk.] ’nin 'şerh i ile, tür. yer. ve C u rcâ n i, s. 62 ) a şa ğ ıd a k i ta rifle rin bu te frik ile İrtibatı âşikârdır. A lla h ın isim lerinin



H A K İM A T A .



101



„ tıp d o kto ru " m ânasında v e (abib ise, sâdece „h e k im “ m ân asınd a k u llan ılm a k ta d ır. U m ûm î olan h a k im tâbirinden b a şk a , m u ta h a ssısla r için de a y r ı-a y rı isim ler v a r d ır : al-carräfr ( „y a ra la r ı te d â v î eden, c e r r a h ,,) ve a l-k a h h â l ( „ g ö z h e k im i") g ib i; zam anım ızda bu m ak­ sad ı ifâd e için, h a k im k elim esi ile y a p ıla n te r­ k ip le r k u lla n ılm a k ta d ır: ¡şakim a l-u y u n ( „ g ö z h e k im i" ), h a k im al-a sn ân ( „d iş h e k im i" ) gib i. T â rih a l-h u kam a ( „h ekim lerin ta r ih i“ ) tıp ta rih in e dâir b ir çok eserlerin u n van ı­ d ır ki, en m ârufu İbn a l- K ifti [ b . bk.) ta ra fın ­ dan te ’lif ed ilm iş o la n d ır ; bu k ita p J. L ip p e rt ta ra fın d a n n eşredilm iştir ( L e ip zig , 1903 ). [ T ürkçede bu kelim e, b iri ed eb î dilde k u llan ılan ha­ k im , d iğ eri, bundan bozm a o lara k , h a lk dilinde



h a k a ik ’1, onun zâ tın ın şa h ısla n d ın lm ası olup, dü n yad ak i şe y le r ile olan m ün âsebetleridir ; şz-



y e r tu ta n h ek im olm ak ü zere, ik i



f â t adı da v erilen v e adedleri son su z olan bu şah tslan dırm alar yüzünden, a s lî v a h d e t d a ğılır. a l-H a k ik a al-M u ham m ad iya tâbirind e dah i bu



olan kim se" ve İkincisi um ûm iyetle „ta b ip " m ân asınd a k u lla n ılır ]. ( E . M ITTW O CH .) H A K İ M . [ B k . HÂKİM.]



isim ( y â n i M uham med ) ile . şah ıslan d ırm alan n ilkin d e olm ak ü zere, kasd ed ilen yin e zâ t-i İlâ­



H Â K İ M . H A K İM , h ü k ü m v e r e n = h â k i m , i d â r e ve i n z i b a t m e’m û r u.



tır ;



birin cisi



„h ik m e t



ve



felsefe



şek il alm ış­ ile



m eşgûl



H A K Î M A T A . H A K İM A T A ( ? — 1 1 86) , h îd ir ( a l-ism u l-d za m tâbirind e de böylea sıl adı S ulaym ân v e n isb esi B âk irğ ân i olup, d ir ; F u ş ü ş , s. 428,4). • c. ffa lç ik a tâ b iri, m ecazın zıddı olm ak ü ze­S ulaym ân A t a v e y a H akim H vâca isim leri ile re, b ir kelim e v ey a tâbirin asıl, h a k ik î m ânâsı de m âruftur. M anzum elerinde ken d isi S u la y ­ ile k u llan ıld ığ ın a d e lâ let eder. L â kin bir m ecaz, mân, K u l-S u la ym a n , S u laym ân B â k irğ â n i, H a­ p ek sık k u llan ılm ası sebebinden, her k e sc e ma­ kim , H a k im Sulaym ân , H akim H vâea ve H akim lûm v e m âruf hâle gelin ce, ona h a k ik a 'u r fiy a dah i den ilir ( M ehren, R h eto rik , s. K r ş j'b ir de HAÇK. _ B i b l i y o g r a f y a ' . C u rcâ n i,



31, t s ). T a r ifa i



( K a h ire, 13 21 ), s. 6 v.d,! D ic t . o f iech n , 'term s, s. 330 v.d.; R â ğ ib , M u fr a d â t, s, 123; L an e, L e x ic o n , s. 609 ; H orten , T h elo lo g ie d es İslam , s. 152 v.d ., 295 v.d.; N icholson , K a s h f al-m a h jû b , f ih r is t ; K u ş a y ri, R isâ la ( ‘A r ü s i ve Z a k a r iy â ’nın şe rh le ri ile ), II, 92 v.dd. ( D . B. M a c d o n a l d .) H A K İ M . [ B k . hakÎm .] H A K Î M . H A K İM ( cem . HUKAMÀ’ ), arapçad a ,,h e k i m “ m ân asına olup, kelim enin k ö k ü ­ nün a sıl k rş. h k m ânası. (h â k im



m ânası .„akıllı, b e cerik li“ d em ektir ; m kökünün ib rân î v e h a ssa te n ârâm î Bu ilk m ânadan hem h a k im , hem de ve v â li dem ek o la n ) h â k im kelim eleri



H vâca S ulaym ân isim lerin i ku llan m ıştır. H akim A t a , A h m ed Y a s a v i ( ölm. j ı 6 j r ) ’nin ta le b e ve m ürîdlerinden olup, a yn ı zam an d a onun üçüncü ve tü rk le r a rasın d a en tan ınm ış h a lifesid ir. E ser­ le ri T ü r k is ta n 'd a ( bk. R a şa h â t, trc. s. 15 — 1 6 ; F . K ö p rü lü , T ü r k ed ebiyatınd a ilk m u tasav­ v ıfla r s. 1 9 3 ) ve b ilh a ss a son zam an lara k a ­ d a r şim âl tü rk le ri arasın d a çok y a yılm ış olan bu sû fî-şâ irin h â l tercüm esi v e şa h siy e ti h a k ­ kın d a, b ir ta k ım efsân ed en b aşka, m alûm atım ız yoktu r. H a k im A t a ’nın A h m ed Y a s a v i 'nin ölüm y ılı olan 562 ( 116 6/1167 ) ’de ölm üş ol­ d u ğu r iv â y e t ed ilirse de, H a z în a a l-a şfiy â ( I, 5 3 4 ) ’d a k i şu ta rih k ı t ’asın a ( n 8 6 ) ’de v e fa t e tm iş o lm a lıd ır:



g ö re , 582



Ç ü p a y v a s i bâ-ahkam a l-h â k im in h a k im -i c ih a n a h l-i h ik m a t H a k im b a -sâ la ş bi-hv5n â ftâ b -i za m â n



ç ık m ıştır ( krş. fra n sızca sa g e-fem m e „e b e " ve sage-hom m e „h u k u k -şin as“ ). A r a p ç a d a „d o k ­ to r“ ' m ânasında kullanılan ta b ib ( cem. atibbâ’ ) kelim esin in k ö k ü t b b de „a k ıllı olm ak, an la­



m esini ih tiv a ed en v e m ü ellifi m eçhul H a k im A t a k ita b ı ( 4 7 sa h ife lik b ir risale olup, ilk



msak“ d em ek tir ki, h a ssa te n h a b e ş dilinde bu m âna ile ku llan ılır. E sk i d evirlerde, hu susiyle e d e b î lisan da, tabib tâ b iri d aha ç o k k u lla n ılır­



verilen m alûm ata g ö re , A h m e d Y a s a v i, S u la y ­ mân ’m m ek te b e g id ip -g e lirk e n , K a r ’an '1, d iğ er



d ı;



h a k im



ç o cu k la r g ib i, boynun a a sm ayıp , başın ın ü stü n ­



k elim esi te rc ih edilm ekte v e b âzan bu ik i tâ b ir a rasın d a in eç b ir fa rk g ö ze tilm e k te d ir : h a k im



de ta şıd ığ ın ı g ö re re k , onun b u âd e tin i beğen i­



y e n i d evirlerd e h a lk dilin d e ise,



v a g a r ham b i-dân a h l-i h ik m a t H a k im H akim A t a 'n ın efsân e ler ile dolu h â l te rcü ­



d efa 1846 y ılın d a



yor ve



K a z a n 'd a



b a s ılm ış tır ) ’nda



çocuğu n b a b a sı ile ü stad ın ın m üsâa­



HAK'IM A TA ;



102



d elerin i a la ra k , -tahsili ile m eşgul olm ağa h a ş­ lıy o r. S ulaym ân 15 y a şın a k a d a r A h m e d Y a s a v i'n in yan ın da K a r ’ an ta h sil e d iy o r v e onun



ra fın d an ta k d is edilm ekted ir. B u H u b b i H yâc a 'nin h a y a tı h a k k ın d a d a H a k im A t a kitab ı 'n d a k i m alûm atı n akleden v e H ikâ ı/a -i H u b b i.



m ü rid i oluyor. B ir g ü n . A h m ed Y a s a v i ta le b e ­ lerin i orm ana odun to p lam ağ a' gönderiyor^ D ö ­ n üşte y ağ m u r bü tü n od u n ları ısla tm ış olduğun ­ dan, ta leb elerd en h iç birinin odunu a te ş alm ı­ y o r. Y a ln ız elb isesin i çık arıp , odun ları örtm üş olan S u la y m â n 'ın odun ları yan ıyo r. Y a s a v i,



H oâca âdın ı ta şıy a n b ir risa le m evcu ttu r. .



bu hakim an e h areketin den d o lay ı, kendisine H a k im le k ab ın ı v e riy o r ve a ğzın a ü flem ek su ­ retiy le, ona fe y iz nûrunu ilk a ediyor. S u la y ­ mân bundan san ra h i k m e t l e r sö ylem eğe b a şlıyo r. K ıs a bir zam anda kem âl derecesin i bulan S ulaym ân şeyh ind en ic a ze t a lıy o r v e ü s­ tadın ın ta v s iy e s i üzerine, bir d e v ey e b in erek, h a y va n ın başın ı b o ş b ıra k ıy o r. D e v e bir m üd­ d e t T ü rk ista n 'ın cenubuna d o ğru n ih a y et B in a vâ m ahallin in



ile riliy o r ve



arkasın d a duruyor.



B ütün zo rlam alara rağm en , deve yerin den a y ­ rılm ıy o r ve an cak ba ğırm ak la ik tifa ediyor. Bundan d olayı devenin kon d uğu yere B â k irğ â n ( „b a ğ ıra n " ) adı verilm iştir. B u rası B u ğ ra H an 'ın o tla ğ ı im iş ; ço b a n lar S ulaym ân '1 koğ m a k is tiy o r la r ; fa k a t e tra fta k i a ğaçla rın d a lla rı b ir­ den bire ta ra f-ta ra f uzanıp, y o lla rı k a p a ta ra k , onların bu işine mâni oluyor. Ç o b a n la r bu „k e ra m e ti" B u ğ ra H an 'a h a b er v eriyo rla r ve B u ğ ra H an S u la y m â n 'ın A h m ed Y a s a v i 'nin müridi



olduğunu



öğrenince, onu y erin d e b ıra ­



k ıy o r ve ona ‘A n b a r adlı k ızın ı n ik ah lay a ra k , ken d isin e dam ad edin iyor v e ken d isi de m üridi oluyor. S ulaym ân 'ın etrâfın d a to p lan an ların çoğalm ası ile, n ih a y et B âkirğân



şe h ri vücûde



geliyor. E serd e S u laym ân 'ın ,,‘A m ü d “ d ery a sın ı g e ç ­ tiğ i sö y len iyo r ki, bunun ‘A m ü ( = A m u ) D a r y â olduğu v e do layısı ile H vârizm d â h i­ linde bulunduğu düşünülebilir, B arth o ld bu B â ­ k irğ ân şeh rin in M ukadd asi ( bk. nşr. de G oeje, s. 343, 10 ) 'de zikred ilen B âk irğ ân o lm ayıp , On­



H akim A t a h a lk arasın da, şe y h i A h m ed Y a ­ s a v i k ad ar, m eşhur d e ğ ild ir; o şiraâl tü rkleri arasın d a keram et sa h ib i bir v elî olm aktan z iy â ­ de, h a lk ın din î h islerin e tercüm an olan ve canlı ta s v ir le r i ve gö n ü llere hitap eden eser­ leri ile tan ınm ış b ir şa h siy e ttir. E d e b iy a t sa h a ­ sınd a A h m e d Y a s a v i 'nın ilk ve en m ârûf muâ kib i olan Sulaym ân 'ın ese rle ri, g e re k bunlar-; d a hâkim olan rûh ve g e re k vezin ve şekil b a­ k ım ların dan da D iv a rı-i H ik m a t 'e çok y akın ­ dır. K en d isi ta sa v v u fta ve sa n ’a tta a yrı bir şa h siy e t g ö sterm ek ten ziyâd e, A h m ed Y a s a ­ v i 'nin şa h siy e tin e in tibâ e tm iştir ( bk. F . K ö p ­ rülü, ay.n. esr., s. 193— 19 S ). H alk arasın da ç o k y ay ılm ış ve e sk i m ektep lerd e çok oku n ­ m uş v e istin sa h edilm iş olan ü ç eser ken d isin e isiıâd e d ilm e k te d ir: ' : de



1, Baldırgan k ita b ı. Y a zm a h â'in d e her y e r­ te sa d ü f ed ilen ve ilk d e fa 1846 'da K a ­



zan 'da b asılm ış olan bu e ser b irbirlerine y a k ın m evzû ve ta rzd a y a zılm ış ve S u la y ­ m â n 'd a n b a şk a , d a h a 14 m ü ellife â it 124 m anzum e ile 8 manzum h ik â y e y i ih tiv â eden b ir m ecm uadır. M anzum eler S u laym ân ( 44 tâ n e ), Ş am s al-D in (21 ), İkan ı ( 1 9 ) , ‘ U b a yd i { 13 ), A h m ed Y a s a v i ( 1 2 ) , Ş a r if ( 4 ) , H u dâdâd ( 4 ) v e b irer m anzum e de Ş u h n d i, G a z a li, Ş a y h i, Faljdri, K âsim ve G a r ib i'y e a ittir. B u m ec­ m uanın so n u n d aki, hacim leri bakım ın dan , b ir­ birinden fa rk lı olan m anzûm h ikâ y e lerin üçü ( P e y g a m b er ve F atim a 'nin ölümü, v.b.) — Ş am s a l-D in 'e , ikisi ( m i'râc ve İbrahim 'in



İsma il 'i



kurban etm esi ) — S ulaym ân 'a, b iri ( P e y ga m ­ berin oğlunun ö l ü m ü ) — U b ayd A llâ h (= ’U b a y d i ? ) 'a ve biri de, im zası bulunm am akla beraber, S ulaym ân 'a â it olm ası m uhtem el olan



dan daha şim âlde, şim diki K o n g r a t'ın bîr az a şa­



Yarım alm a k ita b ı ile n ih a y e t 11 sa h ife lık bir h ik â ye de ( C an â d il kalesin in k u rtu lu şu n a â it)



ğısın d a bulunan b ir şeh ir olup, H akim A t a 'm n kabrin in de hâlâ o rad a bir ziy â re tgfih oldu­



H a tâ ’i ta ra fın d a n y azılm ıştır. 2. Â h ir -zâ m â n kitabı. D ö rtlü k lerin so n m ıs-



ğunu y azm ak tad ır. H akim A t a 'n ın b aşka bir m enkıbesinde şeh rin adının A p a k (ap -a k , „b em ­ b e y a z “ ) K u rg a n ( k a le ) 'd an bozm a olduğu



râların dan a lın a ra k , h a lk



sö y le n d iğ i gib i, K a ta n o v bunun T ü rk ista n 'd ak i B a k a -K u rg a n olm ası ih tim âlin i ileri sürm üştür. B ir de H o c e n d 'd e S ır - D e r y a 'y a H o ca -B ak ırğ an



arasın da T a k i 'acab



k itab ı d iye şö h re t alan h a za c bahrin de yazıl-, m ış olan bu eser, kü çü k ölçüde 16 sa h ife lik bir risa le hâlin de, ilk d e fa 1 8 4 7 'd e K a z a n 'd a b asılm ıştır. K ıy a m e t gününün alâm etleri v e k ı­ sa ca tasvirin d en ib â re t olan bu e serd e, k ıy a ­ m et günü h akkın d a m üslüm anlar arasın d a y a ­



adında b ir ırm ak k a rışır k i, bunun kenarın da d a , adının d elâ let e ttiğ i gib i, b ir velîn in m aka­ mı bulunm aktadır. H a k im A t a 'nın ‘A n b a r anadan üç oğlu olu ­ y o r ve b u n lar da, b a b a la rı g ib i, velîlerd en a d d ed iliyo rlar. K ü çü k oğlu H u bbi H v âca, „k e -



b ir h a y â le sâ h ip olduğu g ö rü lm ek ted ir. Burada P eygam b erin, ümm etinin gü n ah ların ı a ffe ttir­ m ek için , durm adan didin m esi v e n ih â y et A l ­



r&mçt“ sa h ib i olup, b ilh a ssa yaşlı k a d ın lar ta ­



la h ta n m üşlüm aolara



yılm ış itik a tla r e sâ s alınm ış olm akla beraber, ayrı v a k ’aların ta sv irin d e şâirin oldukça zen gin



cen n eti



t ş ’roia ettik ten



»03



HAKÎM 4 T A — HÂKİM Bİ-EMRİLLÂH. sonra, rahatlan m ası can lı ren kler ile ifâ d e ed il­ m iştir ( rus m isyoneri p a p as E . A . M alo v ta ­ rafından e serin h ıristiy a n n okta-i nazarın dan ten kidi için bk. O k o n ça n ie .mira, I z v . obşç arheol. istor. i etnogr. p r i K a z a n s k . a n iv ., 1897, X I V , 1 ). • X IX . asırd a şim al türklerinin. bir ta kım ,,hoca“ ve „u lem â sı“ arasın da bu eserin lehin de ve aleyh ind e olm ak ü zere, gü rü ltü lü b ir h a re ­ k e t m eydana gelm işti. E s e rd e k i h u râ fâ tm îm a­ na her h a n g i bir za ra r ik a e d eb ileceği endişe­



T ü r k ed eb iy a tın d a ilk m u ta sa v v ıfla r ( İs­ tanbul,- 19 1 8 ; m ühim k a yn a k la r b u ra d a gö s- . te riim iş tir) ; A . R ah im v e U . A z iz , T atar ed eb iy a tı ta rih i ( K a z a n , 1922— 1 9 2 4 ), 1, 2, s. 95— 1 1 9 ; W . B arth o ld , E n zy k lo p a e d ie des Islâ m , II, s. 239 m ad. HAKlM ATA. ( R . R a h m e t ! A r a t .) . H Â K İ M B l- E M R İ L L Â H . A l-H Â K İ M B İ-A M R l'L L A H , a l t ı n c ı F â t ı m î h a l i f e s i ; cüIûsundan e v v e lk i a d ı A b ii A l i al-M an şür id i. Bu



sinden d o ğan bu h a re k e t, b ilh a ssa vu ku u b ek ­



m uâm roâengiz hüküm darın ş a h s iy e ti h akkın da n isbeten v â zıh b ir fik ir edinebilm ek için, ha­



lenilen hâdiselerin k a t ’î ta rih ler ile te s b it ed il­



y a tın ı, birbirinden sa ra h a te n



m iş olm asından ( m sl. ‘ İsa ’nın 900 ’de g ö k te n inm esi v e 915 'te Y e ’cûc’ un ç ık m a s ı) ile ri g e l­ m iştir. .3 . H a z r a t-i M aryam k ita b ı. K ü çü k hacim de 8 sa h ifed en ib a re t olan bu eser, m a d id bahrin de



a yırm a k lâ z ım d ır : I . v e s â y e t a ltın d a bulundu­ ğ u ilk devre ki, henüz 11 y aşın d a iken ta h ta



yazılm ış olup, ilk d efa 1878 ’de K a za n ’d a b a­ sılm ıştır. Bu e ser h a k k ın d a b ir araştırm a y a p ­



olan m üddet v e 3. bu ta rih ile kendisin in 411 ( 1021 ) sen esin d e ka yb olm ası arasın d a geçen



m ış olan S. M. M a tve e v ( M u h a m m ed a n skiy r a ss k a z o sv . D e v e M arii, Iz v . obşç arh eol.



zam an da üçüncü devre sa yılm a k icâp eder. 1. 386— 390 ( 996— 1000 ). a l- 'A z iz 'in B ilb is ’te v e fa t e ttiğ i gü n y egân e o ğ lu al-M anşür ( 23 rebi-



istor. i etnogr. p r i K a z a n s k . univ.., 1895, XIII, i- ) bu eserin o rta A s y a 'da c eh riy e d ervişleri, nin m eclislerinde, A h m ed Y a s a v i ’nin hikm etleri gib i, koro



hâlin de



oku n du ğun u



y azm ak tad ır.



M evzuu ‘ İ s a ’nın anası M e ry e m ’in v e fa tı h a k ­ kın da olup, şâir ta ra fın d a n gü zel b ir destan şekline konulm uştur. Bu h ikâ ye R a b ğ ü zi ’de de m evcut olup, K a ta n o v bunun bir b a şk a şeklin i şa rk î T ü rk ista n ’da T u rfa n şe h rin d e k i tü rk le r



fa rk lı, 3 d evreye



cülusundan B arca vâ n ’ ın k a tlin e



( 390 =



1000 )



k a d a r s ü r e r ; 2. bu k a til v a k ’asın dan, u lûhiyetin in ilân e d ild iği 408 ( 1 0 1 7 ) sen esin e kad ar



y ü le v v e l 375 = 13 a ğ u sto s 985 'te bir h ıristiy an anadan doğm u ştur ) 'a h alife sıfa tı ile, bi’a t edildi v e kend isin e „a l-H â kim bi A m ri ’İlâ h " unvan ı ve­ rildi. Ö len hüküm darın v a s iy e ti ge re ğin ce, v a ­ s iliğ e te v â ş î köle B arca vâ n tâ y in edildi ise de, B arca vâ n , H âkim tarafın d an kend isin e, vâsıta



ler . h akkm d aki bu m âlûm at, d a h a çok bun­ ların şim âl tü rk le ri arasın d a y ay ılm ış n üs­



rü tb esi ile b irlikte, a m in d l-d a v la unvanı te v ­ cih edilm iş olan ordu baş-kum andanı M ağribi Ibn ‘A m r n â r’a n ufûzu n u tan ıtam ad ı. Kum an­ dan ın a sk e r arasın da, k e n d i k a b ile si olan K itim a ’y e m ensup olan ları h im aye etm esi vahim h o şn u tsu zlu k lara seb ep oldu. N ih a y e t tü rk a s ­



h aların a a ittir . Z an n ed ild iğin e gö re, bunların esk i yazm aları zam anım ıza ka d ar gelm em iştir. M am afih bu hu su sta k a t ’î b ir hnküm verm e­



k e rle ri, silâ h a rk a d a şla rı olan berb erîlerin t e ­ câv ü zlerin e şid d e tle m u kabele ederek, onları m ağlûp e ttile r ve bu yüzden Ibn ‘A m m âr 'm



den önce, o rta A s y a kü tü p h ân elerin in bir te t­



su k u tu n a sebep o ld u la r ; kum andan e v v elâ a ff­ edildi ise d e, çok geçm eden öldürülerek, o r­



ağızın dan kayd etm iştir. Sulaym an B â k irğ â n i 'ye



n isb et



edilen e ser­



k ikten geçirilm esi şa rttır. K a za n n üshalarının m ektep .ve m edrese ta le b e le ri ta ra fın d a n çok istin sa h edilm iş olm aların dan d o lay ı, bu e se r­ lerin diline b ir ço k y e n ilik le r k a tılm ış tır k i, bunlara ba k arak , şim dilik, eski şe k ille ri h a k ­ k ın d a h er h â n g i b ir fik ir ile ri sü rm ek do ğru olm ayacaktır. D iğ e r b ir ç o k eserlerd e d e m i­ sa llerin e bol-bol te s â d ü f e ttiğ im iz g ib i, h a lk ın anlam ası v e istifâ d e si en d işesi ile y ap ılm ış olan bu n üshalarda eserin aslın a sa d â k a ti a ra ­ m ak do ğru, değild ir. T ü rk dilinin ta rih î in kişâfı bakım ın dan , çok mühim olan bu eserlerin ilk n üs­ h a la rın ı te s b it ve bunların zam anla n e g ib i de­ ğ iş ik lik le re u ğ ra m ı; olduğunu tâ k ip etm ek, ü zerin d e durulm ağa d e ğe r b ir m esele te ş k il e ttiğ in i de a yrıca kaydetm ek lâzım dır. B ib liy o g r a f yal



M akaled e



zik re d i-



Içulçrdçn başka bk, bilhassa Fuad Köprülü,



ta d a n k a ld ırıld ı. O n d an so n ra B a rc a v â n mut­ la k b ir hüküm v e n ufûz sâ h ib ı oldu; lâkin ken­ disini gu ru ra k a p tırd ı, h ü k ü m e t id aresin i gev ­ şe tti ve m uazzam se r v e ti ile k a y ıts ız c a b ir z e v k v e s e fâ âlem ine d a ld ı. V a s iy e t i altın d a bulunan g e n ç



hüküm darın



ta h s il v e te rb iy esi



ile m eşgul olm ad ıktan b aşka, ta k tığ ı b ir takım gü lün ç le k a p la r ile onu fen a h âld e ren cide e t­ ti. L â k in g e n ç hüküm darın a sıl k a ra k terin i an­ cak iş işten g e ç tik te n sonra öğren di; 390 (1000) 'd a H âkim v asisin i ortadan k a ld ırd ı ve bu k a n ­ lı v ak 'a d a n



gazaba



g e le re k , ayaklan m ış olan



h a lkta n , onun â ciz b ir ço cu k olduğunu öne sü­ rerek, m u zâh aret ricâsın d a bulundu ise de, çok geçm eden, a rtık kim senin him âyesin e ih tiy a c ı olm ayan m ü th iş b ir k a r a k te r istik lâ lin e sâh ip olduğunu, ic ra a tı ile, isb â t e tti,



.



HÂKİM Bİ-EMRİLLÂH. 2. 390— 408 (1000 — 1017 ). H alifen in B arca-devre k a d a r olan h a re k e tle rin in sâ iklerin i ta h ­ min ed eb iliyo ru z. L âkin bundan so n ra sı için vân ’ın ölüm ünden p ek a z son ra a çığ a vuran buna im kân bu lam ıyoruz. Ç ü n k ü h a life , m ütek a rak teri, bütün ta v ır ve hareketlerin d e beliren görü lm em iş din ta assu b u g ö z önüne alınırsa, m âdiyen değişen ferm an ları ile , k â h ism âilîliğe, b elki d a h a k o la y a n la ş ıla b ilir; h a life b ir ta ­ k â h sü n n îliğe tem â yü l gö sterm iştir. Y a ln ız h ı­ ra fta n um um iyetle islâm iyetin b âzı em irlerini, ristiy a n v e y a h u d ile re k a rşı olan i ’tis â fla r ile , h â n g i m ezh ep ten olursa-olsun , ik tid a r m evkiin­ son d erece dar b ir a n la y ış ile, h a rfi h a rfin e ta tb ik ettirirk e n , d iğ er ta ra fta n da, henüz baştan -b aşa en ziy â d e sün nî a kid elere b a ğlı olan a h â li a rasın d a , şi’î-ism âîlî m ezhebinin yayılm a­ sın ı te ş v ik ed iyordu . K en d isin in bütün ta v ır ve



de bulunan d e v le t e rk â n ın a k a rşı olan zâlim âne m uam ele, hiç değişm eden , devam etm iştir.



hâlin de en z iy â d e g ö ze çarp an bu h u su siyet, g a rip şa h siy e tin d e giin den -gü n e k a y ıtsız -şa rtsız b ir k u d re t d u y gu su ile h u d u tsu z bir k e y fî h a ­ re k e t tem âyülü yüzün den , büs-bütün g ir ift bir m â h iy e t a lm ış ve m izacın d aki g a d d a rlık da buna şid d etle k arışm ıştır. Y u k a rıd a sa y ıla n te m âyüllerden birincisini, 399 (10 0 8 — 1009 ) 'da



lerin den D a ra zi [ b. bk.] 'nin t e ’sîrleri altın da, halife n ih â y e t ism âilî m ezh eb i h a fî akâidinin son ic ap la rın a n efsin i k a p tıra ra k , 408 { 1017 )



n e ş re ttiğ i ( iç k ile r ile b â zı y iy e ce k lerin men’ine v e k a d ın la ra d â ir n izam lar g ib i) ferm an lar izah eder k i, bunlardan b a zıla rı, sarah aten , siinnîler



ve ge re k dedesi bu ka d ar ileri gitm em ekle be­ raber, ta b ia t fev k in d e k u v v e tle re sâh ip olduk­



aleyh in e te v cih e d ilm iştir; ayn ı zam anda a h i a l-k itâ b 'a k a rşı k ıy afe tle rin in tâyin i, ib âd eth ânelerinin ta h rib i gib i, in sa fs ızc a ve şid d e tli



3. 408— 4 11 ( 1 0 1 7 — 1021 ). H e r hâlde a l-A h ram, H a m za al-Z ü zan i [ b. bk.] v e b â tın ı d â î-



'd e , u lû h iy etin i ilân e ttirm e ğ e râ zı oldu. H âkim 'in rû h î h a le ti g ö z önüne a lın ırsa , bu h a re k e ti in sand a h a y re t u y a n d ırm a z; şu c ih e t de h a tır­ lan m alıd ır k i, kend isin den e v v e l g e re k babası



ların ı iddia etm işlerdi { de S a c y , D r u te s , s. C C C X C V 1I ve W ü ste n fe ld , F a tim id e n -C h a life n , s. 160 ). — H alife, n ih â yet, ism âilî [ b. bk.] m ez­



ta z y ık la r da' bunlar m eyanındadır. B ununla berâber, bir ta ra fta n da h ıristiy an ların en y ü k ­



heb i akâidinin esasların a tam âm iyle uygun olarak ye bunların t e ’s iri altın d a , dinî m esele­ lere k a rşı en b ü yük m ü sâm ahakârlık g ö ste r d i;



se k m akam ları g ittik ç e d a h a ziyâ d e işgâl e t­ m ekte devam ları, onların k a b iliyetlerin d en m üs­



sonra h ıristiy a n la r ile ya h u d ile r ra h a t n efes



bu n lara â it cezâ î hüküm leri ilg a e tti ve ondan



ta ğ n i k alın m ak mümkün olm ad ığın a d e lâ le t e t­ m ektedir. Y a p tır d ığ ı R â şid a ve a l-M aks cam i­ leri ile 395 cem âziyelâh ırın d a ( 1005 ma r t ) a ç ı­ la» D a r a l- ilm ( D a r al-h ikm a ) adlı b ü yük



alm ağa b a şlad ılar ( K au ffm an n ın Z D M C , LI, 442 v.dd. 'da n eşredilm iş olan y a h u d i h ikâ y e si k a ­ ra k te ris tik tir ). D iğ e r ta ra fta n y e n i m ezhep



M edrese bin aları al-H âkim 'in ş i’îlik g a y re tin in m ahsûlleridir. B un dan b a şka „H âk im cam ii" de



d e lerin e k a rşı m üslüm an a h â li k ıy am ederek, D a r a z i 'nin hüküm darın sa ra y ın d a saklanm ış



( in şasın a a l- 'A z iz ta ra fın d a n b a şlan m ıştır ) 393 ( (002 ) v e y a 401 ( 1 0 1 0 ) ' de tam am lanm ıştır.



olduğunu b ild ik le ri için, sa ra yı m uhasara altın a a ld ıla r. L â k in H âkim , D arazi 'y i Lübnan 'a k a ­



— L â k in h a life dâim â is tib d a t ve zulüm tem a­ y ü lleri g ö sterm iş v e b ö yle h a re k e tle rin in en b ü yük k u rban ları d ev letin b a şlıca erkâ n ı ol­



ç ırtm a ğ a çâre buldu ve bu adam o rad a dü rzı m ezh eb ini te 's is e tti k i, s â lik le ri şim di h âlâ H âkim 'in A lla h ın b ir te c essü d ü olduğun a ina­



m uştur. O d evirde bunlardan eceli ile Ölen y o k gib id ir. B u zulüm ve itis â f İdâresinin te h lik e ­



n ırla r v e onun te k ra r dü n yaya gelm esin i



leri, İsp anya E m evîlerin den olup, A b ü R a k v a adı ile tan ınan em îrin isya n ı ile, ço k geçm eden, k end isin i gö sterd i. B u em ir M ısır v e h a ttâ p a­ y ita h tı şid d etle te h d it e tti ve bu h a re k e te H â ­ kim 'in itisa fla rı yüzünden m ağdur düşm üş olan Bani K u rra ve Z a n â ta k a b ile le ri ve d ah a son ­



vaizlerin in a ç ık ta n -a ç ığ a n eşre ttik leri iih ad a k i­



bek­



le rle r [ b k . DÜRZÎLER]. — H a life, kıyam ın ilk b a ş g ö s te r d iğ i F u ş tâ t şeh rin e ka rşı, zenci a s­ k erleri ile, m ü th iş b ir in tikam h a re k e tin e g e ç ­ m ekte te re d d ü t etm edi. B ir ta ra fta tü rk ve b er­ b e ri askerleri, d iğ e r ta r a fta zen ci a la y la rı ara­ sın d a çok kan lı b ir m u harebe b a şlam ış ve p a y i­



ra da K itâ m a '1er yardım e ttile r. N ih â y e t cesu r



ta h tta iğ tiş a ş a r ttık ç a a rtm ış idi ki, tam bu sırad a, 27 ş a v v â l ş ı ı ( = 23 şu b a t 1021 ) g e cesi,



al-F azI bu te h lik eli düşm anı, h a y li m ü şkilât ile, m ağlûp ed eb ild i ( 396 = i o o ğ ). G âlib â bu h â ­ d iselerin , bir de sen elerden b e ri m ah su lâ tta



h alife e sra re n g iz bir su re tte ortadan kayboldu v e bu h â d ise p a y ita h tın ku rtu lm asın ı te ’min e tti. H a life n in , k ız k a rd e şi S it t a l-M ulk 'ün te ş­



görü len b e re k e tsizliğin te 'siri ile o lacak ki, h a ­



v ik i ile , k a tle d ilm iş olduğu h a k k ın d a , e k se riy a



life sü n nîlere k a rşı m ülâyim h a re k e t edip, k e n ­ dileri ile u zlaşm aya m ecbur k a l d ı ; h a k ik a te n



o r ta y a sürülen



bu h u su sta o k a d a r ileri g itti k i, m ü n hasıran ism âilî m ezh eb i ile alâkalı ib â d e tle ri ilg â e d e ­ rek, sa ra h a te n



S ü n n îl iğ e



g e ç ti. H âkim 'in



bu



tahm in



k â fi d e re ced e k a n a a t



v e rici b ir e sâ sa d ayan m ıyo r ( bk. de S a c y , D r a ze s, I, s. C C C X V I , v.dd.) ; d iğ e r ta ra ftan k a ­ ra k te rin in in k işâ f se y ri g ö z önüne alın ırsa, A . M ü ller ^ I; 693 ) 'in bu h u ş u ş tş k i fa ra ziy e şi ij)



HÂKİM Bİ-EMRİLLÂH — HAKK. ti mal hâricin de g ö r ü lm e z ; bu fa ra ziy e y e göre, H âkim , fik irle rin i M ıs ır ’ da n eşretm enin im kân­



io ir e d e l ’ A fr iq u e ( t r c . P e llis sie r v e R ém u sa t), s. 1 1 6 v.d.; a l-K in d i, T h e G o vern ors



sız lığ ın ı iy ice a n la d ığ ı için, bir ta ra fa çekilip, ken d isin i g izlem iştir. H âkim 'in u lû h iyetin i ilân etm iş olm ası, bu zâtın , ken d in e g ö re b ü yüklü ğü olan şa h siy e ti h ak kın d a İslâm ta rih çilerin in d ü rü st b ir hüküm verm eleri im kânını d ah a b a ştan s e lb e tm iş tir ;



a n d J u d g es o f E g y p t ( n şr. G u e s t }, tü r. yer.; W e il, G esch ich te d er C h a life n , III, 66; IV , 269; W ü ste n fe ld , G e sch ich te der F a tim id e n -C h a li­ f e n , s. 164 v.dd.; D o zy , E s s a i s u r l ’h is to ir e dé l ’Isla m ism e ( trc. C h a u v in ), s. 283 v. dd.f



n asıl k i, hüküm v erm ekte isticâ l eden h ıristiy a n



S te in s ch n e id e r, P o le m isch e u n d apolog etisch e L itte r a tu r , s. 184, 195 v.d.; A . M üller, G e­



m üellifler de b u hüküm darın şa h sın d a b ir m ec­ nûn ve k a n a su sam ış bir zâlim görm ekted irler. Bu ta rih ç ile r v e m ü ellifler, halifen in g a rip s i­



sc h ic h te des Isla m im M orgen- u n d A b e n d la n * d e ,I, 629 v.dd.; D . K aufm ann , B e itr ä g e za r G e­ s c h ic h te Ä g y p te n s aus jü d is c h e n Q u e l­



ması etra fın d a b ir a la y b u d alaca m en kıbeler to p lam ışla rd ır k i, bunlar â yrı-a y rı inceden-in­ ceye te tk ik ve ta h k ik edilm eğe m uhtaç şe y le r­



le n ( Z D M G , LI, 442 v.dd.) ; S t. L an eP o o le , A H isto r y o f E g y p t in th e M id d le



is tib d a ­



A g e s , s. 123 v.dd. (E . G r a e f e .) H A K K . [ Bk. HAKK.] H A K K . H A I fK . h k k kökünün asıl m ânası, arap ça d a m üphem bîr hâl alm ıştır ; lâkin ibrân îd e buna te k a b ü l eden k ö k le m ukayese edil­ m ek su retiy le, bu asla è rile b ilir ; ib rân îd e bu k ö k „b ir şeyin üzerine v e y a içine h akketm ek,



dını m ezceim iş olm akla b era b er, bir idealizm ­ den m ahrum d eğild i. H âkim a ley h lerin d e sö y­



o ym ak" ve bundan te v sîa n „tâ y in , te s b it, emir, ta k n în etm ek" m ânalarını v erir ( B row n -D river­



lenm edik sö z b ırakılm am ış olan nizam larından b ir çoğu n u, te b e a sı arasın daki a h lâ k sızlık la rı



B rig g s, H ebrew L e x ic o n , s. 349 v.d. ; G esen iu sBuhl, H eb r. u n d aram . H an dw örterbu ch , 15. ta b ., s. 251 ). B in â en a leyh a rap ça d a ilk fik ir olan „d evam ve se b â t" ( su b ü i ) m ânalarını ele a la ra k , „m u tâb aka t, m u v a fa k a t" ( muiâbalça, m u v â fa k a ) m ânaları ile a lâ k a d a r o lm a ya ca ğ ız; esasen bu m ânalar tâ lid ir ve b e lâ g a tçilerin ( ahi



dir. A v r u p a lı ta rih çilerin çoğu da bu g ö rü şle ­ rin t e ’siri a ltın d a k a lm ış tır ; y a im z D oZy ile onun yolunda yürüyen A . M üller, H âkim 'in k a ­ ra k te ri h a k k ın d a do ğru bir hüküm verm eğe g a y re t etm işlerdir. B u k a ra k te r, ta assu p d ere­ cesind e bir din v e c d i ile h a k ik i



şark



ortad an k a ld ırm a k m aksadı ile , v a z 'e tm iş ti; b iz za t k en d isi, tem iz ve le k e s iz şa h si ahlâkı ve



her tü rlü



d ebd ebeden



u za k



y a ş a y ış ı



ile,



te b e a sın a b îr im tisâl num unesi olm uştu. H a ttâ sa lta n a tın ın ikin ci devresin d e bile, m ütem âdiy e n ıs d a r e ttiğ i ferm an la r ile d u alard a atfının en sâ d e bir ş e k ild e zikred ilm esin i em rederek, o zam ana k a d ar m ûtad olan tâzim ve tekrim leri m en’eylem iş olduğunu gö rü yoru z. C öm ertliği hiç b ir ta ra fç a İnkâr e d ilm e m iştir; msl. Nil su ların ın a lça ld ığ ı senelesrde teb e a sm ın arasın a g ir e r e k , h e r birinin d ilek lerin i a yrı-a yrı dinle­ d iğ in i ve k ıtlık felâ k etin in önüne g e çm e k iğin, bütün g a y re tin i sa rfe ttîğ in i ta s v ir eden m enkı­ b e le r b iz e ka d ar ge lm iştir. B ununla beraber, şu ra sı da in k âr ed ilem ez ki, y aln ız şa h sî ve te k ta ra flı gö rü şü n e is tin a t eden id â re si, bü s­ bütün k e y if ve h e v esle rin e tâbi k a ld ığ ı c ih e tle , h u su siyle sa lta n atın ın son yılların da, m em leket için, um um iyet itib a r ı ile, felâ k ette n b a şk a bir şe y getirm em iştir.



al-m a 'â n i ) ic a d ıd ır ( C u rcâ n i, T a r i f â t , s. 61 v. dd., K a h ire , 1S21 ), Y e rli lü g a t k ita p ların ı tâ k ip eden Lane ( bk. mad., s. 605 v . dd.) bu c ih e tle ri birbirine k a rıştırm ış tır, im di a l-h a k k „sab it, dâim, şe ’nî, g e rç e k olan şey“ d em ektir ve K u r'a n te fsirle rin d e dâim â a l-şâ b it kelim esi ile tâ r if ve izah edilir. Msl. B a y zä v i, A lla h m ânasına olan a l-h a lflç ’ ı a l-şâb itu rub ü b iy a iu h u ( „ulûhiy e ti s â b ıto la n ", K u r ’ an, X , 33 ; B a y za v i, nşr. F lei­ sch er, I, 414, st.g ) ; keza al-şâbitu ilâ h iy a tu h u bö yleee ( „ta n rılığ ı sâ b it olan" ) ta rifle ri ile, izah e d e r; Al l ahı n bâtıl, yalan o lan uydurm a m abut­ lard an a y rılığ ı b e lirtilir ( K u r ’an, X X X IX , 29; B a y z ä v i, II, 1 16, st. :o v.dd.) ; K u r ’an ( X X . 115 )



H âkim devrin d e M ısır h âricin de cereyan eden s iy â s î hâd iselerin bu hüküm darın şa h sı ile p e k a lâ k a sı bulu nm adığı c ih e tle , bun lar için bk.



'd a, O ( a l-M a lik a l-H a k k , yân i A l l a h ) zâ tı ve sıfa tla rı ile sa b it 'tir ( B a y z ä v i, I, 607, 5 ) ; bun­ dan b a şk a , K u r ’ an 'in ( X X II, 6 ) tefsirin d e B ay­ z ä v i „ O ( y ân i A H ab ) ken d i z â tı ile sâ b it olduğu için d ir k i, e şy a onun v a rlığ ı yüzün den , h a k ik a t



mad. fAtim İLEr.



h âlin i a lm ıştır“ ( b ih i ta h a k k a k al-aşyâ’ ) der.



B i b l i y o g r a f y a : İbn H allikân ( trc. d e S la n e ), III, 449 v.dd.; B ar H eb raeu s, C h ro n icon (n ş r. B r u n s ), s. z ı ı v.dd.; M akrızî, H ita t, II, 277, 282 v.dd., 341 v.d.; de S acy , E x p o s i s u r la r elig io n des D r u ze s , s. 278 v .d d . ( bütün şa rk m enbâlarına dâir ta fs ilâ tlı m alum at; jh tjy â ç d ç r J j E I-K ’a îrçü â n i, H iş-



Bu â y e ti R â z i ( M a fâ tih , V I, s.



144, 3 ; tab.



1308 ) : — „ O ( hep A lla h m ân asınd a) a l-m avcud a l-şâ b it ( „ s â b it v a rlık tır“ ) “ — d iye iza h eder. Ş a fıâ h [ b. bk.] h a k k ’ 1, b â t i l ’ ıa zıddı olarak, tâ rif etm ekle ik tifâ eder ki, kelim e K u r ’an 'da ve



d iğ e r y erlerd e



L ab i d 'in jneşhûr



hep



bu



su retle



( H u b ert, D iw q n



ku llan ılır. des ¿efridj



io ğ



H ÂKK ■ HAL.



X L I, m ısra 9 ) A la k u lla şa y ’ in m âkala-’ llâ h a b â til“ (.„H a k ik a tte , A l l a h ’ta n b a şk a , her şey b â tıld ır “ ) m ısraınd a gö rü ld ü ğü g ib i islâm dan e v v e lk i d e v ird e kelim enin istim a li k ö y le d ir. B â t il kelim esi sâm îlerin düşünce ta rzın d a ibrân îlerin „h iç lik , adem, ge rç e k olm am a“ m efhum ­ la rı ile d e m ü n âseb etlidir v e emin, ge rç e k ve m u h ak k ak m efhum larının zıd d ıd ır. İşte bunun için, a rap ça d a b â til k e lim e si h a k k kelim esinin z ıd d ıd ır ve al-haklş. tâ b iri A lla h için en m ünâ­



k am ın d ad ır ( bk. Ju yn boll, H an db uch d es İs­ lam . G es., s. 292 v e fih r is t ) . B ir de tıp k ı a l-frakika g ib i, sû fîn in ta rik a t yolunda, m d r ifa ( m a r ife t) 'y i g e ç e re k , en son v a ra c a ğ ı m e rh a le d ir; h a k k a l-y a k in denilen bu m erh aleye, m ahlu k, g ö zle görm ü ş g ib i ( is tiğ ­ ra k yolu i l e ), ta h k ik ( 'a y n a l-y a k in ) v e ilim le ta h k ik ( ayn a l- ilm d e ğ il, 'ilm al-y a kin = k a t'î



sip b ir isim dir ; n itekim Y a h o v a için de ne’ emân ( „emin, m u h a k k ak “ ) tâ b iri ku llan ılır ( krş. K a r an, LIX , 23 'te , A lla h için , a l-m â'm in is ­ minin k u lla n ılm a sı). A lla h b iz a tih i v e b izzarû re v a rd ır ( B a y zâ v i, K u r ’an, XXII. 61. â ye ­ tin in te fsiri, I, s. 638, 1 5 ) ; d iğ e r m e v cu tla ­



ka n a at ile, k a t’î b ilg i i l e ) m erteb elerin d en g e ­ çerek, h a k k içinde fa n a ’ bulm a { f a n a ’ f i ’ l-h a k k ) hâline girin ce, v â sıl olur. B u b ah is için bk. N i­ cholson, K a ş f al-M a h jü b , s. 381 v.d ., K u ş a y ri, R isâ la , 'A r ü s i ve Z a k a r iy â 'n ın şerh leri ile,. II, s. 99 v.tld. ve C u rcâ n i, g öst. y e r . B u tâ b ir K u r a n 'in L V I. sûresinin 95. âyetin d en g e lir. S û fîle r in din de fcukâk a l-n a fs tâ b iri „ h a ­



rın v a rlığ ı ise, A lla h ’ın v a rlığ ın a tâ b id ir ( B a y z â v i, K u r a n , X X II, 6. â y e tin t e f s i r i ). B i­



yatın m u h a fa za sı v e devam ı için zaru rî elan şe y le r“ m ân asınd a k u lla n ılır k i, zıd d ı k u z u z



n âen aleyh A lla h ’m isim lerin den ( a s m â '; bk. mad. A L LA H ) . olm ak ü zere, (takk kelim esin in en y ak ın k a rş ılığ ı „ g e r ç e k olan “ v e y a „g e r ç e k ­ lik “ 'tir . Ş a rk lı m üelliflerin h e p si halçk ile şid k ( z ıd d ı : k iz b ) kelim elerin i, itin a ile, birb irin d en



'd u r v e n efsin özled iği, lâkin m ev cu d iy e ti için zaru rî olm ayan şe y le r d em ektir ( D ie t, o f teehn . term s, s. 3 1 1 , 330 v e 4 17 , 10 v.d d.). B i b l i y o g r a f y a : M akalede zikred ilm iş olan eserlerd en b a şk a b k . D ie t, o f teehn .



a y ırırla r v e şid k tâb irin in , an cak b ir hüküm de k u lla n ıld ığ ı zam an, h a k k tâ b irin e m ürâdif oldu­ ğ u k a id e sin i v a z ’e d e r le r ; m sl. h a k îk a te n ,,vâk î “ olan b ir h âdise, b ö y le o ld u ğ u için, h a k k



term s, s . 329 v .d d .; N ich o lso n , K a ş f a l-M a h ­ jü b , fih r is t ; M assignon, K itâ b a l-T a v â s in ,



't ı r ; lâ k in buna d â ir olan hüküm v e y a bunu b ild iren ifâ d e ş id k 'tır . H er ne k a d a r burada bu m a k sa tla h a k k tâ b iri d e ku llan ıla b ilir ise de, A lla h 'ın isim lerinden biri o lara k k u llan ıld ığ ı zaman a l-h a k lf tâ b iri, ek seriya , h â lik ( yara ­ tıc ı ) m ânası ile te fs ir olunur. Bu k e y fiy e tin y e g â n e m esnedi bu tâbirin, gö rü n ü şe b a k ılırsa, hem en dâım â, a t-h a lk { „ h a lk “ } kelim esi ile zıd ve m ukabil olarak, b irlik te ku llan ılm ası o la c a k t ır ; msl. İ t h â f al-sâda, X , 556, 20: alsin a t a l-h a lk aklâm a l-h a k k ( „h a lk ın sesi — H a kk ın se sid ir = v o x populi vox d e i" ) cüm­ lesi vard ır. M am afih M assignon 'un Bereletti­



f i h r i s t ; R â ğ ib , M u fr a d â t, s. 124 v .d d .; H orten , T h eo log ie d es İsla m , s. 152 v.dd., 295 v.dd. _ ( D . B . M a c d o n a l d .) H A K K A R İ . [ B k . h e k k â r I.] H A K K I P A Ş A . [ B k . İBRAHİM H AKKI P A Ş A .) H A L . [B k . h â l.] H A L . [ B k. h â l .] H Â L . H A L ve ftala ( h â l e t ; cem . ah vâl ve h â l â t ), bu tâ b ir, u m um iyetle, „şim di olan, g e ç ­ m ekte olan v e d eğişm ek te olan “ m ânalarm dadır. G ram erd eki m ân ası için bk. W r ig h t3, II, s. 112 v.dd.; M u fa ssa l ( nşr. B ro c h 2 ), s. 27 v.dd.; A l f i y a (n ş r. D ie te r ic i) , s. 170 v.dd.; F leisch er, K le in e S c h r ifte n , I, fih rist. — B e lâ g a tte ( 'ilm a l-m a 'â n i) b a h se d ile n v a z iy e t v ey a m evzû mâ-



ğ i d iğ er b ir iza h ı için bk. K itö b a l- f a v â n a sıcd a d ır, b e lâ g a tin g a y e s i de „v a z iy e tin icâ ­ bına ( hâ l i n ik tiz â s ın a ) g ö re “ { m u k ta z a ’ l-h â l s în , s. 174. Y u k a r ıd a an la tıla n ve m u tlak o lara k A lla h , bk. K a z v in i, T a lk is, m u k ad d im e ; M ehren, R h e ­ için, m ü ştak olarak d a m ah lû kları için „ v a r lık “ to rik , s-3, 47, 12 ), m erâm m ifâd esin e y a ra y a c a k v e „g e r ç e k lik “ m u kabilin de ku llan ılan „h a k i­ k a t“ , b ir de „ ş e ’n iy e t“ m ân aların dan b a şk a ol­ m ak ü zere, h a k k kelim esi ( tü rk ç ed e umum i­



tâ b irin tâ y in i için yo l g ö ste rm e k tir. B u tâ rif için k rş. lisâ n a l-k â l ( „v a z iy e tin k en d iliğin den



y e tle k u llan d ığ ım ız ) „ h a k k “ v e „v e c îb e “ mâ­ n ala rın d a d a k u lla n ılır ; b u m âna bu kelim enin



g e ç ici olan „h â letlerin e “ ( rû h î h â le tle r e ) d e­ lâ let eder. B u n lar rû h ta y e rle şip , dâim îleşm iş ise, m a la kâ t ( m elekeler ) ad ın ı a lır ( D ie t, o f teehn. term s, s. 1257 ; C u rcâ n i, T a 'r ifâ t, s.



a s ıl kök ü n d eki „ta k n în etm e, em retm e“ m âna­ ların a râ cîd ir ; m sl. h a k k an li ( „h a k k ım d ır, istıh k a k ım d ır“ ) v e h a k k un a la y ya ( „üzerim e ve­ cîbedir, boynum a bo rçtu r“ ). İşte h a k k adam i, h a k k at-n âs 'ta n te frik edilen h a k k A lla h ( „ A lla h 'm h a k k ı“ ) tâ b iri bu m ânadadır k i, hiç bir insanın hukukuna bir zararı olm ad ığı hâlde, A lla h a k a rşı işlenm iş olan su çların c e za sı ma-



ifş â e ttiğ i m âna“ ). F e lse fe d e



„n e fsin “



g e lip -



127 ) . — K elâm ilm inde hâl, bu te lâ k k iy i kab û l edenler n azarın da, b ir m evcûda ta a llû k eden s ı f a t t ı r ; lâkin ken d si ne m evcu ttu r ve ne g a y r-ı m evcu ttu r. İmdi eşya d ö rt tü rlü d ü r; a'y ân, g a y r-ı a'y ân, h âller ve n isb etler ( i’ t ib â r â t ; krş. F a z a li, K ifâ y a t al-'avâm m , B aycü rİ şerh i, s. 59^



H A L — HALACİ. K a h ire, 1315 v e M a c d o n a ld ,M üslim. T h e o lo g y .. . , s. 159 v.d., 201 v.d., 241 v.d .). D em ek olu y o r ki, ahval ( h â lle r ) k ü lliy a t n ev’indendir v e cins ile ■ fa s lı ih tiv a e d e r ; b ö y le a h v â l A lla h ın zâtın d a da m evcut olup, „b ilici olm ak“ ( 'â lim iy a ) ve „k a d ir olm ak“ ( k a d iri ya ) v. b. sıfa tla r ıd ır (İbn H aldun, P r o lo g ., nşr. Q u atrem ere, III, 1 1 4 ; trc. de Slan e, III, 157 v.d.). Ş if â t ( s ıfa tla r ) 'm zıd dı olm ak ü zere, a h v â l n aza riy e si h a kkın d a e tra flı mâlûm at alm ak için b k . H orten , Z D M G , L X III. 308 v.dd., P h ilo s. S y stem e, s. 4 1z v.d d. v e tür. yer. — Ü şü l ilm inde h â l tâ b ir i „k a n u n î h â l“ ( istişh â b , krş. Juynbol), H an db uch d es İslam . G esetze s, s. 53 v.d.; G o ld zih e r, W ien er Z e its c k r . f ü r d ie K u n d e d es M org., 1887, 1, 228 v. dd.) m ânasm dadır ve b ir şa h sın kanû nî hâlinin, a k ­ sin i is b â t eden bir d elil bulu nm adıkça, d e ğ iş­ m ediği k ab u l olunur ( D ic t. o f tech n . term si s. 809 ). — T ıp ta üç 1hal a y ır t ed ilir : sıh h a t, h a stalık v e ik is i a rası bir h â l ; bu b a h se â it uzun b ir s k o la stik m ünâkaşa için bk. D ic t. o f tech n . term s, s . 813 v.d. m ad. ş ih h a .— T a s a v ­ v u fta h â l, doğrudan -doğruya v e A lla h ın lû tfu ile b ir an için insanda doğan şevk, hüzün, k e ­ d e r v .b . gib i, b ir rû h î h a le ttir ki, c eh d v e g a y ­ re t ile k a zan ıla m az. N a f s ’ in k u v v etleri g a le b e e ttiğ i tak d ird e bu h âl zâ il olur ise de, hem en akabinde onun yerin e b a şk a b 'r h â l kaim olabi­ lir. Ç u rcân i ( T a r i f ât, s. 56 ) 'y e gö re , bu h a l, za­ hiren, ona mârûz kalan m ürîdin c e h d i ile, devam edeb ilir ve bu su retle onun m ülkü ( m ilk ) olur k i, buna m akam adı v erilir. F a k a t a lelâ d e in­ san ceh di ile erilen m akam lar, m ahza A lla h ın lfitufları olan ah vâl 'den, k a t’î bir su re tte, a y ır t edilir. A h v â l, lâh u tta h u zu r ( tam kin ) ga yesin e erişm ek için, mürîdin ge çm e si g erek en m erh a­



y e r . ) ; E . B lo ch et, L ’ E so terism e m usulm an, s. i8 z v.dd.; M acdonald, R elig io n s A ttitu d e , s. 182, 188 v . dd. ( D . B. M a c d o n a l d .) H A L . H A L ( a .) , d a y 1 . A ra p la rın e sk i p e- , d e rşâh î â ile hu ku kun a g ö re , hâl, bilfiil, k ız ' kard eşin oğlunun â ile erkân ı arasın da s a y ıl­ m azdı. B ununla berâber, h a lk n azarın da bu oğulu n b a b a ya v e y a ba b a ta ra fın ın â ilesi erkâr n ın a verilen m evkie m ü sâvî b ir y e r işg al eder- . di. U m ûm iyetle ba b a ta ra fı âile e fra d ı ile ana ta ra fın ın erkâ n ın a k a rşı m ücâdele etm ekten v e y a b a b a ta ra fın d a n birisin in ölüm ünün dayı, ta ra fın d a n birin in in tikam ın ı alm aktan v a z g e ç ­ m ek h a k ik a te n g ü ç b ir m esele idi. U m ûm iyetle }}âl ’ in asâletin e b ü yük ehem m iyet verilird i; Ç ü n k ü ye ğe n le rin d a yıların ın seciyesin in bütün . şe r e fli ve şe refsiz ta ra fla rın a te v ârü s e ttik le ri­ ne d â ir bir k a n a a t v ard ı. . E sk i a rap â ile hukukun a d ayan an İslâm hu­ ku k u ya ln ız ba b a ta ra fın d a n a k ra b a lığ ı n azar-ı itib âra alm akla berâber ( I V, 27. â y e te müs­ ten id en ), dayın ın k ız kard eşin in k ız ı ile evlen m eşini, çok y a k ın b ir a k ra b a lığ ı ile ri sürerek, m en’etm ektedir. D a h a um ûm î bir su re tte an a ta ra fın d a n c.e d m ânası da olan h â l ilk sâm î k a râ b e t adları arasın d a m evcu t görünm em ektedir. B i b l i y o g r a f y a ' . J. G . W e tzste in , Z . f . E th n o lo g ie, XII, 244 v .d d .; G . A . W ilken , H et



m atriarch aa t



b ij d e



oude A ra bieren



(A m s te r d a m , 18 8 4 ), s. 31 v.dd. ( In d . G id s, 1884, I, 116 v .d d .; V ersp r. G e sch r ifte n , II, I v .d d .) ; W . R . S m ith , K in s h ip an d mar­ riag e in ea r ly A r a b ia ( C a m b rid g e , 18 8 3), s. 42, 58, 158, 165, 290 ( k r ş . T h . N öldeke, Z D M G , 1886, X L , 172, ) ; J. W ellh au se n , D iş E h e bei den A ra bern ( N a ch ric h te n d. G ott. G esellsc h . der. W issen sch ., 1893, nr. 1 1 , s.



lelerdir. N iy e t ve am el ile erilen bu m erhale­ ler için m uayyen m enâsik v a rd ır; k rş. N ich o l­ son, K a ş f, s. 180, 370. A h v â l 'in devam im kâ­ nı h a k k ın d a ( ayn. esr., s. 1 8 1 ) h a yli ih tilâ f vard ır, jf/gf'd e n te frik edilm esi icâp eden d iğer



476— 478 ). ( Th. W . J u y n b o ll.) H A L 'A . [ B k , h îl ' a .) H A L A B . [ Bk . h a l e b .]



bir tâ b ir d e v a k i ( v a k i t ) 'tir. V a k t, hâl d edi­ ğim iz zam anın „şim d iki“ ânıd ır ki, Al l a h ile



H A L A B Î . [ Bk. h a l e b !.] H A L A C . [ Bk . h a l a ç , ]



'



v ey a A lla h ta n u zak o lara k g e ç ir ile b ilir ; işte sûfînin a sıl m eşgûl o la ca ğ ı şe y b u d u r; bu, dur­ madan yenileşen „şim d iki“ ânın te ’siri altın da



H A L A C Î . H A L A C İ v ey a H a l c T, b ir t ü r k kabilesinin a d ı olan H a laç [ b. bk,] kelim esinin s ıfa t şeklid ir. Bu k a b île , k a t’î ola­



devam eden dinî te c rü b e sid ir; h â l ise, doğrudan -d o ğru ya A lla h ta n g e lir ve „ruh un bedene girm esi“ . gibi, „şim d iki“ âne g ir e r ( bk. N ich o l­ son, K a ş f, s. 367 v.d.; K u şa y ri, R isä la , II, 2İ v . dd.).



ra k



te s b it



edilem eyen



’dan h icre t edip, g a r b î



bir ta rih te ,



T ü rk ista n



E fg a n ista n 'd a



y e rle ş­



m iştir. B u m em lekette uzun oturm alarının n e­ tic e si olarak, XIII. asrın sonundan itib âren , F i-



B i b l i y o g r a f y a ' . Y u k a rıd a zikredilen m e'h azla rd an b a şk a bk. bir de D ic t. o f techn. term s, s. 359 v. dd.; N icholson , K a ş f, fih rist;



rü z H a la c i 'nin De hl i ta h tm a ç ık tığ ı zam an, H ala c ile r e fg a n lı te lâ k k i edilm iştir. Bu k a b île efrad ı, . d e v le t adam ı ve a sk e r o lara k , büyük b ir şö h ret k a z a n m ış la r d ı; b ir ço k la n e sk i G azn e ve G ü r



H o rten , T heo logie des Islam , s. 156, 298; M acdon ald , E m otion al R elig io n in Islam ( u m a l J o o f R o y a l A s . S o s.} 1901/1902, tü r.



hüküm darların ın hizm etin de bulunm uşlar ve da­ ha so n ra ları H in d ista n ’d a en y ü k se k m evkilere çık m ışla rd ır, M eşelâ B en g â le fa tih i M ulıatıunçd



H A L A C İ.



b . B ah ty âr, y a k a rıd a b a h si geçen v e 12 9 0 ’dan 13 2 0 ’y e ka d ar D elili ’de sa lta n a t sü ren han ed a­ nın kurucusu F irü z ile bunun b ü yük kardeşi N aşir a l- D in ’in to ru n la rın d a n olup, M â lv a ’de



ve iftira k tem âyüllerin in Önüne



geçm ek üzere,



H a laci sü lâlesin i ( 1 4 3 6 — 1 5 3 1 ) kuran M ahm üd d a bunlardandır. B ah lü l 'ün t e ’sis e ttiğ i b ir sü ­ lâle olan v e D e h li'd e 1451 'd en 1526 ’y a k a d a r



nâsınd a en m eşh û r em irnam eleri, za ru rî ih tiy a ç m addelerinin fiy a tla rın ı te s b it e d en lerd ir ve



şid d etli kanu nlar ıs d a r edildi. 'A l â ’ a l-D in ken dişin i p eygam b er ilân etm ek ve yen i bir din çıkarm ak n iyetin d en v azg eçirild i. S a lta n a tı es-



en fen a ic ra a tı d a , ken d isin e



sa d â k a tle rin d e n



şü p h e e ttiğ i, islâ m iy e ti kabûl etm iş 20 v ey a 30.000 m oğulu k a tle ttirm e si olm u ştu r. ‘ Alâ* alailesi idi. H. C . R a v e rty İsrar ile, fa k a t p e k de h a k lıD i n ’in 2 k ân u n I. 1 3 1 6 ’da vu ku a g e le n ölü ­ olm ayarak , G ılz a y la r ile H a la c ile n n ayn ı ol­ münden son ra, v elia h d H iz r H ân ’1 b e rta ra f eden hâdim M alik N â ’ ib, ‘A l â ’ a l- D i n ’in en du k ların ı red d etm iştir. Bu n o k ta y ı k â t ’î su rette k ü çü k o ğ lu 3— 6 yaşla rın d a Ş ıh â b a l-D in 'O m ar te s b ıt etm ek mümkün olm am akla b eraber, G ılza y la r da kend ilerin in tü rk aslın dan oldukların ı 'i ta h ta çık ard ı ve ikin ci o ğ lu Ç u tb a l-D in M üba­ sa lta n a t sürm üş olan L o d ile r



iddia etm ekte



ve



bu gü n



de



b ir



H a la c ile re



H alacİ



tesad ü f



etm em iz icâp eden b ir m ın takad a y a şa m a k ta ­ d ır la r ; e fg a n lıla r arasın d a ism in bozulm uş o l­ m asını ta b i'î te lâ k k i etm ek g e re k tir ve zâten G ılz a y la r ile H a la c île r ayn ı k a b ile d e ğil iseler, sonuncuların n e oldukların ın



te s b iti g ü ç



o lu r ;



zîrâ h iç bir ta r a fta bunların izle ri k alm am ıştır ve buna m ukabil h iç b ir y e rd e de im ha edil­ dik lerin e dâir b ir k a y d a te sa d ü f edilem em iştir. B i b l i y o g r a f y a ' , M inhâc-i S irâe, T a-



re k 'in g ö zle rin i k o r e tm eğe te şeb b ü s e tti. L â kin şeh zad e M alık N â ’ ib 'in adam larını elde e tti v e bu n ları efen dilerin i öldürm eğe ikn â e tti. Ondan sonra, K u tb a l-D in M ubârak, e v v elâ naip o la ­ ra k , ik tid arı ele aldı ve 1 nisan 1 3 1 6 ’da kü çü k k ardeşin in g ö zle rin i k ö r e ttirip , h ap se a ttır d ık ­ tan sonra, ta h ta ç ık tı.



Y eni



hüküm dar ba b a ­



sının bütün şid d e tli kan u n ların ı ilg a su retiy le, m u va kkat bir şö h re t k a za n d ı is e de, se fâ h etleri halkın m u h abb etin i n efrete çevird i. B ab a sı



H A L A C İ . H A L A C İ , H a l c Î v ey a HİLCÎ, D e h li ’de sa lta n a t sü ren h a n e d a n l a r d a n



gib i, o da g a y r-i ta b i’î b ir zille te ken d isin i ver­ m ekte v e g a r b î H in d ista n 'in a şa ğ ı k a stla rın ­ dan birisin e m ensûp bulunan H u sra v H ân is­ m inde a lça k tıy n e tte bir gö zd esin in te 's iri al­ tın d a bulunm akta idi. G u c a r â t 'ta p a tla k veren b ir isy a n b a stırıld ı ve 1 3 1 8 'd e K u tb al-D in , D e v a g ir ı üzerine yü rü yerek, R âm akan d ra 'nin dam adı H a rp â l D e v a 'y ı idam v e M uham m ed '



biri olup, E fg a n ista n ’ m G ılz a y y a h u t G ılc a y k a b ilesin d en C a lâ l al-D in F irü z [bk. FÎRÛZ -ŞAH



adında b irisin i D e v a g iri v alisi tâ y in e tti. D ön ü ­ şünde hüküm dar üç k a rd e şi H izr H ân, Ş â d i



H ALACİ ] ta ra fın d a n te ’s is edilm iştir. Bu k a b ile kend isin i tü r k m enşe’inden sa y m a k la berâber,



H ân ve Ş ih â b al-D in ‘ O m ar ’ i Ö ldürttü ve yüz k ız a rtıc ı s e fâ h e tle ri ile, bütün s a ra y erkânın ı



E fg a n ista n ’da ço k ka lm ış bulunduğundan, efg an



te n fir e ttik te n sonra, kendisin i a l-V â ş ik b i-'llâ h u n van ı ile, A lla h ın v e k ili ve en y ü k se k dinî reis ilân etti. D e k h a n 'dan h a k lı b ir h iyân et ith am ı ile



la k â t - i N a ş ir i ( trc. H . C . R a v e r ty ), Lon don, 1873— 18 8 1; N izâm a l-D in A h m e d , T a ba k â t-i A k b a r i ( trc. B. D h e, B ib i. Ind. S e rie s , A . S . B.) ; M uham m ed K âsim F iriş ta , G u lşa n -i îb r S h im i (B o m b a y ,



18 32). ( T . W . H a ig .)



o lara k haziran ğ e n i ve fın d an ,



te lâ k k i edilirdi. C a lâ l a l-D in F irü z 13 12 9 0 ’da K ilü ğ â r i'd e ta h ta çıkm ış, y e ­ dam adı 'A la 1 a l-D in M uham m ed ta ra ­ 19 tem m uz 1 2 9 6 ’da k a tled ilm iştir. 'A lâ*



a l-D in 3 teşrin I. 12 9 6 ’da D e h li’de ta h ta ç ık ­ mış, C a lâ l al-D in F ir ü z 'u n , b irisi M ultân v a li­ s i A r k a t i H â n ve diğ eri de R u kn a l-D in İb ra ­ him unvanı ile, D e h li 'de hüküm dar ilân edilen K a d r H â n olm ak ü zere, ik i oğlun u e sir etm iş­ tir. 'A la ’ a l-D in am casının iki oğlunun g ö zle ri­ ne m il ç e k tird ik te n v e ann elerini h ap se a t­ tır d ık ta n sonra, am casını te rk ed erek, on a ilti­ hâk



eden



em irleri



idam



e ttird i v e m allarını



m ü sadere e tti. G u carât, R antham b or ve Ç ito r ’ u ilh â k ve D e k h a n ’a gö zd e si, b ir hâdim olup, M alik N â ’ib unvan ın ı ta şıya n K â fü r H a zâ rd in âri ’nin ku m an dasında, bir sıra se ferler te rtip ederek, V a ra n g a l ve D v â ra v a tip ü ra



k r a llı k la ­



ça ğ ırıla n H u sra v H ân k ıs a bir zam anda ye­ niden hüküm darın em n iyetin i kazan dı ve 14 nisan 13 2 0 ’de sa ra y ın için d e onu k a tle ttir e r e k , N aşir a l-D in H u srav adı altın da, ta h ta çıktı. K ıs a sü ren sa lta n a tı k e n d i k a stın d a n olan lara im tiyazla r verm esi v e D eh li 'd e hindûluğun yenid en fâik b ir v a z iy e t ka zan m a sın a te şeb b ü s ile ge çm iştir. L âkin M alik F a h r a l-D in C annâ m erkezden M nltân ’a k a çtı ve bu ey âle tin v a lisi olan ba b a sı G a z i M alik ’i, İslâm dininin h â k i­ m iyetini yen id en t e ’s is etm ek ü zere, D e h li üze­ rine yürüm eğe



ikn â



etti, H u sra v buna karşı



yürüdü ise de, İndarpat 'ta m ağlûp oldu. E sir dü şerek, idam edildi. E rte si günü, 6 eylül 1320 'de G a z i M alik, G iy a ş a l-D in T u ğ lu k Ş â h un­



rın ı da ü lkesine ilâ ve e tti. S a lta n a tın ın b a şlan ­



van ı ile, hükü m dar



g ıc ın d a v u k u a g e le n 5 isya n şid d e ti? b a ş tirild i



m add. Al-ÂEPPİN



ilân



h A l AÇİ



edildi.



[ B k.



bir



de



y e FÎRÛZ- ŞAH HALACİ i



H a L a c Î — h a l a Ç. sonuncu m addede H a la ç lıla r hanedanının tam b ir şe c e re s i v a rd ır]. Bibliyografyaz



Z ıy a ’ a l-D in B ara ­



n ı, T â r ik -i F îr liz Ş a k i ( B ib lio th e c a Indica S e r ie s ) ; M uham m ed K â sim F irişta , C u lş a n -i îb r ö h im i (B o m b a y , taş-basm ., 18 3 2 ). ( T . W . H a ig .) , H A L A C İ . H A L A C İ , H a l c I v e y a Hİ l c î , M â lv a 'd a sa lta n a t süren bir h â n e d a n olup, 1 4 3 6 'd a M ahm üd H a la c i ta ra fın d a n te 's is ed il­ m iştir. K e n d isi D e h li [ b. bk.] H alacilerİn in m en­ su p oldukları k a b iled en d ir. G u rî [ b. bk.] han e­ dan ının



kurucu su



olan



D ila v a r H ân, y e ğ e n i



M alik M uğia ile b era b er, M âlva 'y a g e lm işti ve D jlâ v a r H â n 'ın to ru n u G a zn in H ân ( M uham ­ med Ş â h ) ta h tta n İndirilip de, M ahm üd babası M alik M u ğ iş 'e sa lta n a tı te k lif edince, o da bunu, oğlun a b ırakm ıştı. M ah m ü d 'u n uzun sü­



id â ri e h liy e tte n tam âm iyle m abrûm idi. B v v e lâ liy a k a ts iz g ö zd e le rin i yü k seltm ek su re tiy le , üme­ râ sın ın s a d â k a tin i k a y b e tti. B un lardan b ir ta ­ n esi, m en kû b iyetin in in tik a m ın ı alm ak ü zere, M ahm üd 'un b ü yü k k a rd e şi Ş â h ib H ân '1, M u­ ham m ed Ş â h ism i ile, hükü m dar ilân e tti. B ir fırk a n ın m ahm isi olan M uham m ed, ism en v e in k ıtâ lı b ir su re tte , 1510 ile 15 15 a rasın d a sa l­ ta n a t sü rd ü v e para b a s t ır d ı; ikin ci o ğ lu Ş ih â b a l- D in ’in



ta ra fta r la rı da



isyan



ve



reislerin i



h ü kü m d ar ilân e ttile r. O öldükten Sonra d a oğlunu, H ü şa n g II. unvanı ile, hü kü m darlığa ge ç ird ile r. M ahm üd II., bu rakip leri b e rta r a f e ttik te n so n ra , b a ş-v e zirliğ e k a d a r yü kselm iş v e 40.000 a tlı k u v v e te sâh ip b ir râ cp ü t olan M edni R â y a 'n în elind e b ir â le t m enzilesinde kald ı. M ahm üd bu çok h a y s iy e t k ırıc ı v a z ıy e t­



ren sa lta n a tı b a şlan gıcın d a G u c a râ t hüküm darı A h m ed I. 'in v e Ç ito r rânâ 'sın ın ta h r ik ve



ten ku rtu lm ak için, çırp ın d ı ise de, bütün g a y ­ retlerin in n eticesi râ cp ü tla rı Ç ito r râ n â 's ı Sangram a S im h a 'nın k u ca ğ ın a a tm a k ta n ib â re t k a l­



yard ım ları ile, e v v e lk i hanedanın leh in e isyan ­ la r ile g e ç ti. Bu isya n lar b a stırıld ık ta n sonra, G u carât, Ç ito r, H ândeş, H erla, D ekh an , D e h li



dı. K om şu m üslüm an devletlerin in b ir ittifa k te h d id i olm asa idi, b elki de M âlva b ir râ cp ü t d e v le ti hâline g e le ce k idi. 1 5 1 7 ' de M ahmüd II.



ve C av n p û r 'a k a rşı, hem en d âim i su re tte, h a rp ­



râ cp ü tla ra k a rşı, G u c a râ t h ü kü m d arı M uzaffar II. 'in yardım ın ı rica etm ek m ecburiyetinde kald ı.



lere tu tu ştu ve D ekh a n s e fe r i m üstesna, umûm iyetle g a lip geldi. 30 m ayıs 1469 'da öldü.



Y en id en ta cın ı elde etm ekle b erâ b e r, G u c a râ t-



Y e rin e g eçen büyük oğlu G iy â ş a l-D in g a b i bir hükü m dar olup, b ilh a ssa harem id â re si ile meşg û l oldu. Bunun için te fe r ru a tlı nizam nam eler h a ­



Iarın tâ b ii gibi, hüküm sürdü. M ahm üd II., ta h ta yen id en ç ık tık ta n son ra, G u c a râ tla rın a sk e rî-



zırla d ı v e m em leketin idaresin i v ezirin e ve n ih a yet kendisine b a ş-vezir tâ y in e ttiğ i oğlu N a şir al-D in 'e b ıra k tı. S altan atın son sen eleri o ğ lu N aşir al-



S an gra m a S im h a ( B ab u r 'd a R ânâ S a n g â } ta ra ­ fın d an tam b ir h e zim ete u ğ ra tıld ı. Bu s o ­



D in ile, bunun kü çük k a rd e şi ve ik i şeh zâd en in de annesi R âni H u rşid 'in de him aye e ttiğ i ‘A lâ ’ alD in arasın daki m ücâdeleler ile geçm iştir. S ulh u te'm in etm ekten â ciz bulunan hüküm dar, sırası ile, iki fırkan ın t e ’siri a ltın a g iriyord u . N ih a y e t 1500 sen esi son b ah arın d a N a şir a l-D in M ândü ’y u z a p te tti; kard eşin i ö ld ü rd ü ; annesini h a p se ' a ttı ye ta cı ele ge çird i. B ir k a ç a y sonra G iy â s al-D in , oğlu tarafın d an tertip e d ild iği şü phesin i b ırak an bir zehirlem e n eticesin d e, öldü. N â şir a l-D in cen gâverlik m e ziy e tle rin i,b ilh a ssa em irle­ rinin kendi şid d e ti yüzün den p a tla k veren is y a n ­ la rın ı b a stırm a k ta ve Ç ito r 'u n R â yam al Sım ha



y ard ım ları ile Ç ito r 'a



h arp a çtı ise de, rânâ



nuncusu, siy â sî seb ep lerd en d o layı v e in sân î b ir d u ygu sâ ik a sı ile , ta h tın ı on a iade e tti. S an g ra m a 'n ın o ğ lu R a lân se 'y e k a rşı nankör­ lü ğü , M u za ffa r II. 'in oğlu B a h a d u r II. b a b a sı­ nın ta h tın a ç ık tığ ı v a k it, bunun b ir rakibin i b u d a laca te şv ik i yüzün den , g a za b ın a u ğ ra d ığ ı B a h â d u r Ş â h , M a lv a 'y ı is tilâ ve M â n d ü 'y u za p te d e re k , M ahm üd 'u h a p setti. M ahm üd, b ir fira r teşeb bü sü n d en şü p h elen en m u h afızları ta ­ rafın d an ,



12 nisan



1531 'd e



öldürüldü.



H a lci



sü lâlesi bu su re tle M ahm üd II. ile son a erdi v e M âlva bir m üddet bir G u c a r â t e y â le ti o lara k kald ı. B i b l i y o g r a f y a : M uham m ed IÇâsim •



rSnâ 'sın a k a rşı çarp ışm a sın d a g ö s te r d i. S on sen eleri sefâh eti ve b ilh a ssa sâ d ık bendelerinin



F irişta , G u lşa n -i İb r a h im i (B o m b a y , taş-b asma, 1 832) ; N izâm a l-D in A h m ed , fa b a k â t - i



.kurban oldukları zulüm ler ile, bir m atem h av ası içind e g e ç ti. V e lia h â jla r a k , büyük oğlu Ş âh ib



A k b a r i ( B ib lio th e ca Ind ica s e r ie s ) ; ‘A li Sam n ân i, Z a fa r a l-v â lih i bi M u z a ffa r va



H â n 'ı b e r-ta ra f edip , ikinci oğlu Ş ih â b a l-D in 'i tâ y in etm iştir. L â kin Ş ih â b a l-D in b a ş k a l­



 l i h ( a rap ça G u c a râ t t a r ih i), n şr. Sir E . D enison R o ss (In d ian T e x ts S e r ie s ) .



d ırarak , babasın ın g a za b ın a u ğrad ı ve k a çtı. B u su re tle N â şir al-D in 'in ölüm ünden sonra ( 2 m a y ıs 1 5 1 1 ) , yerine üçüncü oğlu, M ahm üd



H A L A Ç . H A L A C ( v e y a K a ia ç ) , e s k i b i r t ü r k k a b i l e s i n i n a d ı d ı r . X . asırd an beri



II. unvan ı ile, ta h ta g e ç ti. M ahm üd ç ılg ın lık d e recesin d e bir cesârete sah ip idi. L â k in d iğ er fa zile tle rd en



n asib i yo k tu .



S iy â s î



d ira y e t ve



( T . W . H a i g .)



İslâm k a yn a k ların d a ism i g e çen bu k a b ile hakk ın d a k i te tk ik le ri g ü çle ştire n başlıca seb ep, eski yazm a m etin lerd e, çok d efa n o k tasız olarak,



Ma L a Ç.



i id



gU- şeklin de y a zd a n bu kelim e ile, y in e e sk i bir



fârîler, S âm ân îler ve G a zn e liler h a k k ın d a k i'k ıs ­



tü rk ka b ilesin in adı olan K a rlu k kelim esinin arap a lfa b e si ile ya zılm ış şek li olan H alluh ( jd»-) kelim esi a rasın d a k i b e n zey iştir. K a y n a k ­



mı 19 2 8 'de B erlin 'de M uham m ed N âzim ta ra fın ­ dan neşredilen bu m ühim eserin W . B arth o ld ve G e za K u u n ta ra fın d a n n eşredilen M a â r if- i



la rd a te sa d ü f olunan ve b â za n harekeli ve şe d ­



in rk â n kısm ı, e sk i c o ğ ra fî eserlerd en ve bil­ h a ssa n üshası şim diye k a d a r ele geçm eyen C a y h â n i'n in M a sa lık t>a m a m â lik 'inden is tifâ d e



deli olarak da yazılan jd» ı gib i şek illerin bu iki m ühim tü rk ka b ilesin d en han ­ gisin i ifâde e ttiğ in i isâb e tle tâ y in için, ta r ih î ve c o ğ ra fî m ü lâh azaları dâim â g ö z önünde bu ­ lundurm ak icâp e ttiğ i hâlde, şim diye k a d ar bu m esele ile m eşgul olanların buna k â fi derecede



e d ilerek, vücûd a g e tir ilm iş tir ) . Bundan 80 setie kad ar son ra y azılm ış olan ( 5 2 0 = 1126 ), m üellifi m echûl M ucm al a l-ta v â rıh va ’ l-k işa ş 'ta da



H alaçlardan bahsolunm az ( nşr. M alik al-şu ‘a râ ’ B ah ar, T ah ra n , 1318 h .ş .). H alaç ( K a ia ç ) k a b ile adının etim o lojisi h a k ­ I. M i l l i m e n k ı b e l e r e g ö r e . M uh te­kın d a M ahm üd K â ş ğ a r i 'nin verd iği m alûm ata hem en-hem en m u vazi sa y ab ile ce ğ im iz bâzı riv a ­ lif k a b ile adların ın h a lk etim o lojisi ile izahın ı ih tiv â eden jen ealojik tü rk m enkıbelerinde H al aç y e tle re o ğ u zla rın e fsâ n e v î ced di O ğ u z H an ( K a i a ç ) adına tesâd ü f ediliyor. M ahmüd K â ş ­ h a kkın d a ki m eşhûr d estan d a da te s â d ü f e d ili­ riâ y et etm em eleri bir takım y an lışlık lara sebep olm uştur.



ğ a r i, oğ u zla ra



türkm en



[ bk. madd.] denilme-



sinınin se b eb in i iza h için, zik re ttiğ i bir m enkı­ bede şu m alûm atı v e r m e k te d ir: İskender is ti­ lâ sı k a rşısın d a tü rk h akan ı Ş u, ordusu ile bera­ ber, şa rka doğru çek ild iği zaman, bütün teb ea sı



yor. U ygu r a lfa b e si ile y a z ılı bir şe k li iptidâ R a d lo ff ve so n ra da B a n g — R a h m eti tarafın dan neşrolunan ( bu sonuncunun tü rk. trc. için bk. O ğ u z K ağan d estanı, İstanbul, 1936 ) bu destan a gö re, O ğ u z ordusu ile yürürken , y o ld a du varı



da onu tâ k ip e tm iş ; yaln ız 22 k işi ve bu n ­ ların aileleri, y ü k h a y va n ı b u lam ad ıkları için, y a y a gitm ek v ey a kalm ak hususunda tereddüde d ü şm ü şle r; bu sırad a, â ileleri ile beraber, iki k işi d a h a gelm iş. Bu 24 k işi araların d a m eş­ v e re t etm işler ; g e le n le r İsk e n d er'in , ordusu İle, ge çip gid e c e ğ in i ve kendilerinin pek âlâ burada k a lab ilece k lerin i söylem işler ; diğerleri de bu n la­ ra : — „ K a l, a ç “ — diye cevap verm işler ; bundan



altın dan , pencereleri gü m ü şten ve ç a tıs ı dem irden bü yük bir eve te sâ d ü f e d e r ; bu k a p ısı kap alı evi açm ak ü zere, m aiyetin d en birini b ırak a ra k ,



d o la y ı bu ik i adam ın âilelerîn den tü reyen lere „ K a ia ç “ denilm iş. İskender g e lip , bunları ve h a y ­ v an ların d ak i tü rk dam gaların ı görü nce, farsça



Ş e ce r e -i iü r ğ 'ü n d e ) is e , bu ism in etim olo­ jisi b a şk a su re tle iza h o lu n m a k ta d ır; O ğ u z H an



„tü rk e b e n ziy o rlar“ m ânasına „tü rk m ânend“ dem iş v e tü rkm en a d ı bundan kalm ış. M ah­ müd K â ş ğ a r i 'nın v e r d iğ i m âlûm ata g ö re , onun 22 k a b ile olarak g ö ste r d iğ i oğ u zların dedeleri, işte bu 22 kişidir. B u tü rkm en ler esasen 24 kabile, old u k ları h âlde, K a ia ç ( H alac ) ism ini alan bu iki k a b ile diğerlerin den ayrıld ık la rı için, 22 ka lm ışla r. Bu m enkıbeden istid la l edi­ le b ile ce k en mühim n etice, M ahm üd 'un H alaçla n o ğ u zla r ile çok y akın akraba saym ası v e fa k a t d a h a X I. a sırd a bile bunları b irb irin ­ den a yrılm ış g ö sterm e sid ir k i, bir az a şa ğ ıd a izah



edeceğim iz gib i,



ta rih î



vâk ıa lara



t a m i­



m iyle u ygun du r. M u h te lif tü rk şÛbelerinin c o ğ ­ ra fi s a h a la rı ve leh çe h u su siyetleri h a kkın d a y e r-y e r m alûm at



veren



M ahm üd K â şğ a ri 'nin



H al açlardan hem en h iç bahsetm em esi de, onla­ rın X I. a sırd a a rtık ço k ta n beri d iğ er oğuz ve tü rk Şubelerinden ayrılm ış olduklarına bir delild ir. T ü rk k a b ilelerin e â it m alûm atı ve bir ta k ım m en kıbeleri ih tivâ eden G a rd izi [ b. bk.] 'nin Z a y n a l-a hb âr 'm d aki M a â r if- i tıırkâ n b ahsin de H a la ç la rın adı geçm ez ( T â h irîle r, S af-



o n a : — „ K a l, a ç “ — em rini verir. Y in e bu destanın a z-ço k d eğ işik ve İslâm î b ir şeklin i te s b it eden v e zir R a şid a l-D in 'in C a m i' a l-ta v â rih ( X IV . a sır başlarında ) 'i ile ondan ik tib a sla rd a bulıınan m u ah har ese rle rd e ( msl. Y a z ıc ı-z â d e A l i ’nin S elçu k n â m e 'sin d e, A b u ’1-G â z i B ah ad u r H ân 'in



Isfah an seferin d en dö n d ü ğü sırad a, yen i doğuran ze vce sin e g ıd a te ’mini için, g e rid e k a lan ve ordu­ y a son radan k a tıla n b ir adam a k ız a r a k , o n a : — „ K a l, a ç“ — dem iş. O ğ u z H an d estan ın ın u yg u r a lfa b e si ile yazılm ış şe k li ile R a şid a l-D in 'd ek i İslâm î şe k il arasın daki b a şlıca fa rk , îlkinde „K a n ğ lı, K ıp ç a k , K a rlu k , K a ia ç ve U y g u r“ isim ­ lerinin iştik ak ı, ile a lâk a lı m en kıbelerden b ah solunduğu h âlde, ikin ci şekild e bu n lara ilâ ve ola­ ra k , „ A ğ a ç e r ile r “ 'den de b a h sedilm esidir. D ik ­ k a te şayan olan d iğ e r bir n o k ta dâ, R a şid aK D in riv a y e tin d e K a ia ç isminin O ğ u z H a n ’ın İsfahan seferinden, K a rlu k ism inin de G û r ve G a rş isla n seferind en dönüşünde v erilm iş olm a­ sıd ır. B u k ita b ın te 'lifi sırala rın d a , a şa ğ ıd a g ö s ­ tereceğ im iz gib i, F ars



sah asın d a



H a la ç la r ın ;



G û r ve G a rş ista n 'd a da K a rlu k la r [ b. bk.] Tn m evcu d iyeti h er hâlde bu h u su sta m üessir ol­ m uştur, denilebilir. X V II.



asırd a



y a z d ığ ı



Ş e ce r e -i



tü r k 'ünde



e sâ s itib arı ile R a şid al-D in 'd ek i şe k li ik tib a s eden A b u '1-G âzi B ah âd u r H ân [ b . bk.], H a laçla r hakkın d aki p a rça y a k ü çü k bir ilâ v e y a p tığ ı gib i, türkm en an’anelerine â it olarak ( 1 0 7 1 =»



i6 6 o / i6 6 i 'de ) vücûda g e tir d iğ i Ş e c e r e -i terû kim e 'd e bunu tekrarlam ış ve buna H in distan 'daki H a la t hüküm darları h a k k ın d a b â zı şe y le r ilâve etm iştir. G a ffâ ri ve M üneccim başı gib i, acem ve tü rk m üverrihlerinin, em îr H u srav D ih la v i 'nin M ifiâ h a l-fu tü h adlı eserin e d a y an a ra k [ bk. m add.], verd ik leri m alûm ata u yg u n bir s u re tte H in d is ta n ’dak i H a laçları B en gâle fa tih i M uham■ m ed B a h ty â r ( 1202— 1 205 ) ile b a şla ta n ve bu h âkim iyetin 54 sen e sü rdüğün ü kayd ed en A b u '1-G â zi, ö y le gö rü n ü yor k i, G a ffa r ı 'd en istifâ d e . etm iş, fa k a t D e h li v e M âl va ’d aki H a laç sü ­ lâlelerin den h a b e rsiz k a lm ıştır ( H alil Edbem , D ü v e l-i islâ m iy e, 1927, s. 465 ; B a h ty â r v e h a ­ le fle ri h a kk ın d a bk. T aba k â t-i N a ş ir i, s. 14 6 — . 164 ). F a k a t X V II. a sırd a H a la ç la rın M âverâü n n e h r'd e bulunup, A y m a k la ra iltih â k e ttik ­ le ri, H orasan v e ıran 'da da ç a g a ta y k a b ile le ­ rine k a tıld ık la rı h a k k ın d a k i ifâ d e s i ehem m iyet­ siz d e ğild ir ( T u m a n sk ig tercüm esi, s. 21— 24; bu tercüm e tam âm iyle itim ad a şâyân olm am ak­ la beraber, beş — on sen e e v v e l n eşredilen fo to ­ k o p i ço k fen a bir n ü sh aya dayan d ığın d an , is ti­ fâd e e d ile ce k m â h iy e tte s a y ıla m a z ). Ş e ce r e -i tü rk ’ün D esm aiso n ta ra fın d a n yap ılan te n k its iz v e b o zu k ta b ’m da ve onun tercüm esinde, H a la çla rın H o rasa n v e Irak ’ta m evcû d iyetlerinden b a h so lu n arak , ç a g a ta y k a b ile lerin e k a ­ tıld ık la r ı h iç zik ro lu n m ayo r k i, bu rad aki Irak ’ın Irán o la c a ğ ı k o la y ca tahm in olun abilir.. İ I . T a r i h î k a y n a k 1 a r a g ö r e . D ah a ilk İslâ m .co ğra fy a cıların ın eserlerin de, v.b . bâzı İslâm î k ayn ak lard a,, e sk i b ir tü rk k a b ile s i ola­ ra k , ;H alaç ism ine ra stlan ır. A b u ‘A b d A lla h M uhâm m ed al-H yârizm i, X . asrın ikin ci y a rı­ sınd a y a z d ığ ı M a fâ tîh a l-u lû m 'unda, H a y âtila — y â n i E fta litle r — 'den b a h se d e rk e n , „T u h a rista n 'd a k i H a la ç v e K en cin e ’lerin bu n ların b a­ k iyelerin d en olduğun u" ka yd e d e r ( nşr. van V lo te n , 1895, s. 119 v.d.). İştahri, yine o asrın



n eh rin in ga rp ta ra fın d a y a şad ık la rın ı g ö ste re ­ bilir. N itekim X . asrın ilk kısm ın a â it d iğer b ir k a y n a k ta o ğ u zla r ile — y ân i b ir k ısım oğ u z­ la r ile — ¿yi- 'la rın G a rş , B üst v e S icis ta n 'da bu lu nd ukları zik re d ilir k i ( M as'ü d i, M u rü c alzah ab , III, 254 ), bu n ların K a rlu k la r v e y a h u t K a la ç la r olduğu m eyd an d ad ır [ bk. m ad. KARLUK ]. X . a s ır so n larınd a y a z ıla n H a d ü d alâlam a d lı c o ğ r a fî ese rd e, G a zn e v e h avâlisin ­ de, B elh , T u h a rista n , B ü s t v e G ü zkân ân ’da ze n gin koyu n sürü lerin e m âlik b ir çok H alaç a şiretlerin in y a şa d ık la rı zik re d ilir ( B a rth o ld ’un m ukaddim esi ile n eşredilen fo to k o p i, L en in grad, 1930, 22b ; bu nüshadan a lın arak, T a h ra n ’da S a y y id C a lâ l .T a h rân i ta ra fın d a n yap ılan tabı, s. 64 ). M etin de



şeklin de y a zıla n bu ismin,



H a la ç olarak k a b u l edilm esi lâ zım d ır k i, Min o rsk y de tercüm esin de p e k h a k lı olara k ayn ı su re tte h a re k e t e tm iştir ( bk. B İB LİY O G R A F Y A ). H e r ne olursa-olsun , bütün bunlardan şu n etice ­ y i çıkarm ak m üm kündür ki, H alaçların m ühim bir k ü tle si, X . asırd an çok d ah a e v v el, C e y h u n n eh ­ rin in ga rb ın a v e cenubuna g e ç e re k , bugünkü İran ’ın ş a rk v e E fg a n ista n 'ın cenup kısım ların d a y a ­ şam ışlardır. Z . V . T o g a n 'ın , G a r d iz i 'd e k i bir k a y d a dayan arak, bunların S âm ân îler zam anında M erv c iva rın d a y a şa d ık la rın ı söylem esi, metnin s a ra h a ti k a rşıs ın d a k a b u l olunam az ( ayn. esr., s - 69 ) ; çün kü G a r d iz i 'd e sâdece M erv c iv a ­ rın d a k i b ü yü k b ir k ö y adı o lara k kelim esine te s â d ü f olu n m akta v e bu ra ya m ensup b ir İran d eh kan ın ın Y a z d g ir d âilesin e m en sû biyeti zik r­ e d ilm ekted ir ( Z a y n a l-a hb â r, s. 27 ). M am a­ fih S âsân îlerin son zam anlarında onlar ile m ü n âsebette bulunan tü rk ler arasın da v e E fta litle r siy â sî hey e ti içinde b ilh a ssa H alaçların m evcu diyeti m u h a k k ak tır. Bunu g ö z önünde tu ta n M arq u art V I. asra â it sü ryâ n î ve B izan s



- ilk y a rısın a â it olan eserin de, bugünkü E fg a n istan 'ın cenÛbunda H in d istan ile S icista n a ra ­



k a yn a k ların d a a d ı geçen H v ls ve H aliataila rın H o las yâni H o laclar olduğunu iddia etm ekte ve b âzı yazm alard a H alac isminin h a re k e li ola­ ra k H o lac şeklin d e g ö sterilm e sin i ileri sürerek,



sınd a, H a laçların eskid en b e ri yaşa m a k ta oldu ­



bu k a b île adının eski şeklin i H o lac g ib i kabul



. ğunu ve bunların, şekil ve şem âil, k ıy â fe t v e lisan bakım larından, tü rk oldukların ı sö y le r (İbn I^av^al ayn ı m âlûm atı te k ra r e d e r: s. 302, nşr. de G o e je, s. 2 5 4 ). Z. V . T o ga n , İştahri 'nin f a rşça bir tercüm esine istinâden „K u h istü n v ilâ y e tin d e T a b a sin , K â y in ve N işâ p ü r şe h ir­ le ri arasın d ak i çöllerd e, K ü rt, H a laç v.b, koyun



etm ek iste m e k te d ir { bk. M arquart, E rân şah r, B erlin, 1901, s. 251 v .d .; ayn. mil., F e s ts c h r ift



b esleyen kavim lerin y a ş a d ığ ın ı“ zikred erse de ( U m u m i tü rk tarih in e g ir iş , İstanbul, 1946, I, 1 8 9 ), bunun m ütercim tarafın dan , kend i d e v ­ rin deki v a ziy e t göz önünde tu tu larak , yap ılm ış



S a ch a u , s. 258, not 1 ; ayn . mil., F e stsc h r ift H ir th , s. 298, n ot S ). B urada E fta litle r dev­ le ti için d e tü rk u nsurları bulunup-bulunm adığı v e H a laçların da bu s iy â s î h e y ’e te d a h il olupo lm ad ıkları h a k k ın d a ta fs ilâ ta girişm em ekle berâber, M arqu art



tarafın d an



ileri sürülen bu



fara ziyen in büs-bütün e sâ ssız ve hay â lî olma7 d ığın ı de belirtm ek isteriz ( a yrıca bk. Fuad K öprü lü, T ü r k h a lk ed ebiyatı a n sik lo p ed isi,



b ir ilâve olm ası hiç de u zak b ir ih tim âl de­ ğild ir. İbn H u rd a zb eh ( s. 28, 31 ) 'in H a la ç la r



m ad. ABD AL ).



h akkın da verd iği



'a doğru ileriled ik çe, d ah a E m eyîler zam anından



m âlûm at H alaçların C eyh u n



İslâm ordu ları İran içlerine ve şim âlî H in distan



Ha L a £ .



iti



b a şlay a rak , H a laç tü rk le ri ile k a rşıla ştıla r. E m evî hüküm darı M arvân zam anında S is tâ n valiliğ in e tâ y in edilen ‘A b d a l-'A z iz b. 'A b d A lla h , B ü st v e K â b il 'in y e rli hüküm darına k a rşı y a p tığ ı seferde ( 64 = 683/684 ), onun ordusunda tü rklere te sa d ü f etm işti ( T â r ih -i S is tâ n , nşr. M alik a l-Ş u 'a râ ’ B ah âr, T ah ra n , 13 14 h.ş., s. 105 v.d .). Bu hüküm darın A b b â s île r devrin de onların S is ­ tâ n valisin e, h arâc olarak, d ev eler ve tü rk ça­ d ırları gö n d erd iğin i biliyo ru z ( B alâ zu ri, F u iâ h a l-B u ld â n , M ısır, s. 408; T â rih -i S is tâ n , s. 1 4 4 ) . Hürün a l-R a şid zam anın da onun S istâ n âm iri 'O sm a n ’ın gö n d e rd iğ i b ir k u v v e t, R u h ­ h ad ( R u h h a c ) 'da toplan an tü rk le r ile harp ederek, on ları m ağlûp e tm işti ( ay n. esr., s. 153 ).



B undan



7 sen e son ra,



Y a z id b. C a r ir



'in v â liliğ i esn asın da İslâm ord u su R u h h ad 'd a te k ra r tü rk le r ile harp ederek, Zafer k a zan m ıştı {a y n . esr., s. 154 ). 256 (870) ’da S a ffâ rîle r müessisi Y a '^ ü b ’un yin e bu sa h ala rd a K â b il y e rli hüküm darına k a rşı bir seferind e, R uhhad 'dan S is tâ n 'a dönerken y o ld a b ir ço k H a laçları ve tü rk le ri öldürerek, sürülerini z a p te ttiğ in i b iliy o ­ ru z ( a y n . esr., s. 21 4) . Y a 'k ü b 'u n kendilerin e k a rşı za fe r k a za n d ığ ı tü rklerın H a la ç la r olduğu ­ nu g ö ste re n b u k a y ıt, Ibn a l- A ş ir 'in de onun H a la ç la ra k a rş ı za ferin d en b ah setm esi ile ( V II, 1 7 1 ) tam âm iyle te e y y ü t etm ekte ve hicretin ilk asrın d an b e ri İslâm ordularının bu sa h a d a k a r ­ ş ıla ş tık la rı tü rklerin başlıca H a la ç la r olduğunu a n latarak, y u k a rıd a k i iza h a tım ızı k u v v etlen d ir­ m ektedir. Y a 'k ü b 'un kölesi olup, sonradan S a ffârîlere



ih an et eden S ü b k e rî



( kelim enin oku­



nuş ta rzı şü ph elid ir ) H alaçlardan idi. C en u b î E fg a n ista n 'd a k i bu tü rk -h a laçlara S âm â n îler zam anında da te sad ü f ediyoru z. Cürcân 'd a k i F e rigû n lar a ilesin in a sk e rî k u v v e t­ le ri a ra s ın d a H a la ç la r bu lu n d uğu gib i, B ü st 'te d e o rad ak i tü rklerin yân i H a laçların reisi o lara k , K a ra -T ig in , B a y tu z v e T oğan g ib i şa h siy e tle r de m âlûm dur ( T â r ih -i S is tâ n , G a r d iz i, ‘ U tb i ve Ibn a l- A s ir g ib i k a yn a k lard a ). N izâm a l-M ulk 'ün ifâd esin e gö re, A lp T ig in 'in H o rasan sp eh sâlâ rlığ ı esn âsın da ona v e rg i veren H a la ç ve T ü rk m en lerin cenûbî E fg a n ista n H a laçları mı, y o k s a H orasan 'd a k i d iğ e r bir H a la ç züm resi mi old u ğ u h a k k ın d a k a t'î b ir şey söylem ek k a b il d e ğ ild ir ( S iy â sa tn â m a , n şr. H alh ali, T a h ra n , 1310 h.ş., 28. bab, s. 7 6 ; nşr. S ch e fe r, b â b 27, s. 96. — S ch e fe r k ita b ın fra n s ızca ter­ cüm esinde bu H a la ç la rı a rap sa n m a k ta d ır). M ahm üd Ğ a z n a v i 'nin ba b a sı S e b ü k te g in ( y a ­ h u t son zam an lard a ile ri sürülen şe k li ile Süb e k te g in : Z e k i V e lid i T o g a n , U m û m î tü rk ta­ r ih in e g ir iş, s. 145 ) d a h a Ish âk b. A lp -T ig in zam anın da onların b ir isya n ın ı b a stırm ış ( Ş ab an k â r a ’i, M a c m d al-ansâb 'dan naklen, M acalla-i



m ihr, III, nr. 7, s. 678 ), G a zn e 'd e id â re y i eline a ld ık ta n so n ra da, H a la ç la r onun idaresin e g e ç ­ m işler ve orduda mühim b ir unsur olm uşlardı. 383 ( 995 ) ’te onun ve oğlu M ahm üd 'un Sâm ânî em ir­ lerin e k a rşı m ücâdelelerin de, G a zn e lile r ordusu­ na k a tılm a k için, H a la ç tü rklerin e de haber g ö n ­ derd iklerin i b iliyo ru z ( G a r d iz i, Z a y n al-ahbâr, s. 5 6 'd a zik red ilen tü rk le ri, naşirin t a h ­ m in e ttiğ i



gib i,



¿t» yân i



K a rtu k la r d eğil, ¡:1~



H a la ç la r d ır ; n itekim bu h âd iseyi h ik â y e eden m üverrih B a y h a k i de ord u d aki hindlilerden ve H a laçlard a n bahseder. T â r ih -i B a y h a k i, nşr. S a 'id N a fis i, I, 337 ). ‘ U tb i, ilk H in distan fü tu h a ­ tın d a n sonra, cen û b î E fg a n ista n



sa h rala rın d a



y a şa y a n E fg a n ve H a laçların G a zn e liler ord u su ­ nun iki mühim unsurunu te ş k il e ttiğ in i y a z a r ( bk. trc . C arb ü d k â n i, s. 42 v.d .). M ahm üd G a zn a v i 'nin İlek H an ve K a d ir H an 'a k a rşı h a rp lerin ­ de G azn e h avâlisin d eki H a 'a ç la rd a n a sk e r to p ­ lad ığın ı ( ayn. esr., s. 294 ) ve G azn eliler ordu­ sunun tü rk, h alaç, hind, e fg a n ve oğ u z unsur­ ların dan olduğunu ( a y n . esr,, s. 297; ‘ U tb i'n in a sıl a ra p ç a m etninin m atbû n ü sh asın d a (11, 78 ), G u z yerine, G a z n e ya za rsa da bunun yan lışlık olduğu tahm in o lu n a b ilir) b iliyoru z. S u ltan M as üd S e lç u k lu la ra k a rşı m u v a ffa k iy e tsizlik lere u ğ ra d ığ ı sıralard a, H â la ç la r da isyan e t­ m işlerd i; su ltan 19 m uharrem 4 3 2 'd e Bü ‘A li K o tv â l 'i G a zn e 'den b ir ordu ile gönd erip, bu m eseleyi k o la y c a h a lle m u va ffa k oldu (T â r ih -i B a y h a k i, T ah ra n , taş-basm a, s. 656, 660; bu son yerd e çü- = H âlac yerin e, y a n lış lık la ¿ 1; = B alh y azılm ıştır ). Bu a skerin re b iy ü le vv el başların d a G azn e 'y e dönm esi, isyan ın k o la y lık la ve ga lib a su lh an b a stırıld ığ ın ı ve H a laçların da G a zn e 'y e p e k u zak olm ayan y e rle rd e y a şad ık la rın ı an­ latm aktad ır. G azn e liler devrin de H in d istan seferlerin e iş ti­ ra k ederek, orad a ik tâ lâ r ( a sk e rî tim arlar ) elde edip, m ühim k ü tle le r h âlin de yerleşen H a la ç la r so n rad an G û rlu la r sü lâlesin e m ensûp su ltan ların hizm etine g ird ile r. S u lta n S a n c a r ’ m G û rlıı hü­ küm darı ‘A lâ ’ a l-D in 'i e sir etm esi ile biten h a rp te, ‘A I â ‘ a l-D in 'in ordusunda H alaçların bulunduğunu bild iğim iz g ib i { T a b a kâ t-i N a şir i, s. 6 0 ), XII. asrın so n larınd a ta h ta çı kan G ü r h üküm darlarının H a laçlara ve bü yük H a la ç em ir­ lerine istin a t e ttik le ri de m âlûm dur ( ayn. esr •> s. 89, 94 ) ; bunlar b ilh a ssa G srm sîr sa h asın d a b ü yük bir n ufûz ve k u v v ete sâ h ip idiler. B en gâle fâ tih i B ah tyS r H â lâ c i ile halefleri, bu G erm sîr H a laç beylerin den oldukların dan , yan ların ­ d a mühim H a la ç k u v v e tle ri to p lan m ıştı ( ay n. esr., s. 146 v . d ).



G û rlu la rm



in kırazın dan ve



D e h li-tü rk su ltan lığın ın kuruluşundan son ra bile, B en gâ le 'd e H a la çla rın ehem m iyeti a zal­ m am ıştı ; 616 'd a b u ra d a B ilge M elik H a la c î 'nin



H ALAÇ.



isyan h a re k e ti, e rte si y ıl ba stırıla b ilm işti ( ayn. esr., s. 174 , 2 3 7 ). M am afih D e h li-tü rk su lta n ­ lığ ı zam anında h a la ç m eliklerinin — yân i b ü y ü k em irlerinin — n u fû z ve ehem m iyeti dâim a a rt­ mış, d e v letin b ü yük m e v k ileri ellerin e geçm iş­ tir ( agn. esr., s. 280, 321 ). D ah a K u tb a l-D in A y b e g ( bk. mad. AYB E G ) G û rlu su ltan ların a tâ b i iken, H in distan 'd a k i ordusunda, tü rkler, gû rlıılar, h o rasan lılar, h in d lîler ile b irlik te , H a la ç la r da m evcu t idî. O nun m uâsır m ü verrih i F a h r a l-D in M u b ârakşâh 'm ordu daki unsurlar a ra ­ sın d a bu n ları a y rıca saym ası, ehem m iyetle­ rine b ir d e lîl sa y ıla b ilir ( T â r ih -i F a h r a l-D in M u b â ra k şâ h , nşr. D enıson R o ss, London, 1927, s. 32 v.d .). C e n g iz is tilâ s ı, cenubî E fg a n ista n ’da k a lan H a laçlarm da H in d istan 'a geçm eleri hususunda şü p h esiz bü yük b ir âm il olm uştur. F irü zşâ h H a la ci [ b . bk.] ile b a şla y ıp , 'A lâ ' alD in H a la c i [ b . bk.] ile son haddine yükselen H a laçlar d evri, p ek uzun sü rm em ekle b era b er, D e h li su lta n lığın ın p a rla k b ir s a fh a s ıd ır ; b ir a sır k a d ar süren M âlva 'd ak i H a la ç la r sü lâ le si de ( 1 4 3 6 — 1 5 3 1 ) unutulm am alıdır. M am afih D eh li ta h tın a H a laçların geçm esi, d iğ er tü rk em irleri ve um um iyetle h a lk a rasın d a b ü yü k in fiâ lle re sebep olm uştu ( B ara n i, T â r ih -i F ir ü z ş â h i, s. >72> 173 )• H a la ç em irleri arasın da, b ilg e ve y u ğ r u ş gibi, is lâm iy e tten e v v elk i d ev irlere â it tü rk u n van ların ın m u h afaza edilm iş olm ası çok dik k ate şâyân d ır ( bu y u ğ r u ş unvanı h a k k ın d a bk. Fuad K ö p rü lü, Z u r K e n n tn is s d er alttü rk isck en



T itu la iu r, K ö r ö s i



C som a



A rch iv u m ,



1 9 3 8 ,5 .3 3 7 — 341. — B u m akalenin tü rk çesi için bk. T ü r k h u k u k v e ik tisa t m ecm uası, U ) ; H in ­ distan sâh asın d ak i H a laçlar h a k k ın d a k i bu iza­ h a ttan so n ra E fg a n ista n 'd a kalan H a la ç la r hakkın d ak ı bilgilerim izi h u lâsa e d e lim : G û rlu la r d e v leti H vârizm şâh M uham m ed ta ra fın d a n y ık ı­ larak, H vârizm şâh lar im p arato rlu ğu n a k a tıld ık ­ ta n sonra, H a la ç la r d a onun h â k im iy e ti a ltın a g ird ile r. M alik N aşir a l-D in K a b a c a zam anın da, 1 2 1 7 'd e H vârizm şâh lara tâ b i bir H a la ç k u v v e ti, M elik H an H a la ç kum andasında olarak, S in d 'e girm iş ise de, N aşir al-D in on ları m ağlûp ve k u ­ m andanlarını da k a tle tm işti ( Tabalf.ât-i N a şiri, s. 143 ). M uham med H vâ rizm şâh 'in, m oğullara k arşı koym ak için, to p la d ığ ı k u v v etler arasın d a H alaçların da m evcû diyetin i, S em erkan d 'd a k i



H o rasan v e M âv e riü n n e h r ’den k a çıp gelen H a ­ la ç v e T ü rkm en ler, P e ş â v e r ’d e M alik S a y f al-D in U ğ ra k m aiyetin de to p lan m ışlardı. H vârizm şâhların G a zn e 'd ek i v â li v e kum andanı ve K a n klı ka b ilesin in re isi A m in M a lik de, ordusu ile b irlik te , H in d ista n 'a doğru çekilm işti. S u lta n C a lâ l a l-D in H vârizm şâh bu sıra d a G azn e 'y e gelin ce , şâ ir gû rlu em irler gib i, onlar da G a z ­ ne ’y e g e ld ile r , işte C a lâ l a l-D in , başın a to p ­ lanan bu k u v v e t ile, 1221 'de P a r v â n ’da moğul ordusunu m ağlûp e tti. K a n k lı re isi s a ğ kola ve H a la ç re isi d e so l k o la ku m an da e d iyord u ve harbin kazan ılm asın d a b a şlıca âm il H a la ç la r olm uştu. F a k a t g a n im et olarak alınan bir a t yüzün den , bu iki kum andan a rasın d a bir ih tilâ f ç ık tı v e h a k s ız yere te câv ü ze u ğra yan S a y f alD in U ğ rak , o g e c e askerin i a larak , C a lâ l a l-D in ordusundan a y r ıld ı; onunla b e râ b e r d iğ er m e­ lik le r de „h a la ç , g û r ve tü rkm en lerd en " m ürek­ kep m a iy etle ri ile çek ilip , P e ş â v e r ’e g ittile r. L â k in 5— 6 bin h â n elik b ir H a la ç aşiretin in reisi olan N ü h C â n d â r ile S a y f a l-D in U ğrak a rasın d a k i e sk i bir m ü n âferetten d o layı, bunlar arasın d a k a n lı bir m ücâdele oldu. Bu sırad a bir m oğul k u vv etin in de hücum una u ğra yan bu H a laçlar, P a rv â n za fe rin i tâ k ip eden ik i üç a y içinde, tam âm iyle im hâ ed ild iler ( N asav i, S ir a a l-S u ltâ n C a lâ l a l-D in , arap ça m e­ tin , s. 80— 8 4 ; tr c . H oudas, s. 134— 14 0 ; T abak â t-i N a ş ir i, s. 349; m am afih bu h u su sta en e tra flı m alûm at için bk. C u v ay n i,



C ih â n g u şâ ,



II, 135— 139 v e 192— 1 9 8 ). N a sa v i ’nin, y a n ­ lış o la ra k , B a g r a k şe k lin d e ya zm a k la berâ­ ber, H a laçlard a n olduğunu k a y d e ttiğ i ( İbn alA ş i r d e b u n u te 'y it e d e r ; XII, 2 5 9) S a y f a l-D in U ğ rak , h er h âld e H a la ç la rın b ir k a b ile si olan U ğ ­ raklardan o lm alıd ır; B a r th o ld 'u n A g r â k ( T ur­ k esta n , in gl. trc., s. 440 } v e M in o rs k y 'n in Ig ra k (b ib liy o g r a fy a d a adı g e ç e n H a la ç la ra â it m a­ k a lesi, s . 1 3 2 ) şe k illerin d e te s b it e ttik le ri bu Y u ğ r a k v e y a U ğ r a k kabilesin in cen gâver b ir k a b ile old u ğu , C u z câ n i v e C u v a y n i 'nin ifâ ­ d elerin d en



a n la şılıy o r.



M ahm üd



K â şğ a ri 'nin



„ K a r a - Y ığ a ç sâkin lerin den b ir tü rk tâ ife s i“ di ye g ö ste rd iğ i ( D iv â n lu ğ â t a l-tu rk , I, 10 8 ) bu ka b ilen in X II. a sırd a H a laç k a b ile le ri a ra ­ sınd a bulunduğu a n la şılıy o r ( bk. b ir de T â rih -i F afjr a l-D in M ubârakşâh , G . C lau son ta ra fın ­



k ıt'a la r arasın da tü rk, gû rlu , tâ cik v e ka rtu k­ lard an b a şk a , H a laçların d a bulunduğunu sö y le ­



dan y a p ılan k a b ile le r c e tv e li, X I V ; F u ad K ö p ­ rülü, T ü r k edebiyatında i l k m u ta sa v v ıfla r, s,



ye n C u z câ n i 'n in ifâdesind en ö ğ re n iyo ru z ( ayn. esr., s. 340 ). M oğullar M erv şeh rin i za p te ttik le ri zam an, o rad a da G a zn e v î H a laçları yân i G azn e h avâlisin d e y aşay a n H a la ç la r ile E fta litle r bu­ lunuyordu ( C u v â y n i, C ih â n g u şâ , I, 1 3 2 ) . İlk m oğul m u zafferiyetlerin i v e S u lta n M uham ­



143 . 147 , 148, 161 ).



med 'in firarın ı tâkip eden bu hran lı zam anlarda, lalt a AsaiktopedM



H a laçların cen ub i E fg a n ista n ve H in distan 'daki ta r ih î faa liyetlerin i bu su retle b e lirttik ten so n ­ ra, şim di de H orasan ve İran 'a g e le n d iğ er H a laç zü m releri h a k k ın d a elde ed ebild iğim iz



d a ğ ın ık



m alûm atı te s b ite çalışalım . İbn a l- A ş ır 396— ■ 397 ( 1005— 1006 ) 'd e İlek H a n ’ın H o r a s a n ’a •



tu



HALAÇ.



yürüyüşünü a n la tırk en , M erv civa rın d a k i H a laç v e O ğ u zla rın M ahm üd G a zn a v i 'ye ta ra fd a rlık e ttik le rin i sö y le r ( İbn al- A ş ir ’den naklen K is ra v-i T a b r iz i, Ş a h ry â râ n -i gu m nöm , T ab ran , 1308, II, 5 9 ) . B un ların h er hâlde S âm ân îler zam anın da b u ra lard a bulunm uş oldukları ta h ­ min olun abilir. B üyük S elçu k lu la r zam anında



S elçu k lu la r devrin de A n ad o lu 'y a ge ld ik le rin i k a b û l ed ebiliriz. B ugü n Iran 'd a görd üğü m ü z H a la ç b a k iy e leri ise, m oğul istilâ sın ın d o ğu r­



577 ( 118 1 ) 'd e F a r s hâkim i a ta b e y M uhamm e d ’in K ir m a n 'a T u ra n Ş âh üzerine h a re k e ­ tin d e a ta b e y Z e n g i 'nin onun m aiyetin e v e r d iğ i Ordunun ku m an dan ı T â c al-D in , H a laçlard a n idi



şe h ri m u h afaza eden k u v v e tle r arasın da gûrlu la r v e se n ce rîler ile beraber, H a la çla rı gö rd ü ­



(M u h am m ed b. İbrahim , T a r ih -i S a lo u k iy â n -i K irm a n , n şr. H outsm a, s. 101 ), M am afih bu adam ın aslen H a la ç la ra mensup bir sa ra y k ö lesi mi, y o k s a o h avalid e yaşay a n b ir H a laç k a b ile si­ nin re isi mi old u ğu n u ke stirm e k k a b il d e ğ il­ dir, D a h a A b b â s tle r zam anında, tü rk k ö lele r­ den m ü teşek k il a sk e rî k ıt'a la r a rasın d a , H a laç­



lunan m a lik u nvan lı b ü yük k a b île reislerinin de, daha G a zn e lile r ve S elçu k lu la r devrinde



la ra ve on lard an y e tişm iş e m irlere te s a d ü f olun­ duğu m alû m d u r; m am afih İbn a l- A ş ir 'in yu ka­



'in o rd u su n d a d a



r d a k a y d ı gib i, b â zı nâdir k a y ıtla r b ir ta ra fa b ırak ılırsa , şim dil k , G a zn e lile r v e h a ttâ S e l­



B a y in i, T a h ra n , 13 1 7 , s. 1 0 7 ) . 777 ( i 375) 'd e, su lta n H u sa y n b. U v a y s C a l i y i r i devrin de, m aiyetin de k u v v e tli b ir a sk e rî k ıt'a bulunan



ç u k lu lar zam anın da H o rasa n v e Iran içlerin d e H a la çla rın y e rle ştiğ in e d â ir sa rih ta r ih î v e s i­ k a la r y o k g ib id ir. D ik k a te şâ y â n olan d iğ e r b ir n okta, G a zn e lilerin v e S elçu k lu la rın ordu ­ la rın d a tü rk kölelerin den m ü rekkep h a s sa k u v ­ v e tle r i a ra sın d a H a la çla rın bulunduğun a â it hem en h iç b ir k a y d a te s â d ü f ed ilm em esidir; hâ lb u ki ta r ih î v e b ilh a ssa ed eb î k a y n a k la r sâyesin de, bu h u su sta oldukça sa rih m âlûm atım ız v a rd ır



( Fua d



K öprü lü,



duğu m u haceret h a reketlerin in bir n etice si ola­ ra k , cenubî E fg a n ista n v e H o rasan 'd a n gelm iş olsa g e re k tir. M sl. 706 ( 1306/1307 ) 'd a İlhanlı kum andanı em îr B u cay 'in H e ra t m u hâsarasın da,



ğüm üz gib i, B ucay 'in m aiyetin e gelen ve ik tâ la rı M erv, S a ra h s ve B â d ğ is civa rla rın d a bu ­



orala rd a yaşayan T ürkm en ve H a la ç re isleri olduğu k u v v e tle tah m in olun ab ilir ( R a v z a t alş a f ö ,V , 182 ). 717 ( 1317 ) 'de şe h za d e Y a s a v u r 'un S u lta n A b u S a 'id 'e k a rşı isyan ınd a, su lta ­ n a sâ d ık k a la n H e ra t m eliki G i y i ş a l-D in K e r t H a la ç la r bulunuyordu ( H a­



fız A b r ü , Z a y l- i C a m ı a l-ta v â rih -i R a ş id i, nşr.



em îr A h m ed H a la ç da, bu esn âd a g a rb î Iran 'a h icre t e tm iş b ir H a la ç k a b ile sin in reisi idi ( ay n. esr., V , 235 ). B u n ların T im u r d ev rin d e S a v a , K um m ve K i ş i n h a v âlisin d e y a şa d ığ ın ı b ild iğim iz H a la ç la r olm ası k u v v e tle m uhtem el­ d ir ( Ş a r a f a l-D in Y a z d i, % afar n âm a, II, 573 ). X I V . a srın ilk y a rısın d a Ş ir a z 'd a b ü y ü k b ir şö h r e t k a zan m ış olan 'U b a y d Z â k â n i ( ölm.



G a z n e li sa ray ve or­



772 = 1 37 0) 'nin, k ü rtle r v e tü rkm en ler ile be­



d u la r ın d a k i iü r k k ö le le r in in etn ik m enşe’ leri, a yrıca



ra b e r, H a la çla rı „ç ö llerd e ve d a ğ la rd a y aşay a n in sa n şeklin de v a h şî h a y va n la r“ olarak ta s v ir



bk. ayn, mil., O sm a n lı im p ara torlu ğun un etn ik m en şe’i m esele leri, B e lle te n , 1943, s a y ı 28 ).



etm esi ( H . F e rté , L a t a i f - i ' U ba yd-i Z â k anı, İstanbul, 1302, s. 51 ), bu n ların ip tid aî bir g ö ­



İşte bütün bu n lara d a yan a ra k, cenubî E fga n ista n ve şim âlî H in distan 'd a olduğu gib i, İran sa ­ h asın d a da H a laçların gö çe b e k a b île h e y e tle ri



çebe h a y a tı sürm elerinden v e cen gâ ve rlik le ­ rin den d o layıd ır ve bu H a laçlar, hiç şü p h e ­ siz, S a v a , Kum m ve K â şâ n civa rın d a ki H a-



h âlin de y aşad ık la rın ı ve kendi reislerin in m ai­ ye tin d e h u sû sî k ıt ’a la r hâlin de, tâ b i oldukları



la çla rd ır ( Z â k ân i 'nin bu n lar h a k k ın d a k i te lâ k ­ kisin in Iran 'd a h âlâ devam ettiğ in i, „e ş e k d ili­



d e v letin ordu larınd a hizm et e ttik le rin i s ö y le y e ­ b iliriz k i, y u k a rıd a verd iğim iz iza h a t da bunu



ni H a la ç an lar“ m ân asınd a, b ir darb -ı m eselin m evcû diyeti g ö s te r m e k te d ir ; D ih h u d â , A m ş ö l



te ’y it eder.



a h ikam , II, 892 )• 1636— 1 6 3 8 'de İ r a n ’a



B e lle te n ,



1944, s a y ı



31, s. 444— 4 5 2 ;



Tarihî kaynakların XI.— XIII. asırlarda bir kısım H alaçların İran 'a yerleşip-yerleşmedikleri hakkındaki bu sükûtuna rağmen, aşağıda gös­ tereceğim iz gibi, gerek yer adları tetkikleri ve gerek X IV . asırdan başlayarak, tesâdüf e tti­ ğimiz kayıtlar, bâzı Halaç zümrelerinin orta ve garbî İran 'a, şimâlî A zerbaycan ( A rrân ) 'a ve hattâ Anadolu 'ya gelip, yerleştiklerini, kât’î olarak, gösterm ektedir. Umumiyetle türk kabi­ lelerinin XI. asırdan başlayarak, X IV . asra ka­ dar garba doğru göçme ve yerleşme hareket­ lerini bu devirlerin umûmî tarihî şartları içinde tetkik edince, bu Halaç zümrelerinin daha ilk



seyahat



ed erek , çok



mühim b ir de seya h a tn âm e y a zm ış olan O le a ­ rio s, M ogan 'd aki tü rk a ş ire tle r i arasın d a H ala çla rm d a bu lu nd uğu zik re d er ( bk. frn s. trc., P a ris, 1656, s. 4 4 8 ). B un lar, b ü y ü k b ir ih tim â l ile , bu b a h s e ttiğ im iz S a v a h a v a lisi H alaçların dan a yrılıp , M ogan 'a g e lm iş b ir H a la ç züm resi olsa g e re k tir . F a k a t bu n lar h akkın da, ne d a h a e vv elk i ve ne de d a h a so n ra ki kayn a k lard a , h iç b ir m alûm ata te sâ d ü f etm iyo ru z. Y â ln ız XV III. asrın ikinci yarısın d a, 1 1 61 ( 1 7 4 8 ) 'de, „H a la ç cem âati se rg e rd e le ri" 'nden ( A b u '1-H asan G ü listan a, M ucm al a l-ta v â rih p a s az N â ­



d ir, nşr. O s k a r M ann, Leı’ den, 1896, s. 4 6 ; bu n eşir tam am değild ir ve nşr. M udarris R a za v i, s. 37 ) v e 1198 'de de „ S a v a 'd ek i H alaç ille ri“ 'nden ( M irza M uham m ed Ş âdik, T â r ih -i g î t i g u şâ , n şr. S a 'id N a fis i, T a h ra n , 13 17, s. 263) b ahsolu n m aktad ır k i, bu su retle X IV . asırd an



tion o f T u r k i r i l e ş in A fg a n is ta n , L u n d, 1939, s - 5 3 ) H a zer ö te s i türkm en leri a rasın d a k i A f şa rla ra [ b. bk.] k a tılm ış



olan



H a la ç la rı ( T u -



m anskiy, O t K a sp iy sk a g o morya, P e te rsb u rg , 1896, s. 120), bu dağıl ıp -p arçal anm a h âd isesi­ ne b ir m isâl o lara k, zikred eb iliriz.



b e ri bunların S a v a ve havâlisin d e ya şa m a k ta devam e ttik le ri an laşılıyo r. III. B u g ü n k ü İ r a n H a l a ç l a r ı . Bu­ gün İran 'd a to p lu b ir h âld e K um m e y âletin d e, Kum m şehrinin cenûb-i g a rb isin d e , y a şa y a n v e hâlâ tü rk ç e konuşan H a laçlar, id â ri bakım dan,



V. H a l a ç y e r a d l a r ı . B u g ü n tü r k le rin y a ş a ­ d ık la rı sa h ala rd a h â lâ te s â d ü f olunan H a la ç isim ­ li k ö yler, şâ ir tü rk k a b ile a dların ı ta şıy a n k ö y le r



77 k a riy e y e a yrılm ış olup , n üfusları 17.5 0 0 'd ü r; bu e y âle tin a ltı bölüğünden birini te ş k il eden



ehem m iyetlidir. U rm iye g ö lü civa rın d a H a laç a d ın ı ta şıy a n bâzı kö y le rin m evcû diyetin i bili­ y o ru z k i, B ru g sch v a k tiy le b u ralard a to p la d ığ ı



bu sa h a y a H a la c ista n derler. E skid en beri bü­ y ü k K a ş k â ’i [b. bk.] ilinin b ir p a rça sın ı te şk il eden bu H a la ç la r hakkın d a son y ılla rd a çıkan İran c o ğ ra fy a k ita p ların d a bir az m âlûm at v a r ­ d ır ( S u ltâ n A hm ed , C o ğ r a fy â -i İ r a n , s. 222;



g ib i, zam an ın ı k a t 'î su re tte te s b it k a b il olm a­ y a n b ir d ev ird e, b u ra lara H a laçların iskân edil­ m iş olduğunu g ö ste r m e k bakım ın dan , ço k



b ir takım lisân î m alzem e ile şim alî S u riy e A b ­ d a lla rın a â it b â zı kelim eler a rasın d a m u kaye­ se le r y ap m ağ a ka lkışm ış, h a ttâ von le C o q da. bun a d a y an a ra k , H alaç ism inin „ A z e r b a y c a n ­ ’da çin g en elere verilen k aracı kelim esinden bozulm uş olm ası ih tim â lin i“ ileri sürm üştü ( hiç



M as'üd K a y h a n , C o ğ r a fy â -i m u fa ssa l-i İ r a n , 1 , 1 3 5 ; il» 83, 386, 394— 396). F â rsn â m a -i N a şir i 'd e F a r s eyâletin d e ya şa y a n m u h telif illerd en bahsolunurken, bu H alaçların re isle ri



bir esâ sa dayanm ayan bu iddian ın te n k id i için b k . F u ad K ö p rü lü, T ü rk k a lk edebiyatı a n sik ­



h a k k ın d a da m âlûm at verilm ekted ir. Buna göre bundan b ir buçuk a sır k a d a r evv el, H a laçlar



lo p ed isi, s. 4 5 ) . Ş im a lî A z e r b a y c a n ’ın G ökÇ a y , C e v a d ve Z e n g e zû r k a za la rın d a H a laç



ik i a yrı âilenin idaresi a ltın d a bulunuyor im iş ; b irin ci züm renin reisleri, sırası ile, H â ci 'A li



H alac, K a la ç , H a laç-H a n isli a dların ı ta şıya n 5 k ö y v ard ır ( B k. M ehm ed H a şa n B ah arlı, A ze r b a y c a n , B âkû, 19 2 1, s. 62 ).



Ç u li B eg , M üsü B eg , H â ci



İsm a'il



B eg



veli



ikin ci zümrenin reisleri ise, M ahdi B eg , M irza K â sim H ân ( ölm. 1280 = 18 6 3 ), H â ci ‘A b b S s . K u li H ân, Muhammed C a 'fa r H ân, M uham med



A n a d o lu ’d a H alaç, H a la ç la r ve H a la ç lı adın ı ta şıy a n 16 k ö y v a rd ır v e bu n lar A n ta ly a ( F i ­



H a d i H ân ’d ır ( H aşan F asâ ’ i, F a rsn Sm a -i N a ­ ş ir i, 1313, 1, 284; II, 2 4 4 v.d., 331). B u hu­



ta h y a ( U şa k k a z a s ı ), B olu ( G ered e k a za s ı ), B a lık e sir ( E d rem it k a z a s ı ), A y d ın ( Ç in e k a ­



su s ta A b b o t ( J R G S , X X V , 2 ) v e H . S cb in d le r ( E a stern p ersia n Ira k, 1896, 1 2 9 ) v e en so n ra d a V . M inorsky ( b ib liy o g ra fy a kısm ında a dı g eçen m a k a le sin d e ), e tra flı m âlûm at v e r­ m işlerse de F ârsn âm a-f N a ş i r i ‘ den is tifâ d e etm em işlerdir. Z ayn a l-'A b id in Ş irv â n i ( B a s ­ tan al-sayâ ha, T ah ra n , 1215, s. 27 3) H alaçla-



n ike k a zası ), A fy o n , N iğ d e ( B or k a za sı ), K ü ­



za sı ), K a stam o n u , Ç a n k ırı, Z o n g u ld ak ( E re ğ li k a z a s ı) , Y o z g a t, A n k a r a ( H aym an a k a z a s ı ), T o k a t (R e ş â d iy e k a z a s ı) , G ire su n (T ire b o lu k a za s ı ), K ır ş e h ir ( Ç içefc-D a ğı k a za sı ), İstan ­ bul ( Ç a ta lc a k a z a s ı ) 'd a d ır ( bk. K ö y le r im iz, İstanbul, 1 93 2) . 1 1 3 2 ’de H am id sa n ca ğ ı m uta­



rın F ars, Irak ( Irak-ı A c e m ) , H o rasan , K âb il



sa rrıfın a yazılan bir hüküm de H alaçlu k a riy esinin adı g eçm ek ted ir ( A h m e d R e fik , A n a d o lu ­



ve T uran ( o rta A s y a ) 'd a y a şad ık la rın ı, ekse­ riy e tin ş i 'î v e bir kısm ın ın da h a n e fî olduğunu sö y le y erek , m enşe’lerine dâir, R a şid a l-D in v e



’ da tü r k a şir etler i, s. 130 ). Bu son v esik a, bu y e r ad ların ın eskid en b e ri m evcû t olduğunu g ö sterm e k bakım ın dan , m ühim dir. M sl. A fş a r



A b u '1-G â z i 'den naklen, b ir az m âlûm at verir.



g ib i,



IV . D i ğ e r H a l a ç b a k i y e l e r i . U zun a sırla r Asnâsında türlü m aceralar ge çire n sa ir b ir ç o k tü rk k a b ile le r i g ib i, H a la ç la r d a m uh­



k ö y le r ile m u kayese edilin ce, H alaçların A n a ­ d o lu ’y a d a h a m ah d ut m ıkd arda g e ld ik le ri an la­ şılıy o r ise de, bu 16 k öyü n 16 v ilâ y e te d ağılm ış



te lif züm relere bölün erek, k â h yab an cı m u h it­ le rd e k e sif y e rli halk a rasın d a erim işler ve ana dillerini u nutarak, tem essül etm işler, k â h otu r­



olm ası



d u kları y e rle re isim lerini v ererek , k a b ile



h â tı­



ra la rın ı v e ad ların ı unutm uşlar, b âzan daha k u v v e tli v e k a lab alık k a b ile h e y e tle ri içine,



büyük



O ğuz



d ik k a te



şubelerinin



değer



a d ın ı



m â h iy e tted ir.



taşıyan



Ç a ta lc a



civa rın d a ki köyün b elki de T im ur istilâsın dan sonra bu ra ya g e çen bir H a la ç züm resi ta ra fın ­ dan kurulm uş olduğu düşünülebilir. F a k a t umûm iy etle bu H a laçların



m oğu lların A n a d o lu ’d a



isim lerin i m u hâfaza ederek, katılm ışlard ır. Ö z ­



h â kim iyetlerin d en evvel gelm iş oldukların ı k a ­ bul e d eb iliriz. B ütün bu k ö y adların ın K a la ç



bek [ b. bk.] h eyeti için d eki G a la çi ( H a lacı, H a laç ) '1e r ile ( G . Jarring, O n th e d istrib a -



d eğil, H a la çadını ta şım ala rı, bu son şeklin d a ­ h a d o ğ ru olduğunu ve Ç a la ç şek lin in k a l + aç



u è



H A L Â Ç İ.



iş tik a k ın ı u yduran m üellifler tarafın d an te rcih ed ild iğin i g ö sterm ek ted ir. K ırım ’da tesad ü f olunan K a la ç a d lı b ir köyü n ( A k ç o k ra k lı, K trım d am gaları, 1926, s. 7 ) bu son şe k li ta ş ı­ m ası, e ğ e r bu te s b it ta rzın d a b ir y a n lışlık yok ise, d ik k a te şa y an d ır ve b e lk i de kelim e b a şla ­



d ah a k o la y a n laşılabilir. E serin i 1200— 1220 ( m. s.) y ılla rın d a y azan M uham m ed b. N a cib Bakrân ’ın H a la ç la r h akkın d a v erd iği m üphem m âlûm at, g e re k m u asır ve g e re k m u ah har k a y ­ n akla rın v e rd ik le ri m âlûm at ile t e ’lif edilebilm ek için, uzun t e ’v lllere v e ta sh ih e m u h tacd ır ( f f u -



d u d ah'& lam , tr c . V . M inorsky, s. 348 ). rın d a h sesin i' 'y e tebd il eden K ırım şivesin in H in d ista n ’daki H a la ç sü lâlelerin d en bahseden bu hu susiyetin d en ileri gelm iştir. V I. H a l a ç l a r ve G ı l z a y l a r . E fg a - Isch w a ri P rasad , V . S m ith ’in bu n ları efg an lı addetm esin i d o ğ ru bulm am akla beraber, E liiot n istan ’d a bu gü n b ir E fg a n k a b ile si olara k ( III, 135 ) ’un 2 ¡yâ’ a l-D in B ara n ı ’nin m etnini T a rn a k nehrinin y u k a rı vadilerind e y a şa y a n v e tam âm iyle p e ştû dili ile kon u şan G ılz a y ( G a l- lâ y ık ı ile an lam ayarak, F irü z ş â h H a la c i ’y i tü rk za y , G ılz e y ) 'la r ile H a la ç la rın e tn ik m ünâse­ b e ti m eselesi eskid en b eri çok âlim leri işg âl e tm iştir. H a la çla rın bu sa h ad a d a h a e fta litle r zam anından b e ri y a ş a d ığ ın ı g ö z önünde tu ta n b âzı âlim ler k a la ç kelim esinin h ila c v e h ile ş e ­ k illerin de te lâ ffu z olun arak, H in d istan 'd a k ı H a ­ laç sü lâle ism inin, m ahallî te lâ ffu z a g ö re , H ilci şeklin e g ird iğin i v e ğ ılz a y kelim esinin de h ilç + z a y yân i K a la ç -za d e le r, H al a ç-o ğu lları m ânasına ge ld iğ in i ileri sü rm üşlerdir. H . G . R a v e rty ve L o n gw o rth D am es bu m ü tâleayı şid d etle redd ed i­ yorlar. B u İkincisi, G ılza y la rın mühim n isb ette tü rk k a n ı ta şıd ık la rım kabul etm ekle beraber, yine bu fik re m u h â lif k a lıy o r. H â lb u k i T . W . H a ig ’ in h a k lı m ü tâleası v eçh ile, b ir ta ra fta n G ılza y la rın tü rk aslın dan o ld u k la rı an ’anesini m u h afaza etm eleri, d iğ e r ta ra fta n H alaçların e sk i ta rih î y u rtla rın d a şim di bunların y aşam ası ve n ih â y e t H a laç tü rk isminin G ılz a y ş e k lin d e ' e fg an laşm ış olm asının, lisân î bakım dan, k o ­ la y lık la kab u l e d ile b ile cek b ir m âh iyet arzetm esi, bu fa ra ziy e y i tam âm iyle ku vvetlen d irm ek­ tedir. E ğ e r bu n o k ta -i n azar kab u l edilm eyecek olu rsa, X IV . a sırd a d a h i bu sa h ala rd a y a ş a ­ d ık la rın ı bild iğim iz H a laçların , ( bunların b a ş­ k a b ir s â h a y a m u hâceretlerine v e y a bir k a ti-i âm a u ğ ra d ık la rın a d â ir elde h iç b ir m âlûm at bulunm am asına g ö r e ) n asıl o rta d a n k a yb o l­ d u k la rı tam bir muamma hâlin i alır [ bk. madd. EFGAN ISTAN, G ILZ E Y], A n c a k bu h u su sta şu ­ nu da ilâ v e edelim ki, T . W . H a ig ’in „E fg a nistan ’da uzun a sırla rc a y aşay a n H alaçların , XIII. a sır son larınd an b a şlay a rak , e fg a n lı b ir k avim g ib i te lâ k k i olunduğu“ iddiası tam âm iyle y a n lış tır v e ta rih î v esik ala rın şe h â d eti bunun tam zıd d ın ı g ö sterm e k te d ir. E ski veka yin â m elerd e H a la ç la r ile d iğ e r tü rk le rin — türkm en ve o ğ u zla rın — a y ır t edilm esi, H a laçların efg a n lı te lâ k k i edilm esinden d e ğ il, b irbirin d en a yrı b irer ietim a î-siy â sî u zv iy e t olan m u h telif tü rk k a b ile lerin i kend i h u sû sî a d la rı ile zik r­ etm ek ih tiyâcın d an ileri gelm iştir. Y u k a rıd a H a laçların ta r ih i h a k k ın d a verd iğim iz iza h a t ile G ılza y la rın an cak son a sırla rd a bu isim a l­ tın d a m eydan a 'ç ık tık la rı düşünülürse, m esele



saym am asın daki b ü y ü k h a tâ y ı te b a rü z e ttirem em iş ve H alaçların ,, h â lis tü rk aslın dan sa ­ yıla m a y a ca k la rın ı“ id d ia e tm iştir ( bk. L ’In d d u X V I im‘ s iè c le , P a ris , 1930, s. 215 v.d .). Tab a iâ t - i A k b a r i v e T â r ih -i F i r i f t a g ib i, çok m u ah har iltik a t eserlerin in k ıy m e ts iz m alûm atı dışın da, H a laçlar h akkın d a h iç b ir b ilg is i ol­ m ayan bu m üellifin bu h u su sta k i şü p h eli mütâ le a la rın a eh em m iyet a tfe d ile m e y e ce ğ i pek ta b i'îd ir. B i b i i y o g r a f y a : H alaçların ilk de­ v irle ri h a k k ın d a M arqu art ta ra fın d a n yap ılan v e m akale içinde zik re d ilen te tk ik le r bir ta ­ ra fa b ıra k ılırsa , V . M in o r s k y ’nin 1 9 4 0 'ta n eşre ttiğ i T h e T u tk is h D ia le c t o f ik e K h a l a j ( B E O S , X , 2. k ısım , s. 417— 4 3 7 ) a d lı g ü ze l m akalen in n eşrin e ka d ar, bu hu su sta um ûm î b ir te tk ik yap ılm ış d eğild ir. B u son te tk ik , m üellifin İran H a la çla rı a rasın d a to p ­ la d ığ ı b âzı dil m alzem esinin n eşri m âhiyetin de o lm akla berâber, m evzua â it o zam ana k a d ar yap ılan te tk ik le rd en is tifâ d e edilm iş v e a yrıca elde edilen yeni m alzem eden de fayd alan ılm ıştır. M üellif burada 1937 ’de n e ş re ttiğ i H u d u d a l-â la m ( G M N S , X I ) tercü m e ve şerhin de H a la ç la ra a it v erd iğ i m alûm atı m ühim nisb e tte ze n gin leştirm iştir. B a rth o ld ’un E l ’ın A v r u p a ta b ’ın d a n eşredilen H ALAÇ v e TÜRK m addelerinde, O rta A s y a tü r k ta rih i h a k k ın ­ da d ersler (İsta n b u l, 19 2 7,5 . 9 0 ) 'inde, T ü rk ­ men tarih in d e (r u s . T u rkm en iy a m ecm uasın­ da, L en in grad , 1929, s. 8 v.d.) ve d ah a şâir bâzı eserlerde bu h u su sta verd iği m âlûm at ço k sa th î v e b a sittir. R e in a u d ’ nun M ém oire su r T in d e ( s . 245 ) 'd e v e rd iğ i m alûm atın hiç bir k ıy ­ m eti olm ad ığı gib i, E . B lo c h e t’ nin Ib n A b i ’ l - f a z a i l ( nşr. v e trc . I, 6 ) 'd e k i iz a h a tı da b a ştan -b aşa indî ve m an asızdır. Y u k a r ık i m akale m evcût te tk ik le rin b ir hu lâsasın dan ibaret olm ayıp, m evzu a â it bir takım yan ­ lış ve e k sik n oktaları tam a m la yıcı m âhi­ y e tte olduğundan, k o la y c a kon trole im kân verm ek



için,



bütün



k a yn a k lar



yerli-yerin de



gö sterilm iştir. ( M . F u a d K ö p r ü l ü .)



H A L A F — H A LE B . H A L A F b . 'A b d a l - M a l I k . [ B k . Ibn



b aş-



KU VAL.]_



H A L A L . [ B k . H A L Â L.] H A L Â L . H A L A L ( A .), şe r’an caiz o la n ; }}ar â m j. b . b k .] 'm zıd d ı. H A L A T . [ B k. h â l e t .] H A L C İ . [ B k . HALÂCÎ.] H A L E B . H A L A B ( tü rk çe v e a rap ça e s e r­ lerd e



bir d e H A L A B



A L -ŞA H B Â 1 „ b e y a z



H a­



leb “ , frns. A lE P , alm,, in gl. ve ita l. A LE PPO ), S u r i y e 'n i n, Şam ’dan sonra, e n m ü­ h i m ş e h r i d i r . 38° 68’ 5* şa rk tü lü ve 40° 12'



şim âl



arzı



a rasın d a v e



den izden 390 m.



y ü k s e k lik te bulunan bu şeh ir, S u riy e iç y a y la ­ sın ın şim âl-i g a r b î ucunda v e T o ro sla rın son tâ lî sırtla rın d a n çıkan K u v a y k ( ortalam a su verim i sa n iy ed e 2— 3 m 3.) ırm ağ ın ın ken arın d a k âind ir. E tr a fı te b e şirli bir o v a ile ç ev rilm iş­ tir. iklim i y a rı-ç ö l tip ın d e d ir; su h û n et d e ğ işik ­ lik le ri arasın d a b ü yü k fa r k la r



( k ışın ortalam a



5°— 17®; y azın ortalam a zo°— 30“ ) gö sterm esi, yağm u rların ın a zlığ ı v e in tiza m sızlığ ı ( y ıllık ortalam a 40— 50 g ü n e d a ğılm ış o larak, 420 mm.) ile h u su siye t g ö ste re n



se r t, fa k a t



sağ­



lam bir h a v a sı vard ır. B u çora k m em leketin b a şlıca g e lir k a y n a k la ­ rı b u ğ d a y v e p am uk ziraa tı ve k o y u n c u lu k tu r; d iğ e r ta ra fta n da H aleb 'in civa r sem tlerin de su k enarın da b o stan la r ve asırlard an beri bu şeh rin h a k ik î b ir husûsi y e ti olarak y etiştirilen şam -fıst ığ ı ( P ls ta c ia ver a, L . ) a ğ a ç la rı vard ır. B u y e rli m ahsûller, H a leb ile kom şu b ö lg e le r arasın d a, bütün devirlerde, tic a rî m übadelelere olduğu k a ­ d a r, şeh ird e de dokum acılık ve sabunculuk gib i, bu gü n hâlâ fa â liy e tte bulunan sa n â y î kolların ın in k işâfın a im kân verm iştir. B undan b a şk a H aleb , Ş âm iya b o zk ırların dan koyu n ile a l-C ab b ü l g ö ­ lünden so d a v e tu z g e tiren gö çe b e arapların d a p a za r yeridir. B ir m erkez olarak, H a leb 'in ehem m iyeti isiâm iyetten çok d ah a Önceki d evirlerden b a ş la r : buranın dünyanın en e sk i şehirlerin den biri olduğun u v e bu gü n mâmur ve m eskûn olan yerlerd en hiç birinin de onun k a d a r m âzisi ile öğün em eyeceğin i sö y le rse k , m ü bâlega etm iş ol­ m ayız. H aleb , bu gü n e k a d a r ta şıd ığ ı ad ile ( h itit. H a lap , M ısır dilinde H rb, akad. H a llab a, H alm an ve H a lv a n ), ta rih sah n esin e ilk d efa X X . ( m. ö.) asırd a çıkm ış olup, bu k a d a r e s k i bir devirden daha önce de h âiz bulunduğu h u sû sî şartlard a n d o lay ı, ardın da çok uzun bir m âzi bırakm ış



olduğu red ve inkâr olunam az.



Ö y le



gö rü lü yo r ki, önce burada, ta rih öncesinin k a ­ ra n lık la rı arasın da, tam âm iyle k ö y h u sû siyetleri ta şıy a n b ir teşek k ü l m eydana gelm iş ve bu k ö y a z zam and a m evkiinin nisbeten d a h a e l-v erişli



ıı?



oluşu ve b ilh a ssa bugün hâlâ üstünde şeh rin hisarın ın bulunduğu k a y a lık te p e sâyesin de, civa rın d a k i d iğ e r k a sa b a la r üzerinde h âkim iye­ tin i te 's is etm iştir. İşte bütün şim âlî S u riye 'de p e k k u v v e tli b ir m ü d âfaa m evzii olan ve k o ­ la y ca ta h k im edilebilen bu h isa r sâ ye sin d e d ir ki, b u raların h â kim leri kom şularına üstün lük­ lerin i ta n ıtm ışla r ve h a ttâ X X . ( m, ö . ) asra do ğru A n a d o lu h ititle ri île m ü n âsebete girm iş olan b ü yük k ıra tlığ ı kurabilm işlerdir. ik i d ev letin m ünâsebetleri ilkin d o stça olm uş­ tu ! fa k a t XIX. ( m. ö. ) a sırd a şim âlî S u riye ’nın is tilâ s ın a girişe n h itit k ıra lı M ursil „H a la p şe h rin i tah rip e tti ve H a la p e sirleri ile h a zî­ nelerini H a ttu şa şeh rin e g ö tü rd ü ". Bunun a r­ d ın d an M itan ilerin hükm ü a ltın a giren ( 1650 m. ö . ) H a leb , 14 3 0 ’a d o ğ ra te k ra r H ititle rin eline g e ç ti v e on lar ta ra fın d a n bu rad a A n a ­ dolu k ıra tlığ ı ile a yn ı zam anda y ık ılm a sı m u­ k a d d e r olan b ir p re n slik ku ru ld u . O zam an­ larda şim âlî S u riye ’y e yerleşen ârâm îler, ci­ v arın d a te 's is e ttik le ri y e n i m ev k iler uğruna, H a le b ’i ihm âl etm iş g ib i gö rü n m ek ted irle r; â sfirîlerin v e ira n lıların h â k im iyetleri zam a­ nında d a bu şe h ir sü k û ta



göm ülü



o la ra k k a l­



m ıştır. Bu g e ç ic i sön üklü k, H itit kıra tlığ ın ın su ku tu sırala rın d a v â k i olan v e şe h ri zırâî bir k a sa b a h âlin e so kan n ü fu s d ağılm asın ın neti­ cesi g ib i görünm ektedir. H aleb , İskender ’in fü tû h â tı v e S e le fk î k ıra llı ğ ın ın kurulm ası ( 301— 281 m. ö.) sâ y e ­ sind e, yeniden k a lk ın d ı. Ş eh ri eline geçiren S eleu cu s N icator, H aleb 'in bulunduğu yerd e, B eroia ( B ğ ç o ıa ) ism i ile, bir M akedon ya k o lo ­ nisi kurdu. S o k a k la rı düz bir ç iz g i hâlinde uzan­ m akta v e kâim b ir z â v iy e te şk il edecek şekild e, birbirini k a t ’etm ekte olan bu yen i şe h ird e dö rt cep h esi b irer m u rabb â te şk il eden b ir ta b y a ile 1 1 km . m esâfed e, H a ylân kayn akların d an su getirm ek ü zere de, b ir su yolu inşa olun­ m uştu. S e le fk î k ıra tlığ ın ın m u kad deratı ü ze­ rin de d ik k a te d e ğ e r h iç bir rol oynam am ış olm akla berâber, bu kolon inin ku rulu şu , b u ­ ranın ta rih in d e k a f î b ir dönüm n o k tası te ş­ k il e tm iş tir ; H a le b ’e y a ln ız k a y b e tm iş olduğu ş e h ir k a ra k terin i yen id en kazan dırm akla k a l­ m am ış, a yn ı zam anda şeh rin islâm ların eline g e ç tik te n son raki şeklin in a n a -çatısın ı vücûda ge tirm iş olup , bunun b â zı h u sû sî v a s ıfla rı za ­ m anım ıza k a d a r bâkî kalm ıştır. 64 ( m. ö . ) 't e kurulan R o m a 'n ın S u riy e e y â ­ letin in için e alm an H a leb , y e n i sa h ip leri sâ y e ­ sind e, uzun bir su lh a ve â b id ev î ç a rş ıla ra ( a g o ­ ra ve sü tû n lu c a d d e ) k a v u ştu . Ş eh ird e d a h a ilk zam an lard a bir h ıristiy a n cem âati teşekkü l e t t i ; bundan b aşka, B iza n s d e v ri b o yu n ca, bu ­ rad a o ld u k ça canlı bir ik tisâ d ı fa a liy e t g ö rü l­



HALEB.



liS



m üş olm asın ın se b eb i de, şe h re b ir çok yah u dilerin yerleşm esin e atfo lu n ab ilir san ılm aktadır.



seb ep oldu. H aleb , uzun m üddet, Ibn R â i k [ b. bk.] ile Ih şid iler a rasın d a ih tilâ f m evzuu



is tilâ s ı ( m. s. 54.0 }, H aleb için, çok a ğ ır bir dar­



olduktan sonra, 333 ( 9 4 4 ) 'te , m eşh u r Ham dân i S a y f a l-D a v la ta ra fın d a n , k a t'î su re tte, zap ted ild i v e k e n d isi de b u ra d a y erleşti. işte böylece, islâm iy e tin doğu şu nd an b eri ilk d efâ o lara k, bir d e v le t m erkezi ve b ir hüküm ­



b e o lm u ştu r; h a lk iç-ka!ed e ta h a ssu n ederek, m u kavem et g ö sterd i ise de, şe h ir baştan -b aşa h arap oldu. Ju stin ian şeh rin m üdâfaa m evzile­



d a r p a y ita h tı olan H aleb, S a y f a l-D av la 'nin b izan slıla ra k a rşı g ir iş tiğ i h a rp le rd e k a za n d ığ ı a sk e rî za fe rle r v e şeh rin sû rla rı d ışın d a y a p ­



rin i ta m ir e ttirip , g ü ze l bir k a te d ra l y a p tırttı. F a k a t A n ta k y a 'n ın harâp oluşu v e d âım î İran



tır d ığ ı sa ra y ın b ir



K a le d ışın d a T an ü h a dın daki a rap k a b ile sin ­ den k erv a n cıla rın y e rle ştiğ i b ir v a ro ş ku ru ld u ; bundan d o la y ıd ır ki, bu ran ın adı a l-H â zir ’dır. F a k a t K a y h u sra v I . ’in b iz z a t idâre e ttiğ i İran



is tilâ s ı te h d itle ri şe h rin



tam âm iyle kalk ın m a ­



s ın a e n g el oluyordu. 16 ( 6 3 6 ) y ılın d a , H â lid b . V a lid ku m an d a­ sın d a k i a ra p ord u ları H a le b ’in önünde g ö rü n ­ m ü şle rd ir: v a ro şta k i a ra p la r d erh âl v e şe h ir ahâlisin in g e r i ka lan kısm ı da, çok. geçm eden, te slim oldular. A b ü ‘ U b a y d a ahâlinin , cizye v erm ek Şartı ile, h a yatların ı te'm in a t altın a alan , k a lelerin m u h a fa za sın ı, evlerin in ve k ili­ selerin in ken d ilerin e b ırak ılm asın ı ta a h h ü t eden bir ahidn âm e im zaladı. Y in e bu ahidnâm e g e ­ reğin ce, şe h rin ilk cam ii a n a cad d e üzerinde k u ru ld u ; bu câm i sü tû n lu cad denin başın d aki b ü yü k tâ k a s â d e c e a çık cep h ele re d u va r örül­ m ek



su re tiy le , k a p a lı bir bina şe k li verilerek,



vücûd a getirilm iştir. ö n c e Fiim ş ve son ra da K in n a srin c u n d ( o r ­ du k a r a r g â h ı) ’üne tâ b i olan H aleb , E m ev î h a ­



ilim



ve



e d e b iy a t



m erkezi



h âline g e lm e si d o la y ısı ile, bu H am dân i hü­ k ü m darın a k a r ş ı d u y n lag e lm e k te olan h a y ra n ­ lık ta n h isse d a r oldu. a l-M u tan ab b i [ b . bk.], A b ü F irS s al-H a m d â n î [ b . bk.], a l-V a ’ vâ ’ [ b. bk.], İbn N u b â ta [ b. bk.], İbn H â la v a y h [ b. bk.], Ibn C in n i [ b . bk.] ve bu n lardan d a h a a z m eşh û r d iğ er şa h siy e tle r, S a y f a l-D a v la ’nin sa ra y ın a o d evirde eşi olm ayan bir p a rla k lık verm işler­ di. B un a m u kab il, id âre ta rz ı İktisâ d i fa â liy e tlerin ilerilem esine p e k e l-v erişli olm am ış gib i gö rü n m ekted ir. Ü ste lik bir de 331 ( 9 6 2 ) k ış ı esn asın da N ik e p h o ro s P h o k a s a n sızın H a leb ’in k a p ıla rın d a göründü ve ehem m iyetli m uhâsara hareketlerin d en so n ra, şid d e tli



b ir



hücûm ile,



şe h ri z a p te tti. B ir h a fta k a d a r k a s d î y ağ m a v e ta h rip lerd en so n ra, a h â liy i k ısm e n k ılıç ta n g e çirip v e kısm en e sir ederek, H a le b 'i ıs s ız b ir h arâbe h âlin de b ıra k ıp , g it ti. Bu fe lâ k e tte n sonra H a leb uzun m üddet belini



life le ri zam anın da b â zı e y â le t vâlilerin in şeh ir



d o ğru lta m a d ı. S a y f a l-D av la 'nin, H a le b ’ i te rk e -



civa rın a yerleşm iş olm alarına rağm en, hiç bir id â ri ve siy â sî ro l o y n a m a m ıştır; m üslüman fütûh a tı H aleb ’in h a y a tın d a çok y a v a ş bir d e ğ işik liğ e



d erek, M eyy â fâ rik in [ b. bk.] ’e geçm esi ü zerine, m etruk k a lan şe h ir, onun ölüm ünden sonra, oğlu S a d a l-D a v la A b u '1-M a'âli Ş a r if ’in eline g e ç ti.



sebep o l d u ; geçm iştek i bütün anlaşm am azh kların ı devam e ttiren k a la b a lık bir h ıristiy an cem ­ â a ti yin e m evcu t olduğu hâlde, m üslüm anlar



Bununla şehrin, m üslüm anlar ta ra fın d a n fe th in ­



ç o ğ a ld ıla r ve â b id e v î bir cam i vücûda g e tird i­ ler. E s k i agoran ın üzerinde zam anım ıza k a d a r en m ühim ib â d e t y e ri olara k k a lan bu bin a yı



den beri, en k a ran lık devri başlad ı. Zim am darların ih tira sla rı, kom şu em irlerin h ırsla rı, b irbiri ardın ­ dan gelen B izan s is tilâ la rı, b e d e v i y a ğ m a la rı ve kend ilerin e Irak yolunu a ça ca k b ir y e ri ele g e ç ir­ mek için, M ısır ’d aki F âtım ilerin b ir k a ç k e re te k ­ ra rla d ık la rı te şeb b ü sle r H a leb ’i y arım asır süren



y ap tıra n ın a l-V a lid I. [ b , bk.] v ey a k a rd e şi Su-



bir k a rg a şa lık ve i’tis â f içine sokm uştu ( te fe rru a t



laym ân [ b . b k .] ’dan h â n g isi olduğu, a çık ola­ ra k , bilin m iyor. A b b â s î halifelerin in zam anı, bütün S u riye g ib i, H a leb 'in de sön üklü k d evridir. H aleb bu



için bk. m ad. HAMDÂNÎLER ). Ş eh rin 406 ( 1015 ) 'd a F â tım île r ta ra fın d a n za p ted ilişi, valilerin is ­ yan ları ve m erkezî idarenin za a fı yüzün den , du­



a n ca k bir



a sır k a d a r zam an g e ç tik te n



sonra,



d evird e h e r tü rlü idâri v e s iy â s î d eğerd en m ahrum bir ta şra k a sa b a sı hâlinde ka lm ıştır. A h m ed Ibn T o lu n ’ un hâkim iyetin e g e ç e n , sonra



rum a h îç bir fe ra h lık g etirm iş olm adı ve niha­ y e t bu idâre de ö y le b ir a cz için e yu varlan d ı k i, S u r iy e ’d eki b e d e v i k a b ile leri 414 ( 1 0 2 2 ) ’d e m em leketi p a y la şm a ğ a k a ra r verd iler. B ö y ­



te k ra r h a life ta ra fın d a n g e ri alm an v e 290 ( 902/903 ) ’de k a rm a tîle r ta ra fın d a n m uhasara



le ce H a leb K ilâ b la rın reisi Ş â lih Ibn M ird âs ’m elin e g e ç ti v e bunun neslin den olan M ird âsiler



edilen H aleb , 325 ( 936/937 ) ’ten itib aren , Muhamm ed a l- İ h ş id ’e tâ b i oldu ve bu hüküm dar b u raya arap K ilâ b k a b ilesin in re isin i v â lı tâyin



şeh ri, 50 yıldan b ir a z fa z la b ir m ü ddet, K a ­ h ire halifelerin in tam âm iyle Iâfzî h â k im iyetleri altın d a , m u h afaza e ttile r. B izza t Ş âlih b ir ara­



ederek, bu k a b ile y e m ensup b e d e v ilerin şim alî



lık, F â tım île ri F ilistin 'e sü recek



S u riy e 'y e



şe h ir



vetlen m işti ;



fa k a t m ülkünün o ğ u lla rı arasın d a



d oğm asına



bölüşülm esi



n e tice si



akın



etm esin e



ve



so n radan



için b ir çok e s e f verici n eticelerin



o la ra k ,



ka d ar, k u v ­



fa s ıla s ız



d â h ili



HALEB.



H9



h a rp le r sürüp g itti. Bu yüzden , şe h ir k a rışık ­ lığ a ve se fa le te u ğ ra d ı ve zam an-zam an ra k ip ­



m uştu. T u tu ş A k s u n g u r 'u m ağlûp e tti v e ö l­ d ü rttü ; ken d isin i B erk y a ru k 'un h a k la rın ın m ü-



lerden biri tarafın d an y ard ım a ç ağ ırılan b izan s­ lıla r ile F âtım tler han edan ih tilâfla rın a m ü te­ m adiyen m üdâhale e ttile r. İşte bu su re tle d ir ki, 457 ( 1065 ) 'd e M ird lsile rd e n R a şıd a l-D a v la



d â fiî g ib i g ö ste rd i v e b ö yle ce H a le b 'e hâkim o ld u ; bunun 488 ( 1 0 9 5 ) 'd e ölm esi ü zerine,



M ahm üd, b izan slıla r tarafın d an verilen p ara ile tutulm uş tü rk askerleri sa y esin d e, H a leb 'i



şe h ir oğlu R izv ân 'ın eline g e ç ti ve 507 { 1 1 1 3 ) 'de y erin e g eçen ö z oğliji T â c a l-D a v la A lp - A r s ­ lan 'ın bir y ıl so n ra öldürülm esi üzerine, y erin e h en ü z ço cu k olan k a rd e şi S u lta n şa h g e ld i ve



am casının elinden aldı. B öylece tü rk ler M ird âsiler



zam anında S u ri­



b ü y ü k bab asın ın k ö lelerin d en L u ’lu’ a l-Y a h y a da nâip tâ y in olundu. B u k ü çü k S elçu k lu Ha­



y e 'y e g irm e ğ e başlad ılar. B un lar, m u h telif ve­ silele r ile, M irdâsi prenslerinin hizm etlerin de



nedanı sâ d ece m ahallî b ir ehem m iyeti h âiz idi. A ra zisin in k ü çü k lü ğü ve bunca h arp ler, k a rışık ­



k u llan d ık ları



lık la r ve a ğ ır v e rg ile r yüzünden fa k ir düşm esi, Ş am 'd ak i S elçu k lu h an ed an ı ile re k a b e ti, a h â li a rasın d a k i şi’î unsurların m u kavem eti, bun lara



m ünferit ç etele r



hâlinde, bu raya



girm işlerse de, gan im et peşinde bütün b ö lge y i b aştan -b aşa d olaşm aktan çekin m iyo rlard ı. V . ( X I . ) asrın sonuna doğru H a leb tü rk hüküm ­ dar hânedanlarım n tâ b iiy e tin e giriyord u . 462 'den itib âren M ahmüd, s iy â s î hâdiselerin ta z y ik i a ltın d a ,' ahâlinin H am dân îlerin zam a­ nından b eri ş i’î-im am îye ta rîk a tin e sü lü k etm iş o lan bü yük e k seriy etin in m u hâlefetin e rağm en, A b b a s î h a lifesi a l-Ip i’im ile b irlikte, S elçu k lu su lta n ı A lp -A r s la n adına da hutbe oku tm ağa başlam ıştı. S ultan ın şeh rin sû rla rı önündeki a sk e rî bir g ö sterisin e ( 463 = 1 0 7 1 ) rağm en, H aleb 'in S elçu k lu im p arato rlu ğun a bu b a ğ lılığ ı tam âm iyle n aza rî ka lm ıştı. B ir ka ç yıl sonra, ik i M irdâsi a rasın d a k i k a v g a y ı fır s a t bilerek, M alik şah k a rd e şi T u tu ş 'u H a leb ü zerin e gö n ­ d e rd i: k en d isi ile birleşm iş olan K ilâ b arap la rı v e 'U k a ylilerîn reisi M üslim İbn K u ra y ş, m uha­ sa ra y a u ğ ra y an hüküm dar ile g izlice m üzâke­ re y e giriştik lerin d en , T u tu ş, d a h a ile rik i y ılla r ­ d a ta a rru zla rın ı tekra rla m a k ü zere, m u h asarayı r e f'e tti. M ird asilerin sonuncusu olan A b u 'IF a z â ’il S ab ık , T u t u ş 'a k a rşı k o y a m a y acağ ın ı an la y arak , y e rin i M üslim İbn K u r a y ş 'e b ıra k tı ( 472 = 1079 ). B u m u va k k at b ir hâl şeklin den b a şk a b ir ş e y o la m a zd ı; amma zâ te n değişm e hâlinde bulunan bir dünya için d e, bu devrin s iy â ­ s î şa rtları istik ra rlı bir v a ziy e tin derh âl m eydana gelm esine e lv e rişli d eğild i. H aleb 'in m ukadderâ tın m ta a y y ü n edebilm esi için , yarım a sır k a d ar b ir zam an geçm esi lâzım g e ld i. M üslim İbn K u ra y ş 'in, S üleym an K u tu lm ış ile, y a p tığ ı b ir m uharebe esn asın d a 478 ( 1085 ) 'd e ölm esi üzerine, T u tu ş, b iz za t hâleblilerin d a v e ti ile, S üleym an 'm şeh ir ü zerin d eki em el­ lerin e bir sed çekm ek için, Ş a m 'd a n koşup ge ld i; fa k a t o da M elikşah 'in k a rşısın d a çekilm ek zo­ runda k a ld ı ; M elikşah,



H aleb 'e



vâli



olarak,



K a sim a l-D av la A k s u n g u r ( b. bk. ] 'u tâ y in e tm iş ti; bunun iy i idaresi sayesin d e, şe h ir b a lk ı b ir



m ü dd et



ra h a t y ü zü



gördü.



H a leb 'in bu



su re tle büyük S elçu k lu im paratorlu ğun a b a ğ ­ lanm ası, M elikşah 'm ölüm ünden d oğan siy â sî k a rışık lık



do layısı ile,



bir



ih tilâ f m evzuu o l­



k a tıla n ve hoş tu tu lm aların ı zaru rî k ıla ca k dere­ cede k a la b a lık ve k u v v e tli olan Ism âilîler yüzün ­ den, bu d e v letin o to rite si dâim â k a ra rsız kalm ış­ tır . K o m şu ları gib i, H a leb hüküm darları da şim âlî S u riy e 'd e k i seferlerin i m u va ffa k iye tle g e liştire n h a çlıla ra k a rşı d u racak k u v v e tte d e ğ ille rd i; h a ttâ bu n lar g e lip , şe h re hücûm ed erek ( 493 = 1100; 497 = 1103 ), onu v e r g i verm eğe râ zı ettile r. L u ’lu’ 'nün öldürülm esi, uzun zam and ır devam ede gelen bu s iy â s î bu h ran ı b ir k a t d ah a k e sk in ­ leştird i. A rtu k -o ğ u lla rın d a n M ardin hâkim i İlG â z î nâip o la ra k seçilm işti. F a k a t ken d isin in u z a k ta oluşu, şeh rin u ğ ra d ığ ı h a râ b î ve hânen anın d a h ilî ih tilâ fla rı, ona m ü essir bir su re tte h a re k e t etm ek im kân ını verm iyordu. 5*7 ( 1 1 2 3 ) 'den itib âren B e le k [ b. bk.], ken d i m en faatine olarak, am ca o ğ u lla rın ı M ardin 'd en u za k la ş­ tır d ı ve S u lta n şa h '1 a z l e t t i f a k a t e rte s i y ıl, h a ç lıla rın te c â v ü z



g e lip ,



şeh rin



civ a rın d a k i



cam ilere



etm elerin e m âni olam adan, öldü. M et-



rû k b ıra k ıla n v e S u ltâ n -Ş â h ile D u b a y s tbn S a d a k a [ b. bk.] 'n ın m ü ttefik i olan h a ç lıla r ta ra fın d a n , yen id en m u h âsara edilen şe h ir an cak hüküm eti v e s iy â s î işlerin idaresin i eli­ ne alan kad ı A b u '1-H asan M uham m ed İbn al-H aşşâb 'm



k u d re t



ve



sa d â k a ti



sâyesin d e



k u r tu la b ild i; a h â li ile de an la şa ra k, M usul a ta ­ b e y i A k s u n g u r a l-B u rsu k i 'y i yardım a ça ğ ıra n o olm uştur. A ta b e y in h a le fle ri de H a le b ’i mu­ h a fa za e d erek , v a z iy e ti d ü zeltm işlerd ir. A l-B u r s u k i 'nin öldürülm esi ü zerin e k a rışık g e ç en b ir k a ç y ıld a n sonra, sn ltan H a le b ’i, 523 ( 1 1 2 9 ) 'te za fe rle r İle leri ile, k ıs a b ir zam anda k u rta rm ış



olan



m eşh u r



n eticelenen se fe r­ h a çlı tehd idin den



a ta b e y ‘ İmad al-D in



Z e n g i [ b. bk.] 'y e te v d î e tti. B undan sonra oğ­ lu N u r a l-D in M ahm üd [ b. bk.] y a ln ız b a b a sı­ nın fü tu h a tın a devam etm ek le ka lm ad ı, şe h ri içind e bulunduğu dü şkü n lükten k u rta ra ra k , k a l­ k ın dırd ı. T e d b irli v e â dil b ir id a re si olan N ü r alD in a h â liy e hüküm et nufûzunu s a y d ır d ı; su rla rı, k a leyi, b ü y ü k câm ii, p a zar yerlerin i yeniden in şa



î 20



HALEB.



ve su yolların ı tâm ir e ttird i. B ilh a ssa sü n nîliği ih yâ etm ç yolu n daki g a y re tle rin i d e s te k le y e ce k olan ilk m edreseler onun sa yesin d e kuruldu. H er ne k a d a r 516 ( ı i 2 2 ) ' d a A rtu k -o ğ u lla rın ­ dan Sulaym ân b. ‘A b d a l-C a b b â r ta ra fın d a n bu vadid e bir te şeb b ü s yap ılm ış ise de, şi'îlerin mu­ h alefetin e u ğram ış ve yap ılm ak ta olan m edrese b in a sı, bu n lar ta ra fın d a n , y ık ılm ıştı. N iîr al-D in en a z 6 m edrese te ’sis etm iştir. H açlıların y ap ­ tık la rın a bir m ukabele olm ak ü zere, k a d ı İbn a l-H a şş â b ta ra fın d a n cam iye ta h v il edilen e sk i B iza n s k a ted ra lin d e a çılm ış olan H a llâ v iy a med­ re s e s i ile m üslüm anların H a leb ’e gird ik le ri za ­ m an te ’sis e ttik le ri ilk m eseidin yerin de ku ru ­ lan Ş u a y b iy a m edresesi bunlar a rasın d a d ır. N ü r a l-D in bu m edreselerdeki te d r is a tı Irak ’ta n ve E lc e z îre ’den g e tir ttiğ i h an efî ve ş a fi’î ulem âya te v d i e t t i ; bunların b a şlıca ları ş u n la rd ır: R a z i a l-D in a l-S a ra h si, ‘A la ’ al-D in a l-K a sû n i, H usâm a l-D in a l-R â zi, Ş a ra f al-D in İbn A b i 'U şrü n ( bu şa h siy e tle r hakkın da fa zla m alûm at alm ak için bk. C . Broekelm ann, G A L , I, 374 v.d., I, 649, 971 ). E m irleri de N ür a l-D in ’in yürüd üler. M ed reselere m u vazi olarak, için, za v iy e le r de a çılm ıştı. B u şekild e m iş olan sü n n ilik h a re k e ti g ittik ç e



S a p p l., izinden sû filer g ir iş il­ k u v v e t­



lenm ekte idi. A ta b e y in b ir h a s ta lığ ı esn asın da, k ard eşi A m ir-i A m irâ n ’ın el altın dan iştiraki ile, şi’île r tarafın d an 55* ( H 5 7 } ’de vu ku a g e ­ tirilen bir ayaklanm an ın bo zgu n ile n eticelen ­ m esi de, tü rk hüküm darlarının bu y o ld a k i fa a li­ y e tlerin in te ’sirini gö sterm e k te gecik m ed iğin i isb â t etm ekted ir. N ü r a l-D in a yn ı zam anda H a leb ’de b ir h a stah ân e ile , b ir d a r al- adi ( m ahkem e ) y a p tırtm ıştı. N ü r a l-D in ’in ölümünden sonra, oğlu al-M alik a l-Ş a lih İ s m a i l ’in g e n çliğ i, Ş a lâ h a l-D in Ün hırsın ı H a le b ü zerin e ç ev irm ek te gecikm ed i. Ş a lâ h a l-D in Şam ’a h âkim olduktan son ra,



A y y ü b i d evleti ve K o n y a S elçu k lu la rı ile itti­ fak sa yesin d e ken d isin e m ü zâheret de t e 'm in ; etm işti. B iz z a t G a z i, k a r ıs ı ¿ â ’ifa H â tû n ve G â z i ’nin ölüm ü ü zerin e, n âip ilân edilm iş olan k ö le s i T u ğ r u l d ik k a te d e ğ e r s iy â s î v a s ıfla ra sa h ip oldukların ı g ö sterm işler v e H a le b ’i, a l­ M alik al-’ A d il h ân ed an ı m en faatine olarak, b a ş­ k a y erlerd en u za k la ştırılm ış olan Ş a lâ h al-D in hanedanının elinde tu tm ak la kalm am ışlar, aynı zam anda b u ra yı te k b aşın a M ısır ü lkesine te ­ fe v v u k eden k u v v e tli v e m ü reffeh b ir d evletin d e p a y ita h tı y a p m ışla rd ır ( XIII. a s ır ortasın d a h azin e g e lir i 8.000.000 dirhem e y a k ın i d i ). Bun­ la rın zam anı, oTta ç a ğ d a H a le b ’in ik b â lin en y ü k se k m ertebesin e e rd iğ i d e v ird ir. Ş eh ir, tü rk sip â h îlerin in ik a m etin e m ahsûs y e n i m ah alleler ile ge n işle tilm iş, hükü m dar sa ra y ın ın orada bulunm ası san ayiin in k işâ fın ı arttırm ış, tic â ret anlaşm aları ( 1 2 0 7 , 1225, 1229 v e 1 2 5 4 ) ile burada dâım î b ir tic â r e t m erkezi açm aların a m üsâade edilen V enedikliler ile y a p ıla n a lış-v e riş ile ze n g in le ş m iş ti; bundan b a şk a k a leleri, yen i te k n iğ e gö re , yenid en yap ılm ış v e b a ştan -b aşa yen id en in şa edilen iç h isa rı orta ç a ğ a sk e rî m im arîsinin en g ü ze l eserlerinden biri o lm u ştu ; bu arad a la ğım m ecrâları tâm ir edilm iş ve şeh rin h er ta ra fın a u z a tılm ış tı; p a zar y e rle ri de g e n işle ­ tile n H aleb , b ö y le ce şa rk m üslüm an şeh irlerin in en c an lısı ve en g ü ze llerin d e n biri oldu. B ir ta ­ ra fta n da m edreseler ( G â z i ’nın y a p tırd ığ ı £âb ir iy a m edresesi, Z â’ ifa H âtû n ’un M ad ra sa t alF ird a v s ’İ ) v e sû fîle r için za v iy e le r ( Y û s u f II. t a ­ rafın d an F a râ frâ 'd a in şa e ttirilen h a n k a h ) y ü k ­ selm ek te id i. M a n tık î v e a ğ ır b a şlı b ir m im ârî e se ri olan bu b in a lar, o d e v ir için, p e k dikkate şâyân b ir fik ir b a y a tı m erkezi hâlin e g e lm iş ti; bun a Ş ih â b a l-D in S u h ra v a rd i [ b . bk.], K am âl a l-D in İbn a l-'A d im £b. bk.], İzz a l-D in İbn Ş ad d âd [ b. bk.], İbn Ş a lâ h a l-Ş a h ra z ü ri ( B ro ck e l­



H a leb ka p ıların a d a y a n d ı; fa k a t, Z e n g i sülâ­



m ann, G A L , I, 358 ) ve ‘ A l i a l-H a ra vi ( ayn. esr.,



lesine k u v v etle b a ğ lı olan a h â li ile hüküm et k u v v e tle ri, k a rşı koym ak ve h a ttâ Ism âilîleri im d atların a çağırm ak su re tiy le , onu m uhâsar a y ı ka ld ırm ağ a m ecbur e ttile r. A n c a k S sene son ra, Ism â’il 'in ölüm ü ü zerine, onun k e n d i­ lerin den a ld ığı a ra z iy i is tird a t edebilm iş olm a­ larından d o layı, p e k memnun olan M usul Z e n gilerin in kend isin e ie rk e tm e le ri ü zerin ed ir ki,



s > 47® ) g>bi, isim ler şe h â d e t etm e k te d ir. Y u s u f II. ’ un sa lta n a t devri [ bk. AL-M ALİK AL-NAŞİR ] han edan ın hem ikbâl, hem de su ku t d e v rid ir. Şam em irleri ta ra fın d a n hükümdar o la ra k tan ınan bu su lta n o r ta S u r iy e 'y i ilh âk e tti v e bundan d o la y ı da, M ısır kölem en leri ile silâh lı b ir çarp ışm a y a g ir iş t i; bu m ücâdele



S a lâ h a l-D in H a le b ’i ele g e ç ire b ilm iştir ( 5 7 9 = 1 1 8 3 ) . Ş a lâ h a l-D in ş e h ri o ğ lu G a z i ’y e verdi. O d a b u ra yı, önce v â li s ıfa tı ile, so n ra da al­ M alik a l-Z â h lr [ bk. mad. ZÂHİR ] a d ı ile hü­ k ü m d ar olarak, idâre e tti ve nufûzunu bütün şim a lî S u riy e ’y e y a y a ra k , s u lfâ n unvan ın ı alan ilk A y y ü b i oldu. Bu Hanedan, al-M alik a l-'A d il [ b. bk.] ’in ta lep lerin e k a rşı k o y a c a k k a d a r k u v ­ v e tli olduğu g ib i, ona k a rşı M e y y â fâ rik îp 'in



a n cak B a g d a d h alifesin in m ü dâhalesi ile sona erd irild i. F a k a t d iğ er ta ra fta n , e v v e lc e iki defa k end isin i H vârizm a k ın c ıla rın a k a rşı m üdâfaa e tm ek zorun d a ka lm ış olan H a leb , H u lagu k u v v etleri tarafın d an , bücûm a uğradı ve su ltam ile ah a lisin in b ir k ısm ı ta ra fın d a n terkedilen şe h ir 24 kânun II. 1260 't a hücûm ile za p to lu n arak, v ah şicesin e b ir s a v le t ile, b aştan -b aşa y a k ılıp - y ık ıld ı; m o ğu lların eline e sir düşen Y ü ş u f II, da öldürüldü.



HALEB ». Şehrin ilk kurulduğu yer 2. Şehrin ilk mescidi: Ş u 'ayb İya medresesi 3- A b rak hanı 4. T ü l ü n



I ıa n J a r ı



S- H allâviya m edresesi ( eski k ate d ral)



t*. Büyük câmi ■7. ö zd e m ir hanı



8. V e z ir hanı 9. H avr B ey hanı ıc . Ç a rşı



.



i t. Güm rük hanı 12. A h m ed iya m edresesi 13. Behrnm Paşa cam ii ¿4. Şehrin eski devirden kalma sokakları 13. Mehmed P aşa camii 16. M englİ-Boga camii 17. H usrev Paşa camii 18. Z â h iriy a medresesi 19. Saray 20. A k -B o ğ a câm iî 21. E ski kalenin şa rk duvarının yeri '22. A ltn n .B o ğ a câm iî 23. B elediye dâiresi 24. Nesimi nin mezarı 23. E ski kalenin şark duvarının yeri ' 26. cO sm an P aşa m edresesi 27. Bâb al-N aşr 28. Bâb al-F arac 29. Bâb al-C inân 30 Bâb A n t& kîya 31. Bâb Kinnasrin 32. B â b al-Makâm 33. Bâb N ayrab 34. Bâb aL K an ât 35. K iliseler 36. al-T alâl 37. 'A z iz iy a 38. Cam i liya 39. L ise 40. S s y f al-t)avla sarayının yeri 41. M aşhad-i H usayn 42. M aşhad-i Muhsin 43. al-F irdavs m edresesi 44. A ğ a c ık câmii



HALEB.



I2 İ



'A y a C a lü t m uharebesinin ak ab in d e kölem en ­



d e v şirilen bu adam lar, şe rifle r ile nnfûz m ücâ­



lerin eline, sonra yin e m o ğu llara, ik in ci d e fa te k ra r kölem enlere g e ç e n H a leb , osm an lılar ta ­ rafın d an za p ted ilin ceye k a d a r, on ların elinde



d elesin e g irm iş le rd i; bu ik i im tiy a zlı züm re a rasın d a d o ğ a ra k , tâ y e n iç e ri o ca ğın ın 1825 'te



k a ld ı. O sm a n lıla r, bu ş e h ri e y â le tle r arasın d a, Şam ’dan sonra, en b ü yü k m e rk e z y a p t ıla r ; hem en-hem en eski E y y û b î ülkesinin arazisin i ih tiv a eden şe h ir ehem m iyetini, im paratorlu­ ğun cenûp hududunu k oruyan c o ğ ra fî m evkiine borçlu idi. B ununla b e râ b e r şeh ir, 12 6 0 'ta u ğ ­ ra d ığ ı felâ k ette n sonra, a ğ ır - a ğ ır k a lk ın a b il­ di ; m o ğu lların te k ra r dönüp, hücûm etm eleri ko rk u su yüzün den , y arım a s ır hem en-hem en bom -boş k a ld ı. K alesin in e sk i hâlin e g e ti­ rileb ilm esi için, 32 v e y ık ılm ış olan istih k â m ­ la rın ın ih y â s ı için de, 130 y ıl g e ç m e si lâzım gelm işti. E m n iye t te e ss ü s e ttik te n son ra da, v âlile rin isy a n la rı şeh irde yenid en e s k i faâliy e tin can lan m asına im kân verm iyordu. 1348 'd e k i b ü yü k tâ'û nu n v e ardından da T im ur 'un ta h rib a tı H a le b ’i m eflûc b ir h â le g e tirm işti. F a k a t IX . ( X V . ) asırd an itib âren , K ilik y a 'd a k i erm eni k ıra tlığ ın ın y ık ılış ı ve A v r u p a ile Iran a ra sın d a k i tic a r î m ü n âsebetlerde m u ta va s­ s ıt rolü oyn a yan K a ra d e n iz 'd e k i C e n e v iz tic â ­ re t m erk ezleri, H a leb 'e k ıs a b ir zam and a re fa h te'm in eden b ü yük b ir İk tisa d î ehem m iyet k a ­ za n d ırm ıştı. V e n ed ik lile re , İtalyan m âm ûlâtı k u ­ m a şla r m ukabilinde, G ilâ n ip e ğ i sa ta n k e rv a n ­ ların buluşm a n o k tası hâline de geld iğin d en , şeh ir b irden -bire fev k alâ d e b ir in k işâ fa m azhar oldu v e to p o g ra fy a s ı d eğişti. B ir ta ra fta n ça r­ şıla rı b ü y ü y o r v e bu ralara şeh rin en gö ze ça r­ pan ve tip ik b in aları olan han lar y a p ılıy o r ( A b r a k , Ö zd em ir, H a y r B ey h a n la r ı), d iğ er ta ra fta n da, kervan y o lla rı boyunca, k a la b a lık m a h a lle ler kurulu yordu . B u n lar bin aların bu­ lunduğu s â h a y ı ik i m isline ç ık a rd ığ ı için, sûr­



ilg a edilm esine k a d a r devam eden bn re k a b e t, bitm ez-tükenm ez isya n lara, silâ h lı çarp ışm a lar v e k a tl-i âm lara seb ep olm uştu. B u ik i fırk a an cak 1233 ( 1 8 1 9 ) 'te v â li H u rşid P a ş a ’nın şe h re , m evcut su la ra ilâ v e o lara k , yeniden içm e su yu



g e tirttiğ in i



öne



sü rerek,



a ld ığ ı v e rg iy i



a ğ ır bulm ak h u susun da birleşm işlerdi. B unlar bütün a h â liy i de p eşlerin e ta k a r a k , a ya k la n d ırd ıla rsa da, H a leb 'i m uhasara eden üç p a şa ya , d ört a y d a n fa z la k a rşı koyam ad ılar. Bu devrenin devam ı m üddetince, v e rg i ta le p ­ le ri ne olu rsa-olsu n ( 991 = 1583— 158 4’d e k i h a ­ zine g e liri a sıl şe h ir için, 3.503.063 ve k ö y le r ile b irlik te 17.697.897 a k ç e ) , H a le b , son kölem en ­ le r zam an ın d a k a za n d ığ ı tic â r î ehem m iyeti mu­ h a fa z a e tm ek ten b a şk a , bu e l-v erişli durumu sayesin d e, bütün şa rk ın b e lli-b a şlı-p a za rı hâline g e lm işti. G a rp d e v le tle ri ile im zalanan „ca p itu la tio n la r" ü zerine, şeh ird e y e n i tic â r e t mer­ k e z le ri açıld ı. 955 ( 1 5 4 8 ) 'te k on solo slu kların ı v e b a şlıca tic â r e t m ü esseselerin i H a leb 'e n ak ­ le tm iş olan V enediklilerden sonra, sıra ile frans ız la r ( 1 5 6 2 ) , in g iliz le r ( 1 5 8 3 ) v e h o llan d a­ lıla r ( 1 6 1 3 ) k o n s o lo slu k la r ile tic â r e t evleri a ç tıla r. B u n lar arasın d a, bütün X V II. a s ır b o­ yu n ca, şid d e tli b ir re k a b e t hüküm sürm üştü. B ir ta ra fta n İzm ir 'in ç a b u k in k işâ fı v e di­ ğ e r ta ra fta n tü rk le rin İran 'a k a rşı a ç tık la rı h a rp le r seb eb ind en , tic â r î m ü n âseb ette bulun­ du ğu b ö lge le rd e n a yrılm a sı, H a le b 'i ikin ci plâ­ na atm îş ve ü ste lik in gilizle r ile h o llan d alıların R u sy a 'y i v e B a s ra k ö rfe zin i İran 'in tic â r e t m ahreci hâlin e ge tirm e leri yüzünden, şe h ir bir k a t daha za ra ra u ğra m ış olm akla berâber, H a ­ leb dü n ya ölçü sü nd e ehem m iyetli bir y e r ol­



lar v e şeh rin cep h esi d eğişm işti. B u m a h a lle­ lerd e m inareli cam iler ( A ltu n -B o ğ a , A k -B o ğ a ve



m akta devam ed iyordu . İskenderun ve T ra b lu s yolu ile A v r u p a 'dan mâmûl em tia ( kumaş,



M en g li-B o ğa c â m ile r i) ile g e re k g e re k am elleri o zam anlar p e k



cam , m adenî e şy a , k im y e vî m addeler, k â ğ ıt v .b ) ith â l ederek, bu n ları şa rk î A n ad o lu 'ya v e İran 'a



sû fîle re



m ahsus



za v iy e le r



v ard ı



itik a d la rı ve y a y g ın olan [ bk.



mad.



NASÎMİ ]. Bu m ahallelerden birine m ârûnî hıris-



tiy a n la r v e b ilh a ssa avru p alı ta cirle re sim sar­ lık ve tercüm an lık eden erm en iler y erleşm işti. M arc D a b ik ga le b e sin d e n sonra, m u hârebesiz o la ra k , O sm a n lıla rın eline düşen H a leb , k ö le ­ m enlerdeki nigaba 'y e te k a b ü l etm ek ü zere, b ir v ilâ y e t m erkezi olm uştu ve v a lile ri m ir -i m ira n rü tb esin i h âiz id i. O sm a n lıla rın bu rad aki idâre le ri için , b a ş k a y erlerd e olduğun dan , d aha fen a v e y a d a h a iy i denilem ez. Bununla berâber, şe h ir X V II. a srın ba şlan gıcın d an itibâren , 1008 ( 1 6 0 0 ) 'de m a h a llî b ir yen içeri te ş k ilâ tı k u ru l­ m ası yüzünden, b irbiri ard ın ca bir çok k a rı­ şık lık la r a m ârûz k a l d ı ; a y a k takım ı arasından



se v k e d iy o r, ken d i s a n â y î m ahsûlleri ( ip ekli, p a ­ m uklu ku m aşlar )ıle hinterlandından g e le n ham m add eleri ( b o ya v e ilâ ç im âlinde ku llan ılan m addeler,



pam uk



ve



m a z ı)



ib râ c ediyordu.



1775 'te bu tic â re tin to p tan y ıllık d eğeri 900.000 lira idi. Bu ta rih te n itib âren bu m ıkdar g ittik ç e d ü ş tü ; bu da H aleb 'de fi'lî b ir in h isar vücûda g e tirm iş olan F ra n sa 'nın end ü strisin d e ve deniz n a k liy a tın d a beliren yavaşlam a yüzün ­ den olduğu k a d a r, id âred eki b o zu klu klard an ve 1822 ’de büyük bir kısm ın ı h arap eden ze lze ­ leden sonra, şeh rin ehem m iyetin i kayb etm esin in n etice si idi. B undan b aşka dün ya ik tisâd iyâtm da g it tik ç e d ah a b ü yü k b ir y e r tu tm ağa b a ş­ la m ış olan yeni A s y a v e A m e rik a m em leket-



122



HALEB — H ALEB L



Ieri de ş a rk m em leketlerin e



e sk id e n



h âiz



ol­



m iyetİnin ilk d e v ri ( X V I.— X V III. a sır ) bu su­



d u k la rı itib ârı k a yb e ttirm e k te idi. 18 41— 1846 arasın d aki d ev red e H a le b ’in y ıllık ticâreti .100.000 lira y a bile çıkm ayordu. B u k e s if tic â r e t fa â liy etin in ta b i’î n eticesi



re tle H a le b ’ in tarih in d e en p a rlak sa fh a y ı te ş­ k il eder. 1831 'den 1839 'a ka d ar süren v e m u vakka­ te n H a leb 'i tü rk idaresin d en çıkarm ış olan o la ra k , şeh rin yon tm a ta ş ile v e b ir ç o ğ u y e ­ M ısır iş g a li [ bk. mad. İBRAHİM PAŞA ] h a lk a niden in şa edilm iş olan çarşıla rı gen işlem işti. y ü k le tilen a ğ ır v e r g ile r ve m âlî m ü k e llefiy et­ Bundan b a şk a vâliler, yab an cı tâ cirle rin ik a ­ ler yüzün den , pek a ğ ır gelm iş ise de, b a şka m eti



için, h a n lar



y a p tırttıla r . H a leb ’d e k i



bu



osm anlı h an ları, şeh rin h u su siy e t ta şıy a n en b a k ım lı â b idelerin den dir. B un ların içind e tic â ­ re te ta h s is edilm iş olan d iğer bin alara bitişik o lup , h e p si b ir bütün



te ş k il edenler de vard ır



( D u k a g in -zâ d e M ehm ed P aşa v a k fı, 963 = 1555: büyük bir câm i, j han, K a y şa r!y a , ( ika m etgâ h d ü kkân v e İm alâth an eleri ih tiva eden bin alar gru b u v e 4 çarşıd a n m ü rekkep olup, 3 h e k ta rlık bir a râzi k a p la r ; İbrahim H anrzâde M ehm ed P a ­ şa v a k fı, 9 8 2 = 1 5 7 4 : güm rük hanını ve içinde 344 dü kkân bulunan iki ç a rş ıy ı ih tiv â etm ekte olup, h e y e t-i um ûm iyesî ite 8.000 m 2, b ir sâ h a



yerlerd e olduğu gib i, bu rad a da şeh rin ta r i­ hind e y e n i b ir s a h ife açılm asın a seb ep olm uş-' tu . E şrâ fın 1266/1267 ( .1 8 5 0 ) ’de osm anlı v a li­ sine k a rşı te rtip e ttik le ri ayaklanm a, y ık ılm a y a m ahkûm bir içtim âi nizam ın so n g ö s te r iş i ola­ rak te lâ k k i edilebilir. B ütün X IX . asrın . ikin ci ya rısın d a , g a rb ın t e ’siri ile, H a leb ’in içtim âi .( m ektepler, g a ze te le r ), id â ri ( yen i k a n u n lar ) v e ik tis â d ı ( m em lekete dom ates, p e tro l ve m akineler id h âli ) h a y a tın d a derin d e ğişm eler olm uştur. Ş eh rin dışın da p lâ n ı ga rp ö rn ekleri­ ne g ö re çizilm iş esk i y e n i



m ah allelere



( ‘A z i-



işgal e d e r ) . A n ’an evî m im arîye u ygun olan d i­ ğ e r b a s it bin alar da eh em m iyetçe evvelkin d en



ziy a , C a m iliy a , a l-T a lâ l ) a h â li arasın dan b il­ h a ssa en ço k g a rp lıla şm ış u nsurlar to p lan m ıştı (h ır is tiy a n la r ve y a h u d ile r ). H a leb , dem ir y o ­



a şa ğ ı d e ğ ild ir ( V e z ir hanı, K u rt-B ey h a n ı ). İşte osinanlı d evrin deki bu in şaât fa a liy e ti sa y e sin ­



lu ile, H a m a ve Ş a m ’a ( 1 9 0 6 ) , İstanbul ve B a g d a d ’a ( 1 9 1 2 ) ba ğla n d ık ta n son ra, dem ir



de, bugün H a leb bütün



y o l istasy o n la rın a yakın olan bu yeni m ah alle­ le r b ir k a t d a h a in k işâ f e t t i ; bu gü n de ş e h ­ rin a ğ ırlık m erkezi b u ralara do ğru k a ym ak ta ­ dır.



İslâm



dü n yasınd a



en



g ü ze l ç a rşıla ra sâ h ip bulunm aktadır. A y n ı d e ­ vird e İsta n b u l cam ilerinde ku llan ılan inşa ta rzı ta tb ik ed ilm ek su re tiy le bina edilen cam i­ lerde de ayn ı a n la y ış g e n iş liğ i ayn ı v e s â it zen­ g in liğ i v e icrad a ayn ı in şa m ü kem m eliyeti g ö ­ rü lm ektedir ( H u srev P aşa ve B eh râm P aşa câm ileri ile A h m e d iy e , Ş âb ân iy e ve O sm an P a ­ şa m e d re s e le ri).



19 14 — 1918 h a rb i sonunda S u riy e 'y e ilh âk edilen H a leb , h e r ne k a d a r id â ri b ir ehem m i­ y e t k a zan m ış is e de, y e n i s iy â s î v e gü m rük hu­ d u tla rı ile, o zam ana k a d a r tic â r î m ün âsebet­ lerd e bu lu nd uğu A n a d o lu , y u k a rı M ezopotam ya



g e lm iş ti; bu n lar şe h rin k a p la d ığ ı sa h a y ı hemen



v e Irak g ib i m em leketlerden a y rıld ığ ı için, a ğ ır b ir ik tis â d ı bu hran a u ğ ra d ı. B ir m u h a fa za ( v i l â y e t ) m erk ezi olan v e m ükem m el b ir id â re cih a zın a v e b ir çok m ek tep lere sâ h ip bu lu nan H aleb , bu gü n ya ln ız tic â r e t y e ri d e ğ il, aynı



-h em en bu gü n iş g a l e ttiğ i sâ h a y a y a k la ş tırd ı­



zam anda b ir sa n ây i şe h ri ( ip lik , dokum a işleri)



lar. X V III. a srın so n ların d a, H a le b ’de 14.000 e v v a r idi k i, bu o d e v ir için m ühim ce b ir ra ­ kam idi.



v e Ş a m ’d a n so n ra en m ühim b ir s iy â s î v e fik ­ r î m erkezd ir, 300.000 'e y ak laşan n üfusu ile Ş am ’dan d a h a k a la b a lık olan H a le b 'in is tik ­



Ş e h re avru p alı tâ cirle rin yerleşm esi, bu n la­ rın b e r zam anki a racıla rın ın iş in e y a r a m ış t ı; bunlar y a h u d ile r ile b ilh a ssa h ıristiy a n la r idi.



b â li, m âzisi k a d ar, p a rlak gö rü n m ekted ir. B i b l i y o g r a f y a i J. S a u v a g e t, A le p :



T icâ rî fa â liy etin artm ası



ve



c iv a r



köylerin



fa k irle şm e si n e tice si o larak, şe h re b ir k ö y lü ak ın ı olm uş ve k ü çü k s a n ’a t erbabın ın ( doku ­ m acı v.b .) y e rle ş tiğ i y e n i m a h alleler m eydan a



E s sa i s u r le d év elo p p em en t d ’ u ne g ra n d e v ille sy r ie n n e d es orig in es au m ilieu d a



K o n solo slu k la rd a tercüm an lık etm ek su retiy le, bâzı im tiy a zla r da eld e ed iyo rlar idi. A v r u ­



X I X ime s iè c le ( B ib lio th èq u e a rch éolog iq u e et



p a ’dan g e le n m isyon erlerin te 's iri altın da, a ra ­ la rın d a k a to lik o la n la r çok id i ( 1 7 0 9 'd a 4.000



h isto riq u e, X X X V I, P a ris , 19 14 ) 5 bu rad a . h u lâsa edilm iş olan bu k ita p ta , m etodik bir



k a to lik v a rd ı. X IX . asrın o rta sın d a da k a to lik olm ayan 2.638 n üfusa k a rşı, 14.478 k a to lik bu­



b ib liy o g ra fy a ile b irlik te , m e’h a zla r h a kkın d a n otlar vard ır. _ ( J. SAUVAGET.) H A L E B Î . a l- H A L A B Î , İbrâHÎM b. M uh am -



lunuyordu ). B un ların g ittik ç e ge n işle y e n m a­ h allelerin de şeh rin en g ü ze l bin alarınd an olan ik a m e tg â h la r y a p ılm ış v e h a ttâ bu raları b ir fi­ k ir m erkezi h âlin e gelm işti ( krş. FARHÂT CARMÂNUS). B ir ço k bakım lard an , tü rk h â k i­



MED ( 1 4 5 9 — 1 5 4 9 ), a r a p f a k İ h i. y a n e f î m ezh eb ine gö re, fu r u h a k k ın d a , T ü rk iy e 'de p e k ziyâde re v â e ı olan v e



m ü tead d it şerhleri



bulunan M u lta k a ’ l-a b h u r m ü ellifidir. Bu eser,



HALEBÎ -



H yLET EFENDİ.



Ş e y h î z â d e ’nin şe rh le ri ile, İ s ta n b u l’d a 1241 v e 1 3 1 0 ’da v e a l-H a sk a fi ’ nin şe rh le ri ile, yin e İs­ ta n b u l'd a , 1258 ,128 7 ve 1310 sen elerin d e b a sıl­ m ıştır ( f m s . trc. S au va ire , M a rsily a 1882, tü rk. trc., H am idi R â ğ ib , B ulak, 1254, İstanbul 126 9; krş. H a cc i H a lifa , V I , 102 v.dd.), H alep



123



HALEF. [ h a l a f .) HÂLET EFENDÎ. H A L A T EFENDİ ( S a y YlO M u h AMMED S a T d ; 1760— 18 2 3 ), M ahm ud



II. d evrin in d e v l e t a d a m ı . Ş eyh ü lislâm Ş e r if E fe n d i 'nin dâiresin d en yetişm iş olan K ırîm î H ü se yin



E fen d i ’nin



oğlu d u r.



k u za tta n K en d isi



a h â lisin d en olan a l-H a lab i e v v e lâ bu şeh ird e ve K a h ire 'de ta h s il e ttik te n so n ra, İstanbul 'a



de o d â ire d e hizm et ederken, oku yup -yazm ağa da g a y r e t eden babası gib i, o da k a d ılık ta r î-



gelm iş ve burada v âız ve m üderrislik v a zife le ­ rin i îfâ ederek, 956 ( 15 4 9 ) ’da 90 yaşın d a öl­



kın a g ir d i. Ş e r if E fen d i 'nin v e fa tın d a bir m üd­



m üştür. Y u k a rıd a adı geçen kitab ın d an başka t e ’lifleri de v a rd ır; .adları için bk, B rockelm ann, G A L , II, 432; S u p p l., II, 642 v.d. H A L E B Î . a l H A L A B İ , N u r a l - D î n b. B u r ­ h a n a l - D I n ‘A l î b. İb râ h îm b. A h m e d b. A l î b. 'O m a r a l - K â h I r I a l - Ş â f î î ( 1 5 6 7 — 1 6 3 4 ), arap m u h a r r i r l e r i n d e n olup, 975 ( 1 5 6 7 ) ’te K a h ir e ’de d o ğm u ştu r; orada M ad rasa alŞ a lâ h iy a ’ de m üderrislik etm iş ve 30 şâban 1044 ( 1 7 şu b a t 1 6 3 4 ) 'te ölm üştür. P e k çok olan ese rle ri arasın da en m eşhuru P eyga m b erin h a y atın a dâir, İnsa n a l-u y u n f i s ir a t al-am in al-M a’ m ün unvanlı k ita b ıd ır k i, um ûm iyetle a l-S ir a a l-H a la b iy a ism i ile m ârûftur. B u k i­ ta p , Ş am s al-D in a l-Ş â lih i a l-Ş a ’mi ( ölm. 942 = 15 3 6 ) 'nin a l-S ir a a l-Ş d ’ m iy a 'si esâs tu ­ tu la ra k ,



buna b ir çok



ilâ veler yapılm ak su ­ re ti ile, vücûda ge tirilm iş olup, 1043 ( 1 6 3 3 ) 'te ikm âl edilm iştir, K a h ir e 'd e 1280, 1304 ve 130 8’d e b a sılm ıştır ( t ü r k . trc. B ulak, 1 2 5 1 ) . B undan b a şk a , bir de sû fîliğ e dâir b ir t e ’lif olan a l-N a şlh a a l-'a la v ly a } İ bayan h u sn ta r ilfa t a l-sâ d a al-a hm a d iya unvanlı bir k ita b ı da m ahfuz k a lm ış tır ; bk. A h lvvard t, V er zeich ­ n is der arab. H ss . der K g l. B ib i, z u B e rlin , nr. 10104, kir de İ k d al-m arcân f i m â y a ta 'a l­ la k b i ’l-câ n n ', bu son e se r Ş ib li ( b k . N öldeke, Z D M G , L X V , 155 ) 'nin eserinden S u y ü ti ta ra fın ­ dan ( bunu N öldeke, Z D M G , L X IV , 439 v.d d. ’ da ta h lil etm iştir ) yap ılan te lh is e sâ s tu tu larak, vü ­ cûda g e tir ilm iş tir; bk. F ih r is t a l-ku ta b a l-a r a b iy a a l-m a h fü za f i ‘l-ku tu bh â n a a l-h a d iv ly a , V I, 1 5 7 ; VII, 302, Bibi, de M. le B aron S . de S a c y , P a ris, 1842, III, yazm a, H a la b i 'nin, dâim a ellerde k ita p la r üzerine y a z d ığ ı biri m ahfuz ka lab ilm iştir



s. 5, nr. 31, 2. A ldolaşan b â zı m ühim h â şiyelerd en an cak ki, N a v a v i 'nin M in-



h â c a l- T â lib in 'in e Z a k a riy â a l-A n şâ ri ta ra fın ­ dan kalem e alınm ış olan şerh üzerine y azılm ış h a şiye sid ir ; bk. de S lan e, C a t. d es M ss. ar. de



d e t A ta u lla h E fen d i 'nin yan ın da k a lıp , sonra­ la rı ondan a y rıla ra k , rik â b -ı hum âyun reisi bu­ lunan M ehm ed R â şid E f e n d i’ye, m ühürdar y a ­ m a k lığ ı ile, hizm et e tti. A y n ı zam anda g e c e le ri R âşid E fen d i ’nin m eclisin d e ta rih okum ak ve b â zı g a zellerin i ta n zîr etm ek su re tiy le , bu zâ tın te v e c cü h ve İtibârın ı k a zan arak , d â i­ resinde te m e yy ü z e tti ( bk. S a f in a t a l-ru ’ asa’ , İstanbul, 1269, s. 1 5 7 ) . B ir m üddet sonra bu ­ radan a y rıla ra k , R um eli valisi E b û b ek ir Sâm i P a şa dâiresin e in tisap etm ek m aksadı ile, ma­ n a stıra g itti ise de, orad a iltifa t görem eyince, O h rili m îr-i m îrân A h m e d P a şa dâiresin d e h iz­ m ete başlad ı. A n c a k bu rada da



uzun



m üddet



kalam ayan H â let E fe n d i, Y e n işe h ir F ener nai­ bine k e th ü d a oldu ve bir m üddet sonra da İsta n b u l’a g e le re k , G a la ta m evlevîh ân esi şe y h i m eşhûr şâ ir G â lib D ede [ b. bk.] ’ye in tisap e t­ ti. H â let E fend i, kalem lere devam etm em iş ve usûlü ile d e rs görm em iş olm asına rağm en, g a ­ y e t ze k i ve a n la y ışlı bir z â t olduğun dan , kendi kend in e çalışarak , im lâ v e k ıtâ b e ti öğren ip, g ü ­ zel şiirle r y azm ağ a b a şlam ıştır. K e n d isi g a y e t dü zgü n konuşm akla tan ın m ış "ve bu v asfı ile kendini G â lib D ed e ’y e d e sevd irm işti. B ir m ü dd et so n ra kendisinin za h ir e n â zın R â sih M u sta fa E fen d i ile K a sa b -b a şı H acı M eh ­ med A ğ a 'n in k itâ b e t hizm etlerin de bu lu n d uğu ­ nu gö rü yoru z. O nun bu son zâtı m üteakip, y in e k â tip liğ in i d eru h te e ttiğ i d ery â tercüm anı K a llim aki zam anın da, F e n e rli rum lar ile ü lfe t peydâ e ttiğ in e de şâ h it o lm aktayız. K endisinin, rikâb-i hum âyun k e th ü d a sı M u sta fa R eşid E fen d i sâyesin d e v e onun ta v a ss u tu ile, b e y lik kesedârı m aiyetinde istihd am olunm ak ü zere, h^Scagân züm resine a lın d ığ ın ı b iliyoru z. D a h a son ra, baş-m uhâsip p â ye si ile , P a ris e lç is i tâyin ed i­ len H â le t E fen d i (4- ram azan 12 17 = 24 kânun 18 0 2 ), birin ci konsül B o n a p a rt’a takdim ed e ­ c e ğ i itim atnâm esini h a zırla y a ra k , 20 tcm m ûz 18 0 3 'te e lç ilik erkân ı ve F ra n s a 'n ın İstanbul



la B ib i. N a iio n a le, 1015/1016 ( M uh ibb i, III, 123,



m aslah atg ü zarın ın



8 'd e bu k ita p yerine H â şiy a 'a la M an kac ai­ lea i i Z a k a r iy â adlı b ir k ita p ta n b a h s e d ilir).



v u zlu ğu ile,



kâtip lerin den



birinin



k ıla ­



B i b l i y o g r a f y a : M uhibbi, H u lâ sa i alaşar, III, 122 v.dd.; W ü sten feld , G esch ich tsclı-



A v ru p a 'y a h a re k e t etm iştir ( bk. E n v er Z iy a K a ra l, H â le t E fe n d i ’ nin P a r is büyük e lç iliğ i, İstanbul, 1939 ).22 eylü l 1803 'te P a r i s ’e v â sıl olan H â le t E fen d i, orad a İken,



reiber d. A ra ber, nr. 56 0 ; B r o c k e l m a n n , G A L .,



T alle y ra n d ile de görüşm üş ve 11 eylül 10 8 6 ’da



II, 30 7; S u p p l., II, 4 1 8 . ( C . B r o c k e l m a n n . )



F ransa im paratorunun nâm esi ile g e r i dönm üştür.



HALET EFENDİ.



1*4



H e r şeyin kend i a leyh in e döndüğünü h issed en P a ris 'te n avd etin i m üteakip ( 1222 = 1807 ), i d ivân -i hüm âyûn b e y lik çisi v e ik i a y so n ra da, v e sad râzam S â lih P a şa 'n ın ken d isin in idam ını S a fi E fe n d i yerin e, rikâb -ı hüm âyûn reisi olan p a d işa h ta n istiza n e ttiğ in i d u yan H â le t E fen d i, H â le t E fe n d i, in g ilizle r ile g iz li m u h aberesi ol­ bütün bu işlerd e e sâ slı b ir rol o y n a d ığ ın a in an ­ du ğu na dâir, F ran sa elçisi S e b a s tia n i 'n in ih b arı ü zerin e azl ile, K ü ta h y a 'y a n efyolun du. B ir se ­ ne m ü dd etle m enfada k a lan H â le t E fen d i, İs­ tan bu l 'a g e lir-g e lm e z, is y a n h â lleri g ö steren S ü leym a n P a şa 'n ın idam ı ve y erin e S a id B e y 'in v ezirlik ile B a g d a d valisi nasbedilm esin e m e’m ûr olarak, B a g d a d 'a gönd erildi. B u v azifed e, b a şla n g ıç ta m u vaffak-olam ad ı is e d e, M u s u l'a avd etin d e A b d ü lc e lil-zâ d e ile B aban sa n ca ğ ı m u ta sa rrıfı A b d ü rra h m a n P a şa 'nm yard ım ları ile, B a g d a d



v a lis i



S üleym an P a şa [ b.bk.] 'y i



idam ve y e rin e k eth ü d a sı A b d u lla h A ğ a 'y i n asbederek, 1225 (1 8 1 0 ) se n e si so n ların d a İs­ ta n b u l 'a a v d e t e t t i ( S ü leym an P a şa ile olan bu m ü câdelesi h a k k ın d a bk. D a v h a t a l-v u za rS , B agd ad , 1246, s. 261 v .d d . ). B u h izm eti m u kab ilin de de m ünhal bulunan rik â b -ı hü­ m âyûn k e th ü d â lığ ı ile ta ltif olundu ( 1 2 2 6 = 18 11 ). F e n e rli rûm ların b a zıla rın a k â tip lik yap m ış bulunan H â le t E fen d i 'nin, on lara ta ra fd a r ola­ rak, d e v le t a ley h in e b â z ı yolsu z h a rek etlerd e bulunduğunu, b ilh a ss a v o y vo d a tâ y in i v e d ivân -i hüm âyûn tercü m an lığı gib i, bâzı m e’m û riyetleri



d ığ ı ra k ib i bu sa d râza m ı a zle ttire re k , B alık h âne’y e gö n d e rtti. H a ttâ S â lih P a şa 'n ın „B a lık h â n e'de e v v e lâ H â le t E fen d i 'y i idam ve sonradan is tiza n etm eli im iş“ d e d ’ ğ i k u v v e tli b ir riv â y e ttir. F a k a t bu so n h a re k e ti kend i n ek b etin i ha­ zırla d ı. E v v e lâ B u rsa 'y a v e sonra K o n y a 'y a n efyed ild i (12 3 8 = 1823 ). H â let E fen d i 'y e ta ra fd a r b â zı z e v a t, b ilh a s­ sa m e v lev îliğ e m ensup b â zı kim seler, onu k u r­ ta rm ak teşeb b ü sü n d e bulunm uşlardır. N itekim en y ak ın d o stu bulunan G a la ta k a d ısı K e ç e c izâ d e İzze t M olla, bu g ib i ze v a tın b aşın d a g e ­ lenlerdendir. İzze t M olla M ih n e t k eşâ n ında, Y e ­ d im H & let ‘ in n â n -ı ih sâ n m ı ■ — Ç a lış t ım h a lâ s etm eğe câ nını m ısrâları ile , bunu a n la tm ak ta d ır ( b k . s. 9 ) . A n c a k ra k ip le ri, b ilh a ssa H ü sn î B ey, M ahm ud I I .'u onun iz â le s in e ikn â



e ttir ­



diklerind en , h a ssa h a sek ile rin d e n M ebm ed  r if A ğ a bu işe m e'm ur e d ile re k , a rkasın d an g ö n ­ derild i. K o n y a 'd a Ç e le b i E fe n d i d âiresin d e ik a m et eden H â le t E fe n d i 'nin bu ika m eti sıra sın d a gelen  r if A ğ a , on u k ılıç k a yta n ı ile b o ğ a ra k , b a şın ı bedeninden a y ırd ı ( 1823 ),



k en d i d â iresi g e d ik le ri içine alıp , Fenerlilerd en



C e se d i K o n y a 'd a ve k e sik başı da, in tisa b ı dolay ısı ile, G a la ta m çvle v îh â n e sin d e defııolundu ise



iste d iğ in i a zlettiğ in i g ö rü y o ru z; m sl. kend isin in adam ı o lan K a llim a k i B ey -zâd e S a r ı B e y de­ m ekle m ârûf olan İskerlet B e y E flâ k v o y v o ­



de, so n ra orad an n a k le d ile re k , Y a h y â E fe n d i tü rb esi hâricin d e göm üldü. A n c a k 18 sen e son­ ra, te k ra r v erilen b ir irâ d e ile, H â le t E fe n ­



d a lığın a in tih âp olunm uştu ( bk, C e v d e t, T arih X I, 178, z e y il 2 3 ). B un lardan hâsıl e ttiğ i ser­



di 'nin



v e ti ise, y e n içe rile re d a ğ ıta ra k , k e n d i ik b â lin i te ’ mine ç a lış ırd ı. B unu en d işe ile k a rşıla y a n de v let, v o y v o d a lık la rı F en erlilerin içinden d ö rt âiley e ta h s is ederek, bu â ilelerd en olm ayan F eh erlileri vo yvo d a olm ak se lâ h iy e tin d e n m ahrûm b ıra k a n b ir ferm an ç ık artm a ğ a m ecbur k a ld ı ( C e v d e t, T a rih , X I, 1 5 3 ) . H â le t E fen d i, y en içerilerin h â liy le kalm aların a ta r a fta r o l­ duğundan, M ahm ud II.'u n , onların yerin e, nizam a sk e ri ih d ası fikirlerin e dâim a



m u arız bulun­



du. V a k it k azan m ak ü zere, dâim â ,,te’d îb -i m ü te g a llib e “ tâ b iri ile, e tra fta bir v a k ’a ih d âs ederek, p ad işah ı iğ fa l e tti. M ahm ud II., e sa ­ se n



y e n içe rile rin



te 'd ib i



ite yen i b ir



a sk e r



te rtib i em elinde olduğun dan , H â le t E fen d i 'nin b u h âllerin den şü phelen di. C ân ib E fe n d i 'nin m u h âlefetin e rağm en, H â le t E fen d i 'nin te lk in i ile T ep ed elen li A li P a şa [ b. bk.] 'nın k a tli ve bunu m ü teâkip vu ku a gelen rûm ih tilâlin in d ev­ le ti-ç o k m üşkül bir durum a so k tu ğu ve bunun d a m ü sebb ibi H â let E fe n d i o 'd u ğ u , M ahm ud II. ta ra fın d a n da bilin d iği hâlde, bir m üddet iz â le s i te 'h ir edildi.



başı



bu radan



ç ık a rıla ra k , e sk i yerin e



konulm uş, K e çe ci-zâ d e İzze t M olla 'n ın H â let S a id E fe n d i p îra n a hem dem o lsa n m ısraı, ta rih dü şü rü lerek, k a b ir ta şın a hakkedilm iştir ( b k . S a f in a t a l-r a ’ a s a , z a y i a l-z a y l, s. 160; Ü n ive rsite kü tü p h an esin d e bulunan b ir nüs­ hasın d a, zam anın da y a şa y a n b ir z â t ta ra fın d a n y a z ıla n h â ş iy e ). A sr ın ın ço k d ik k a te şâyân bir sîm âsı olan H â le t E fen d i, son d e re ced e g a r a z k â r olup, m en faatin e dokunanları, re'yin e m u h alefet eden­ leri ve b ilh a ssa m akam ına ra k ip o la c a k la rı bir tü rlü a ffed em ezd i. K e n d is i sa lta n a t m akam ını nufûzuna râm etm ek yolunu tu tm u ştu . Bunun için de y e n içe ri o ca ğ ın ı bir is tin a tg â h o lara k seçm iş, o ca ğ ın ileri gelen lerin i h e d iye le r d a ­ ğ ıta r a k ve b ir kısm ın a da m ukannen b a h şiş­ ler v ererek , elde etm eğe ç a lışm ıştı. M ahm ud II. 'un a sk e re y e n i b ir n izam verm ek te şeb b ü sü ­ ne dâim â m u h a lif k alm ış, s a lta n a t m akam ı­ nı, yeniçerilerin isya n ı te h d id i ile, k o rku tm a k yolu n u bulm uştu. Bunun h â ricin d e, m e v lev î ta rîk a tin e



m ensup



bîr



şâ ir



o lara k , dâiresin i



asrın ın en p a rla k b ir encüm en-i dân işi hâlin e koym uştu . B ir çok âlim v e ş â irle r ile ta r ik a t



H Â L E f EFENDİ — HÂLETÎ. m ensuplan, hem en



her akşam k on ağın d a to p ­



lanarak, b ir çok ilm i v e ed eb î m eseleler üzerine m ünâkaşa ederlerdi. B âzı m ûsikî ü stad ların ın



k â rim a l-a h lâ k adlı k ita b ı o d ev irlerd e ,,meşhûr-i â fâ k “ im iş. H â le tî, babasın ın m esleğini tâ k ip ederek, m edrese ta h sili g ö r d ü ; H o ca



da bu m eclislere devam e ttik le ri görü lm ektedir. Bu m eclislerd e zeki ve n atuk b ir zâ t olara k tan ınan H â let E tendi, d evrin şâ irle rin i h im âye



S a ‘d a l-D in E fe n d i'd e n m ülâzem ei ru'ûsu a ld ı; 21 y a şın d a m üderris oldu. E m salin e n isb etle, ç ab u k te ra k k i eden H â le t î’y i 16 0 0 ’de S üley-



eder ve on lar ile m ünâkaşa etm ekten ze v k alırdı. G a la ta k a d ısı bulunan K e çe c i-zâ d e İzzet M olla



m aniye m üderrisi gö rü yoru z. İlk k a d ılığ ı 1602 'd e Şam da ’dır. O a ralık Şam ’da bulunan m eş­ hur şâ ir R u h i B ağd ad ı, H â le tî ’nin m e’m ûriyeti dol a y ısı ile, bir ta rih k ıt'a s ı k alem e alm ıştır ki,



da H â let E fend in in en yak ın d o stların d an bu ­ lunuyordu. M ih n et-k eşâ n 'm da ona olan in tisâbını anlatan İzze t M olla ( bk. s. 9 ), onun ölümü ile n asıl n ekb ete u ğra y ıp , K eşan 'a n efyed ild iğin i zik red er ( s . 1 0 ). H â let E fen d i 'nin ölüm üne m ü teessir olan M ahm ud II., G a la ta M evlevîh ân esin e gid erek , onun m ezar ta şı önünde, H â let E fen d i ’nin nufûzu ile p o stn işîn i olan K u d re tu lla lı D ede ’y e : — „Ş e y h im , şu bizim H â le t 'e ne dersin ? “ — sözü üzerine D ede ’nin : — „E fen d im , o da b ir h â le t idi, g e ç ti 1“ — cevab ın ı v erd iğ i m eşhurdur. H â ­ le t E fen d i



m evlevî ta rîk a tin e



sâ d ık



k a la ra k ,



G a la ta M evlevîh ân esi dâh ilin d e b ir se b il ile b ir kü tü p b ân e inşa ettirm iş idi { bu kü tüph ânenin k ita p ları bugün S üleym âniye kü tü p h an e­ sinde, a yrı bir kısım da, b u lu n m a k ta d ır; bk. D e fte r -i k ütü ph ân e-i H â le t E fe n d i, İstan bu l, 1 3 1 2 ). B ir çok kasid elerin d en , b ilh a ssa in tisap e ttiğ i kim seleri m edhetm ek için y a z d ığ ı k a s i­ delerden m ürekkep divan ı ile Z in a t al-m a câ lis nam ındaki m anzum elerini ih tiv a eden eseri m atbû olup, 1258 (184.2 } ’de basılm ıştır. B i b l i g o g r a f g a: F atin , T e z k ir e ( İs­ tanbul, 1271 ), s. 54 v .d . ; S a f in a t a l- r u a s a , ( Z e y li, v e zeylin z e y li ile ; İstanbul, 1 2 6 9 ), s. 15 7— ı ö l ; M ehm ed S ü re y y a , S ic ill- i osm ânı (İstan b u l, 1 3 1 1 ) , 1J, 10 2; D a v h a t a l-v a za ra ( nşr. M uham m ed B akir a l-T ıflis i ), s. 63— 2 6 1 ; E n v er Z iy a K a ra l, H â le t E f e n d i ’n in P a r is bügük e lç iliğ i ( 7802— 1806), İstanbul, >939 i K e çe ci-zâ d e İzzet M olla, M ih n et-keşâ n (İs ta n b u l, 12 6 9 ), s. 9 v .d . ; Ş â n î-zâ d e , Ta­ r ih (İsta n b u l, 129 0 ), I, 2 4 9 ; C e v d e t, T a rih , VH I, s. 315 v .d .; IX , 145, 3 7 1 ; X , 2 10 ; X I, 5 v.d ., 152, 1 9 1 ; XII, 65 ; A bd u rrah m an Ş e ­ re f, T arih m üsâkabeteri ( İstanbul, 1323 ), s. 27— 38; C l. H u art, H is to ir e d e B a g d a d ( P a ­ ris, 1 9 0 1 ), s. 166— 1 7 0 ;



B a ş v e k â le t arşivi,



h âriciye do syası, nr. 962, 973 v e l 3 5 l ; A r ş iv k ıla v u zu (İsta n b u l, 19 4 0 ), II, 184. : (M . ŞlHÂBEDDİN T e k İNDAĞ.)



' HÂLETÎ.



H Â L A T Î , ‘ A z m I- z a d a



M ü ştaka,



( I 57° “ i ö 31 )> X V II. asrın t ü r k ş â i r l e r i n i n m eşkûrlarından ve m ü tetebb î âlim lerinden biri­ dir. İstanbul ’da doğm uştur. B abası X V I. a sır âlim v e şâirlerinden olup, 1582 'd e ölen P ir M uham m ed A zm i Efendi ’dir. N e v 'î-zâ d e A t â ’î ’nin ifâd esin e gö re, A z m i E fen d i ’nin Ma-



şâ ir burada kadın ın „sâh ib kelâm “ 'lığ ın d an ,m a n ­ zum elerinin gö n ü llerd e y e r tu ttu ğu n d an , aynı zam anda adâletinin , fa zile tin in m ahşere k a d ar onu yâd e ttirece ğ in d e n ve sohbetin in can lar ba­ ğ ışlad ığın d a n bahseder. H â le tî 1604 'te K a h ire 'y e n ak led ild i.M ısır em îrül’üm erâsı H â c i İbra­ him P a şa , a sk e r isyan ı n eticesin d e, şe h it dü­ şünce, H â le tî k a ym ak a m lığ ı eline aldı. F a k a t â sâ yişi te'm in edem ediği için, azled ilerek, a çık ­ ta k a ld ı. N ih â y e t 16 0 6 ’da B ursa k a d ıs ı oldu. F a k a t bu rada d a tâ lih s iz lik y ü z g ö s te r d i; K a Iender-oğlu şe h ri m u hasara ve şe h re girerek , her ta ra fı ya ğ m a e tti ( 1607 ). H â le tî bu hen­ gâm ede k a d ılık ta n a yrıld ı ve b ir y ıl son ra, a r­ p a lık o lara k , ken d isin e A h y o lu k a za sı verildi ve ancak 1 6 1 1 ' de E dirn e ■k a d ılığ ın ı alab ildi. T â lih bu rad a da kend in i gö sterd i. T an ım ad ığı bir k a d ıy a , g a fle t ile, h a k a re t e tti. A le y h d a rları d e rh âl h a re k e te g e ç tile r. D ö r t a y lık k ısa bir h izm etten sonra, te k ra r Ş am 'a n akledild i. H u lâ şa t al-a şar 'in v erd iğ i m âlûm ata göre, H â ­ le tî ’nin A h m e d ism inde yetişm iş b ir oğlu bu a ra lık v e fa t e tti. Ç o k necip ve d ira y e tli b ir g e n ç olan A h m ed 'e m e m le k e t. şâirleri m ersiyeler sö ylem işlerdir. F ilv a k i H â le tî divanında da „B ir ferzen d -i dilbendim iz v e fa t e ttik te , hem m ersi­ y e , hem hasb-i hâlim iz olm uştn r“ se rlev h a sı ile m ü teessirân e ya zılm ış b ir m anzûm eye tesad ü f edilm ekted ir. Ş âir, 1613 ’te bu vazifed en a y r ıl­ dı ; bir y ıl son ra İstan bul kad ısı o ld u ; fa k a t iki a y geçm eden, azled ildi. D ö rt y ıla yak ın bir zam an a ç ık ta k a ld ı. B u a r a lık O sm an II. ta h ­ ta geçm işti. Ş â ir bu hüküm dara, m esn evî şe k ­ linde, m anzum bir a rz-î hâl takdim e tti. Bu man­ zum esinde h a yatın d an b ah sed er, ilim v e hüneri île akran ın ın hased ini k a zan d ığ ın ı ve te zv ire u ğ ­ ra d ığ ın ı acı-act an latır. Bilm ünâsebe, ecd âd ın ­ dan b â zısın ın kalem , bâzısın ın k ılıç sâ h ib i o l­ d u kların ı sö yle r. P a d işa h ın cülusundan 5 ay son­ ra, ikin ci defa o lara k , M ısır k a d ılığın a tâyin edild iğin i



g ö rü y o ru z



k i,



tâyin in d e, bu acıklı



m anzum enin te 'siri olduğu tahm in edilebilir ( 1 6 1 8 ) . B ir y ıl geçm eden, buradan da ayrıldı. N ih â y e t M urad IV . 'in cülusundan b ir ay so n ­ ra A n a d o lu k a za sk erliğ in e g e ç irild i ( 1 623 ). Y in e divan ın da bu hüküm dara da sunulm uş ikin ci bir m anzum arz-i h âlin e tesâd ü f edilm ek-



k  L E ît te d ir. B un da da ta lih in d en şik â y e t etm e k te , ilim v e e d e b iy a t âlem ind eki y ü k se k m evkiine rağm en, h asu tla rın ın kurban ı olm aktan k u rtu ­ lam ad ığın ı a n la tm ak ta d ır. B ir y ıl geçm eden, A n ad o lu k a zaskerliğin d en de ayrılarak , R u sçu k a rp a lığ ı ile ik tifa y a m eebûr oldu. N ih â y e t 1627 ’de Rum eli k a za sk e rliğ in e geçirild i v e 1628 ’de S ilistire a rp a lığ ı ile te k a ü t edild i. 26 şâban 1040 ( 1631 ) ’ta v e fa t e tti ve S o fu la r ’da, evinin k a rşısın d a , tâm ir e ttir d iğ i m ektebin b ah çesin e göm üldü. D iva n ı b a :ta n -b a ş a h a y a tta u ğ ra d ığ ı sad em eleri v e bun lardan h â s ıl olan şik â y e tle ri ih tiv a eder. Ş âkird lerin den H a d a ik a b h a k a ik sa h ib i



N e v ’î-zâd e



A t â ’î



H â le t î ’n in : — „İlim



v e hünerim izin zararın d an b a şk a eserin i g ö r­ m edik“ — d iy e , bedbin ve n evm id ta v ır la r g ö s ­ te rd iğ in i a n la tır. H â le tî ’nin y aşa d ığ ı X V II. asır, d iv a n e d e b i­ y a tın ın zen gin devirlerin den biridir. Bu devir esn âsın da, b a şta N e f'î olm ak ü zere, Y a h y a E fen d i, B ah âî E fe n d i, N â ilî, Fehim , N e ş a tî ve T ıf l î gib i, d e ğ e rli v e ü sta d şâ irle r y e tişm iştir. H â le tî de bu a rad ad ır v e devrin d ah a başın d a şö h retin i y ap m ıştır. H â le tî 'nin e d e b î eserleri D iv a n ’1 v e S â k în â m e ’si ile n ih â île rin d e n ibâre t olup, b ir de m ünşaatı v a r d ır ; h ep si ga y r-i m atbûdur. R iy â zî 'nin ifâd esin e g ö re , divanını M ehm ed III. nam ına te rtip e tm iştir. D iva n ın d a M ehm ed III 'e, E ğ ri seferind en a vd eti m ünâse­ b e ti ile, bir k a s id e s i m evcu t olm akla beraber, tâ b a şta A h m e d I. ’e sunulan b ir k a sîd e d e v ard ır. K a sid e ve g a ze lleri, m uasırlarının bu n evideki



içind e b a ş k a hem en-hem en hiç b ir kim senin m u va ffa k o lam adığı bir m a h â retle, ru b â île r ile ifâ d e y e m u k te d ir olm uştur. İşte ona m illî mu­ h it içind e şö h re t t e ’min eden ,,ü stâd -ı ru b â î“ unvanını verd iren bu k u d re tid ir. B âzı m ecm ua­ la rd a onun eserlerin e iş â re t edilirken , „H a y y â m -1 Rûm “ tâbirinin ku llan ılışı, H â le tî 'n in H a y yâ m 'ı ta k lit e ttiğ in e değil, onun da H ayyâm g ib i ru­ b â île ri île şö h re t k a za n d ığ ın a d e lâ let eder. B il­ v e sile ka yd ed elim ki, d ivan ın d aki k a sîd e ve g a ze llerin d e h a y a tın d arb elerin d en son derece şik â y e tç i olan şâir, ru bâîlerin d e tam am en dervîş-m eşrep , m ü te ve k k il görü nü r. H â le tî 'nin S&k în â m e 'sine g e lin ce , G ib b 'in d e d iğ in e göre, 515 v e bizim sa y d ığ ım ız a g ö re , 520 b e y itten te şek k ü l eden bu uzun m anzûm e Ş a h n a m a vez­ n i ile k alem e alın m ıştır. B ir iftita h ta n sonra, IS m a k â la ’ y e a yrılm ıştır v e h a im -i ka lâ m ba-m unâcât-i bari ile biter. B aştan -b aşa sû fiyâ ne v e c d v e a ş k ı h ik â y e eden bu uzun m anzûm esınde şâir, em sâlin de old u ğu gib i, sâ k îy e iltifa t ed er, zâ h id e ç a ta r, ,,bâde-i ta sa v v u fu “ ta v s if ed er, ta s a v v u f b â d e si ile n eşve bu lan a r­ k a d aşla r arasın d a s a d a k a t ve v e fâ lüzum unu a n la tır v e fırsa tın kaçırılm am asın ı ta v s iy e eder. M ünşaat nüshalarına e s k i kü tüp h ân elerim izin b a zıla rın d a tesâd ü f ed ilir. M ünşaatı, hem kend i hayatı,- hem y a ş a d ığ ı a srın v u k u a tı itib ârı ile, m ü racaata lâ y ık tır. , Y u k a r ıd a sö y le n d iğ i g ib i, H â le tî ayn ı zam an­ d a d evrin in ile ri g e le n âlim lerindendi. K e n d i­



eserlerin e n azaran , şâire b ir fâ ik iy e t te ’min ed ecek k u d re tte değild ir. F a k a t kısm en divan n ü sh a ların d a da m evcut olm akla b erâ b er, e sk i kü tü p h an elerim izin b a zıla rın d a a yrı bir risale hâlinde bulunan ru bâileri, ona azam î şö h ret te ’min e tm iştir. X V II. asırd an itib âren şiir m ecm ualarında y e r-y e r H â le tî 'nin n ih â îlerin e te s â d ü f ed ilir. K e n d isi bir k ıt'a s m d a ru b â î y a z ­ m a k ta k i m aharetin i ö ğ d ü ğü g ib i, N edim de b ir k a sid e sin d e



m ünâsebet



g e tir e r e k : — „H â le tî



e v c -i ru b âîd e u ça r anka g ib i“ — dem iştir. G ib b ş â ir h a k k ın d a b ilh a ss a M uallim N â cî 'nin mutâ le a la rın ı n a k le ttik te n sonra, ru b â îleri bahsine g e ç e re k , bu n ları H a y yâ m 'm k ile r ile m u kayese e d iy o r ve H â le t î’nin H a y y â m ’ ın o rijin a lite sin e ve derin liğin e m âlik olm ad ığı m utâleasında bu lu ­ nuyor. H a k ik a te n ifâ d e e ttiğ i d u ygu ve dü­ şünce



bakım ından, em sâlsiz



bir yen ilik



arz-



eden acem şâirin in ru b â îleri ile b izim şâirim i­ zin ru b â île ri a rasın d a esasen m u kayeseye im ­. kân v erecek b ir m ün âsebet v e b e n ze y iş yo k tu r., Ç ü n k ü H a y yâ m ken d i hadsin e tâ b î se râzâ d b ir• d â h id ir. İşte H ayyâm 'a beyn elm ilel şö h re t t e ’­. min eden onun bu h u su siyetid ir. H â lb u k i H â ­■ le tî İslâm î ta sa v v u f



telâ kkilerin i, tü rk



şâirlerii



sinden is tifâ d e eden, adını



u s tâ z -i m u fah ha m



d iy e anan N e v 'î-zâ d e A t â î, ç a ğ d a ş la r ı arasın d a H â le tî d erecesin d e k ita p te te b b u etm iş adam o lm ad ığın ı a n la ta ra k , öld ü ğ ü zam an k a lem i ile ta sh ih gö rm ü ş v e ta h ş iy e edilm iş 3— 4 bin cild k ita p b ıra k tığ ın ı bild iriyo r. K â tib Ç e le b î, K ın aU -zâde A l i E fe n d i m ü stesn â, X V I. a sırd a bu k u v v e tte âlim o lm ad ığın ı ile ri sü rm ekted ir. M u­ allim N â c î de u s u l 'den İbn M ala k 'e ve f i k h 'tan D u ra r 'e y a z m ış olduğu haşiyelerin g â y e t muh a k k ik a n e k alem e a lın d ığ ın ı sö ylem ek ted ir. H â ­ le tî 'nin bu n lardan b a şk a M u ğ n i a l-la b i b ’e şer­ h i, N id a y a v e M isb â h şe rh le rin e tâ lik a tı v a r­ d ır. B ab a sın ın fârisîd en , m anzûm o lara k , te r­ cüm eye b a şla y ıp , 1000 b e y it k a d a rın ı y a z d ığ ı M ih r u m u şta ri unvanlı eserin i ikm âle ç alış­ m ış ve bun a 500 b e y it k a d a r ilâ v e edebilm iştir. B i b l i y o g r a f y a ' . A t â î, N a d a i k alh a k a ik , s. 73 9 ; M u h ib b i, H a lâ ş a t al-aşar f l a y a n a l-k a rn a l-k â d i 'aşar, I V , 390— 392 ; R iy a zi, R iy â z â l-şu ara ( Ü n ive rsite kütüp., nr. 4099 ve 761 ) ; K â tib Ç e le b î, F e z le k e , II, 1 3 5 ; R ıza , T ezk ir e, s. 2 6 ; N aim â, T a rih , III, 73 ; G ib b , A H isto ry o f O tto m a n P o e t r y ', M uallim N â c î, M ecm ua-i M u a llim , s. 229. (A



lî



C â n Ib Y ö n t e m .)



H A LF H • A L F *, H• A L Î F . [ B k.



h î l f .]



■



—



H A L H A . [ B k . HALHA.] H A L H A . H A L H A , b ir g ö l ü n



H ALH AL.



râ b â b â d ) olan ve m u h telif tü rk bo y v e nrtığla rı ile m eskûn bulunan b i r v i l â y e t i n v e b u g ö l­



adıdır



(k rş.



M as'ü d



K ayhan,



C o ğ r â / y ö -i



den M oğu listan ve M an çurya a rasın d a k i h u ­ d u tta B u y ir-N o r gö lü n e akan b ir n e h r i n a d ı d ı r . H a lh a n ehri d a h a XIII. a sırd a „M oğ o lla r ’ın g iz li ta rih i“ 'n de zik re d ilir ( T ru dı



m u fa şş a l-i İ r a n , II, 1 6 8 ). 617 ( 1220/1221 ) ’de bu ralard an g e ç m iş olan Y â k û t H am avi ( b k . M u cam al- buldan, III, 4 3 4 ) ’de mühim b ir şeh rin v e bölgenin ve H am d A lla h K a z v in i



r o ss. d u h o v n o y m issiî v P e k in e , IV , P e te r s ­ b u rg , 1886, 90, 91, lo z v e 118 ) ; R a şid al-D in ( nşr. B erezin, T ru d ı vo st. o i d .r u s s . ark. obşç.,



( bk. N u z h a t al-lçulüb, s. 82 ) ’de ise, bir köyün adı o la ra k zik red ilm ekted ir.



XIII, P e te rsb u rg , 18 6 8 ; fa rs ç a m etin, s. 216, X V , v e 1889, fa rs ç a m etin, s. 3— 4 ) ’d e K a ­ la. X V I. a sırd an itib aren Mo g ü lista n 'ın şim âl-i şa rk kısm ın a ( M ançurya ’nın g a rp hudu­ dundan K o bd o bölgesinin şa rk hudûdu v e rus hududundan G o b i çölüne ka d ar olan k ısım ) ve bu m m takan ın h alkın a da H alha adı verilir. S sa n a n g S se tze n



( G e sch ick te



d er



O st-M o n -



g a len , nşr. I. J. S ch m id t, P e te rsb u rg , 1829, s. 1 9 i ve 197 ) 12 H alha ka b ilesin d en b a h s e t­ m ekte, bu n lardan 3 'ini o rta ve 7 'sini u zak olara k a yırm a k ta d ır { g ö s t. yer.,



s. 203 ve bir



de s. 191 ve 283 )• G eresen ( tam isim ve un­ v a n ı; G eresen tse C a la y r H un T a y c i ) bütün H alh a reislerinin b ir ceddi olarak te lâ k k i edilir. K e n d isi bütün M oğu listan ’ın son hüküm darı olan D aya n H ân ( öl 111. 1543 ) ’m toru nu idi. Ş ecere si için b k . A . P o zd n eev, M o n g o liy a i m ongoh ( P e te rsb u rg , 1896 ) , I, 472. Bu sülâlenin m u h telif k olların d an H a lh a ’la rın ism en a y r ıl­ d ığ ı d ö rt aym ak te şek k ü l e d e r ( çoktan beri M ançu im p aratorları reisin her n evi ik tid arın ı elinden alm ış b u lu n u y o rla r). B un lar, şa rk ta n ga rb e doğru, T se tsen -H â n , T u şte tu -H â n , S a y ın N o yon ( 1723 ’te n b e r i) ve T sa sa k tu -H â n ay m ak 'la rıd ır. D iğ e r b ir ta sn if d a h a v a rd ır ( buna, 1691 'd e im p arato r K 'a n g -h s i ta ra fın d a n H alha ’ların ita a ti altın a alınm ası v esilesi ile, m oğulca D olon -N or k itabesin d e r a s t la n ır ; A . P o zdn eev; ay n. esr., P e te rsb u rg , 1899, II, 291 v .d d .):



G e r e k H alhal kelim esin in a s ıl m anası, g e ­ rek se şeh rin k u ru lu ş ta rih i h a k k ın d a bugüne k a d ar esaslı bir te tk ik n eşredilm em iştir. Y â lfü t H a m a vi kelim eyi, k a d ın ların a y a k bileğin e ta ­ kıla n b ilezik m ânasında, h a la h il ’in m üfredi o la ra k a lm ak tad ır ( g ö s t . y er .) Z e k i V e lid i T o gan , şim âlî A z e rb a y c a n ’ın ga rp cih e tle rin d e ayn ı adı ta şıy a n bir k a led en b a h sed erken , h a l­ h a l 'ın tü rk ve m o ğu llard a k a le m ânasında ku l­ lanılan Içalğan k elim esin den g e le b ile c e ğ i ih ti­ m âlini ileri sü rm ekted ir ( krş. İ A , II, 97 ). Bâkû h a n iı ‘A b b â s K u li A ğ a ( krş. G u listü n -i Iram ) ta ra fın d a n d a h i şim âlî A z e rb a y c a n 'd a b ir k a le olarak zikred ilen bu H alh al tü rkçe isim li bir çok m ahal ve m evkileri ih tiv a eden A lb a n y a



( A g v a n y a , şim âlî



A z e r b a y c a n ) 'nın



II-— V . a sırla rd a k ış lık p â y ita h tm ı te ş k il e d iyor ( k rş. M. K a g a n k a tv a tsı, Isio r iy a A g v a n , s. 363 v e M arquart, E râ n şa h r, s. 1 1 6 ) ve A lb a n y a ’nın yin e tü rk le r ile



m eskûn bulunduğu k u vv etle tahm in ed ilen U ti ’1e r eyâletin de, G ü rcistan hudûduna y ak ın b ir yerd e, bulunuyordu ( k r ş . K la p ro th , T a b ieu x h isto riy u es d e l ’A s ie , s. 234, 260 ; In o stran tsev, H arın ı i H ıu n g n u , T92 3, s. 68, 137 ). B a k iy e leri ayn ı bölgede bu gü n de U d i ( U d i n ) adı altın d a m evcû t olan v e a rap lar devrin de, B âbek [b . b k .] ’e yardım etm eleri dola y ıs ı ile, kend ilerin den b ah sedilen bu U ti ’1er, arap te ’ lifâtm d a , U z, U zz ve U vâzin adı ile zik re d ilirle r. O zam an bunların, tü rklerd e g ö ­



v a r m ış ; bu seb ep ten halk



rü ldü ğü gib i, tarhan 'la rı da vard ı ( krş. T ab arî, III, 117 9 , 1 1 9 3 ; Ibn F ak İh, s. 293; B alâ zu rı, s.



d a 7 kısm a (h o şu n , arap ça y a z ılışı k o ş u n ) a y rılm ış ; bu ta s n if ile 7 „ u z a k k a b ile le r“ a ra ­



203 ). A r g u n H an d evrin de bir tü rk aşîreti olarak görü len ( krş. R a şid a l-D in , G a m f al-



G eresen ’in 7 oğlu



bilinm e­



ia v â r ih , T o p k a p ısa ra yı k ü tü p ., nr. 1518, 238»)



m ektedir. A ş .- y k . 1583 ’ ten itib aren H a lh a 'la r büddhizm e sülük e tm işle rd ir; o sıra d a h ü kü m ­



bu U z 'la r ı yin e Ilhan lılar devrin de H a lh a l'ın cen ubun da, K a zv in ’e k a d a r y a y ılm ış gö rüyoruz. D iğ e r ta ra fta n bu U ti’leri, H a ld eya-U rartu



sın d a



bir



m ün âsebet olu p -o lm ad ığı



d a rla rı G eresen ’in toru nların dan A b a ta y -H â n id i k i, bun a S sa n a n g S se tsen ( s. 233 ) ’de A b tây. G a lsa ğ o T a y c ı adı verilm ektedir. ( W . B a r t h o l d .) H a l h a l . [B k .



h a l h a l .]



H A L H A L . H A L H A L , cenûbî A z e rb a y c a n ’da E rd e b u ’in cenubunda, M iyân iç 'in şarkın d a ve G ilâ n hududunda, 37°— 38° şim al a rzı ile 48° ‘— 49° ş a r k tü lle ri arasında,. K ız ıl-Ü z e n ırm ağı



devrin de G ö k ç e-G ö l ile A r p a -Ç a y arasın da, m ü stakil bir d e v let olan E tiu n i '1er v â s ıta s ı ile, H it t it 'le r e b a ğ la y a n ve bütün A lb a n y a 'y ı H itt i t m eden iyeti üzerine ku rulm uş te lâ k k i eden bir n azariye de v a rd ır ( krş. M eşçaninov, A z e r ­ baycan 'ı te tk ik v e tetebbû cem iy etin in ahbârı,



ile k o lların ın su la d ığ ı m ünbit ve m âdence zen ­



B âk û , 1926, s a y ı 1, s. 8— 1 5 ) . Buna gö re , eski H ittit dilinde „k ö şe, köşe ta ş ı ve d u va r“ m âna­ sın a g e le n h a lh a lta m a ri ( krş. E d g a r H . S tu r-



g in b ir a razi dâhilind e m erkezi H iroâb âd ( H i-



te v an t, E t i d ili



sö zlü ğ ü , tü rk. trc., s. 29 ) ile



H a l H a L. H a lh a l a rasın d a k i tam b en zerlik ü zerind e cid ­ d en durulm ası icâp eder. A z e r î tü rkçesin d e „ço k ben ekli ve pek a la c a lı'1 m ânâlarına gelen h a lh a l 'in A z e rb a y c a n ’ın g a rp b ö lgesin d e ayn ı zam anda „ a ğ ıl v e ç it" m ânasını ifâ d e etm esi de, b u b e n ze rliği d ah a ziyâ d e k u vv etlen d irm ek te­ dir. A lb a n y a d â h ilin d eki b ir çok co ğ rafî m evki adların ın y aln ız



tiirk çe



ile



izah



edilebilm esi



( k rş. l A , II, 97 v .d d .; V II. a sır erm eni c o ğ ra f­ y ası, P a tk a n y a n 'm h aşiye ve şe rh le ri ) ve Z’nin ğ 'y a v e b ’nin o ’y e ta h a v v ü lü su retiy le, erm enicede a ğv ân şeklin i alan alban kelim esinin, b ir ço k te fsirle ri a rasın d a , e sk i erm enicedeki { v ey a a lb a n c a ) m ânası ile bu gü n kü Y a k u t tü rklerin in dilin d eki m ânasının ayn ı olm ası ( ağv ân ile alban ’ın „şirin ve lâ tif“ m ânasına g e ld iğ i h a k k ın d a bk. K a g a n k a tv a tsi, s. 5 ve P a tk a n ya n ’ın h a şiye ve ş e r h le r i; E . P e k a rsk iy , Y a k u t sö zlü ğ ü , s. 1 9 ) b u s a h a y a şim alden g e ld ik le ri e sk i sü ryân î, erm eni, lâtin v e yun an m ü elliflerin ce kabûl edilm iş olan tü rk unsuru ile d ah a ön ce k ü çü k A s y a ’dan g e le n H itt it unsuru­ nun k a yn a şm ış olm aları ihtim âlini k u v v e tle n d ir­ m ektedir. H e r h âld e



cen ub î A z e rb a y c a n ’d aki



H alhal ile şim a lî A z e rb a y c a n 'd ak i H alhal a rasın ­ da b ir m ün âsebet m evcu t bulunduğu v e bugünkü H a lh a l 'm A lb a n y a ’dan ge le n le r ta ra fın d a n k u ­ rulm uş olduğu k a b û l edilebilir. Bu ü lke V IL ( m. ö.) a srın o rta la rın a do ğru S a k a , B u lg a r, B a rslı ve d iğerlerin in is tilâ s ın a m ârûz k a lm ıştı. D a h a so n raları H u n v e H a za r a k m ları k a rşısın d a A lb a n la r , K ü r ile K a fk a s y a d a ğla rı a rasın ­ dak i yu rtla rın ı b ırak a ra k , K ü r 'ün cenûbunda A r r a n 'a çekilm işlerdi. V II. ( m. s.) asırd a, m erkezleri P a rta v ( B a rz a 'a ) olm ak ü zere, A lban ları bu rad a buluyoruz. F a k a t ayn ı a sır­ da a ra p la r g e ld ik le ri zam an, A ze rb a y c a n ile beraber, bütün K a fk a s y a „H a za rla r m em leketi“ adın ı ta şıy o rd u ( k r ş . T a b a r i, I, 8 8 4). U ti ( U d î = U z ) 'lerin Ilhanlılar devrin de K a zv in civarın a k a d a r y ayılm asın d an da a n la şıld ığ ın a göre, A lb a n la r, H a zar a k ın la rı karşısın d a, A r a s ırm ağını dah i aşa rak , H a lh a l ’1 bugünkü yerin de yenid en k u rm u şlard ır. E sa sen a rap la ra te k a ü ­ düm eden y ılla rd a şim âlî A z e r b a y c a n ’dan H a l­ hal b ö lgesin e tü rklerin , k ü lliy e tli o lara k, m uha­ c e re t ve isk ân ı devam ediyordu . D a h a 466 ’da, H u nların hâkim züm resini te şk il eden bir k a ­ vim s ıfa t ı ile, B izan s k a yn a k ların d a adı g e çen A g a ç e rile rin m ühim b ir kısm ı H alh al ’m bir



baycan etn og ra fy a sın a dâir, A zer b a y ca n y u rt b ilg isi, İstanbul, 1933, y ıl 2, sa y ı 14, s. 50). 558 'd e ( m. s. ), D e rb e n d ta rîk i ile , A z e r b a y ­ can 'a g e ç e n S a b ir ( S a v ir, S av ar, S u v a r ) tü rk ­ lerinin m ühim b ir k ısm ı 575 ’te K ü r ırm ağını a şa ra k , cen u b î A z e r b a y c a n ’a yayılm ış ve H a l­ hal b ö lgesin d e yerleşm işlerd i. B un ları S â sâ n î ordularında da gö rü yo ru z. E m ev î ve A b b â s île r devrin de bu rad a B e y lik v e T a ş g ib i, m es­ kû n m ah aller ve civa r b ö lge le rd e , B u ra k ve T im u r-G ö l g ib i, tü rk ç e isim li şe h ir v e k a le le r v ard ı. Bu devirde b u ra d a k i tü rk le r c iv a r ü lk e­ lerin bile s iy â s î m u kad deratın a hükm edecek k u v v e tte b u lu nu yorlard ı î S elçu k lu la r devrin ­ de buranın hâkim züm resine m a şâ y ih a l-ta rk den ilm ekte id i ( Z e k i V e lid i, a y n . esr., s. So— 53 ). îb n a l- A s ir ( X , 234, X I, 47 v .d .) 'e g ö re , bu rad a oturan tü rk em îrleri H alh al 'a ve A z e rb a y c a n ’ın b ir kısm ın a sa h ip olup , S elçu k lu devletin in h âkim i kesilm işlerd i. S elçu klu lard an S u lta n B erk ya ru k k e n d i em irlerin d en T a ğ a y re k ( b â z ı m etin lerd e J i ) ’e H a lh a l ’1, tim ar olarak, verdi. ( bk. ¡ A . 1, 52 ). S u lta n M as'ü d ta ra fın d a n h a cib -i k a b ir tâ y in edilm iş olan T a g a y re k 'in o ğ lu ‘A b d al-R ahm ân H a lh a l ’a d a y an a ra k , bütün A z e rb a y c a n ile A r r â n 'ın idârsin i u h desin e a lm ıştı. M o ğ u lla r d a h a efsân evî d ev irlerd e A z e rb a y c a n 'a g e ld ik le ri k a b û l e d i­ len K a ç a r tü rk le rin i to p lu b ir hâlde H a lh a l 'da bulm uşlardı. A la m u t b â tın îlerm e k a rşı yap ılan harp lerd e H u lagu H an bu tü rk lerin yardım ına m ü râcaat etm işti. S o n ra la rı İran 'd a hâkim olan K a ça rla rd an bir kısm ın ın E ste râ b â d ta ra fla rın d a yerleşm esi, bu su retle v â k i olm uştur. H alhal K a ça rla rın ın mühim bir kısm ı m o ğu llan n S u ­ riye seferlerin e de iştira k etm iş ve oradan T i­ m ur ve K a ra -K o y u n lu la r zam anın da yeniden A ze rb a y c a n 'a g e tirile re k , E riv a n ve G e n ce böl­ ge sin d e



yerleştirilm işlerd i.



Ilhan lılar devrinde



yazılan eserlerd e H a lh al bö lgesin in hâkim züm ­ resi yine A ğ a ç e r i tü rk le ri o la ra k an ılm aktad ır ki, b u n lar ile K a ça rla rın ayn ı olduğu k a n a ati hâkim dir. B u d evird e H alh al ’ ın d a ğ ve orm an­ la rın d a O ğ u z, K ıp ç a k v e U y g u r boylarının k a ­ la b a lık h âld e y a ş a m a k ta old u kları da te sb it edilm iştir ( Z e k i V e lid î, ayn. esr., s. 50, 5 6 ). H am d A lla h K a z v in i ( göst. yer.}, ilk önce F irü zâ b â d ’da, onun sukutun dan sonra da H a l­ hal 'd a oturan bu v ilâ y e t hâkim lerin in A ğ a ç e r i old u kların ı ta srih eder. Ilhanlıların sonlarına



fersah m esafesind eki F irü zâb S d ( Ş ah ram -i F irüz ) 'd a iskân edilm işlerdi. T a b a n ( I, 891 ) 'nin b u b ö lg e y e ye rle ştirild ik le rin i k a y d e ttiğ i Y a z a r



doğru H a lh al b ir k ö y hâline gelm iş yordu . F a k a t bir v ilâ y e t o lara k , ad ın ı



bulunu­ zam anı­



v e Sol türklerin in de bu A ğ a ç e r ile r olduğu k a ­ bûl ed ilm ek ted ir. B ir S â s â n î k ita b esin d e A k -



devrin de daha ç o k tü rk le ştiğ i şü p h esizd ir. V ilâ;ş.tin bugün 5 san ca ğın d a n birini te ş k il eden



K a tla n şeklin de okunan adın da bunlara â it olm ası m uhtem eldir ( k r ş . A . Z ek i V e lid i A z e r ­



Ş âh rü d bölüğün de y ü z e y a k ın tü rk-m oğu l k ö yü



m ıza k a d a r m u h âfaza eden H a lh a l ’ ın Ilhanlılar



kurulm uştu. H anların çok se v d ik le ri yay la k la r-



129 dan S okurluk ile K on ku r-U lan da H alh al b ö l­ gesin d e idi. M eşhur S u lta n iy e şe lıri bu civard a kurulm uştu. H a lh al v ilâyetin i iki defa k a t'e d e n K izıl-Ö ze n ırm ağının yu k a rı kısm ı m oğulca „H u lan-Mü ren“ adını a lm ıştı. B urada ayn ı adı ta şıya n m eşhur bir y a y la ğ a so n ra ları O lc a y tu Buynuk adı verilm işti. V ilâ y e t sancakların dan H ü riş-i R u s lam 'de 2.000 haneden



ib a re t



bir



türle to p lu lu ğu iskân edilm işti. B u bölüğün m erkezini te şk il eden bu gü nkü H e şsin , Ham d A lla h K a z v in i'd e adı geçen ve F irü z â b â d 'm sonraki adı olduğu ve A ğ a ç e r i beylerinden ibâret hâkim lerin m akarrı bulunduğu tasrih edilen Miscin olsa ge re k tir. E rdebil b ö lgesin ­ deki „M işkin ili" ile m ünâsebeti kabûl edilen M iscin 'in m oğııllardan d a lıa evvel, yine tü rkler ta ra fın d a n , ku ruld uğu a n laşılıyo r. U m um iyetle m oğullar ve onlar ile b irlikte gelen m u h telif tü rk boyları, kendilerinden d ah a yerleşm iş olan tü rk ler ile k a rışık



e v v e l gelipoturuyorlar­



dı. H alhal vilâyetin in K â ğ id K unân san cağın ın ( m erkezi A k k e n d ) ayn ı adı ta şıy a n k a sab ası, Önce m oğullar ta ra fın d a n ta h rip ve sonra türk ve m oğu llar tarafın d an iskân ve im âr edilerek, M oguliye adını alm ıştı. Y in e Ham d A lla h K a zv in i tarafın d an H alhal vilâyetin in n ah iyelerin ­ den biri olarak g ö sterilen S ecesrû d 'da tü rk ve m oğul m uhacirleri iskân edilm işti. Z a lıir al-D in M ar'aşi, Ilhan lılar devletinin sukutunu tâkip



N u zhat



a l-k u lü b ( Bom bay, 1894 ) ;



İbn at-



A ş l r , a l-K â m il ( nşr. T orn b erg ) ; Ş . Sâm î, K â m ü s a l-a 'lâ m (İsta n b u l, 130 8 }, III, 2053; M as'üd K a yh an , C o ğ r â fy â -i m ııfa şşa l-i Ir a n (T a h r a n , 1 3 1 1 ) , II, 168 ; III, 40— 42, 15Ğ v. d., 229, 440, 4 4 1 ; B âkû h an lı ‘ A b b â s K n li A ğ a , G u listâ n -i İram ( B âkû , 1 9 2 6 ) ; Istoriy a A g v a n M oyseya K a g a n k a tva tsi, P isa tely a X . v e k a ( P a tk a n y a n 'm erm eniceden rusçaya tercüm esi, h a şiye ve şerhleri il e ) , P e ­ tersb u rg, 18 61 ; E d g a r H . S tu rte v a n t, E ti d ili sö zlü ğ ü ( m üellifin 1936 'd a basılan A H ittite g lo s s a r y ’si ile 1 9 3 9 'd a neşredilen ze y ­ linin M ünîre Ç e le b î tarafın d an te rc ü m e s i), İstanbul, 1946; A r m y a n sk a y a g eo g ra fiy a V II. v ek a p o r. h. p r ip isiv . M . H oren skom u ( me­ tin, h a rita, P a tk a n ya n 'ın



erm eniceden rus-



çaya tercü m esi v e h a şiye le ri i l e ), P e te rs­ burg, 1877; E d uard P e k a zsk iy , Y aku t d il i sö z ­ lüğü. ( T . D . K . n e ş r i) , İstanbul, T942, s. 1 9 ; a yn . mil., K r a tk iy r u ssk o -y a k u tsk iy slovar ( Y a k u ts k , 1905 ), s. 38, 45 ; "W. B arth o ld , İ s to rik o -g eo g ra fiçesk ig ob zor İrana ( P e te rs­ burg, 19 0 3 ), s. 1 57; G . le S tra n g e, The L a n d s o f the E a stern C a lip h a te ( C am brid ge, 19 0 3 ), s. 1 85; İslâm a n sik lo p ed isi, mad. TAROM (L e y d e n t a b .) ; Jdaham m ed ‘A li Tarbiyat, D â n işm a n d â n -i A za rb a y câ n ( T ahran, 1 3 1 4 )•



_



,



( M Ir



z a



B



a l a



.)



eden k argaşalık lard an bahsederken , H a lh a l'ın cenuba doğru devam ını teşkil eden b ö lgelerde m uhtelif tü rk boy ve to p lulu kların ın yerleşip,



H A L I . K A L İ {k a h , h a h , g a h ) tâbiri, Y â k ü t 'a gö re , büyük h alıların dokun du ğu I£âlikalâ ( E r­ zurum ) 'dan g e ld iğ i için, bu şeh re n ısb etle halı­



oturduklarını k ayd ed er ( k r ş , Z eki V elid i, ayn. esr., sa y ı 18, s. 249 ve tür. y e r . ; N u z k a t al-



lara da bu alem olm uştur. Bununla m ü terâdif bir



k u lâ b ; M işkin için bk. mad. ERDEBİL). . 13 0 7 'd e m oğu llar G îlâ n 'm istilâsın a g ir iş ­



d ayan an sa rih m analı b irer ıstılah m âhiyetini hâiz d e ğ ild ir ; ö y le ki, bu tâbirlerden biri di­ ğ e ri ile izah olunur. B îr ç o k hâllerde kullanılan



tik le ri zaman, H alhal dört h a re k e t birini tekil etm işti.



üssünden



çok isim ler d a h a v a r ise de, bunlar sâ b it b ir esâsa



tâbirden hâ n gi ta rzd a imâl olmuş b ir hah kasd-



. Bugünkü H alhal vilây eti, a h â lisi türklerden ib âret 300 'den ziyâde m eskûn m ahalli ih tiv a eden beş sa n ca ğa ayrılm ıştır. A h â li zir a a t ve tic â ret ile iştigâl eder. B u rad a b u ğ d a y , arpa, tütün, üzüm v. b. hububat y e tişm e k te d ir; b ö lge ta ş köm ür, bakır ve kurşun gib i m âdenlerce de zengindir. M âdenler henüz işletilm em ekte ise de, ahâli, ip tid aî u sûller ile, kendi ih tiy açların ı k a rşıla y a c a k m ıkdarda, mâden köm ürü is tih s â l



ed ild iği anlaşılam az. W o r r e l’in tâ rifin e göre, b is â f ve z u liy a isim leri — büyük halı, iin fa sa — ilm ikli halı, zarbiya — yo llu ve çok renkli halı ve büyük bir ihtim âl ile de, p e k İnce dü ­ ğüm lü h alı m ânasına g e lir ; m ah fü ra ( Y â k ü t bunun, z u liy a ile b irlikte, e sk i k a i i f a ’uin y e­ rini ald ığın ı s ö y l e r ) — h a k ik î kabartm a



veya



k a b artm a ta k lid i h a lıy a , sa ccâda ( se cca d e ) — nam az h a lısın a , hamra — k ü çü k k ıt'a d a nam az



etm ektedir. İçlerinde h ayvan b eslem ekle g e ­ çinen y a rı göçebeleri de vard ır. T a rih te bir Ç o k kum andanlar ve d e v le t adam ları ç ık a r­ m ış olan H alhal, bir çok ilim adam ı, edip, m ü tefek k ir ve şairlerin de vata n ı olm uştur.



h a lısın a ve namaf — b ilh a ssa b aşka halıların ü stü n e örtü len h a lıy a d e lâ let eder. S erilm iş bir ş e y olm ak ü zere, fa rş, firâ ş v e farşa kelim eleri



T ü rk ç e Ş a labiga şâiri M uham med



Arabic Terms f o r „R u g !‘, A r s Islamica, 1934, I, 219— 222; U, 1935, s. 6J— 6 8 ). Z ilii, câcim ( c i c i m) , nah, palas ve gilim ( k i l i m) farsça tâ b ir le r d ir ; g ilim ismi, h a ssa ten dokun arak vü­



B akir H a l­



h ali bun lardan biri olup, bütün A ze rb a y c a n 'da m eşhurdur. . B i b l i y o g r a f y a : Y â k ü t, Mu c am ( M ı­ sır, 19 0 6 ), III, 4 5 4 ; y a m d A lla h K a zv İn l, «ltn Ansiklopedisi



de h a lı m ân asına gelir. K a}ifa ve kartafa — ilm ikli d o ku m a'a rd ır ( W . H . W orreI, O n certain



cûda ge tirilm iş ç eşit için ku llan ılır.



6



13 6 8



'



f



••



■— •



H A L I.



~



—



H a lıla r hakkın da b ir fik ir edinm ek için, düz sa tıh lı dokum a h a lıla r ile ilm ikli h a lıla rı bir­ birinden ayırm ak lâzım dır. İlmikli h alılar, yün v ey a ip e k ip lik lerin i I, 2 v ey a daha ziyâde a rg a ç ip liğin in etrafın d a ilm iklem ek su re tiy le y a p ılır ki* bu da h a lıya bir k ü rk m an zarasını v erir. E n esk i d eğilse bile, en çok revâcd a olan ilm ik li h a lı te k n iğ i, b ir yün ip liğin in ik i a rg a ç ip liğ i e tra fın a sarılm asın dan ib a re ttir. B u usûl ik i ta rzd a ta tb ik olun ab ilir : b iri — b ilh a ssa en ziyâ d e Iran 'd a ( S en n a = S in e ilm iği ) ve d iğ e r i de — A n a d o lu ( G ö rd es ilm iğ i ) 'd a rev â c bu lm u ştur ( aş. b k . ; h a lı te k n iğ i h akkın da k rş. C . E . C . T a tte r sa ll, N o te s on C a r p et K n o t­ tin g an d W eaving, Lon don, V ic to ria and A lb e r t M useum , 1927 ). H a lıla r h akkın d a, sa n 'a t d eğeri bakım ından, hüküm verm ek iste n ilirse , şu c ih e t g ö z önünde tu tu lm a lıd ır k i, h alılar' a y r ı-a y n içtim âi zü m reler için v e bundan d o layı da başk a -b a şk a ih tiy a ç la r ı k a rşıla m a k ü zere imâl e d il­ m iştir. U m ûm î bir ta sn if ile 4 gru p v a r d ır : I. hükü m darlar için yap ılan ha lıla r, 2, d e v le t ric a li ile ze n g in ler için v e y a hârice gönd erilip, sa tılm ak için yap ılan h alılar, 3. şe h ir v e k ö y halkı île g ö ç e b e le r için y a p ılan b a lıla r v e 4.



den ve şa rkta h a lı dokunan yerlerin tâ y in i hu­ susunda bir ip ucu elde etm enin güçlü ğü n den do layı, bu m evzuda e sk i devirlere âit olup da, zam anım ıza k a d a r m ahfûz k a lm ış olan m alze­ meden a yd ın la tıcı bir fik ir elde edip-edilm eyeceğinln düşünülm esi gerektir. D a h a 1400 (m . ö.) y ılı civa rın d a M ı s ı r ’da dokum a h a lıla ra ra stla d ığ ım ız h â ld e , A u r e l S tein ta ra fın d a n , şa rk î T ü rk ista n ( Lou-Lan , N iy a v e T u n -H u an g ) 'd a bulunan ve şa rk İslâm âlem inin g e rç e k te n k a ra k te r is tik b ir m ahsûlü sa y ıla b ile ce k olan ilm ikli h a lı p a rça la rı an cak m ilâdın ilk y ılla rın a â it b u lu n m aktadır. Ü z e ­ rin deki ziy n e t u n surları bu gü n d a h i v â z ıh ola­ ra k seçileb ilen ilm ikli ilk b ü yü k h a lı p a rça sı A n tın o e ( M ıs ır ) m euşe’ii olup, V I. ( m. ö.) asra â it bu lu n m aktadır ( M etro p olitan M useum, N e w - Y o r k ). O rta s ın d a



h e n d e sî bir



şe k il ve



k e n a rla rın d a b ir asm a d a lı m o tifi bulunan bu h a lı, m ozayik şeklin de b ir k a ld ırım ta k lit ed i­ le re k y ap ılm ıştır. D okunuşu k o p t dokum a san'a tın d a ç o k ku llan ılan ( düğüm lem e ) te k n iğ in ­ den g elişm iş olup, m u ah h ar d e v irle rd e k i Senna ( S in e ) ilm iğine ben zer. O zam an M ısır B izan s



m odern h a lı e n d ü strisi m âm ûlâtı. ' B ugü n m u h afaza edilm ekte olan b ü yük m ıkdarda h a lıla r an cak X V I. asırd an itib aren to p ­



im paratorlu ğun u n bir v ilâ y e ti idi v e bundan d o layı im paratorlu ğun d iğ e r b ö lgelerin d e de a yn ı şekild e ilm ikli h alı im âl edilm iş olm ası ç o k m u h tem eld ir; b â zı eserlerd e ra stla n a n k a ­



lan m ağa ba şlam ıştır ( umûm î k olieksiyon ların en m ühim leri şu n lard ır : V ic to ria and A lb e r t



y ıtla r bu su re tle te fs ir edilm ekte ise de, şim ­ d iye k a d a r bu ç eşit h a lıla rd a n elim ize hiç b ir



M useum, L o n d ra ; M useum fü r K u n s t und G e ­



p a rça geçm em iştir. A y n ı m ü tâlea islâm dan ön­



w e rb e,



ceki Iran için de ile ri sü rü leb ilir. S âsân îlerin en m eşh u r h a lısı olan B a h S r -i H u sr a v ile arap ların 637 'd e M adâ’ in ( K te sip h o n ) 'i ya ğ m a



V iy a n a ;



S ta a tlic h e



M useen,



B erlin ;



M usée d e s A r t s D é co ra tifs, P a ris ; M etropolitan M useum o f A r t , N e w - Y o r k ; bu n lar kad ar ehem mi y e tli olm ayan k o llek siy o n lar M ünchen, Lyon, M ilano, K ra k o v i, İstanbul, B ud ap eşte, B oston, P h ila d e lp h ia , W ash in gto n — bilh a ssa F re e r G a le rie — D é tro it m üzelerinde, Ç um m , E rd eb il ve M eşhed cam ilerinde b u lu n m ak ta d ır). Ü zerin de



im za



ve ta rih



bulunan



h a lıla r çok



e ttik le ri sırad a, g a n im et olarak, ele g e ç ird ik le ­ ri altın sırm alı d îb a üzerine k ıy m e tli ta şla r ile vücûda ge tirilm iş olan h alı, ilm ikli h a lıla r nev'inden olm ayıp , işlem e h a lıla rd a n idî. X V II. a sırd a yaşam ış b ir İDgiliz se y y a h ı olan T . H e r­ bert 'in de sö y le d iğ i gib i, bu h alın ın h â tırası a sırla r boyun ca yaşam ış ve m u h akkak k i, halı



nâdirdir. F a k a t A v ru p a 'd a y a p ılan tablo lard a X I V . asırd an so n ra ta h t tezy in atı, m asa örtüsü, resim leri yap an sa n ’ a tk ârlarm m u hayyilesi ü ze­ rin de iz b ırak m ıştır. T a k -i B u stân 'd a k i S âsân î p encere s a ç a ğ ı, p erd e v.b. şeklin de görü len h a lı resim lerinden bu n ların ta rih lerin i tâyin etm ek mümkün olm aktad ır. B un a m ukabil, m uh­ t e lif h a lı çeşitlerin in



im âlat m erkezlerin i tâ y in



e tm e k d a h a gü çtü r. Ş a rk k a y n a k la n ve a vru ­ p a lı se y y a h la r, fırs a t d ü ştü kçe, b â zı m uay­ yen y e rle rd e halı im âl edilm ekte olduğunu sö y ­ le rle r ise de, çok k ere, yap ılan h a lıla rın ren ­ gin d en b a h setm ed ik leri g ib i, şekillerin d en de



k ab artm a la rın d a v e b ir gü m ü ş ta s üzerinde görülen h a lı şekilleri, H e rzfe ld 'e g ö re , ilm ikli h a lı o la ra k kab û l olun abilir. S â s â n î d evrin e â it b ir k a ç dokunm uş b a lı p a rç a s ı zam anım ıza k a d a r g e lm iştir ( E rm ita j = H e rm ıta g e, Len in ­ g rad v e M rs. M oore k o llek siy o n u , N e w -Y o rk ). S âsân î devrin in sonunda y a h u t İslâm devrinin b a şlan gıcın d a H ira 'de y a p ılm ış olan ve üzerinde



bah setm ezler. H alı san’ atın ın sönm eğe yü z tu t­ m ası, h a lıc ılık m erkezi o lara k g ö sterilen y e r­



k a d eh , fil, at, deve, arsla n ve ku ş resim leri bu ­



lerde e sk i h a lıla rın



a h â li züm resinin y e r d e ğiştirm esi, h a lı dokuyan sa n ’a tk ârlarm hükü m darlar ta ra fın d a n k a ld ırı­



lardaki ta fs ilâ t sa y e sin d e bir fik ir edinm iş bulunuyoruz. İbn R u sta 'y e göre, bu h a lı­ d aki resim ler at-N u'm ân iya 'd e ta k lit edilm iş­



la ra k , b a şk a b ir m ahalle y erleştirilm eleri yüzün­



tir. T a r ih sırası bakım ın dan , hem en bunun ar-



bulu nm ayışı, m uayyen



bir



lunan h a lıla rın m evcû diyetin den, an cak k ita p ­



a



ır tu ı»



dından g e le n v esik a , L e C o q ta ra fın d a n , K ız ıl



«4 *



yun ip likleri b ir te k a rg a ç ip liğ i e tra fın a s a ­ rılm ıştır ki, bu te k n iğ e İspanya ’da X IV .— X V I.



verilen ve fev k alâ d e k ıy m e tli olarak anılan E rm eniye halıla rın ın te ş k il e ttiğ i düşünülebilir. Bu h a lıla r ( te z y in â t h â r iç ) bu m evkii, Ş a 'â lib i ’ye göre, M ısır yününden son ra en m akbûl sa y ı­ lan ince y ü n lerin e ve ¡eirm iz denilen hu sûsî



a sırlard a y a p ılm ış olan h a lıla rd a ra stlıy o ru z. 12 0 0 'e doğru Q u ed lin b u rg 'd a ayn ı te k n ik ile



k ırm ızı ren klerin e borçludur. M arco P o lo, kasa­ ba v e k ö y lerd e sa n ’a t ve tic â r e t ile m eşgul olan



yap ılm ış olan bir ilm ikli h a lı in tikal m erhalesini te ş k il etm ekted ir. M as üdi ’y e gö re, A b b a s î sa ­ rayların d a üzerinde e sk i hüküm darların resim ­ leri ile fa rs ç a y a z ıla r bulunan h a lıla r vard ı.



erm eni ve rum ların dünyanın en in ce v e en g ü ze l h a lıla rın ı y a p tık la rın ı sö ylem ekle, mühim b ir hüküm v erm iş bulunm aktadır. V e n ed ik li s e y ­



( şa rk î T ü rk ista n ) ’da bulunan v e V iI L — IX. asra â it olan b ir balı p a rça sıd ır. B u h alıd a



Ç ahâr m akâla ’den öğren diğim ize göre, A b b a s î h alıları, S âsân î h alıla rın d a k i gibi, altın sırm a ile işlenm iş ve m ü cevherler ile sü slen m işti. D a h a son raki a sırla rd a m u htelif m em leketler­ d e , türlü ta rzd a beliren bir tekâm ül gö rü yoru z. M ı s ı r . F u s tâ t 'ta yap ılan h a friy a tta n ü ze­



y a h bunların bu lu nd uğa en mühim şeh irlerin K o n y a , S iv a s v e K a y se ri olduğunu söyler. Bun­ dan başka, X . asırd aki D v in ( D a b i! )



) a 'ılır ı



ile b irlikte, X II. ve XIII. a sırla rd ak i V a n ve K âliV alû ( Erzurum ) halıla rın ın da adı geçer. Y â k ü t k â li v e K â lik a lâ tâb irlerin i birbirine



rin de F a tım î devrin e a tfe d ileb ilece k k û fî y a z ı­ la r bulunan p a rça la r ç ık a rılm ıştır ( K a h ire , arap m üzesi ve M yers kolleksiyon u, W a sh in g to n ). Y a 'k ü b i, E rm en ıye h a lıla rı ile ayn ı olup, ip ­



b a ğ la m a k ta v e E v liy a Ç e le b i 'd e X V II. asırd a bu rada yap ılan b ir ç e ş it h alıdan bahsedilm ek­ ted ir. Ibn B a tjü ta çok u zaklara ih râ c edilen A k s a r a y h alıların ı ö v m e k te ve K a z v in i ise, T iflis 'ten , bir h alı şeh ri olarak, bahsetm ektedir.



lik leri ( U sy ü t k t r m iz ’ ı ile b o y an m ış) h a lıla r­ dan ve M ak rizi de g ö rü n ü şte F atım î s a ra y la ­



B ilh a ssa m ühim olan bir n o k ta d a , p ek eski olan bu h alı a n ’an esi g ö z önünde tu tu lursa,



rında bulunan ve ışığ ın gelişin e g ö re , renk de­ ğiştiren kalam ûni (b u kalem u n g ib i) halılardan bahseder. X V I. asırd a M ısır h a lıla rı o kad ar



şa rk ta b aşka yerlerd e bulunanlardan d a h a eski ve d ah a ço k halın ın A n a d o lu ’da elim ize g e ç ­



şö h ret alm ıştı ki, M urad III. 1585 'te İsta n b u l'a M ıs ır ’dan 11 halı ilm ikçisi ile bir h a y li yün g e tir tti. X V . asırd a yaşam ış olan İtalyan se y ­ yahı B arbaro, T e b riz ’d e M ısır h a lıla rı gö rd ü ­ ğünü sö yler ; de T h é ve n o t da 1665 'te K a h ire 'd e hâlâ çok gü zel h a lıla r dokunduğunu, bunların İstan bul 'a ve A v r u p a 'y a ih râc e d ild iğ in i ve bu halılara »türk h a lıs ı“ adı v erild iğin i an latır. E v liy a Ç e le b î de M ısır h a lıla rın ı zik re tm e k te ­



m iş olm asıdır. K o n y a 'd a A lâ ed d in ve B eyşeh ir 'd e E ş re f-O ğ lu cam ilerinde, M artin, M. A ğ a o ğ lu ve R ıe fsta h l 'in k e şfe ttik le ri çok e sk i halılar, do ğru d a n -d o ğru ya S elçu k lu



devrinden



kalm ış



olm am akla b erâ b er, buna yak ın a sırla ra â it bu­ lu nm aktadır. Ü zerlerinde b ir takım sâd e hen­ desî resim ler olduğundan, bu h a lıla r h er hâlde M arco P o lo 'nun hayran olduğu S iv a s v e A m a s­



dir. S arre, e vv elce „Ş a m h a lısı“ adı verilen ve



y a 'd ak i e k se riy a halı te zy in a tı k a ra k teri ta şı­ yan san 'atk ârân e ta ş k ab artm aları andıran ha­ lıla r d eğild i.



kölem en sarayların ın döşem e ta ş ı tezy in atın ın ta k lid i g ib i görünen bu gru b u X V I. ve X V II.



XIII.



a sırlard a yapılan K a h ire



pılm ış



halıların a y a k la ş tır­



O rta



çağa



asrın



â it ikin ci sonundan



İtalyan



b ir



grup



o la ra k



da



XV.



asra



kadar



ya­



tab lo ların d a



görülen



bir tip



m aktadır. Bu h a lıla rd a o rta d a se k iz-k ö şe li b ir hen desî şek il ile bunun e tra fın d a kü çü k, çok



ha lı zikred ileb ilir. Bu h a lıla rın üzerinde hay­ van resim leri v a r d ır ; ön ce ku şlar, son ra dört



k ö şe li hendesî şe k ille r v a r d ır ; bunlarda te rc i­ han. p arlak k ırm ızı, m âvî v e y a y e şile çalan sarı bir yün ip lik ku llan ılm ıştır. Bu tip h a lıla r ilk d e fa X V . asrın sonundaki İtalyan ta b lo la rı ile, d a h a so n ra X V I . a sır o rta ların a doğru yap ıh n



a y a k lıla r ve n ih a y et y an -yan a, döşem e ta şla n gib i, sıralan m ış m urabbâlar içinde h a y va n gru p ­



tablolarda görü lm eğe başlan m ıştır. B u



g ru p ­



tan olan en m eşhur halı a sırla rca e sk i A v u s ­ tu ry a im p aratorlu k ailesin in elinde bulunuyor­ ) d u ; şim di V iy a n a tnüzesindedir. İsta n b u l'd a Y e n i-C â m i'in dem ir-baş d e fte rin d e ( 1 6 7 4 y ıll' n a â it ), üzerinde cem âat ile nam az k ılm a ğa m ahstis o la n v e en bü yüğü 132, en kü çü ğü de 10 m ih rabı ih tiv â eden halılardan b a h se d il­ m ektedir. A nadolu



ve K a f k a s y a .



la rı gelm ekted ir. Bu şekillerin tekâm ülü n eti­ c e si olarak, s â h a la r küçülm üş v e zem in üzerin ­ d e d e k o ratif m o tifler olarak kalm ış, buna kar­ şılık çevren in ehem m iyeti artm ıştır. B u gru p ­ ta n zam anım ıza ilk o rijin a l h a lı,



k a d a r m u h âfaza edilm iş olan M in g sülâlesin in



stiliz e bir



ta rzd a ejd erh a ile ankan ın boğuşm asını ta sv ir eden arm alarını h â v î bir p a rça d ır. Bunun ta ri­ hi, D om enico di B arto lo 'nun S ien a 'd a y a p tı­ ğı bîr fre sk e bu halının resm i alınm ış olm ası sayesin d e, 1440-— 1444 olarak te sb it edilebil­ m ektedir. H a lı zem inini m u rabbâlara taksim



B irinci gru b u j etm ek fikrin in m o zayık b ir çin i döşem eyi ta k­



Emevîler devrinden beri, bütün d ü n yaca d e ğe r



litten d o ğ d u ğ a ( bk. M etropolitan M useum , kop t



ta rz ı hah p a r ç a s ı) söylenebilir y a h u t bu n lar dâireler içinde hayvan , resim lerini ih tiv a eden ilm iksiz B izan s halı örn eklerin in b ir istih a le­ sinden ib a re t olup, bu dâireler, ilm ikli h a lı­ larda, m urabba şeklin i almış olabilir. Bunların şa rk î A n ad olu ’da ve h a ttâ d a h a



ziyâd e K a f­



k a sy a ’da yap ıld ık la rı tahm in olun m aktadır. E s k i h a y va n lı-h ah lar, zem ini b a k la v a biçim i d ö rt k ö şelilere



bölünmüş v e çin ta rzın d a



son



derecede s tilize h a y va n lar v eya h a yva n gru p ­ ları ile ( çok kere m sl. ejd erh a ile ankanın boğuşm ası g ib i) süslenm iş bir halı grubu şe k ­ lin de devam etm iş g ib i görü nm ekted ir. B öyle d e ğilse bile, eski h a y va n lı-h a lıla r, bu grubun m evcu diyetin i icâp e ttiren şartları h azırlam ış­ tır. D a h a son raki örneklerde, h a yva n yerine,



D iğ e r mühim b ir gru b a â it h alıla rd a da canlı ve p a rlak ren kler ile ( b ilh a ssa kırm ızı, a çık ve k o y u m âvî ) yap ılm ış büyük y ıld ız v e y a bü yük m adalyon dizileri v a r d ır ; bu halın ın k o m p o zis­ yon plânın da v e te ferru a tın d a acem to ’siri g ö rü ­ lür. Bu h a lıla r ile X V II. ve X V III. a sırla rd a baş­ lıc a h alı istih sâ l m erkezlerinden biri olan 'U ş a k ( U şa k ) halıları arasın da bir y a k ın lık bulunm uş­ tu r (İs ta n b u l’da Y e n i-C â m i'in 1674 ta rih li dem ir-baş d e fterin d ek i tü rk h a lıla rı "Uşak adı ile gö sterilm iştir ), Y ıld ız lı ik i ‘ U şak halısı ( a silla rı v eya in g ilizle r tarafın d an yap ılm ış k o p y a la r ı) M ontagu ailesinin arm ası ile 1584 tarih în i ve bir üçüncüsü de 1585 tarih in i ta şım a k ta d ır ( D u k e of B u ccleuclı kolleksiyon u ). X V I. asır­ dan X V II. asrın d ız v e m adalyon



sonuna kadar, şekilleri



resim lerde y ıl­



gö rü lür. X V II. a sır­



çiçek şek illeri görü lm ektedir. B ir hah, G ö h a r ’deki erm enice k ita b e y e g ö re, ermeni takvim i ile IÎ4 9 ( 1699— 170 0 ) 'd a im âl edilm iş olu yor ;



dan itibaren ‘U şa k h alıların a, ih ra c a t lim anına n isb etle, İzm ir halısı adı verilm iştir. ‘ U şak gru ­



ik in ci b ir h a lıd a da erm eni h a lıcıların ın işi g ö ze ç a rp m a k ta d ır; çünkü bu halın ın ( S ta a t­



buna ü zerind e bir hizad a m ihrap şekli bulunan d ah a k ü çü k h a lıla r d a d â h il ed ilir k i, bunlar



lic h e M useen, B e r lin ) üzerinde



erm eni y a z ısı



aş.-yk. X V I. a sn n ortasın d an itibaren , bir asır



ta k lid i bulunm aktadır. Bu h alılardan üçüncü bir Örnek de ( her hâlde bir k ü rt kopyası ola­



m üddetince imâl olunm uştur. T am âm iyle bu ç ift m ihraplı h a lıla ra ben zeyen d aha yen i b ir ka te g o ri daha v ard ır ki, bunun tarih in i, ta b ­ lo lara nazaran , X V II. asrın b a ş ı . ile X V III. asrın orta sı o lara k te s b it etm ek mümkün ol­



cak ), H aşan ta şım ak tad ır to n ) , H a lıy a ile zik red ilen



B ey adın ı ve ı r o r (.16 8 9 ) tarih in i ( M yers kolleksiyon u, W a s h in g ­ dâir k ita p lard a e jd erh a h -h a h adı tip , doğu A n a d o lu 'd a y a h iıt K a f­



k a sy a 'd a erm en iler ta ra fın d a n



yap ılm ış olm a­



lıdır. H er hâlde bu grubun d ah a sonraki ö r­ n ek leri K a fk a s y a 'd a yap ılm ıştır. İlk h a y v a n lı-h a h la r ile m uasır olan ve bun­ lar gib i, garp ressam ların ın tablo ların da ta s ­ v ir edilen üçüncü bir halı grubunda da müsta til b ir zem în üzerinde hendesı bîr şekil g ö ­ rü lm ektedir. Buna rine X V . a sırd an



ben zeyen te zy in a tı örn ekle­ beri rastlan an v e so n raları



B ergam a 'da y a p ılm ış olan bir halı çeşidin de bu lduğum uza gö re, daha önce yap ılm ış olan la­ rın da aynı m erkezde işlenm iş olduklarını ta h ­ min ed ebiliriz. B unlara g a rp ta e k se riy a „b üyü k Örnekli H olbein h a lıla rı" denilm ektedir. B u isim



m a k ta d ır; d ah a sâ d e b ir uslup ta şıya n bu gru b a, bir çok num uneleri T ra n s iîv a n y a 'd a ele g e ç tiğ i için, „E rd e l h a lıla rı" ad ı verilir. X V II, a sra â it d iğ e r ik i g ru p ta k i h a lıla r, üzerinde de n eb at m otiflerinin bozulm asından doğm uş olan ve ç ift ku şa ben zeyen



bir şe k il ile ç ift k u rd e ­



leler üstünde üç y u v a rla k ta n ib a re t bir terkip vard ır ( aş. bk.). . . I r a n . X V , asrın sonuna k a d a r Iran h a lıla rı hakkm d aki bütün bilgim iz a ıa p c o ğ ra fy a c ıla rı­ nın bu n lara dâir v e rd ik le ri k ısa m âlûıpaitan ib aret i d i ; X IV . asırdan itibaren yap ılan acem m in yatürlerin deki h ah resim leri bize yardım cı olm akta ve n ih a yet X V . a srın sonundan beri de a vru p alı se y y a h la rın seyahatn am elerin de



e k se riy a bir y ıld ız ve h a ç kom binezonu gö steren ve X V . asrın o rta ları ile X V I. asrın so n ları ara-



bunlar h a kkın d a verilen m alûm ata sâh ip bulun­ m a k ta y ız. 718 ve 719 y ılla rın d a M âym arğ ile



sm da yap ılm ış olduğu tahm in oluuan b a şk a bir grub a da verilm ekted ir ( „ k ü ç ü k örn ekli H olbein



B uh ârâ ’dan Ç in 'e hah ih râc edilm iştir, N arşah i X . asırd a B u h â râ 'd a h ah im alâth an eleri bulundu­ ğu n u sö yle r.IX , asırd an itibaren M âzenderan, b il­



h a lıla r ı" ). Türkm en h alıları ile bir çok b en ze­ yiş- n o k tala rı bulunan bu sonuncu gru b u n H e­ ra t m ektebi m inyatürlerinde ( X V . asrın s o ­ nu)



ra stlan a n



h a lıla r ile b â zı



m ünâsebetle­



ri vard ır. Ü zerinde dâim a kırm ızı zem in üzerine köşeli ve donuk sa rı ren kte bir arabesk desen b u lu n ­



h assa  m u l, a sırla r boyun ca, birin ci plânda sa ­ y ılır ; X. asırd an b eri bilinen ve uzun bir zaman durum larım m uhafaza eden d iğ e r h alı m erkezleri de H ü zistân (B aşin n â, T u s ta r ), F ars (D â râ b cird , F asa, F urc v e -b ilh a s sa C ah ra m , .G undicân ) ye



m asından d o lay ı, „a ra b e sk li A n a d o lu h a lıla rı"



K ü h is tâ n ( N a ş ir - i H u sra v b ü bölgede T ü n 'd a 400 halı dokum a te z g â h ı bulunduğun a işa re t



den ilen bir k a te g o ri d a h a v ard ır ki, X V I. asrın



e d e r ) 'd ır , X V I. asırd a İ r a n ’da h alı san 'atın ın



başı ile XV II. asrın â it bulunm aktadır.



ne k a d a r ileri g ittiğ in e dâir A 'i jı - i A k b a r i 'de



sonu



arasın d aki zam ana



çok d ik k a te d e ğe r bir işâret vardır. Buna g ö re, o



H A L I.



şırada H in d is ta n ’da yeniden kurulan halı san'a tın m m ahsûllerine rağmen» H in d is ta n ’a C a v -



h a lıla rd a e sâ s m evzû çiçek, asm a ve a ğ a ç ta s ­ virleri olup, bunlar X V I. a sır başlarında, şim âl-i



şakân 'd an H üzistân, K irm an v e S a b za v â r 'dan h ah idb âlin e devam edilm iştir. X V I. a sırd a d iğ e r



g a rb î Iran 'm „m ad alyo n lu " denilen m adalyon g ö b e k li h alıla rın d a olduğu gib i, k a b a c a stilize edilm iş b ir şekild e görü ldü ğü hâlde sa k s ılı h a ­



istih sâl m erkezleri T e b riz ile K a şa n idi. 1567 'd e Selim I I .'e verilen bir Iran sefâretnâm esin den a n laşıld ığın a gö re , H em edan ile D e rğ e zin — ip ek h alıların ve D ârâb cird — dokum a h a lıla rın



lıla rd a v ey a daha gen iş b ir ta sn ife gö re , „H era t



la y ısı ile, sa ra y im alâthan eleri bu ra ya y e rle ş­ tirilm işti. O le ariu s ( aş.-yk. 1635 ) H e ra t h a lıla rı­



h alıla rın d a “ , m uhteşem b ir te rtip dâhilinde, bü­ tü n bir bahçe, a ğ a ç lık la r ile av sah n elerin i ihtıv â edecek k a d a r g e lişm iş v e h ayvan resim le­ rinden de bol-bol istifâ d e edilm iştir. Ş â h J a h m âsp devrinde, devrin m üm taz ressam ların a, k a rto n üzerine h alı resim leri sipariş edilm işti.



nı, en gü zel İran h alıları o la ra k , m edheder. B u ­ nunla beraber, bu halıların yan ın da, C av şa k â n , K a şa n , K irm an ve S is tâ n h alıları da mühim



Bu ressam lar, bun lara v e b ilh a ssa „ a v sah ne­ lerin i gö steren h a lıla ra " in san ve cin ta sv irle ri de so k tu lar. B ununla berâber, h a k ik î mânası



bir y e r tu tm ak tad ır. X V II. asra â it bir halın ın



ile, ta sv ir m otifleri n âd ird ir; bundan d o layı Ş i­ rin 'i ham am da yıkan ırken gö steren y a h u t L e y ­



m erkezi idi. X V II. a sırd a ise, Isfah an b a şta g e lm e k te d ir; S a fe v île rin p a y ita h tı olm ası do-



( K unstgew erbe-M us., L e îp z ig ) Üzerindeki y a z ı­ nın tü rk h a ttı k a rak teri taşım ası, n ih a y et A z e r ­ baycan 'd a da halı y a p ıld ığın ı g ö sterm ekted ir. M inyatürlerdeki en e sk i halı resim lerinde ( b a s it ç iz g i hâlin deki resim ler b ir ta ra fa b ıra ­ k ılır s a ) , iç sâh ad a düğüm lü bir desen ile b ir araya getirilm iş olan y ıld ız la r ve çok köşeli şek iller görülür. B u desen, bir ço k ren k li, s a ­ halara ' bö lü n m ü ştü r; çevred e de d e ğ iş ik k û fî h a ttı ile yap ılm ış te z y in a t v ard ır. B u üslûp



lâ 'nm M ecnûn ü ziy a retin i ta s v ir eden (M u sée des A r t s D é co ratifs, P a r is ) v eya insan su ret­ leri ile dolu bir bahçe k öşkü resm i ih tiv a eden ( B udapeşte, H a tv a n y k olleksiyon u n d a ki bir pa rça ü ze rin d e ) h a lıla r b irer istisn a te şk il eder. K lâ sik devirde ejd erh a ile ankanm boğuşm ası, k ilin ve her şeyden önce m u h telif b u lu t şe rit­ leri ( ç i ) gib i, çın m otiflerinin bol m ıkdarda ku l­ la n ıld ığı görü lm ektedir. Y a z ı te zy in a tı ikinci



X V . asrın sonunda ortadan kalkm ış v e yerini, derecede bir ehem m iyeti h â iz olup, d a h a z iy â ­ b ir m adalyon g ö b e k ile, b ir se ri m adalyon ile d e ken â rla rın fa rs ç a m ısra lar ile çerçevelen ­ birlik le, bölm eler, a rab esk ve çiçek m o tif­ m esinden ib â rettir. Ü zerinde â ye tler yazılm ış bulanan h a lıla r çok nâdirdir. lerini h â v î, d iğer bir üslûp alm ıştır. S a fe v île rin ik tid ârı ele alm aları ile b irlikte, Iran halı san,’ a tı da en y ü k se k



n o k tasın a v arır.



X V II. asra â it olup, ip ek ilm ikli ve altın ve­



B u devir



ya güm üş sırm a işlem eli b ir halı grubu a z-çok



hem en-hem en X V II. a srın orta sın a k a d a r de­ vam etm iş, hâlbuki 17 0 0 'ü tâ k ıp eden d e v ir .b a lı san'atının m u ah har-klâsik d evri a d dedil­



A v r u p a zevk in e Uydurulmuş g ib i görünm ektedir. Ç ü n k ü bunlardan b â zı p a rça la rın hikâyesin den



m iştir. S a fe v î devrinde m eydana gelen Ve Iran



dan, A v r u p a sa ra y la rın a h ed iye olarak gönde­ rilm ek v eya yab an cı m em leketlere ih râc edil­



.h a lıcılığ ın ın şö h retin i e b e d ileştiren bu gelişm e, ..hüküm darların sa ra yların d a b ü yük ölçüde halı im alâthaneleri te ’sis edecek kad ar, bu işe ehem ­ m iyet v erm iş olm alarından ile ri gelm iştir. O derece k i, bu im âlâthânelerde y a p ılan h a lıla rı, elçileri v â sıta sı ile, A v r u p a 'd aki d o st hüküm ­ darlara h ed iye gö n d erecek k a d a r k ıy m e tli telâ k­ k i etm ekte idiler. H a ttâ Ş â h T ah m âsp 'in kendi eli ile h alı örnekleri çizdiği bilinm ektedir, -B ü y ü k sa y ıd a elim ize geçm iş bulunan h a lıla rı gru p lara ayırm a işi bunlardaki resim lerin m ev­ ; zû larına göre y a p ılm a lıd ır; çünkü m uayyen is tih s â l m erkezlerine â it olarak, pek a z halı gru b u bulunm aktadır. Bundan d o lay ı h alılar­ dan bahseden eserlerde m evzuu ayn ı olan ha­ lılar, üslûp farkın a göre, ayrı m erkezlerde y a ­ p ıld ığ ı İsbât edilm iş olm akla berâber, m sl. madalyonlu, a v sahnesi ta sv ir eden, h ayvan lı, s a k s ılı ve b a h çe li gib i isim ler ta şım aktad ır. B u devire ( ayn ı zam anda sa n 'a t bakım ından, bu d e y irç b a ğ lı olan daha e y v e lk i d e v ir e ) â it



ö ğ ren diğim ize göre, bu ha lıla r, şa h la r ta ra fın ­



m ek ü zere, y a p tırılm ıştı. B u gru p ta k i halılara um ûm iyetle „L e h h a lıla rı" denir ; çünkü bu çe­ ş it h a lıla r ilk defâ b âzı le h lile r elinde görülm üş v e y a n lış olarak, X V I I I . asırd a L e h ista n 'da Slu cz 'd a m evcût bir d ib a g fab rikası dolayısı ile, o m em lekete



izâ fe ed ilm iştir. X V I I . aşıra



â it, ü zerind e A v r u p a k ılığ ın d a in sanlar ve gem i ta sv irle ri bulunan çok nâdir „p o rtek iz h a lıla ­ rın d a " da b a şk a ta rzd a bir A v r u p a te 's iri g ö ­ rü lm ektedir. N ih â y e t X V II , asırd a b ü yük b ir sa n ’a t k ıy ­ m eti ta şıy a n dokum a h a lıla r y ap ılm ıştır. Bun­ lard an b â zıla rın d a eski ilm ikli h alılar serb e stçe ta k lit edilm iş v e b â zıla rı da orijinal te zy in a t örneklerine g ö re y ap ılm ıştır. T a r ih î bakım dan, üç h a lı ço k d ik k a te şayan d ır. B un ların üze­ rin de bir az d eğ işik olan L e h ista n 'in W a sa hanedanının arm aları vard ır ( R esid en z-Mus., M ünchen ; Prinz R u p p rech l von B ayern kolleksiyon u ; K e le k ian , P a ris ). Iran 'da iınâl ediluıiş



H A L I.



t 34 gib i



görünen bu



h a lıla r



sonradan



P a la tin at



elek tö rü olan p ren s P h ilip p W ilh e lm ile evle­ nen L e h ista n pren sesi ve S igism un d III. 'un-



leri ) bulunm ayışı ve b â zı acâip n eb at m o tif­ le ri, H in d istan h a lıla rın ı, a raların d ak i sıh riy e t



k ızı A n n a K a th a rin a K o n sta n ze 'nîn c ih a zı a ra ­ sında bulunm akta idi. B unlardan birinin üze­ rinde bulunan p a d işa h



kelim esinin g ö sterd iği



g ib i ( S ta a tlic h e M useen, B erlin ), bun lar sa ra y im âlâthân esind e yapılm ıştır. E rd eb ii 'de bir ca­ mide bulunan ü ç halıdan da a n la şıld ığı



gib i,



b a ğ la rın a rağm en, Iran halıların dan a yıran kom p ozisyon ile te z y in â tın b â zı ana h atların ı teşkil etm ekted ir, • E n d ü l ü s . Y â k ü t, A Iş ’te h a lı im âl edilm iş olduğun u n akleder. E lim ize geç'en esk i İspanya h a lısı X I V . asra â ittir ; bu h alı S arre ’nin b ild ir­ d iğine gö re, n ev’inin tek nüm ûnesi olup , üzerin­



sa ra y im âlâthânesinde Iran ’ın kend isi için de h a lı y a p ıld ığ ı görü lm ektedir. . K lâ sik d evreye â it m u htelif h alılard a im za ye tarih v a r d ır : i . E r d e b ii’de S a fe v î tü rb ele ­ rin deki m adalyonlu ha lıla r, 946 ( 1 5 3 9 ) ' da, M akşüd K a şâ n î ta ra fın d a n y a p ılm ış yah u t



de T ev ra t sa n d u kala rı ta sv irle ri bulunm asın­



sip a riş edilm iştir ( V ic to ria and A lb e r t M use­ um ve D uveen B roth ers, L o n d o n ) ; 2. G iy â ş al-



dür. X V . a srın sonu ile X V I. a sra â it olan d iğ er bir g ru p ta da „b ü y ü k örn ekli H o lbein



D in C am i tarafın d an 949 ( * 54z ) v ey a 929 ( 1522 ) ’da yap ılm ış olan büyük bir a v-sah n esini ta s v ir eden h a lı ( P old i-P ezzoli m üzesi, M i­ lano ) ; 3. ü stad Mü min b. K ııtb a l-D in M âhâni



halıların ın “ ta k lit e d ild iğ i gö rü lm ekted ir. B u n ­ la rd a k i resim ler garp zevk in e u ydurulm uş bu ­



tarafın d an , 10''7 ( 1656 ) 'd e yap ılan ( saksılıhalının d eğişik şe k ille rin d e n ) bir „ç iç e k li halı,, ( S a ra je v o m ü ze si) ; 4. Kum m ’da Ş â h 'A b b â s II. tü rb esin d ek i çiçek ve a ğ a ç tezyin atlı ipek h a ­ lıla r arasın da bulunan ve 1082 ( 1 6 7 1 ) ’de N i'm at A lla h C a v şa k â n i tarafın dan y a p ılan hah. H i n d i s t a n . A b u ’1-F a zl a l-'A llâ m i, A i n - i A k b c r i adlı eserinde, E k b e r ’in m u h telif şeh ir­ lere b ilh a ssa A g r a , F e th p û r ve L â h ü r ’a h alı ilm ikçileTİ ye rle ştird iğ in i ve bunların çok g e li­ şen bir en d üstri y a r a ttığ ın ı, bununla beraber İran ’da halı idhâlinin durm adığın ı söyler. L o n ­ d r a 'd a G ird lers, C o m p a n y 'y e â i t o la n r e l â l î te zy in a tlı bir halı, bu m üessesenin k a y ıtla rın a nazaran, L â h û r 'd a imâl edilerek, 1 6 3 4 'te te s ­ lim edilm iş bir Lâh ûr h a lısıd ır. H era t h a lıla rı H in distan h alıları üzerinde bü yük bir t e ’sir icrâ etm iştir. B unlardaki şekiller, p ek az d e ğ i­ şik lik ler ile, ta tb ik olunm uştur. Iran üslûbun­ d a k i bu halılar ile te z a t teşkil eden ve daha serb e st bir kom pozisyon ile olduğu k ad ar, daha n a tü ra iist bir ta rzd a yap ılm ış olan ve üzerinde h ayvan ( b ilh a s s a hindû m itolojisin e â it acâip h a y v a n la r ) resim leri, sonra av sah n eleri ve hem en-hem en heykelvâri b ir şekild e bina ve insan ta sv irle ri dır.



bulunan b a şk a h a lıla r da v a r­



C e n u b î Iran ile şim alî H in distan 'da çok



gelişm iş olan k a d ife san ayii, şü p h esiz ki, b a ş­ lıc a v a s fı örnek ölçülerine tıp a -tıp u yg u n olan bir dokum a üslubunun do ğm asın a çok y a 'd ım e tm iş’. ir ; bu üslûp, bir H in d istan h alı g ru b u ­ nun başlıca v asfın ı teşkil eder. B âzı h alıla rd a te n âzu rsu zlu k ve b â z ı1arında ise, ten âzu ra fe v ­ k a lâd e m eyil,



riâ y et, bir çeşit m uayyen



kırm ızıya



gru p lard a,



m ak için, tâ lî m o t'flerin



gö sterilen



zemini can lan d ır­



( s a z ve asm a resim ­



dan dolayı, bir h a vra h a lısı olduğuna hukm edilm ektedir. D a h a sonraki gru p la rd a ga rp izleri görülür. B ütün bir seri te ş k il eden çok uzun halıların , ü zerlerin d eki arm a resim lerin e b a k a ­ rak, X V . asra â it olduğunu anlam ak mümkün­



lu nm aktadır. Ü çüncü bir gu ru p ta zam anın İs­ p an yo l ip ek li kum aşları az çok sa d a k a tla ta k ­ lit edilm iş olduğu h âlde, d iğ e rle ri tü rk, şa rk î Iran ve b aşka şark halıla rın ın ta k lid id ir. B i b l i y o g r a f y a z M etinde zikredilen eserlerd en b a şka b i b l i y o g r a f y a için bk. R . M. R ie fs ta h l, A sh o rt B ib lio g ra p h y fa r th e S tu d e n t o f O rien ta l an d W estern h an dk n o tte d R u g s and C a rp ets (N e w -Y o rk , 192 6); K . Erdm ann (S a rre -T re n k w a ld , A l t O rie n ­ ta lisch e T ep p iche, W ie n -L e ip zig , II, 1 9 2 9 ); ayn. mH. ( A S u r v e y o f P er sia n A r t, bib li­ y o g ra fy a c ild i). — X V ,— X V III. a s ı r h a l ı ­ l a r ı h a k k ı n d a e l k i t a p l a r ı : J. L e s­ sing, O r ie n ta lisch e T ep p ich e (B e rlin , 1 8 9 1 ) ; A . R ie g l, A lto r ie n ta lisc h e T ep p ich e ( L e ip ­ zig , 1891 ) ; F. R. M artin, A H isto ry o f O ri­ en tal C a rp ets b efore 1800 ( V iy a n a , 19 0 8 ); F. S a rre , A lto rie n ta lisc h e T ep p ich e ( L e ip zig , 1 9 0 8 ) ; W . B ode ve E. K ü hn ei, Vorderasia­ tisch e K n ü p jte p p ic h e aus ä lterer Z e it 3 ( L e ip z ig , 1922; in gl. trc. R . M, R iefsta h l, N e w -Y o rk , 1922 ) ; A . F . K e n d rick ve C . E. C . T a tte rsa ll, Handzvoven C a rp ets, O rien ta l and E u rcp ean (L o n d o n , 1 9 2 2 ) ; F . S arre ve H . T renkw ald , A lta ir e n ta lisc h e T ep p iche ( L e ip ­ zig-W ien , 1926— 1929; in gl. trc. A . F. K en d ­ rick, O ld O rien ta l C a rp ets, W ien -L eip zig, 1926— 1929; en m eşhur h alıların resim lerini ih tiv a dern



eden mühim yen i e s e rd ir). — M o ­ h a l ı l a r i ç i n el k i t a p l a r ı : W .



G ro te-H ase n b alg , D e r O rie n ttep p ich , sein e G esch ich te u n d sein e K u ltu r (B erlin , 1922 ) ; R . N eu gebau er ve S. T ro ll, H an db uch d er orien ta lisch en T ep p ich k u n d e ( L eip zig, 1930 ). — K o t l e k s i y o n l a r : A . F . K en drick v e C . E. C . T a tte rsa ll,



G u id e to th e callection



o f carpets ( V ictoria and A lb e r t M u seu m 3



H A L I.



(L o n d o n , 1931 ) ; K . Erdm ann, O r ie n ttep p i­ c h e { Isla m isch e A b te ilu n g d, S ta a tlich e n



tisch en K u n s t, 1924, I, 19 v. dd.; e. K ü ç ü k



K u n s tk isio r is ch e n Sam m lun gen , V iy a n a 1892, ■XIII, 267 v. dd.) ; J. K . M um ford, T he Y erk es



A s y a v e K a f k a s y a : F . S a r r e ,S e ld sc h u k ise h e K le in k u n s t, s e c tio n : K n ü p ftep p ich e ( L e ip z ig , 1909 ) ; F . S a rre, M ittela lter lich e K n ü p fte p p ic h e k lein a sia tisch er u n d sp an i­ sch er H e r k u n ft ( K u n s t u n d K u n sth a n d w erk, 1907, X , 503 v. dd.) ; R. M. R ie fsta h l, P r im i­



C o llectio n



(L on d on ,



tiv e R u g s o f th e „ K o n y a “ ty p e in th e M os­



1910 ) ; G . M igeon , L a co llectio n K elek ia n , é to ffe s et tapis . . . ( P a ris, 1908 ) ; J. B reck—



H . Jaeob y, E in e S a m m lu n g o rien ta lisch er T e p p ic h e (B e rlin , 1 9 2 3 ). — H a l ı ser­ g i l e r i : F . S arre v e F . R . M artin, A u s s t e l­ lu n g v o n M eisterw erken m uham m edani-



que o f B e y sh e h ir ( A r t B u lle tin , 1931, XIII, 177— 2 2 0 ) ; K . Erdm ann, O r ie n ta lisch e T ier­ tep p ic h e a u f B ild e r n des X I V . u n d X V . J a h r ­ hu n d erts ( Ja h rb u ch der P reu ssisch en K u n s t­ sam m lungen, 1929, L , 261— 298 ) ; A . U. Pope, T h e M yth o f th e A rm en ian D ra g o n C a rp ets ( J a h r b u c h der A sia tis c h e n K u n s t, 1925, 11, 147 v. dd.) ; A . S a k isian , L e s ta p is à dragons



sch er K u n s t in M ün chen 1910 (M ü n ch en , 19 2 2 ) I ,; W . R . V a le n tin e r, C a ta log u e o f a



et leu r origine arm énienne ( S y r ia , 1928, IX, 238— 2 5 6 ) ; A . S akisian , ¿ e s ta p is arm éniens



Loan



Rugs



du X V ims au X I X ira 376 v. d .,' 379 v . d., 383 v . d., 387 v . d., 390 v. d., 397, 40u; a l-T a b a ri, II, bk. f ih r is t ; al-M as'ü di, M urUc ( P a r is ), V , 399 v.d., 410— 414; alA ğ a n i, tü r. y e r ; İbn a l-A ş ir ( nşr. T o rn b erg ),



iv ,



; V,



337, 424, 438 v.d.K 457— 461, 4 6 7 54 v . d d .; İbn H a llik â n (nşr. W ü s te n fe ld ), nr. 212 (trc. de S İane, I, 484 v. d d .) ; İbn



H aldu n , III, 65 v . d., 96 v . d d .; W e il, G esch . der C h a tifen , I, 620— 625, 655 v. d., 663— 666.; M uir, T h e C a lip k a te, its R ise, D e c lin e , and F a ll ( 3 . ta b .), s. 395— 3 9 7 j 44. 412 v . d., 4 60; W ellh au se n , D a s ara bisch e R e ic h u n d sein S tu r z , s. 203— 210, 223 v. d. ( K . V . Ze tter steen . ) H Â L İ D . H Â L İD b . a l - V a l î d b . a l -M u ğ Tr a ( ? — 642 ), P eygam b erin devrin de



’e k a rşı b ir isyan çıkartm ak teşebbüsüne g ir iş ­ t i v e üzerine gönd erilen k u v v etleri ik i k ere



a l -M a h z Üm !



k a çm a ğ a icb â r e t t i; fa k a t o da n ih a y et m ağ­ lû p edild i. A y n ı d evirde K ü fa m ın takasın da V a z ir a l-S a h tiy â n i ism inde b irisi b a ş k a ld ırd ı;



sin d e H â lid m ekkelilerin s a ğ kanadım id âre ediyord u ve zam anında m üdâhale ederek, P e y ­ gam berin düşm anlarının sa v a şı kazan m asın a



yaşam ış bir



kum andandır.



U hud



gazve­



önüne gelen i öldürm eğe ve h er şe y i yak m ağ a seb ep oldu. B öylece bilâ h are m üslüm an lara da koyu ld u . £ le geçin ce, ta lâ k a ti ve K u r ’ an ’a vu- , bir ço k m u v a ffa k iy e tle r t e ’min edecek olan



H A L İJJ — H A LİL) Z İY A . em salsiz a sk e rî e h liy e t ve ka b iliyetin i ilk defa g ö sterm iş oldu. H â lid 8. ( 629 ) senenin başın ­ da 'A m r b. a l- 'A ş m üslöm an olduğu



zam an,



bizan slıla ra k a rşı fe lâ k e tli sefere iş tira k e tti ve Mu’ta felâketinden sonra, m ağlûp İslâm k u v ­ v etlerin i g ü çlü k le M edine ’y e gö tü rd ü . B una m ü kâfat olarak , Peygam b erden „ A lla h ın k ılıc ı" fa h rî unvanını aldı ve ayn ı sene m üslüm anla­ rın M ekke ’ye girişine iştira k e tti. Ş eh rin te s ­ liminden sonra kendisinin, P eygam b erin emri üzerine, al-'U zzS ’nın mâbedini tah rip e ttiğ i ri­ v a y e t edilir. K ıs a bir m üddet sonra, B an i C a ­ zım a [ b . b k .] ’y e elçi olarak gö nd erildi ve e r­ te s i senenin receb ayın d a ( teşrin I. ve teşrin



d e m uhâsara a ltın a a lın d ılar. 14 receb d e ( a ğ u s ­ t o s — eylül 6 3 3 ) Şam teslim olm ak zorunda kald ı. A y n ı ta r ih te H â lid b a ş ku m an dan lıktan azledildi v e yerin e A b u 'U b a y d a b. a l-C arrâ h [ b. bk.] tâyin edildi. B ununla b erâ b er, H âlid S u riye ’d ek i a sk e rî h a re k â ta iştira k e devam e tti. Y a rm a k sa v a ş ın d a . ( 1 2 . receb 1 5 = 2 0 a ğ u sto s 636 ) a tlı k u v v etlere kum anda e tti ve m üslüm anların za ferin e ço k yardım ı dokundu. K ıs a bir m üddet za rfın d a H im ş yeniden alındı. S o n ra H âlid K in n asrin ’e k a rşı yürüdü ve M in âs ’ ın kum andasında bir B izan s ordusunu yen­ dikten sonra, şe h ir teslim olm ağa m ecbû r k a l­ dı. H âlid orad a ye rle şti. B ir m üddet S u riy e ’nin



H. 6 3 0 ), D üm at a l-C an d al ( k r ş . C a v f al-S irh a n ) Hıristiyan em îri U k a y d ir ’e k a rşı se fe re g itti. 10. sen e ba şlan gıcın d a ( 631 y a z ı ) P e y ­



b ir kısm ının v aliliğ in d e bulundu ise de, son ­ radan azled ild i. 21 ( 641/642 ) 'd e H im ş v eya



gam b er onu, B an i ’l-H âris ’i islâro iyete -dâvet etm ek üzere, N acrân ’ a gönderdi. H âlid , h iç kan



25 7 ) H â lid ’i, h a k lı olarak, şu su re tte ta v sif e tm e k te d ir : — „ 0 ku m an dan lık d e h â la rı



dökm eksizin, bu v a z ife y i b aşard ı. E rte si sen e



ayn ı zam anda rûh h a y atların ın bütününü te ş­ kil eden in sa n lard an d ır; o da, N opoleon g ib i,



A b u B ûkr onu T u la y h a b. H u v a y lid ’e karşı g ö n d e rd i; H âlid onu B uzâha [ bk. m ad. ESED ] 'd a m ağlûp e t t i; ondan sonra civard a y e rle ş­ miş bulunan B an i . T a m im ’e döndü. B ir kol M âlik b. N u vayra ’nin kum an dası altın da, d iğ er­



M edine ’de öldü. A . M üller ( bk. D e r İsla m , I,



harpten b a şka h iç bir şey tan ım am ış ve ta ­ nım ak da istem em iştir." B i b l i y o g r a f y a ' . İbn H işâm (n şr. W ü s le n fe ld ), s. 273 v. dd.; V â k id i, a l-M a ğ â zi ( W ellh au se n ), s. 77 v. dd.;



İbn S a 'd , IV , II,



lerinden a yrılm ıştı. B unların hep si m n tâvaat e ttik leri için, M âlik de silâh ların ı t e r k e t t i; bu­ nunla berâber, e sir edilerek, öldürüldü. B u n ­



1 v. d.; İbn K u ta y b a , a l-M a â r if ( nşr. W ü s­ te n fe ld ) , s. 1 36; B alâ zu ri ( n ş r . de G o e je ) ,



dan sonra H âlid onun k a rısı ile evlen di. B u hâdiselere m üteallik şik â y e tle r h a lifey e a k se ­



s. 38 v .d d .; Y a k ü b i ( n ş r . H o u ts m a ), .İl, 48 — 180; T a b a r i, I, tü r. y er. ( G toss., s. C C X L 1) ;



dince, H â lid ’in, ortada bir anlaşm azlık olduğu ­



M as'ü di, M urâ c ( P a r i s ) , I, 216— 222; IV, 211 ; a l-A ğ â n i, f i h r i s t ; İbn a l-A ş ır , a l-K â m il



nu İleri sürerek, özür d ile d iğ i riv a y e t edilir. E sirlere elbise dağıtm ak n iy eti ile a skerlere a d fi’ u asrâkum ( „esirlerin ize g iy e c e k verin iz" )



( n ş r . T o r n b e r g ), II, tü r. yer.; U s d al-ğâba II, 10 1— 10 4 ; İbn H a ca r, a l-îşâ b â , I, nr. 2190; W eil, G esch . d. C h a life n , I, 18 v. dd.; M üller;



dem iş iken, bed eviler bu sözü „esirlerin izi defed in iz“ m ânasında anlam ışlar im iş. H e r h â l­ de A b u B akr kendisini te k d ir ile ik tifâ e tti



D e r İsla m im M orgen- a n d A b en d la n d , -I, 124, 145, 150 v. dd., 165, 177 v . dd., 226—



ve 'O m ar ’in şiddetli itirazların a rağm en, a zl­ etm edi. A z b ir m üddet son ra, H âlid y alan cı



237, 250— 2 5 7 ; Muir,- T h e C a tip h a te, its R ise, D e c lin e , a n d F a il ( 3. ta b .), s . 17 v . dd.; W ell-



p eygam ber



M usaylim a ’y e



k a rşı se fe re



ç ık tı.



hausen,



R e s te



arabisehen H eid en tu m s' ( 2 .



O n u da al-Y am âm a hududunda, ‘A k r a b â ” da m ağlûp e tti ve öldürttü. T a ra fta rla rı boyun e ğ ­ diler ( 12 = 633 ). M üteakiben H âlid iranlılara



ta b .), s. 36 v. dd.; ayn. mil., S k iz z e n u n d Vor­ arbeiten, V I , 9 v. dd., 37— 6 5 ; C a e ta n i, A h n a li d e li’ Islâ m , I— IV; bk. f i h r i s t ; H u art,



k a rşı gö n d erild i. 12 re b iy ü le vv el ( m a y ıs — ha­



H isto ir e des A r a b es, I, 30 v . dd;



ziran 633 ) y a h u t da iki a y daha sonra, a l-H i-



( K . V . Z e t t k r s t e e n .)



HÂLİD Z l Y A . M e h m e d H â l îd Zİ y â ’



ra ’y i z a p te tti. O ndan son ra bütün F ır a t havâlisin e hâkim oldu. N ih a y e t, riv â y e te gö re, bi-



a l - d în 'UŞÂÇÎ-ZÂDE (U Ş A K L IG İL ; 1865— 1 9 4 5 ), t ü r k



zansltlar F ıra t



r o m a n c ı s ı ve h i k â y e c i s i . 1865 y ılın d a İstanbul ’da E y y û b ’da doğdu. A sle n U şa k ’ta,



nehrin i a ştıla r v e



a l-F irü z ’da



m ağlûp ed ild iler ( i z zilkad e = kânun II. 634.). E rte si senenin m uharrem ayın d a ( m art — ni­ san 634) y a h u t b a ş k a la r d a gö re , re b iy ü lâh ır­ da ( haziran ), H âlid sefere h azırlan arak, S u ri­ y e ’y e m üteveccih en h a re k e t e tti. C em âziyelevvel v e y a cem âziyelâh ırd a ( 634 y a z ı ) biza a slı­



H e lva cı-zâ d e ler le k ab l ile anılan ve h e lv a c ılık ­ tan m aada, h alı tic â re ti ile de m eşgul olan ve so n radan U şa k î-zâ d e adını a lıp , İzm ir ’de yerle­ şen birâileye m ensuptur. A v r u p a sergilerin e işti­ ra k ed ecek k a d a r işlerini g en işleten U şakî-zâd e-



la r A c n â d a y n ’de k a t’i b ir m ağlû biyete u ğra d ı­ la r v e Şam ’a doğru rie’a t ettile r. H â lid ta ra ­



ler İstan bul ’d a da b ir şûbe a ça ra k , bu şubenin



fından yeniden m ağlûp edilerek, bu şeh rin için ­



E fen d i 'y e te v d i etm işlerdi. H a cı H alîl



idaresin i



H â lid



Z iy a 'nın



babası H a cı



H alîl Efendi



nA uu



tic â retle u ğraşm akla beraber,



m izaç itib ârı S«,



„b ir fik ir v e h is ad am ı“ idi. F a rsç a biliyor, M avlânâ C a lâ l al-D in R um i ile H â fiz Ş ira z i 'yİ zevk le okuyordu. Bu zengin ve kü ltürlü ai­ lenin içinde doğan ve ü ç kardeşin en kü çü ğü olan H â lid Z iy a , ilkin b ir m ahalle m ektebine verildi. Bu m ektepte „b e lk i bir sene, belki bir az d a h a a z“ kaldı ve oku yup -yazm ayı burada öğren di. D ah a sonra akrab a çocukların ın da okuduğu F âtİh a sk e ri rü şd ıyesin e devam a baş­ ladı. K en d isi, K ır k y ı l isim li h â tırâ tın d a , d ah a bu y a ş ta iken, okum aya m eraklı olduğunu, Â ş ık



hâlin e ge tirile n



T ercüm ân-ı h a k ik a t g a z e te s i­



ne gö n d erd iğ i A şk ım ın m ezarı ba şlıklı mensû resi o ga ze te d e , istih zâ lı bir m ütâlea ile, n eşr­ olundu, H âlid Z iy a M ech itariste m ektebinden çıkarken , kendilerinden çok fa y d a la n d ığı h o ca­ larından P ierre V a se l 'd en k lâ sik le r ile rom an­ tiklerin ve R aym ond P e re 'den ise, n atü ratistlerin en m ühim eserlerin i ih tiv a eden b irer lis te alarak, bu ese rle ri tam am en o k u d rğ.m u sö yler. O zam anlar İzmir 'd e İtalyan v e fran sız kum p an yalarının verd ikleri op era v e op eret tem silierinin d âim i m üdavim lerinden b ir i de H âlid



G a rib , K erem ile A s l ı v e L e y lâ ile M ecn un 'd an b a şla y a ra k , bü yük kardeşin in kü tüph an e­ sind e bulunan e serleri, ezcüm le B in b ir g ece



Z iy a idi. B ir ta ra fta n da İzm ir 'in g a y r-i müslim



ile bunun n a ziresi A l f a l-n ik â r ’ı okuduğunu y azıyo r. H âlid Z iy a 'nm e d e b î kabiliyetin in u yanm a ve gelişm esin de, b a b a sı ile m untaza­



cı



man devam e ttiğ i G ed ik -P a şa tiyatro su n un da b ü yü k te ’siri olm uştur. Bu te ’sir ile kü çü k H â-



daşların d an B ıça k çı-zâ d e H a k k ı ve T e v fik N ev-



Hd



tü rkçe



bütün



te 'lif v e tercüm e



p iyesleri



a ileleri ile yakın d an d o stlu k te 's is eden g e n ç m uharrir cem iyet h a y atın a girm işti. Bu y ab an ­ m u hitler ile



sık ı



tem âsı,



H âlid



Z iy a 'nın



eserlerinin mühim b ir kısm ın da old u kça bâriz a k isle r bırakm ıştır. 1884 y ılı m artınd a, arka­ zâ d ile beraber, N e v r û z ism i ile, bir mecmua çık ard ılar, B u m ecm uada T e v fik N evzâd şiir



okudu. A b d ü la z iz ’in h a ll’i ( 1 8 7 Ğ ) ve tü rk-ru s harbinin ( 1 8 7 8 ) İstan bul h a y atın d a sebep ol­ duğu k a rışık lık üzerine, işleri bozulan H acı H a lîl E fend i, a ilesi ile b irlikte, İzmir ’e gö ç e tti. M uhitinde çok sa y g ı g ö re n , e v i v ilâ y e t



y a z ıy o r, B ıça k çı-zâ d e arap ve acem e d e b iy a t­



m ünevverlerinin toplanm a y e ri olan büyük b a ­ b a sı, „P a p a ğ a n H âlid“ le k ab ın ı ta k tığ ı H â lid Z iy a 'y i İzmir 'd e rü şd iye m ektebine verdi. B ir ta ra fta n da fran sızca öğren m esi için, şeh rin tan ın m ış avu katların d an A u g u s te d e Jaba 'nın



D em irh an e müdürü isimli rom anını tercüm e ve te frik a e t t i ; v ecize ler bile y a zd ı. N e v r u z 'un



idârehânesine devam e tti. F ra n sızcay ı öğren iröğrenm ez, P on son de T e rra il 'in L e s N u its d e la m aison dorée a dlı eserin i tercüm eye başlayan H â lid Z iy a , dedesinde b ü yü k üm itler u yan d ırd ı v e d ah a çok ilerilem esi için, a v u s­ tu ry a lı k a to lik rah ip lerin id'âre e ttiğ i M ech itaris te m ektebine v erild i. Bu sırala rd a tü rkçe n eşriyatı okum uş bulunan g e n ç H âlid Z iy a o zam anlar çok okunan fran sız g e n ç lik ve m âcera rom anları île te frik a eserlerin i aslın dan ta ­ n ım ağa b a şlad ı : Ju les V e rn e , P ie rre Z a cco , E u gèn e S u e, P aul F é v a l ve F réd éric S o u lié 'nin eserleri gib i. A le x a n d re D um as 'd an L a R ein e M argot 'y u ve S crib e 'in bir eserini M â cera y -i a şk adı ile tercüm e e tti. B unları b a stırm a k için, İstanbul 'a gönd erdi ise de, „encüm en-i te ftiş ve m uayene" ta b 'ın a ru h sat verm edi. M anzûm bir h âile tercüm e etm ek h evesin e kap ılarak, R acin e 'in L a T h êb a id e 'ini, m ensur olarak, tü rk ç ey e çevirdi. İlk y a z ıla rı İstanbul 'd a neşrolunan H az în e -i e v r a k a dlı mecm uada ç ık tı. B u n lar Louis F ig u ier 'nin T a b lea u x d e la N a tu re adlı 10 bü ­ y ük cild lik eserinden k ısa ltıla ra k , toplan ılm ış fen n î m akaleler id i ; bundan b a şka U yku nedir t a d lı b ir y azısı v ilâ y e t ga zetesin d e b a sıld ı. M ual­ lim N â cî ta ra fın d a n b ir „m üşâare m eşh eri"



ların dan tercü m eler y a p ıy o r ve H âlid Z iya da T u va let m asası b a şlığ ı altın da y a zd ığ ı bir seri m akaleleri ile, tu v a le t eşya sı hakkın da malû­ m at veriyordu. Bu arada G e o rg e s O h n e t ’nin



3. sa y ısın d a çık a n G en ç k ız adlı y a z ısı onun bütün eserlerinin en b âriz ve hâkim k a rak teri olan san ’atk ârân e nesrin ilk örn eğini te ş k il eder. R ecâî-zâd e Ekrem n esir ile de şiir y a z ıla b ile c e ğ i fik rin i o rta y a atm ış ve g a rp lı şâirler, mensĞr o la ­ ra k , tercüm e edilm eğe b a şlan m ıştı. H a ttâ b iz za t R ecâî-zâd e E krem de m ensur şiirle r yazıyord u. Bu te 's irle r altın da, o sıra la rd a tü rk e d e b iy a ­ tın d a,



A bm ed



M id h at



E fe n d i 'nin



b a b a yan i



üslûbuna tam âm iyle z ıt, bir sa n 'a tk â râ n e n esir m odası alm ış-yürüm üştü. H âlid Z iy a 'nın h a y­ ran olduğu ve ta k lit e ttiğ i M u sta fa R eşid, mensüreleri ile büyük bir şö h re t ka zan m ıştı. B öyle b ir cereyan içinde y a z ı h a yatın a a tılan H âlid Z iya, bilâ h are G o n co u ri k a rd e şle r ile G u s ta v e F iau b e rt v e Paul B o u rg e t 'nin eserlerin i de t a ­ n ıyın ca, üslûbunu sa n ’atkârân e n esirle r yolun da g e liştird i. B ab asın ın ticarethan esind e çalışan ve N e v r u z 'd a yazı neşreden g e n ç m uharrir, daha geniş bir istik b â l aram ak üzere, İstanbul 'a g elerek , iş bu lm ak için m a tb u a t ile tem â s e tti. K ita p ç ı A ra k e l ile, G arptan şarka se y y â le -i edebiye F r a n s ız tarih v e niim ûne-i ed ebiyatı adlı bir k ita p için, m ukavele y ap tı. P a u l A lb e r t, N isard , S aîn te B eu ve ve V a p e re au gîb i m üellif­ lerin eserlerin den fayd a la n ıla ra k yazılan ve türk dilinde fra n s ız



e d eb iy a tın a dâir ilk kita p olan



bu eser, E b ü z ziy a m atb aasın da basıld ı (18 8 5 ).



frÂLİD ZİYÂ. İstan bu l 'd ak i tem asları H âiid Z iy a 'd a h a y â l in k isa rı u ya n d ırd ığ ı için, İz m ir'e döndü. O s rııanh b an kasın d a m uhasip, rü şd iyed e muallim v e d a h a son ra İzm>‘r idadisin e girerek , orada fran sızca ve tü rk e d e b iy a tı m uallim i o lara k ça­ lış tı. 1886 yılın d a, yine T e v fik N e v zâ d v e Ş e ­ rif isim li bir b a şk a arkad aşı ile b irlikte, H i z ­ m et g a ze te sin i çık ard ı. H âlid Z iy a , ilk büyük e d e b î fa a liy etin i bu g a ze te d e gö sterm iştir. İlk sene S e f ile adlı rom anını te frik a e ttird i. B ilâ ­ h a re H iz m e t 'in K ü ç ü k k ita p la r se risi içinde de neşrolunan ( 1 8 8 9 ) M en su r ş iir le r \ her n ü sh a d a ik i tâ n e olm ak ü zere, ilk in bu g a z e ­ ted e çık m ıştı. Y u k a rıd a b a h se ttiğ im iz sa n 'atkârân e n esir cereyanın ın num unelerinden olan bu eser, o zam an için ad ın d a gö rü len te z a t d o lay ısı ile, d ik k a ti c e lb e tti ve h a ttâ bâzı m uhit­ lerd e gü rü ltü u ya n d ırd ı. R e câ î-zâd e ile gen ç m uharrir arasın d a başlayan m uhabere, S e r v e t-i fü n â n züm resinin teşekkü lün e m üessir olm uş­ tu r. S e f i l e ’ yi, k ita p h âlin de neşri için, İstan­ b u l'a gö n d erd i ise d e, ,,şeâir-i islâm iyeye mug a y ıre ti haseb i ile “ neşri k a t'îy e n eâiz g ö rü l­ m edi. Bundan sonra H âlid Z iy a yin e H iz m e t 'te n e şre ttiğ i B ir izd iv a cın ta rih -i m uâşakası ile B ir m u htıran ın son y a pra kla rı adlı h ik â y e ­ lerini ve ikinci rom anı olan N em îd e ve D ayd a İle D e li adlı kü çük rom anlarını y a zd ı. B u n lar­ dan N em îd e, H izm e t ’te te frik a edildi. D iğ e r ik i eserin i neşirden korkan m uharrir sonradan bunların m üsveddelerinin d e yan d ığın ı sö ylü ­ yor. H âlid Z iy a H izm e t 'te , h ikâ y e ve tem aşa­ y a dâir, se ri hâlinde m akaleler de



n eşrediyo r­



du. B u n ları H ik â y e v e Tem âşâ a d la rı a ltın d a k ita p hâlinde to p lad ı. B unlardan, h ik â y e y e dâir bir m ukaddim eden sonra, h ikâyen in ta rih î te ­ kâm ülünü anlatan „h ay â iiyû n “ ( ro m an tikler ) ve „ h a k ik iy ü n “ ( r e a lis tle r ) h akkın d a, zam anına gö re, e sa slı m alûm atı ih tiv a eden b irin cisi İs­ ta n b u l'd a basılm ış ( 18 8 9 ), Tem âşâ ise k a y b o l­ muştur. O sırala rd a annesinin ölümünden d u y­ duğu acı ve o devirlerde p e k re v âcd a olan ölüm e d ebiyatın ın te 's irı ile, M ezardan s e s le r 'i ve



lem û n -i k im y a , llm - i sim û ( 1 8 9 0 } v e K a n û n v e fe n n -ı v ilâ d e ( 1893 ) b u n lar arasın dadır. H â lid Z iy a 1889 P a ris um ûm î sergisin e g itti v e se y a h a t in tih aların ı İstan bul 'd a F ilip Efendi'nin ç ık a rd ığ ı V a k it g a z e te si ile H i z m e t ’te n e ş re tti ki, y ılla rc a son ra bu intihaların dan Şâdûn ’ın h ik â y e le r i ve d a h a b a şk a eserleri için de fa y d a la n a ca k tır. A v r u p a dönüşünden son ra, İzm ir 'de y a z d ığ ı rom anlarının sonuncusu v e en k u v v e tlisi olan F e r d î v e şü re k â sı 'nı H iz m e t 'te te frik a e tti. Y in e H iz m e t için , k e n ­ di tâ b iri ile, „ f ik ir cih an ın ı ih â ta ed ecek umûmî b ir ta rih -i e d e b iy a t“ t e ’lifin e başladı. B ö y le bir te şeb b ü s tü rk ed e b iy a tın d a o zam ana kad ar görü lm em iş bir şe y idi. B u çalışm anın n eticesi olarak, H â iid Z iy a , İbranî, hind, ru s v e İskan­ d in a v ed e b iy a tla rın ı, ilk d e fa olarak, tü rklere ta n ıttı. B undan sonra, X IX . a srın son y a n s ın d a şö h re t ka zan an k ü çü k h ik â y e m uharrirlerinden ik işe r h ik â y e tercüm e e tti. B unlardan b ir kısm ı ilkin H i z m e t ’ t e n eşro lun du ktan son ra, h ep si 4 cild olarak, N â k il a d ı ile, E b ü z ziy a m atbaasın da b asıld ı ( 1 8 9 2 ) . Ş ö h re ti g it tik ç e a rta n m uharririn osmanlı b a n k asın d ak i m evkii d e yü kselm iş ve müdüri­ y e t b a ş k â tib i olm uştu. B ir aralık v ilâ y e t mesâlib-İ ecn ebiye b a ş k ita b e tin d e de bulundu. Bu sıralard a, tü tü n re jisi idare-i m erkezi yesi tercüm e ve m u h âb erat-i T ü rk iy e kalem i müdür­ lü ğ ü için a ld ığ ı bir te k lifi kab û l ed erek, İstan­ bul 'a g e ld î. B u su re tle H â lid Z iy a 'n ın y azı h a y a tın d a ikin ci b ü yü k m erh ale başlad ı ( 1 8 9 1 ). H â lid Z iy a İstan bul 'a g e ld iğ i zam an, tü rk e d e b iya tı y e n i b ir şekillen işe h â zır b ir v a z iy e tte idi. H âm id — E krem — S e z â î grub un un h issi rom antizm inin te s iri a ltın d a k a la n v e g a rp lı k a y n a k la r ile d a h a yakın d an tem âs im kânını bulan b ir n esil o r ta y a ç ık m ıştır. B u n lar 50 k a ­ d ar m ecm uada, d a ğ ın ık o lara k , eser n eşredi­ yorlard ı. H â lid Z iy a 'nın İstan bu l 'a gelm esind en ik i sen e so n ra, bu d a ğm ık k u v v e tle r ik i kutup e tra fın d a te k a s ü f ettile r. T an zim a tın başından b eri h er n esilde kend isin i gö steren eski-yen i



üçüncü büyük rom anı olan B ir ölünün d e fte r i 'ni yazd ı. H izm e t 'te te frik a edild ikten sonra, 18 93'te İstanbul 'da basılan bu so n rom anını m uharrir



çarp ışm ası, b aşka bir şekil altın d a, te k ra r b a ş­ la d ı. O zam ana k a d a r y a z ıla r ı ile birbirlerini



„üslûbunun is tik ra r n o k tası“ a d dediyo r ( bk. K ır k y ıl, II, 103 ). Bundan sonra Burnu id i ve H ey h a t



y a k ın lık h issed en T e v fik F ik re t, C e n â b Ş ih abeddın, Mehrned R a u f, H ü seyin C â h id , A li E k ­



isim li kü çük rom anlarını yazd ı. B irincisi, — İstan ­ bul 'da k ita p hâlinde neşrolundu ; İkincisi — H iz ­ m et 'te te frik a edild ikten sonra, k ita p hâlinde çık tı ise de, form aların gönd erilm iş olduğu .



rem , H âlid Z iy a v e d a h a b a şk a la rı, R ecâî-zâd e Ekrem 'in bir te ş v ik i ile, A h m e d ih sa n 'ın S e r v e t-i fü n û n m ecm uasında to p lan d ılar. Bu



m ücellid hanede b ir y an gın d a kam ilen yandı. H â lid Z iy a H izm e t 'te e d e b iy a t ile a lâkası ol­ m ayan y a z ıla r da neşrediyordu. B un lardan bir kısm ını K ü çü k kita p la r serisinde b a s t ır d ı: H a m i ve v a z ’ ı h am i, M ebhasü ’ l- k ı k f ( 1 8 8 6 ) , B u k a -



e d e b iy a tı“ v e y a „E d e b iy a t-ı ced îd e“ adı verilen yeni bir ed eb î h a re k e t v e y a m ektep vücûda



lalûnı Z neı^ioptdisi



u zak tan



su re tle



ta n ıy an



e d e b iy a t



ve



araların d a



tarih im izd e



fik rî v e hissî



„S e rv e t-i



fünûn



geld i. H âlid Z iy a 1894 m ayısın dan 1895 m artına k a d a r, S e r v e t- i fü n â n m ecm uasında te frik a 10



hÁüp i£iYÁ. edilen M â î v e siy a h adlı rom anı ile bu h a re k e ­ te hem iş tira k e tti, hem de onu şekillen d ird i. K a h ram a n ı olan şâ ir A h m e d C em il ’i, a rk ad aş­ ların ın m ü şterek h a y a t v e e d e b iy a t te lâ k k ile ­ rin e tim sâ l olm ak ü zere, o r ta y a çık a rd ı. S erv e t - i fü n â n ’cu la rın e d e b î beyan n âm esi y o k ­ tu r; fa k a t M âî v e siy a h ro m a n ı, bütünü ile, e d e b î b ir beyann âm e sa y ıla b ilir. A r a d a t e ’lif v e tercüm e k ü çü k h ik â y e le r de neşreden H âlid Z iy a 1896 ’d a y in e S e r v e t- i fü n û n 'd a A ş k - ı m em nu a d lı b ü yü k rom anını te frik a e ttird i. İkd a m v e S a b a h g a ze te lerin d e , S e r v e t-i fâ n â n , M u s a v v e r f e n v e edeb m ecm uaların da çık an



m eleri, e d e b iy a t ta rih le ri ve h â tıra la rı bir y a n a b ırak ılırsa , b ilh a ss a rom an ve h ik â ye leri ile, tü rk e d e b iy a tı ta rih in d e ço k mühim bir y e r iş ­ g a l eder. O n dan Önce tü rk rom ancılığın a hâkim olan A h m e d M id b at E fen d i 'nin v e onun izinden gid en lerin v a k ’ a v e m aceraya d ayan an v e fa y ­ d a cılık g a y e s in i gü d en , a lelad e b ir ü slû p ile y a ­ zılm ış, sağlam b ir te k n ik te n m ahrum ese rle ri idi. H âlid Z iy a bu b a s it ve k a b a ro m an cılığa son verdi. K a h ram a n ların ın ih tira s v e d u y g u la ­ rın ı ta h lîl etm eği, on la rı m u h itleri içinde g ö s ­ te rm eğ i e s â s g â y e b ilerek , sa n ’a tk â râ n e b ir üslûp ile tü rk dilin d e h a k ik î g a rp lı rom anı o



k ü çü k h ik â ye lerin i B ir ş i’ r - i h a y â l (18 9 7 ), S o lg u n d em et ( 1 8 9 8 ) v e B ir y a z ın ta r ik i ( 1 9 0 0 ) a dlı k ita p la r ı içind e to p la y a n m uharrir, 1901 ’d e S e r v e t- i fü n â n 'd a K ır ık h ayatlar isim li rom anını te frik a e ttirirk e n , H ü seyin C â -



y a r a ttı. D u y g u la rın in k işâ fla rın ı, bütün in celik­ lerin e d ik k a t ederek, ta h lîl, ressam g ö zü ile g ö ­ rü le re k y ap ılm ış d eko r, e şy a ve ta b ia t ta sv irle ri, bu gü n için b ize h a yli su n ’î g e le n s a n ’atkârân e



h i d ’in tercüm e



ku llanm anın n e tice si olan sa ğ la m b ir te k n ik H â lid Z iy a ’n m rom anların ın b a şlıca h u sû siye ti-



e t t iğ i



b ir



m akale



yüzünden,



m ecm ua k a p a tıld ı. B unun ü zerin e ikin ci m eşrû­ tiy e tin ilânın a k a d a r su san m u harrir, 1908 'den son ra, S a b a h ve T anin gaze te lerin d e , R e s im li k ita p , M eh âsin, M u sa vv er m u h it v e S e r v e t- ı fü n â n m ecm uaların da ed eb î fa a liyetin e te k ra r ba şlad ı. S a b a h g a ze te sin d e son rom anı olan N e s l-i a h îr ’i te frik a e ttird i. B u sırala rd a, ittihad ve te ra k k i fırk a sın ın ta v s iy e s i ile , M ehm ed V . ( R e ş a d ) 'e b a ş k â tip tâ y in olundu. 19 11 ’de âyân âzası seçilm esi Üzerine, bu m e'm ûriyetin d en a yrılm a k m ecbû riyetin de k a ld ı. 19 1 2 — 1914 y ılla rı arasın d a D arülfünunda e d e b iy a t-1 g a rb iy e v e h ik m et-i b e d â y î d e rsle ri oku ttu . Yunan edebi­ y a tı ( 1 9 1 2 ) ve L a f m edebiyatı ( 1 9 1 2 ) a d lı e serlerim bu sıra la rd a b astırd ı. 1 9 1 6 ’da A lm a n ­ y a ’y a s e y a h a t e t t i ; T a n in g a ze te sin d e bu s e ­ y ah atin in tih aların ı n eşre tti. D e v ir değişm iş ve y en i bir e d e b iy a tç ı nesil o rta y a çık m ıştı. M il­ lî e d e b iy a t cereyan ı ta ra fta r la rı S e r v e t- i f ü nûn ’cu la rı şid d etle te n k it ed iyorlardı. Y e şilk ö y ’d e k i k öşkün e çekilen H â lid Z iy a , uzun m üddet, m atb uat h a y a tın a se y irc i ka ld ı. C u m h u riye­ tin ilânın dan son ra bâzı esk i eserlerin i yeniden b a stıra n ve bu n lara eh em m iyetsiz bir İki yen i k i­ tap da ilâ v e eden H â lid Z iya , 1936 y ılın d a Vakit g a ze te sin d e te frik a edilen K ır k y ı l adlı eseri ile a rtık y aln ız h â tıra la rın ı nakleden bir m uharrir oldu. B eş ciid o lara k



top lan an K ır k y ı l 'ı, mâ-



b eyn k â tip liğ i zam anın daki h â tıra la rın ı ih tiv a eden S a ra y v e Ötesi ( 1942 ) ile, in tih ar eden çok s e v d iğ i o ğ lu n a â it h â tıra la rın ı . a n la ta n B ir acı



b ir üslûp v e mâl zem esin i b ü y ü k



b ir u sta lık ile



n i te ş k il eder. Z en gin b ir â ile içind e d o ğa n ve dâim a zen gin m u hitlerind e bulunm uş olan H â­ lid Z iy a eserlerin de u m ûm iyetle m addî şartların ta zy ik in i du ym ayan v e sâ d e c e a şk için y aşayan in san ların h a y atın ı a n la tır. A y n ı e rk e ğin ik i ka d ın ta ra fın d a n v e y a aksin e ayn ı kad ın ın iki erk e k ta ra fın d a n s e v ilm e si v e bu v a ziy e tte n d o ğa n rû h î b u h ran 'a r, H âlîd Z iy a ’n m en çok s e v d iğ i ve işled iği m evzulard ır. O nun bu h u su s­ ta k lâ sik fra n s ız rom anı an ’anesin e b a ğ lı kald ı­ ğı gö rü lm ekte ise de, H âlid Z iy a ’n m en faal devrinde T ü rk iy e ’de her tü rlü n eşriy a tı sım -sıkı ve hem en dâim a e n g e lle y ic i b ir san sü r altın d a tu tan, en b a s it m em leket ve cem iyet m eseleleri­ nin b ile m a tb u a tta m ünâkaşa edilm esini k a t’îyen y a s a k eden, m em leket d âh ilin d e şeh irden şeh ire se y a h a ti b ile k a y ıtla r a b a ğ la y a n , hem en -hem en m uhiti derece sü rd üğü



h e r k e s i k e n d i züm resi ve h a ttâ ailesi içinde ka lm ağ a, m ecbûr e y le y e n . son şid d etli bir is tib d a t İdâresinin hüküm de unutulm am ak lâ zım d ır; bundan do­



la y ıd ır k i, H â lîd Z iy a ’nm e serlerin d e tü rk ce­ m iyetin in



d erin ve köklü m eselelerin e hemen-



hem en h iç rastlan m az. M am afih H âlid Z iy a ’11ın h ikâ yeleri,



rom an­



la rın a n azaran , h a y a tı daha ge n iş ve çeşitli sa fh a la rı ile a k se ttirir. B unlardan bir kısm ı m uharririn g e n çlik d evrin e â it şa h sî hâtıra ve



h ik â y e (19 4 2 ) tâ k ip e tti. B ir ta ra ftan da büyük



m üşahedelerinden vücûda gelm iştir. B ir ş i ’r -i hayâl ’de bir k a ç hikâyenin kahram an ı olan Ş âdân um ûm iyetle a şk ve çap k ın lık m evzuları



rom anların ı, lisa n ın ı sa d e le ştire re k , b a stırıy o r­ du. H âlîd Z iy a , bu m e şg u liy e tle ri içinde, 1945



ü zerinde durur. A h m e d Cem i! tip in d e insanla­ rın ince ve ro m an tik d u ygu larım anlatan h ikâ ­



m artında v e fa t e tti. G a ze te ve m ecm ualarda kalm ış y azıların d an



yelerin yan ın da, h a k ik î h a y a tı ta sv ir edenler de v ard ır ki, bugünün zevkin e en y ak ın olan ­ lar bunlardır. K öylü tip lerin i m evzû alan B ir



m aada, k ita p h âlin d e 5 0 'y e y ak ın e ser bırakm ış oían H âlid Z iy a , a yrı bir d e ğ e r ta şıya n tercü ­



h ik â y e -i sev d a , A l i ’ n in arabası, S a d a k a -i g i-



k  L İD ZİYA — H  l İDÂT. rân, m addî sık ın tıla r için d e kıvran an bir v ez­



LağÜ s olara k v e r iy o r ; bunlardan birin cisi, D ozy



nedarın h a y atın ı ta s v ir eden V ezn ed a r m ua­ v in i, m uharririn İzm ir'd e ta n ıd ığ ı h a k ik î tip ­ leri b a h is m evzuu eden A l im n ine, M a h a lle­



ve de G o e je 'y e g ö re , bu gü nkü T e n e rifa 'y a ve



ye m ev k u f, K e k lik İsm a il, D ilh o ş dadı, zavallı, sa k a t ve fa k ir çocukların k ü çü k sa a d e t v eya b e d b ah tlık la rın ı hikâye eden Ç o la k M es>ud, K a r y a ğ a rk e n v e K o c a baş H â lid Z iy a 'nın en d ik k a te d e ğ e r h ikâ yeleri a rasın d a d ır. H â lid Z iy a 'nın rom an v e h ikâyelerin d e işaret edil­ m eden geçilem ey e ce k mühim b ir n o k ta d a bun­ ların insanı yeni v e derin b ir gö rü ş ile ayd ın ­ latm aktan ziyâde, b a sit bir p sik o lo jiy e dayan a­ rak, bütün ku vvetin i üslûptan alm ası, içten çok dışla ve m ânadan çok kelim e ile bo şa gitm ek istem esidir ki, e d e b iy a t tarih im izd e m ühim bir m erh ale te şk il etm esine rağm en , bu h u sû siye t bugünkü rom an a n layışım ıza göre, onların de­ ğerin i a zaltm ak tad ır.



İkincisi ise, p e k m uhtem el olarak, b ü yü k K a ­ n arya adasın a k a rşılık oluyor. B irü n i 'y e gö re, sah ild en m esafeleri v a s a ti 200 fe r sa h tır ( r ıo o k m .'d e n f a z l a ) ; h albu ki al- M alflfari 'y e göre, bunlar a çık h a vad a S a la 'dan görü lebilm ektedir. B a k ri 'ye g ö re , bu isim adanın m ebzûi nebatâ tm d an g e lir : „F u n d a lık la r ile orm anlarda her cin sten ç o k n efis m eyvalar,



a ğ a ç la rın ı dikm ek



v e bakım ın a h iç h a c e t k a lm a k sızın , y etişir. T o p ra ğ ın d a ot y erin e h u bu bat v e d iken -yerin e kıym etli b a h a ra t b iter“ . G e re k M asfah ân ve g e ­ re k L a ğ ü s 'ta yon tu lm u ş ta şta n siitûn şeklinde y ü k se k bir bina ( şanam ) vard ı. İrtifaı 100 aune (1,18 8 m .) olup, zirvesin d e eli ile a çık denizi g ö s ­ teren tu n çtan bir heykel vard ı. M asfahân 'd a bu



E s e r l e r . M etin de zikred ilen lerd en başka, H esa p oy un lart (İzm ir, 1 3 0 4 ) ; îlm - i n ü c â m ; T u h fe -i le t â if (İzm ir, 1 3 0 8 ); F ra n sa ed ebiya­



k ırm ızı sütun y u v a rla k b ir dağın ü zerinde y ü k selm ek te idi ve L a ğ ü s sütununun d a ü ze ­ rine tırm an ılam azd ı. B urada gem ileri y o lcu lu k ­ ların ı garp istikam etin d e devam ettirm e ğe dâv e t eden işa re tle r görü lürdü (a i-M a k k a ri 7 ada­



tından nüm ûne ve tarih, m edhal ( İstanbul, 1303) ; A lm a n ta rih -i edebiyatı (İstan bul, 1:330); F ra n s ız ta rih -i E d eb itı (İsta n b u l, 133* ) ; I s ­ panya ta rih -i edebiyatı (İsta n b u l, 1331 ) ; K âbûs ( p i y e s ; İstanbul, 1 3 3 4 ) ; K en arda k a lm ış



nın da buna ben zer heykelleri olduğun u sö ylü ­ y o r ; ona göre, bunlar insan şeklin de p u tlar ( aşnâm ) idi. K e n d isi C a z â ’ir a i-S a 'â d â t '1 C . al-H â lid a t 'd an te fr ik etm ekte ve bu sonüncuların C . a l-S a 'â d â t 'm şim alinde bulunduğunu



(İstan b u l, 1342 ) ; S e p e tte b ulun m u ş (İsta n b u l, 1 9 2 0 ) : F âre ( p i y e s ; İstanbul, 1 9 2 6 ) ; O n u



ve bunlardan birin cisinin B rita n y a olduğunu sö y le m e k te d ir. Bu adalara m ü teallik efsân eler­



b eklerk en (İsta n b u l, 1935, 1940) ; ih tiy a r d ost ( 1 9 3 7 ) ; S a n 'a ta dâir ( 2 c ild ; İstanbul, 1 9 3 8 ) ; K ad ın p en çesi (İstan b u l, 19 3 9 ).



den şu n lar zikred ileb ilir. B atlam yu s ve onu tâ- ! kip eden arap c o ğ ra fy a c ıla rı bu adalard an bi­ rinin tü l dâiresin i tû l d erecelerin in b a şla n g ıç



B i b l i y o g r a f y a : M etin de zik red ilen ­ lerden başka bk. H ü seyin C â h id , K a v g a la rım (İsta n b u l, 1 3 2 6 ) ; Ş ih âb ed d in S üleym an, 7ar ih -i edebiyat-1 Osm aniye (İsta n b u l, 1328), s - 3S9i R â if N ecdet, H a y â t-ı ed ebiye ( İ s ­ tan bu l, 19 0 9 ); İbrahim N ecm î, T a r ih -i ede­



n o k tası o la ra k a ld ığ ı için ( k rş. F erro 'nun- tül d â iresin e gö re, avru p alıiarın e sk i h e s a p la r ı), adalard a bir astron om a ilesi y a şa m ış olduğu zan n ed ilm iştir ( al-M akkari 'y e göre, „h ıris tîyan sih irb a zla rı“ C . a l-S a ‘ â d â t 'ta n K e n d isi



bu y e r



ile B r ita n y a 'y ı



g elm işlerd i.' a yn ı



telâ k k i



biyd i d ersleri (İsta n b u l, 13 3 8 ), II, 304; ■ M u stafa N ih ad Ö zö n , S o n asır tîirk ed ebiya tı



e ttiğ i için m u h a k k ak k e lt ra hiplerin i kasd etm ektedir ). Zu 'l-K a rn a y n [ b. bk.] yân i B üyük



ta r ik i (İstan b u l, 1941 ), s. 233— 244; İsm ail H abib, T anzim attan b eri (İstan b u l, 19 4 4 ), 1, 265— 2 7 1 ; Z iy a Som ar, Yakın çağların f i k i r v e edebiyat ta rih im izd e İzm ir ( İzmir,



İsken d er H â lid â t 'a k a d a r g itm iş imiş. M asfahân sütununun mim arı o la ra k , h im yerî A s 'a d



19 4 4 ), L_ ( M e h m e d K a p l a n .) H Â L İ D A T . [ B k . H Â i.iD Â T .] ■ H ÂLİD ÂT. a i.- H Â L İ D A T , tam şe k li ile, a l -



nun mim arı ise e fsâ n e vî zam anlard a yaşam ış ■ T u b b a ' gu '1-m arâşid ism inde cenuplu b ir arap



CAZÂ'İR AL-HâLİDÂT h e r h âld e ( her h âld e < h u ld „eb ed î adalar“ ) olup, bun lara astronom lar C .a z â ’ i r a l - S a ‘ â d a ( „s a a d e t a d aları“ ) ism ini verir. B u, araplarm B atia m y u st ereüm esinden öğren dikleri, yunanca



Ma«dİQû>v vrjoo ı 'ın



tercüm esidir. A i-B a k r i lâtin ce F ortu n atae insulae ism in i d e fo r iâ n â ta ş şekii a ltın d a k a y d e tm e k te ­ dir^ B u n lar K a n a ry a adalarıdır. B irün i ile İdrisi 6 v e al-M akljari: 7 adadan bahseder. al-Mak;k a ri bunlardan- ikisin in ismini M asfahân ve



A b u K a rib g ö sterilm e k te d ir k i, buna da Zu '!• K a rn ayn feka b ı verilm ektedir. L a ğ ü s sütunu­



im iş ; m ezarının bu adada ren kli cam dan ve merm erden yap ılm ış bir m abedin içinde bulun­ duğu r iv a y e t edilir. ‘A c S ’ ib a l-m a h lü k â t kita b ı m üellifinin d e L a ğ ü s adasın ın „m ü th iş h a y va n ­ la rı“ hakkın da v e rd iğ i ve İd risi 'nin te k ra rla ­ m aktan çekin d iğ i m alûm at, şü p h esiz, K a zv in i 'nin, A b ü H âm id a l-A n d a lu s ı 'ye m üsteniden, ga rp den izin in ta sv irin d e verd iği malûm atın aynı olsa gerektir. B urada da M acm a' al-T u ra b , adında bir adanın üzerinde nun ta sv iri vard ır.



yü k selen bir sü tu ­



ÄH ÄLÜ D T



E ğer 'an da m ( „ejderha kam “ ) Dracaena Draco 'dan geliyor ise, Kanarya adaları ile araplar arasında ilk çağlardan itibaren ( bilva­ sıta ) ticarî münâsetler tasavvur etmek icâp eder; lâkin bunun diğer bir Hindistan neba­ tından gelmesi akla daha yakın görünmektedir. Bibliyografya-,



a l-îd r isi, Ş i f at al-



M a ğ rib ( nşr. D o z y v e de G oeje ), s. 2, 28; a l-B a k ri ( nşr. de S la n e ; A lg ie r , 19 11 ), s. 1091 Y a k u t, M a ç a m ( n ş r . W ü s te n fe ld ), II, 69 v . d .; a l-K a z v in i, ‘ A c â ’ ib a l-m a h lü k â t ( n ş r . W ü s te n fe ld ), s. 1 2 4 ; al-M alflfarİ, N a f b al-{îb (n ş r. D o z y ) , I, 10 4 ; a l-M as‘ üdi, M ar â c a l-za h a b ( P a r i s ) , I, 18 4 ; P . S ch w arz, E sco r ta lstu d ien , I, 6 9 ; A . J. W en sin ck, T h e O cea n in th e L itera tu re o f th e W estern S e ­ m ites ( V erh. A k . A m s t ., X IX , nr. 2 ) , s. 27



Ha



l If è



.



a d aların a y a p ılan se ferlerin h â tır a s ın ı d a mu­ h a fa za eder g ib i d a vran m a k ta d ır ; m sl. Y û s u f b. T â ş fîn 'in am iralin in ta sa rla d ığ ı seferd en , ta cirle rin eskid en L â k a ( ? ) ad asın d an , M agrib su lta n ların a sa tılm ak üzere, sa rı s a b ır ( A lo e s ) a ğ a c ı a lm a ğ a g itm e k g a y e s i ile y a p tık la r ı se ­ ferlerd en v e b ilh a ss a L iz b o n ’dan k a lk ıp da ( s . 184 v.d .), 11 gü n şa rk a d o ğ ru v e bunu müte â k ip cen uba d o ğru s e y a h a t e ttik te n sonra, m eskûn b ir a d a y a g e le re k , b ir a ra p tercüm anı ile k a rşıla şan ve n ih a y et bu adan ın hüküm darı­ nın yardım ı ile, A fr ik a k ıt ’a sm a a y a k basan se rg ü ze ştçilerd e n b a h setm ekted ir. Eskİ c o ğ r a f­ yacılard an Öğrendiğim ize göre, IX ,— X II. a sır­ la rd a A f r i k a ’nın A tla n tik sâ h illerin d e gem icilik p e k in k işâ f gö sterm işti. Ş u h â ld e



İslâm fü tu h a tın ın



ilk



a sırla rın d a



v . d. (P . S c h w a r z .) A r a p gem icileri K a n a ry a ad aların a erişm işler



a rap gem icilerin in , ta b i'î b e rb e rî g e m icile rin in ardın dan , K a n a ry a a d a la rı ile â rız î v e y a dâim i



m idir ?. B urasın ı h e d ef tu ta n den iz s e fe rle ri h a k ­ k ın d a k a f i m alûm ata sa h ip olm am akla b era ­ ber, bunu redd etm ek de ih tiy a ts ız lık olur. Jo­



te m a s h âlin d e olup -o lm ad ıkları so ru lab ilir. B u m ü n âsebetler, h â tıra la rın ı e sk i c o ğ ra fy a c ıla rın



hann von B eth e n co u rt X V . a srın b a şla n g ıc ın d a bu adalara g e ld iğ i zam an, bu rada G u a n ch e ' 1ar ile k a rşıla şm ıştır k i, b u kavim in dili v e g ö ­ rünüşe g ö re , â d e tle ri d e k a ra d a k i b erb eriler ile b ir çok m ü şterek n oktala r gö sterm ek te idi. Ş u hâlde p e k e sk i zam anlardan itibâren K a n a ry a ad aları ile A fr ik a sâ h illeri arasın da d en iz yolundan m ünâsebet te 's is edilm iş olduğu m u h ak k aktır. Ju b y burnu ile pek açık h a vad a karadan gö rü len F u e rtev e n tu ra a d ası arasın da an cak 100 km , bir m esafe v a rd ır ve rü zg â rla r ile su cereyan ların ın te tk ik i de, irkâp n o k ta ­ larını şim alî A f r ik a 'n ın a d alara en y a k ın m a­ h a lle rin d e d eğil, d ah a şim alde a ram ak ş a rtı ile, sa h il ile ad alar arasın d a se y ir ve seferin p e k gü ç olm ad ığın ı g ö sterm e k te d ir. B erb erîlerin bu m ın ta k ad a eskiden tic â r î fa â liy e t g ö sterd ik le ri­ ni, bu gü n d ahi m evcu t olan b â zı z a y ıf a lâ­ m etlerden, istid la l etm ek m ümkündür. N itekim ilk m üdekkiklerİn to p la d ığ ı G u a n ch e dili k e li­ m eleri arasın da, b erb eri lisan ın dan d e ğ il, sâm î m enşe’deu sö zle r bulunm aktadır. B ilh a ssa iki şekild e, biri b e rb e rî lisan ın d a ve d iğ eri



vâzı-



han a rap ça d a m evcut olan sa y ı isim leri d ik k a te d eğer. Bu takd ird e, bunların fin ik e lile r ta ra ­ fından ge tirilm iş sâm î kelim eler olduğu b ah ism evzuu olam az. Ç ü n k ü k a rşı k ıt'a d a Ş iü h leh çelerin d e hâlen k u llan ılm akta bulunan b er­ berice k a rşılık la rı



da



F in ike lisan ın d a ki sa yı



te s b it e ttiğ i arap den iz tic â re tin in v e b e rb e rî­ lerin sâ h il se ferlerin in in h itâtı ü zerin e, k ıs a sürm üş ; fa k a t h â tır a s ı a rap co ğ ra fy a cıla rın ın eserlerin d e b â k î k a lm ıştır.



B i b l i y o g r a f y a : Y u k a r ıd a g ö ste ri­ lenlerden b a şk a bk. b ir d e G u a n c h e ’taki arap ça kelim eler v e b ilh a ssa Sabin' B erth e io t v e B a rk e r W eb b , H istoire naturelle des îles Canaries ( P a ris, 1842 ), I ; J. A b e rc ro m b y , Ca­ narian Sp eech ( Harm . A f r . Stud., I, C a m b ­ rid ge; 1 9 1 7 ) ; K a n a ry a a d aları ile A fr ik a te ­ pesi a rasın d a k i den ize m ü te a llik m ü n âseb et­ le r için bk, R , M on tagn e, L e s marins indi­ gènes de la zon e fr a n ç a ise du Maroc ( Hes-



pêris, 1923 ).



( H e n r i B a s s e t.)



H A L İ F A . [ B k . H a l î f e .] H A L İ F E . H A L Ï F A ( A.), „ h a l e f , n â i p “ , P e y ga m b erin h a le fi v e ken d isin den so n ra, y e ­ rine kaim olm ak ( Jyalifat r a sü l A U â h ) itib arı ile, İslâm cam iasın ın en y ü k s e k reisinin y ân i im âm [ b. bk.] 'inin u n v a n ı . I. Bu tâ b ire, m üfred v e cem i ( h a lâ 'if, hulafa ) o lara k, K u r ’an 'da s ık s ık ra stlan ır. C em i şeklîn d e ced lerinin ( seleflerin in ) nâil bulun­ d u kları n im etlerd en m ü stefit olan şa h ısla r h a k ­ kın d a k u lla n ıla ra k , bu n lardan „ h a le fle r“ d iye b a h se d ilir (m sl. V I, 1 65 ; X X IV , 5 4 ; X X V II 63 'te âdil olan lar v e iy ilik ed en ler v e VII, 67, 7 2 ’de pu ta ta p a n ‘Â d v e Ş am ü d k a b ile le r i) .



İsimlerinden gelm iş g ib i görünm ektedir. D iğer-



M üfred şekild e, kendisin den e v v e l arzd a y a ş a ­ m a k ta olan m eleklerin h a le fi ve y â h u t A lla h ın



ta ra fta n k a ra n lık O k y a n u s a d a la rı h a kkın d a b ize en çok m âlûm ât veren e s k i c o ğ ra fy a c ı İdrisi k en d i zam anında kim senin s â h ille ri g ö z ­



nâibi o lara k , A d a m ( II, 28 ) v e k e z â D avü d ( X X V I I I , z s ) h akkın d a k u lla n ılm ış tır: — „ Y â D âvüd , sen i m ü lkte h a life k ıld ık ; in san lar ara­



den k a yb e d e ce k k a d a r u zakla şm ağı g ö ze alm a­ d ığ ın ı te ’ min etm ekle berâber, bu O k y a n u s 'un



sın d a h a k k â n iy e t ile h ü k m e t: sa k ın kendini h e v a v e h e v ese k a p tırm a ; z îr a bu n lar senî



HALİFE.



149



A lla h yolundan a y a rtırla r" . B n â yetlerin h iç birinde bu kelim enin P e y ga m b er ’¡n h alefin in unvanı olm ası g e re k tiğ in e d â ir sa rih b ir işaret



m îştir ; msl. B abu r 'un sa ra yın d a bütün kadın hizm e tçilere n e z â re t eden kadın a da h a lı f a den ilirdi ( G u l-B ad an B eg im , H um âyun-nüm a,



yoktur. M üslüm an ta rih çile r, hem en um ûm iyetle, bu tâbirin, ilk d e fa o lara k, A b ü B a k r ta ra fın ­ dan bu m ânada k u llan ılm ış olduğunu y a z a rla rsa



trc. A . S . B e v e rid g e , s. 1 3 6 ) . S on çağla rd a T ü rk iy e ’de B â b ıâ lî kalem kâtip lerin e de bu



da, onun bu u n van ı alm ış olduğu h a y li şü p h e ­ lid ir ( C a e ta n i, A n n a li d e li’ Islâ m , H . n . a s ı r , § 63, nr. I ). F a k a t 'O m a r zam anından beri am ir a l­ ma m in in [ b. bk.] tâbiri ku llan ılm ış v e ilk h a life ­ ler um ûm iyetle bu unvan ile an ılm ıştır. H a lifa t r a sü l A lla h u n van ı, P e y g a m b er ile son a erdi­ ğ in e



itik a t ed ilen



re sâ le t



v a zife s i



m üstesna



olm ak ü zere, onun bütün s a lâ h iy e t v e fa a liy e t­ lerinin d eru h te edilm esini tazam m un eder. H a ­ li f a i A U â h unvanı d ah a c ü r’e tkâ rân e bir mâ­ h iy e t arze d e r v e iddia ed ild iğin e g ö re , A b ü B akr



ta ra fın d a n



şid d e tle



itira za u ğ ra m ış tır;



f a k a t 35 ( b.) sen esiıid eh itib âren , H a ssan b. Ş S b it tara fın d a n ; ha life ‘ O sm a n h akkın d a y a ­ zılan b ir m ersiyed e k u llan ılm ış ( nşr. H . H irsehfe ld , nr. X X , b e y it 9 ) v e A b b â s île r ile onlardan so n ra k i h ü k ü m d arlar zam anında istim ali umûm îleşm iştir ( G o ld zih er, M uh am m edan isch e S tu ­ d ien , II, 6 1 ). B ununla beraber, İslâm ta rih in d e h a lı f a un­ van ı y a ln ız bu d erece y ü k s e k m akam sa h ip le ­ rine m ü n hasır kalm am ıştır, H icretin d a h a ilk asrın d an itibâren , A p h r o d ito p ap irüslerin de ànoK Q ieiàQ ioç yân ı d e v le t m erkezin de oturan v e m ahallî m âliye me m urlarının ta h s il edilen v e r g i p araların ı kend isin e te v d i e ttik le ri m e'm ûr h akk ın d a da bu unvanın kullan ıldı ğ ı gö rü lü r ( G re e k P a p y ri o f the B r itis h M uséum , IV , XXV, 35 ; C . H , B ecker, Isla m stu d ien , 1, 257 ). B u tâ b ir şa h ıs adı olarak da s ık -s ık ku llan ıl­ m ıştır ( bk. T a b a ri, F ih r is t, nşr. de G o e je ). T a rik a tle rd e , b ilh a ssa Ç â d ir iy a ta rîk a tin d e , ha­ life t a r ik a t şeyh inin m a h d u t bâzı sa lâ h iy e tle r ile, m u ra h h ası olup, h an kah tan u zak y erlerd e onu tem sil eder. T ic â n iy a ’1er arasın da halife, ta r ik a t kurucusunun ru han î ku vvetin in ( ba­ r a k a ) vârisi olup, şa y h unvanı y aln ız ku rucu ya verilir, ( O . D ep on t ve X . C op p o lan i, L e s C o n ­



u nvan v erilird i ( C . M. d ’O h sson , T a b lea u g é­ n é ra l d e l ’E m p ir e O th o m a n 2, V II, 271 ). [ K â t ib Ç e le b i ’nin g a rp h la rca m ârû f olan H a cı H a­ lif a ( k a lfa ) ism indeki h a lifa unvan ı, ken d isi­ nin v a k tiy le d e v le t kalem lerin d e h a life lik e t­ m iş olm asından d olayı v e rilm iştir]. E sk i m ahalle m e k teb i h o casın ın yard ım cısın a , hü rm et a lâ­ m eti o larak, verilen k a lfa ism i de bundan boz­ m adır. F a s ’ta şe h ir vâlı m uâvînlerine h a lifa d en ilir ( B . M eakin, T he M oorish E m p ire, s. 224 ve um ûm î su rette her hâ n gi bir m e’mûrun v e y a ka id în m uâviuı. K e z a F a s ’ın İspanyol him âyesi a ltın d a k i kısm ın da su ltan ın naibine d e bu unvan v e rilir ). B ugün H in distan ’da bir terzi, berber, eskrim bo cası v e aşçı gib i, en eh em m iyetsiz k ü çü k sa n ’a t sa h ip leri hakkın da da k u lla n ılır ( H . A . R ose, G lo ssa ry o f th e T ri­ bes a n d C a stes o f ih e P u n ja b , L a h ore, 19 11, II, 490 ). T o g o ’da v e g a rb î A fr ik a ’nın civa r m ın ta kalarm d a a lfa ( = f}a lifa ) m üslüm an ho­ cay a , h a ttâ u m ûm iyetle m üslüm anlara d elâ let ed er ( D ie W e lt d es Isla m s, II, 20 0 ). [ T ü r k iy e ’ d e k a lfa tâ b ir i bu gü n b â zı san ’ a tlard a çırak ile u sta a ra sın d a o r ta b ir e h liy e t m erteb esin e d e lâ le t etm ek ü zere, b ir d e h assaten , am elî o lara k, ç ıra k lık ta n yetişm iş y a p ı u sta la rı h a k ­ k ın da k u lla n ılm a k ta d ır]. B i b l i y o g r a f y a ; A d la rı geçen eser­ lerden b a şk a bk. G o ld z ih e r, D u sen s prop re d es ex p r essio n s O m bre de D ieu , p o u r d é­ sig n er les c h e fs d a n s l'Isla m ( R H R , X X X V , 1 8 9 7 ) ; D .S . M argoliou th , T h e sen se o f the t ü le K k a lifa h ( A v o lu m e o f O r ie n ta l S t u ­ d ies p r e se n te d 322— 328 ).



to



E d w a rd



G , B row n e, s.



II. H ilâ fe tin y â h u t h alifen in başın d a bulun­ d u ğu s iy â s î m üesseseuin ta rih i ile h ilâ fete mü­ te a llik n a za riy elerin biribirind en ayrı olarak m ü tâleası mümkün olduğu ve tarih sıra sı ile



fr é r ie s r e lig ie u ses m u su lm anes, s. 194 v.d., A lg ie r , 18 9 7 ; L . Rinn, M araboutes et K h ou an, s. 78, A lg ie r , 1884 ).



birin cisi diğ erin e tekaddüm e ttiğ i cih etle, e v ­ velâ h ilâfetin ta rih în i ele a la ca ğ ız.



; : M ah di h a re k e tle rin d e ,h a l if a — M a h d ï ’nin h a ­ le fi d e m e k tir ; M ir D iiâ v a r ’in M a h d a vi [ b. bk.]



luğunun S u riy e v e M ısır gib i vilâyetlerin i ve Iran şa h ların ın ü lkelerin i feth e d e re k kazan d ık­



ta rîk a tin in k u rucu su S a y y id M uham med M ah-



ları m uazzam s e r v e t v e k u d re t ile e riştik leri azam et m ertebesi h â iz old u kları m ü tevazı un­



d î ( olm. 910 — 1504/1505 ) 'n in h a life s i o l­ m ası, bundan d o la y ıd ır ; *A bd A lla h S udan m a h d i 'si M uham med A h m ed ’in h a lifesi olduğu g ib i G ulâm A h m ed K â d iy â n î [ bk. m ad. AHMEDlYE ] ’nin oğlu ve h a le fi de, m ü rîd leri ta ­ rafın d an , bu unvan ile yâd edilm ekted ir. D ah a nş ehem m iyetli



şa h ısla ra da



bu



i.



T arih.



İlk h a leflerin R om a



im parator­



van a yeni bir h a y siy e t ve ehem m iyet verdirdi. Bu su re tle arap fü tu h atı d a h a son hadlerine varm azd an e v v el, h a l i f e dünyanın en zengin ve şe v k e tli hüküm darlarından biri oldu. A m ir al-m ıı’ m inin [ b. bk.] sıfa tı ile, bu fâ tılı ordu­



unvan veril- | la rın m u tlak su re tte ba şı



idi



ve



sikkelerin de



HALİFE. k en d isin e bu unvanı iza fe e d e rd i; im â m [ h . bk.]



yetlerin in d evam lı in k işâ fı n eticesin d e, h a life ­



s ıfa tı ile, ib â d etlerd e b a şa g e ç e r ve cam ide hu{ba [ b. bk. ] irâd ederdi. H a life olarak da teb a ­ asın dan dinin kurucu su na ( = P e y g a m b e re ) g ö s ­



nin idare üzerinde d o ğrudan -doğ rüya m uraka­ b esi za y ıfla d ı. Y in e o sıralard a, m ülkün p a rç a ­



terilm iş olan hürm ete y akın b ir s a y g ı beklerd i. 'A l i b. A b i T â l i b ’in h ilâ fe ti esn asın d a zuhûr eden d a h ilî harp d o la y ısı ile, halifen in hâiz o la ca ğ ı v a s ıf ve şa rtla ra dâir ra k ip n aza riy eler s iy â s î ve m ezh ebi b irer doktrin şeklin i aldı. E m ev île r [ b. bk, ] devrin de, bu hüküm darların çoğu nam azda cem âate im am et itiy a d ın a devam etm ekle berâber, h ilâ fe t vazifelerin in dînî cih e t­ lerine fa zla a lâk a g ö ste rilm e m iş ti; z îr a 'O m a r b. ‘A b d a l- 'A z ız [ b. bk. ] m üstesnâ olm ak üze­ re, bu hüküm darlar dinî m ü lâh aza ve m esele­ le re p e k ehem m iyet verm em iş görünm ektedir. İslâm akaidin in e sâ sla rı v e şeriatin [ b. bk. ] usûle ra p tı m eselelerin e b ilh a ssa M edine ’de çalışılm ış v e Şam h a life si ta ra fın d a n az alâka g ö sterilm iştir. 'A l i n eslinin İslâm âlem i ü zerin ­ d e hüküm ranlık hakkı d â va sı yüzünden, zu hûr eden ş î’a [ b. bk. ] fırk a s ı, bir k a ç batın boyun , ca, s iy â s î bir m u va ffa k iyet kazan m ıştır. A b b â s île r [ b, b k . ) bir ta ra fta n 'A l i sü lâlesin in dâ­ v ala rın a yard ım b ah ân esi ve d iğ e r ta ra fta n g ö ste rd ik le ri din g a y re ti ile, ik tid arı elde e tti­ ler. H ilâ fe t B a g d a d ’da yeni b ir m â h iy et k esb e t t î, H a life ulem ânın cöm ert bir hâm isi olduğu gib i, İslâm dininin hâm isi s ıfa tı ile de u hdesine düşen v a zife y e ehem m iyet verdi. H a lifen in te ş­ v ik i ile B a g d a d , akaid e v e fık lıa m ü teallik ha­ re k e tle r bakım ın dan , M edine 'nin yerin e g e ç e ­ rek , b eili-b aşlı m ezh epler son şe k ille rin i orada a ld ıla r [ bk. mad. F IKIH ), A r t ık halife, müslüm aniar n azarın da E m evî hüküm darlarının çoğu g ib i, sâ d e ce d ü n yev î bir em îr olara k kalm am ış, p ek itin a lı s a ra y te ş r ifa t ve m erasim i sa y e s in ­ de, m ehabetini büs-bütün a rttırm ıştır, E m evîİşr d evrin de, bilh a ssa İlk zam anlarda, h alk ha­ life ile k o la y c a tem âs ederdi, M u 'â viya [ b. b k , ) işl.âmdan evv elki devirde arap resim lerinin te k ­ lifs iz ve se rb e st hâl ve ta vu ria rım , hemen tam âm iyle, m u h afaza etm işti. D iğ e r arap re is le ­ rine, m akam ının on lardan pek y ü k se k olduğunu ih sâ s etm ekle berâber, e ş g ib i m uam ele ederdi.



lanm ası ve m u htelif v ilâ y e tle rd e b ir takım müs­ ta k il em irliklerin zuhuru n eticesin d e, halifen in s iy â s î hükm ü a za la -a za la n ih a y e t B a g d a d ’in sû rla rın ı a şa m ay a ca k b ir h âle g e ld i. Bu in hi­ t a t i!e m üteradif o lara k, im âm [ b. bk, ] ve dinin h a risi sıfa tı ile g a y r e t gö sterm e si g e re k ­ tiğ i için, m ülhidlere v e g a y r-i m üsîim lere y a p ı­ lan tâ k ip v e ta z y ık la r a rttırıld ı. 946 sen esin e d o ğru h alifen in elin d e î i ’len hiç bîr k u d re t k a l­ m am ış id i ve B agd ad ’d a m akam ından indirilip, gö zlerin e mil çek ild ik ten



son ra,



ia n eye



m uh­



ta ç h âle düşürülm üş ü ç sâ b ık h a life g ö rü leb i­ liyordu. Bu devirden 1055 'e k a d a r zam anın h a ­ life s i, e v v elâ B ü v ey h îler [ b. bk. ] 'in, son ra S e l­ çuklu lar £ b. bk. ] 'in elind e k u k la gib i kalm ıştı. F a k a t s iy â s î n ufûzd an tam âm iyle m ahrum o l­ m asına rağm en, eskid en cedlerinin iş g a l etm iş b ulundukları bü yük m akam unutulam ıyor ve â ciz halife, n aza riye ciler tarafın d an , İslâm âle­ minde bilcüm le sa lâ h iy e t ve ik tid arın k a yn a ğ ı te lâ k k i ediliyordu . B undan d o la y ıd ır ki, f i’len m ü stakil v a lile r v e h ü kü m darlar kendisin den unvan ve m enşûr istiy o rla rd ı. M eselâ G azn eli M ahm üd [ b. bk. ] 997 ’d e S âm ân îlere b i’a tten v azg eçin ce , h a lifed en y a m in a l-d a v la ve am in a l-m illa u n van ları ile is tik lâlin in ta sd ik im is­ tih s â l e tti v e tabm în en b ir a sır son ra m u râbıt han edan ın ın ku ru cu su Y û s u f b . T â ş fin , halife M u ktad i 'd en a m ir a l-m u slim în unvan ın ı ald ı. 1 1 7 5 't e Şalâl> a l-D in [ b . bk. ] M ısır v e S u ri­ ye h ü kü m darlığını u hdesine a ld ığ ı v ak it, ha life M u sta zi’ ken d isin e m enşûr ve h il’a tle r gönd erdi. A y n ı su retle Y e m e n 'd e R a sü li [ b. bk. ] han e­ danının kurucusu N ü r al-D in 'O m a r h alîfed en , sa lta n unvanı ile b irlik te , ken d isin e halifen in n âip liğ in i te v c ih eden b ir menşûr isted i. al-M ustan şir 1235 ’te isten ilen v e s ik a y ı, hu sûsî b ir m e ’mûr ile, gö n d erd i. A y n ı h a life 1 2 2 9 'da şim alî H in distan'türle hüküm darı İltutm ış [ b. bk. ] ’ın su ltâ n u n van ı ile m ülkünün ta sd ik in e dâir ta le ­ bini te rv iç e tti ve d ah a son ra gelen D e h li hü­ küm darları, B a g d a d ’m son h a lifesi M usta'şim ’ın



F a k a t yen i p a y ita h tta İran hüküm darlarının an ’aneleri ıh yâ edildi. A b b a s î h a life s i e tra fın ­



adını bu b ed b ah t h alifen in m o ğu llar ta ra fın ­ dan öldürülm esinden sonra, 30 sen eden fa zla



da m u h â fızları ve yan ın da yalın k ılıç ile cel­ lâdı bulunduğu hâlde, azam et ve haşm etle ta h ­ tına kuruldu. A y n ı zam anda P eygam b erin h ır­



b ir m üddet d ah a sikkelerin e darb etm ekte devam ettile r.



k a sın ı g iy e re k , m akam ının dinî m ânasına d ah a bü yiik bir ehem m iyet verdird i ve P eygam b er ile a k ra b a lığ ı resm î v esik a la r ile k a sid e ciler ve sa ra y dalkavu kların ın y â v e rie rı ile t e 'y it edildi. IX , asırd an itib aren , v a z ir [ b. bk. ] ’in m ütem âdiyen a rta n sa lâ h iy e ti ve hüküm et d â irele­ rin in £bk. mad, DİVAN ] sa y ıla rın ın y e fa a li­



B agd ad h a lifesin in bu su retle h er türlü ik ­ tid a r ve sa lâ h iy e tle rin m eşru k a y n a ğ ı te lâ k k i edilm esine ka rşı, ik i rakip h ilâ fe t d a h a te ’sis edilm iştir. 928 ’de E n d ülü s ’te, ‘ A b d a!-Ra|tmân III. h a lifa u n van ım ta k ın m ış ve bütün h alef­ leri d e ayn ı unvanı kullan m ışlardır. Bu Endü­ lüs E m ev île ri, Şam ’d a hufcüm süren se le fle ri g ib i, sü n nî id iler. F a k a t ku rucu ların ın



909 ’d a



HALİFE. M ahdiya 'de h a lîfa unvanını takındığı M ısır Fâtım îleri ş i’î idiler ve hanedanlarının ı t y ı ’de Şalâh al-Dtn tarafından ortadan kaldırılm asına kadar, Bagdad : A bbâsîlerinin tehlikeli rakip­ leri olmuşlardır! 1258 'de H u lag u ’nün t b. bfc.] B a g d a d 'ı Rapte­ derken öldürdüğü h a life M u s ta 'şim 'm vârisi k alm ad ı. B u hâl: İslâm ta rih in d e em salsiz bir fe ­ lâ k e t o ld u ; İslâm âlem inin eııma hu tb esin d e a d ı oku n acak n a za rî b ir b a şı k alm am ıştı. A b ­ b â sî hanedanının, B a g d a d k a t l- i âm ındao ku r­ tu la b ile n ik i ferd i, b irb irin i m ü teakip, M ısır su lta n ı B a y b a rs [ b . b k . j ’a iltic a e ttile r. M usta 'şim ’ın am cası olan birin cisi, 'B a y b a r s : t a ­ ra fın d an K a h ire ’y e ’ dâiret ' e d ilerek, 1 261 ’d e büyük: m erasim ile h ilâ fe t m akam ına ge ç irild i. R iv a y e t e d ild iğ in e gö re , B a y b a rs , A b b a s î ha­ n ed an ın ı B a g d a d ta h tın a iâde etm ek m aksadı ile v e b ü yü k b ir ordu a larak , K a h ire 'd en h a ­ re k e t e tm iş ; fa k a t Ş am ’a v a rd ık ta n so n ra / h a ­ life y e a n ca k k ü çü k b ir k u v v e t a yırm ış v e bu k u v v e t çölü g e çerk en , m oğu llar ta ra fın d a n p e ­ rişan edild iğin den , ondan so n ra halifen in bir d ah a nâm ve nişanı işftilm em iştir. ikin ci A b b â s î m ü ltecisi, 1 2 6 2 'de K a h ir e 'y e g e le re k , a yn ı su ­ re tle h a life ilân e d ilm iş ; fa k a t B a g d a d 'i geri a lm ak te crü b e sin e b ir d a h a girişilm em iş ve h a life, h a k k ın d a h e r tü rlü za h irî hürm et eser­ leri: gö ste rilm e k le berâber, h a k ik a tte K a h ir e 'd e e sir m evkiind e k a lm ıştır. A h fâ d ı, iki buçuk



tîn d e gö sterm e k em eli ile, h alifed en m e v k ileri­ nin m enşur ile ta sd ik in i ve un van lar tevcih in i is te d ile r ; m sl. cen ü b î İ r a n ’da M u za ffe ri hane­ d a n ı ! 13 13 — 1384 ) n m ilk ik i h ü k ü m d a rı; M uham m ed b . T u ğ lu k ( 1325— 1351 ) v e D e h li ta h ­ tın d a h a le fi F irS z Ş a h ( 1 3 5 1 — 13 8 8 ) v e h a ttâ riv a y e te , gö re, B a y e zîd I. [ b . bk.] b ile, su ltâ n u n van ın ın resm en te v c ih i için, 1 3 9 4 ’te K a h i­ re 'd ek i A b b â s î h a lifesin e m ü racaat etm iştir ( bk. J. v . H am m er, G esch . d . O sm an, R e ic k e s 2, I, 195 ) ; fa k a t bu riv â y e tin doğrulu ğun d an şüp­ h e e d ilm iştir; z îr a E d irn e, F ilib é v.b . feth in den so n ra b a b a sı M urad I. h a k k ın d a h a li f a . kclim e şin i ih tiv a édén ih tira m tâ b irle ri kullanm ış ( F a r id ü n , I, 93, 22) v e g e r e k osm anlı su ltan ­ la rı, g e r e k ç a ğ d a ş m üslüm an h ü kü m darlar h i­ lâ fe t id d iasın d a bulu nm uşlar v e bü idd iaların y â ln ız te b e a la rı ta ra fın d a n d e ğ il, m uharebe et­ tik le ri b a ş k a m em leketler h ü kü m darları tara­ fın d an da kab û l e d ild iği gö rü lm ü ştü r. H alifen in K u r a y ş k a b ile sin e m ensûp olm ast şa rtı n azar-i itib â ra ' alın m ıyor ve tu tu lan y o l, bu devrin s iy â sî haberleşm elerin de s ık -s ık te k ra r edilen „S e n i m ü lkte h a life tâ y in e ttik “ ( X X X V III, 25 ) v e buna ben zer b a şk a ( m sl. V I, 165 ; X X V , 37 ) â y e tle r ile t e 'y it ediliyordu . Bu su re tle Selim I, [ b'. bk.] kânu n II. 15 17 'd e K a h ir e 'y e tnuzafferân e g ire re k , A b b â s î h ilâ fe tin i n ih a y ete erdirip, soıi m üm essili M u ta v a k k il 'i İstan bu l 'a gö tü rd ü ­ ğ ü zam an, b ir bu çu k a sırd a n beri bu osm anlı hü küm darın ın eed lerin e v e ken d isin e h a lîfa u n ya n ı verilm esin e a lışm ış bulunuyordu, [ M ı­ s ır ’m fe th in i m üteâkip, K a h ir e 'd e tu tu lan bir



a sırd an f a z la ' b ir m üddet, birbiri ardın ca, hü­ k ü m d a rlığ a za h ir î bir m eşrû iyet sü sü verm ekte fa y d a bu lan M ısır su ltan ının : lü tu f v e in a m ı ile, bu s ilik rolü oyn am akta devam elm işlerdir.



rûznâm eden ( H a y d a r Ç e le b i ru zn â m esi, B r it.



H e r y e n i su lta n h a lifey e b e y ’a t e ttik te n son ra, onun ta ra fın d a n b ü yü k 'm erasim ile m akam ına otu rtu lu rd u ; fa k a t bü h a lifelerd en h iç b ir i,ra k ip



M u s.) S elim I. K a h ir e u lem âsın ı to p la y ıp , sa l­ ta n atın ın m eşrû iyeti için , m akam -ı h ilâfetten ic â z e t ta le b i lâ zım olup -olm adığını sorm uş v e



s iy â s î h izip lerin oyu n cağı o lara k, 1412 ’de 6 a y k a d a r ken d isin e su ltâ n unvanı v erilm iş olan M u sta 'şim istisn â edilm ek şa rtı ile, hükü m ette en k ü çü k b ir v a zife bile görm em iş v e s iy â s î bir



u lem ânın b ö y le b ir m u am eleye lüzûm olma­ d ığ ın ı sö y le m e leri ü zerin e, ken d isin in bu hu­ s u s ta h a life ile a slâ tem â s etm em iş oldu­



k u d re t sah ibi



den son ra, M ekke



olm am ıştır. M alfrizı [ b. b k .] ’nin



n ak le ttiğ in e gö re , h alife vaktin i d ev let erkânı v e e şrâf arasın da d â v e t ed ild iği ziy â fe t ve eğlen ce âlem lerinde v ey a bun lara karşı y a p tığ ı te ş e k k ü r ziy a re tle ri ile g eçirird i ( a l-S u lâ k , k ıs m .tr c . için b k , nşr. E. B loch et, H istaire d ’Egypte, s. 7 6 ).



M ısır hâricinde İslâm âleminin büyük bir k ıs­ mının M ısır'da bir A b b âsî halifesinin mevcûdiyetinden haberleri bile yok idi. XIII. asırdan beri Magrib 'de bir başka sünnî halife mevcut olduktan başka, İslâm memleketlerinin şark ci­ hetinde zaman-zaman Selçuklu, Timurlu, Türk­ men, Ö zbek ve Osmanlı bir çok hükümdarlar da bu unvanı takınmışlardır. . F akat bîr kaç müstakil hükümdar, te b a a la rı­ nın kendilerine itâjitmı diııî bir vecîbe mâhıye-



ğu a n laşılm aktad ır. M am afih ve



M ısır ’ m



M edine 'nin



feth in ­



a n a h tarla ­



rın ı ve em ânât-i m ukad deseyi M ekke şerifinin, o ğ lu v â s ıta s ı ile, K a h ir e 'y e gönderm iş olduğu bilinm esine n aza ra n , S elim I. 'in h ilâ fe ti M ısır ’d a deru h d e e ttiğ in e d â ir dönen r iv â y e t bun­ d an ile ri ge lm iş olsa -gerektir. H ilâ fe tin Selim I. 'e d e v ir ve teslim i g ib i b ir v ak 'a ise, ne mez­ k u r rûznâraede v e ne de d iğ er fetih n am eler­ de zikred ilm ed iğin e gö re , a sıls ız v e e sa ss ız bir rİvâ y e tte n ib a r e t olm ası m u hakkak sa yıla b ilir], M u ta v a k k il ’in h ilâ feti resm en Selim ’e d e v re ttiğ i e fsâ n e si g a rp ta , ilk o lara k , 1 7 8 8 'd e C o n stan ­ tin e M ou radgea d ’O h sso n ( Tableau g én éra l de l ’ E m p ire O thom an , P a ris, 1788— 1824, I, 269 v .d . ) 'da n eşredilm iştir. M ısır fethin den ba h s­ eden m u âşır k a yn a k la rın h iç birin de böyle



152



HALİFE.



bir h ilâfetin d e v ir ve tevd ii zikred ilm ez. S e ­ lim L ’in v e'^ tın d an son ra M u tav ak k il M ısır ’a dönm ek m ü sâad esin i alm ış ve 1 5 4 3 ’te ölü ­ müne k ad ar, h a llfa u nvanını m uhafaza etm iştir. Bundan so n ra ki iki a sırd a ülkelerinin ge n işliğ i ve k u d retlerin in bü yü klü ğü bakım ından, hilâ­ fe t u n van ın a m evki ve şe re f v ereb ilece k ( bu unvan ın b ir ta k ım eh em m iyetsiz hüküm darlar tarafın d an da ta k ın ılm ış olm asından sa rf-ı n a­ zar ) ik i m üslüm an hüküm dar v a r d ı: O sm anh su ltan ı ve H İnd-türk hükü m darı. X V III. asırd a H in d-türk im paratorlu ğun u n su ku tu n d an sonra osm anlı su lta n ı, h iç şü p h esiz, İslâm âlem inin en b ü yü k sim ası k a lm ıştır. F a k a t onun m evkii de m ü tecâvız şim â! kom şusu tarafın d an te h d it ed ilm ek te id i v e R u sy a ile 1768— 1874 m uha­ rebesind en son ra, K a r a d e n iz ’ in şim alindeki



kü m et u sû lleri ile t e ’lif edilm esi mümkün olm a­ y aca ğ ın ı ta k d ir eden b îr züm renin elin e g e ç ­ m iştir, Bu su re tle T ü rk iy e te şrin II. 19 2 2 ’de su lta n lığ ı ilg â e d erek , h a lifey i her tü rlü s iy â s î k u d re tten m ahrûm bırakm ış ve 29 teşrin I. 19 2 3 'te cü m h u riyeti ilân ve m a rt 1 9 2 4 ’te hilâ­ fe ti de ilg â etm iştir. [ T ü r k i y e ’de 3 m art 1 9 2 4 'te B ü y ü k M illet M eclisin in b ir celsesin d e, 3 s a a t 20 d a k ik a lık bir ictim âdan son ra, h ilâfetin ilg â s ın a ve h a li­ fenin mensup olduğu O sm anlı hanedanı â za sınin, su ltan ların ve dam adların , hânedandan olm a­ yan çocukların ın da m em leketten ih racın a v e bir sen e za rfın d a g a y r-i m enkul m a lların ın ta s fi­ yesin e dâir bir k an u n kab u l ed ilm iştir ( bk. T ü r k iy e B ü y ü k M ille t M e c lis i za b ıt cerid esi, V II, 29— 7 8 ). Bu



kanunun



m eclise



şe v k i



ve



y e rle ri te rk e tm eğ e ve K ırım han lığın ın is tik ­ lâlini k a b u le m ecbûr k a ld ı. K a te rin a II. O s ­



kabulün e tekaddü m eden gü n lerde cum hur r e ­ isi G â z î M u stafa K em âl P a şa { son radan A t a ­



m anlı ü lk esin d e orto d o k s h ıristiyan ların him â­



tü rk ) 1924 kânu n II. ip tid âsın d a, İ z m ir’de ter­ tip ed ilm iş b ir ordu h a rp oyun un da ve baş-ve-



yesi h a kk ın ı is te d iğ i v ak it, 1774 ’te kü çü k K a y ­ n arca m usâlehasın ı m ü zâkere eden osm anlı m u rahh asları da bu m u ah edeye, fyalifa u n va­ nına istin ad en , su ltan ın tâbiyetin don çıkan tü rk ve m üslüm anlar üzerinde, dinî hüküm ve nufuzuna dâir, bir bend koyd urdu lar. Bu d e v ir­ den b eri h ıristiy a n A v ru p a h a lifen in , tıp k ı p ap an ın k a to lik le rin din î reisleri olduğu gib i, O sm anlı su ltan ın ın te b e a sı olsun-olm asın, bütün m üslüm anların rû h â n î reisi olduğun a dâir yan ­ lış bir te lâ k k iy e k a p ılm ıştır, H ıristiy a n A v r u ­ p a 'da y a y ıla n bu fik rin T ü rk iy e ’de bile te ’siri görü lm ü ştü r. B ilh a ssa A b d ü lh a m id II. ( 1876— 19 0 9 ) h a life s ıfa tı ile h â iz bulu nd uğu m evkie ehem m iyet verm iş ve saltan atın ın b a şlan gıcın d a ilân edilen K anun -i esâ sîd e bu c ih e t t e ’y it ed i­ lerek, ,,Z ât-l h a zre t-i p a d işâ h î h a sb e 'i-h ilâ fe d în -i islâm ın h â m isi" ( Kanun-i esâsî, 1876, m ad. 4 ) — k a y d ı kon ulm uştur. A b d ü lh am id , h alife s ıfa tı ile şa h sın a hü rm et v e m erb û tiyet te'm in e tm e k için , İslâm âlem inin m u h telif c i­ hetlerin e h u sû sî adam lar yolla m ış g ib i görü n ­ m ek ted ir v e bu g a y re tle ri b ir d e re cey e k a d a r se ­ m ere verm iştir. Z ir a a k ılla rı başlarında m üslü­ m anlar ( b ilh a ss a A v r u p a d evletlerin in İslâm â le ­ mi işlerin e g ittik ç e arta n m üdâhalelerinden en ­ d işe e d e n le r ) m edenî âlem de a z-ço k m evki s a ­



kil İsm et P a şa ve erkân-ı h a rb iye-i um ûm iye reisi F e v zi P aşa, d iğ e r bütün ordu, kolord u ve fırk a kum an dan ları ile gö rü ştü ğü sırad a, halifen in h a lk ve ecn ebiler ile y a p t ığ ı tem a sla rd a ve ta n ­ ta n alı resm -i k a b û ller v e g e z in tile r ile bir n ev î sa lta n a t p ro p o g an d a sı y a p tığ ın ı sö ylem iş v e ken ­ disinin h ilâfetin ne dîn en v e ne siy â se te n hiç bir m âna v e hikm eti olm ad ığın a k a il olduğunu ve ilg â sı lâzım g e ld iğ in i ile ri sü rm üştü r; m evcu t z e v â t bu ilg â fik rin i ta s v ip etm işlerd ir ( bk. G â z î M u sta fa K em âl, N u tu k , A n k a r a , 1927, s. 5 1 1 — 515 ). O rd u ku m andanları ile kon u şu p , bu k a rarı alan re ıs -i cüh m ur A n k a r a ’y a dönünce, m eclisin beşinci m e sa î sen esin in a çılm ası m ü­ n âseb eti ile ( 1 m a rt 19 2 4 ) v e r d iğ i n utkun da „te d risâ tın te v h id i" v e „d iy a n e t-i islâm iyenin b ir v â s ıta -i s iy â s e t m evkiind en te n zih ve i'lâ s ı" gib i, ü stü k a p a lı ifâ d e le r ile , bu fik r i or­ ta y a a tm ış v e filh a k ik a 3 m art 1 9 2 4 ’t e m ec­ liste , h ilâ fetin ilg â s ı v e hânedân-ı O sm an înin T ü rk iy e h âricin e ç ık arılm ası h a kkın d a 50 im zayı h â v î b ir ta k r ir ile m üzâkere a çıl­ m ıştır. B u m ü zâkere e sn asın d a sö ylen en nu­ tu k la r içinde, h ilâfetin d o ğru d a n -d o ğru ya ilgâ sı yerin e, h ilâfetin T ü rk iy e B ü y ü k M illet M eclisi­ nin şah siyet-İ m ân eviyesin de m ün dem içtir" d i­



h ib i y e g â n e m ü stakil İslâm devletinin T ü rk iy e olduğun u ta k d ir ed iyorlard ı. F a k a t A b d ü lh am id II, İdâresinin m ü steb it ve m ü rteci m â h iy e ti ve ahrârân e m eşru tî b ir idâre yolu n daki h a re k e t­ leri 2âlimâne bir su re tte te n k il etm esi, kendi



yerek, h a lifey i is k a t ile ik tifâ etm ek te k ­ lif edilm iş ise de, din âlim leri ve fık ıh m üta-



teb e a sm ın bile en m ü n evverlerin i aleyhine k a l­ dırm ış ve 1909 'd a tah tın d an in d irild iği v a k it,



bir â y e t olm ad ığın a ve P e y ga m b erin h ilâ fe ti ta ­



T ü rk iy e işler! İslâm î fik irle re pek m eyli olm a­ yan ve İlâhî v a h y e m üstenid olduğun a iddia eden bir m u tlak idarenin m odern m eşru tî h ü ­



k iy e " ve „ h ilâ fe t-i sû riy e " adı ile ik i n ev î h ilâfet olup, h ilâfet-i h akikiyenin şe ra iti şim di m evcût olm ad ığı ve h âlbu ki şim diki h ilâfetin h ilâ fe t-i



h a sstsları olan m eb’u sla n n h ilâfetin ilga sın ı m üdafaa eden k u v v e tli sö zle ri, bu cüm leden o lara k, h ilâ fetin lüzum una dâir K u r an ’da hiç m am en üm m etine terk e ttiğ in e ve „ h ilâ fe t-i h a k i­



HALİFE. sû riy e olup, c eb ir v e te g a llü p ile



z a p t olunan



bir n e v î hükü m darlık olduğun a dâir, İzmir m eb'ûsu v e usûl-i fık ıh m üderrisi S e y y id B e y 'in v e r­ d iğ i uzun b ir n utuktan son ra ( b k . T ü r k iy e B ü y ü k M ille t M e c lisi za b ıt cerid esi, V II, 44 — 7 0 ), b a ş-ve k ii İsm et F aşa ta ra fın d a n h ilâ fetin ilgâ sm m T ü r k iy e cu m h u riy eti hüküm etinin da­ h ilî v e h a r ic î.s iy â s e t i ü zerin d e h iç b ir fen a t e ’siri o lm a y a ca ğ ın a d â ir v erilen m u kn î b ir n utku m ü teakip, kanun k a b û l edilm iş v e h a ­ life is k a t olun arak, g e re k ken d isi v e g e r e k Ö s manlı: han ed an ın ın âzası; o lun m u ştu r];



m em leketten



ih râc



Buraya kadar yalnız İslâm tarihinde en ehem­ miyetli rolü oynamış bulunan sünnî hilâfetten bahsedilmiştir. Endülüs ve M ağrib 'deki diğer iki sünnî halife ancak m ahallî bir ehemmiyeti hâiz olup, İslâm âleminin: başka taraflarında hiç bir nufûza sahip olmamıştır. C a v a ’nin bâzı hükümdarları tarafından takınılan h a lîfa un­ vanı da ancak kendi tebaalarınca kabûl edil­ miştir. ■■ .: , 1 ; . . . Ş i ’île r ( ş Va ) tarafından,: ‘A l î e vlâ d ın a k u v ­ v e tli ve m ü stak il b ir m evki t e ’ nrin etm ek m a k ­ sa d ı ite, zatnan-zam an girişile n te şeb b ü sle r pek a z m u va ffa k olm uştur. Y a ln ız [ b. bk. ] h ilâ fe ti b ir d e re cey e



M ısır F âtım î k a d a r ehem ­



m iyet: k azan m ış olan:: y e g â n e h ilâ fe ttir. İ r a n ’da 1502 ’de sa lta n a tı ele alm ış olan S a fe v î [ b. bk. ] hanedanı, an cak „m ektûm “ imam akidesin in bu m em lek ettek i ş i’î::m ezhebinde e sâ sh b ir su ­ re tte yerleşm esinden: h a y li zam an sonra, ş i ’îlîğ l d e v letin resm î dini m evkiine k o y m a ğ a m uvaf­ fa k olm uştur. B i b l i y o g r a f y a s H ilâ fe t ta rih in in



*53



, d er C h a life n , 5 cild ( 1846— 1862 ) ; A . Mül­ le r, D e r İsla m im M or g en - a n d A n den bal-, (18 8 5 , 1 8 8 7 ) ; W . M uir, T he Ç a lip h a te d J. v . H am m er, G e sch . d es



O sm an . R eich es',



A . d e la jfonquiere, H ist. d e V E m pire oltom an 2 ( P aris, 1 9 1 4 ) ; C . A . N allin o, L a fin e d e l c o sı d etto C a liffa to oitom an o ( O rien te m oderno, I V , 137 v . dd. ) ; R . H artm an n , W e­ - sen a n d E n d e d es osm anisehen C h a lifa ts ( L e ip z ig , 1 9 2 4 ) ; H . R itte r, D ie A b s c h a f­ fu n g d es K a lifa ts ( A r c k iv f ü r P o lit ik u n d G e sch ich te , II, 343 v . dd.; B erlin, 1 9 2 4 ). 2. S i y â s î n a z a r i y e . Y u k a rıd a söylend iğ î g ib i, h ilâ fe t n aza riye sı b ilh a ssa isiâm ta rih i b a şlan gıcın d ak i a h vâld en doğm uş v e bu dok­ trine, ta rih te am elî ta tb ik m ah alli bulam ayan, n a z a rî m â h iy e tte, bir çok şe k ille r verilm iş­ tir. A i-Ş a h r a s tâ n i ( n ş r . C u reto n , s. 1 2 ) İslâm ta rih in in h er devrin d e h iç bir din î akidenin bunun k a d a r ih tilâ fa seb ep olm ad ığın ı ve kan d ö ktü rm ediğin i sö yler, a. Sünnî doktrin



ilk ifâd esin i h alifen in



iki e sa slı vasfın ı te b â rü z e ttiren h a d îs te bul­ m uştur. B unlardan birine göre, halifen in K u ra y ş ka b ilesin d en olm ası lâzım d ır ( K a n z a l-u m m â l, III, nr. 2983, V I, nr. 3452, 3469) v e d iğerin e g ö re de, ona m utlak s u re tte ita a t gerek tir. Z îr a h e r kim : ona isyan ed erse, A lla h a isyan e tm iş o lu r ( a y n . e sr,, III, n r. 2580, 2999,3008). H alifen in m u tlak hükm üne ita atin b ir dinî v e c îb e o ld u ğ a fik ri, on a d a h a ilk zam anlarda iz â fe e d ile n A lla h ın h a lifesi v e y e r yüzünde A lla h ın g ö lg e s i unvan ları ile m üslüm aniara te l­ k in edilm iştir. H ilâ fe t d oktrinin in umûmî su rette k a b û l edilm iş olan İlk sistem li n aza riyesi, M âv a rd ı ’nin a l-A h k â m a l-su ltâ n iy a ( nşr. R . E n ger,



k a y n a k la rın ın tam o la ra k zikred ilm esi için, İslâm d e v ri tarih in e d â ir y azıların büyük b ir kısm ın ı te k ra r etm ek icâp ed er. A ra p ç a k a y n a k la r için k rş. F . W ü ste n fe ld , D ie G e­ sc h ic h tssch r eib e r d er A r a b e r u n d ih re W erke v e C . B rockelm ann, G A L . E n ehem m iyetli k a yn a k la r arasın d a a şa ğ ıd a k ile r zik re d ile b ilir: T a b a r i, T â r ih al~rusSl t/a ’l-m u lü k ( A n n a ­ l e s ) ; İbn a l-A ş ır , a l-K â m il f i 7- ta r ik {C h ron icon ) ; al-Suyu t i, T â r ik a l-h u la fâ ' ve H u sn :a l-m u k â ia r a ; a l-M a ljrizi, a l-S u lü k li-m a '-



İslâm m ülkünün h u du tların ı m u h a fa za ya ( sa dd -i sa ğ ü r ) m u ktedir olm ası g e re k tir. H ilâ fe tin , birbi­ rini m üteakip, E m e v î ve A b b â s î, iki ailed e ırs î bir h âle gelm iş olm asın a rağm en, M âvard i in tih ap



r ifa t : d a v a l a l-m u lâ k ( Q u atre m e re ta ra fın ­ dan, H ısto ire des S u lta n s M am lou ks ’ ta k ıs ­



e sâ sın d a İsrar e d er ve bu in tih ap doktrinini M u'avİya ( 661— 680 ; b. bk.) sa lta n atın d an be­



men tercüm e e d ilm iş tir ); al-M akîjari, N a fh a l- t î b ; C h ro n ik en d er S ta d t M ek k a ( nşr.



ri hem en bütün halifelerin h a le fle rin i tâyin etm iş bu lu n m aları v a k ıa sı ile t e ’iifte güçlü k



Bonn, 18 5 3 ; K a h ire , 1298, 1327 ; trc. E . Fagnan, C e z a y ir , 1915 ) 'sinde gö rü lür, M â v a rd i ha life­ nin h â 'z bulunm ası lâzım gelen v a s ıfla rı şu su ­ re tle ifâd e e tm iş tir : K u ra y ş k a b ilesin d en , erkek, reşîd , İyi a h lâ k lı, b ed en î ve a k lî kusu rdan sâlim , fık h a b ih akkın v â k ıf, idâre işlerine m u ktedir ve



F , W ü sten feld ) ; R a şid a l-D in , C a m i' al-tavâ« A ; A h m e d Feridûn B ey, M u n ş a â t a l-salât în ; M u sta fâ Ş a b ri a l-T ü k â ri, a l-N a k lr ‘ ala



çek er. İntihap şa rtı, fa ra zî b ir m â h iy e tte o la ­ rak, e v v e lâ sa ra y erkânın ın ve sonra huzurun­ da yen i halifen in ilân ed ild iği meclisin b a y a m ü n k iri ’İ -n îm a ti m ina ‘ l-d în i t/a ’ l-h ilâ fa ti j [ b. bk.] etm eleri m erasim i ile korunm uştur. H a­ v a ’L-umma (B e y ru t, 1 9 3 4 ). A v r u p a h m ü­ lifenin v azifele ri, M âvard i tarafın d an , şö y le tâ rif e llifle 9 için bk; C a e ta n î, A n n a li d e li’ Islâ m edİİİr: dîni m ü dafaa ve m u h âfaza etm ek, şe r'î ( M ilano, 1905 v . d d .) ; G . W eil, G e sch ich te , dâyşdarda hukünı yerm ek? İslâm m ülkünü kg-



HALİFE.



ı$4



rum ak, su çluları cezaland ırm ak, hududu m uha­ fa z a için, a sk e r bu lundurm ak, isiâm ı kab u l etm eyen lere ve y a h u t İslâm hükm üne m u ta va at e tm eyen lere k a rşı c ik â d [ b. bk.] açm ak, v e rg i



v a sıfla rın a v â ris old u kların ı ve A lla h tarafın d an bu y ü k s e k m akam ın o n lara ta k d ir ed ilm iş bu ­ lunduğun u ile ri sürm üşlerdir. P e y g a m b er ta r a ­ fından ‘A l i 'y e b îr s ır te v d î edilm iş, o da buniı



ta rh ve ta h s ili te şk ilâ tın ı ku rm ak, m aaşları verm ek, b eytü lm âlî id â re etm ek, e h liy e tli me’ m ûrlar tâ y in etm ek ve n ih a y et hü kü m et işle ­ rinin te ferru a tın a b izza t n e z â re t etm ek. T a k r i­ ben ü ç a sır sonra îbn H aldun [ b. bk.], 1375



o ğ lu n a sö ylem iş v e bu su re tle n esild en n esle in tika l etm iştir. H e r im âm k e n d isin i b e ş e r iy e t seviyesin d en y ü k s e k tu tan in san -üstü v a s ıfla ra m â liktir ; mü’m inleri, yan ılm az b ir h ikm et ile, se v k ve idâre e d e r; onun k a ra rla rı k a t ’î ve ni­



v e 1379 a rasın d a y a z ıla n M u kad dim a ( fa s ıl 25— 28; trc. d e S la n e I, 384— 468 ) 'sin d e bu m es’e le y i, d a h a n âfiz b ir gö rü ş ile, ele a l­ m ıştır. T a r ih î v a k ’a la n te tk ik ederek, İslâm



h â îd ir. B a zıla rın a göre, ‘A l i ’nin bu ü stü n lüğü c ev h e rin d e k i bir fa rk ta n ile ri g e lm e k te id i ; z îr a A d a m ’in y a rad ılışın d a n b eri İlâh î b ir nûr



âlem ine



ile, o rta d a h ilâ fe tte n e se r k a lm ad ığı n eticesin e varm ıştır. M üessesenin m en şe’i v e m aksad ı hu-



m e v câ t bulunan n û r on a h a le f olan h e r im âm a da in tika l e tm iştir. Ş i’î d o k trin in d e n b ir çok m ezh ep ler zu h û r e tm iş tir [ bk. m add. ‘İŞNÂ ‘AŞA-



sû su n d aki m ü tâleaları, M â v a rd i ’nin fikirlerin e m u tabak at eder. H a life P eygam b erin nâibi ve şeriatin ham isidir. V a z ife le r i dini him aye ve



, İS m â ' î l I y a , s a b ‘_Iy a , z a y d I y a ], ( B ib li­ y o g ra fy a : a l-Ş a h ra s tâ n i, K itâ b a l-m ila l v a j n ih a l, s. 108 v. dd. ; îbn H aldun, M ulçaddim a,



d ü n yayı id â re etm ektir. K u ra y ş ’ten



trc . de S lan e , P ro lég o m èn es, I, 400 v.dd.}. c. Ş i’î doktrininin a k sin e olarak, h a r i c î l e r



riy a se tin



a ra p la rm



elinden



çık m ası



olm ası ve



M âvard i ’ nin sa y d ığ ı sıfa tla rı h âiz bulunm ası ş a r ttır . F a k a t İslâm âlem inde, n azariye yerin e, k u v v etin kaim olduğunu a çık ça g ö z önüne alarak , bu v a ziy e te gö re , bir n aza riy e kuran fa k îh le r de vard ır. Bu züm reden m ü ellifler a ra ­ sınd a, m isâl olarak, b ilh a ssa B ad r a l-D in İbn G am â'a ( öim. 733 = 1333 ) 'y i zik re d ileb ilir ; bu m üellif, Tahrîr al-a hkâm f i ta d b lr m illat alislâ m ( D ie arab . . . . f f s s . d er K . K . H o fb ib l. zu. W ien, nr. 18 30 ) 'da, im am ım m akam ını in­ tih a p yo lu ile v e y a k u v v e tle işg â l e d e b ileceğin i



her n esilde m ü tem ayiz birine g e ç m iş v e ‘A l i ’de



rIy a



[ b . bk.] h a life v ey a imâm m akam ını h iç bir k a b île v ey a a iley e h a sre tm e d ik ten b a şk a , her h ân gi bir m üslüm anm , h a ttâ arap olm asa y a h u t köle bile olsa, h alife İntihap e d ileb ileceğ in i id d ia etm işlerdir. Daha" ileri g id e re k ve b a şk a m üslüm anlardaıı a y rıla ra k , b ir imâm m evcût olm asının dinî bir v e c ib e olm ad ığın ı ve h iç bir imâm m evcu t olm ad ığı hâlde, h e r h â n g i bir zam anda İslâm cem âatinin din î fa riz a la rın ı ifâ e d eb ilecek lerin i v e tam âm iyle m eşrû b ir hükü­



s ö y le r ; bu son ta k d ird e , m akam ı silâh k u vv eti ile za p ted en imâma, bu g a sıp fiili, âmme men­ fa a ti v e İslâm b irliğin in m u h afazası m ü lâh aza­ la rı ile, m eşru sa y ıla ra k , b e y ’a t etm ek lâzım g e ld iğ i m ü tâleasınd a bu lu nu r ( v ar. 7 v.d .). B aş­ k a b ir fa k îh le r züm resi de İslâm ta rih i boyun ca zu h u ra g e le n bu iîe ri-g eri ta h a v v ü lle ri şeriate uyd urm ak g a y re tle rin i bir ta ra fa b ırak a ra k , doktrinlerin i h ilâfetin an cak 30 şen e, y ân i ‘A li



m et şe k lin e sâ h ip o lab ilecek lerin i de iddia e t­ m işlerdir. A h v â lin icâb ı ile b îr imâm bulunm ası



'n in v e fa tın a k a d ar, devam e d e ce ğin e d â ir h a ­ d îs e ( K a n z , . III, nr. 3152 ) is tin a t e ttird iler,



kilde, bir fiilî te ş k ilâ tta ta tb ik sâ h a sı bulm uş­ lard ır. F a k a t bir takım h ilâ fe t do ktrin leri daha k u rulm uştu r ; msl. m u ’ t e z i l e m ü te fe k k irle ri ta ­



A l-N a s a fi ( öl m. 537 = 1 1 42; b. bk.) de bu m ü tâleada idi. ( bk. a l-’A k a id, nşr. C u reton , Lon don, 1843, s. 4 ) . B üyük b ir tü rk fık ıh âlim i v e M u lta k a ’ l-a b h u r



m üellifi



İbrahim



H a iab i



m u vâfık



veya



imâm in tih ap



elzem



gö rü ld ü ğü



e d ile b ile c e ğ i v e



ta k d ird e , bir her



h â n g i bir



se b ep le m aksada m u vafık o lm ad ığı gö rü lü rse , o imâmın h a l’ v e y a k a tlo lu n a b ile c e ğ i m ü tâieasın d a bulunm uşlardır ( a l-Ş a h ra s tâ n i, ar/n. esr., I, 85 v.dd.). B ütün bu s iy â s î n a za riy e le r, şu v eya bu şe­



rafın dan te r v iç edilen d â h iiî h a rp devirlerin d e, imâm m akam ına kim se getirilm eyİp , imâmın an cak sulh d e v re lerin d e in tih ap ed ilm esi v.b.



(ö im . 1 5 49) de bu fik re iştira k e tm iş tir ; eseri osm anlı fık h ın ın m esnedlerİnden sa y ılır.



m ü tâleası



g ib i k i,



h iç bîr v a k it n a za riy a t sâ-



olduğun u id d ia etm işlerdir. Z a y d iy a [ b. bk.] m ez hebi m ü stesn a olm ak ü zere, bu n lar in tıhâp d o k­



fa ts-T h e o r ie n , D e r Islam , V I, 173— 1 7 7 ) .



hasm dan d ışarı çıkm am ıştır. — K e z â bu n azab. Ş İ T f a k î h l e r im am et d o ktrinin i im ânınriy e ie re gö re , h iç b ir kim se, İslâm cem âatinin b a şlıca şa rtları arasın a so km u şlard ır ; m eşruiyet reylerin in ittifa k ı olm aksızın , imâm olam az ( alŞ a h ra s tâ n i, ayn. esr., s. 5 1 ; G o ld z ih e r, H e lle ­ hu susun da İsrar etm işler v e h ilâfetin bütün K u n istisch er E in flu s s a u f m u ia z ilitis c h e C h a lire y şîle re d e ğ il, m ünhasıran ‘A li sü lâlesin e â it



trinini reddederek," ‘A l i 'y i doğru d an -d o ğru ya P eyga m b erin kend isin e h a life ( n c ş i ) tâ y in eyle-



B i b l i y o g r a f y a : H a d î s . a l-S u y ü ti ’ nin K a n z a l-u m m a l ( H aydarâb âd , 1 3 1 2 — 1 3 * 4 ) ’ >ude te tk ik edilebilir. İ s l â m k a y n a k ­



tniş olduğun u ve ‘A l i ’nin e vlâ d ve a hfadının onun



l a r 1 : M âvardi ( y k . bk. ) ; ‘A z u d a l-D in a l-|c i;



HALİFE a l-M a v ä k if



HALÎL.



i SS



al-ka lä m ( İstanbul, 1239 ) ;



m ü e 11 i f i dır. B unları Ç a n n ü c 'd a ta le b e iken



İb n H a z n ı, K iia b a l-fa si f i ’ l-m ila l va ’ l-a h -



va v a ’ l-n ih a l ( K a h ir e , 1 3 2 0 ) ; IV , 87 v .d d .;



yazm ış v e d o stların ın is te ğ i ile, 1085 (16 74 / 1675 ) 'te bir a ray a g e tir m iş ti; bu m ecm ua H in­



K iia b a l-m ila l v a ’ l-n ih a l, . ( nşr. W . C u reto n ; London, ¡842— 18 4 6 ); îbn



d is ta n 'd a p e k ta k d ir ed ilm ekte olup, bir çok d e fa la r ba sılm ıştır.



H aldun, a l-M u k a d d im a ( nşr. Q u a tr e m e r e ; trc. M ac G ııck in de S İ a n e ; P aris, 1862— 1868);



B İ b l i y o g r a f y a : R ieu, C a t. o f P e r s . M ss. in th e B r itis k M u seu m , I, 414.



‘A b d



H A L İ L . [B k . HALÎL.] H A L Î L . A L - H A L .L -C e s k i H e b r o n ;



: a l- Ş a h r a s t â n i,



a î-A z iz Ş a v iş, a l-H ilâ fa t a l-isla m ly a 1 9 1 5 ) ; M irza C e v a d H an K a sı,



(Berlin,



„ A l­



D a s K a lif a t nach isla m isch em S ta a ts r e c h t ( D ie W elt des Isla m s, 1918, V , 189 v .d d .,) ;



la h ın d o stu " ( ■&eoq>lW|ç ) A b ra h a m [ bk. İBRA­ HİM ] 'd an bu ism i a lm ıştır ), F ilistin 'in cenu­



A b u '1-K aläm , H ilä fa t



bunda b ir ş e h r i n i s m i H abrS y a h u t M ascid İbrahim lır. C a b a l N a şra ( î okunuşu tep eleri arasın d a p e k m ünbit vala rın m çoklu ğu ile m eşh u r



va



Ç a z ir a i- i 'A r a b



( K a lk ü ta , 1 9 2 0 ) ; ‘A li 'A b d al-R S zik, a l-Isla m v a a s ü l a l-h u k m ( K a h ir e , 1925 ) ; M uham ,m e d R a şid R izä , a l-H ilâ fa ( K a h ir e , 19 2 3 ). A v r u p a l ı m ü c l l î f l e r : A . von K rem er, G e sch ich te der h errsch en d en Ideen d es I s ­ la m s



( L eip zig ,



1868 ) v e : : K u ltu r g e sch ich te



. d es O r ie n ts u n ter den C h a life n ( V iy a n a , ; 1 8 7 S --1 8 7 7 ) ; J. W . R ed h ou se, A V in dica­ tion 0/ th e O ttom an S u lt a n s title o f „ C a lip h “



sh c v iin g th e an tiq u ity , v a lid ity , an d



o l u p , H ak r “ u, adları ile de an ı­ ş ü p h e li) dağın ın v e b ilh a ssa m eybir vad id e kâindi.



Ç o k taam m üm e tm iş b ir riv a y e te gö re, P e y ­ gam b er H abru n 'un d S rt m ah allesin i islâm iy eti kab û l etm iş olan y a ğ



v e kand il ta ciri T am im



b. A v s a l-D â ri ile a h fad ın a , v a k ıf o la r a k ,' verm işti. Bu m ah alleler H abrü n , ai-M artüm ( Y â -, k ü t, II, 1 9 4 ’te y a z ılış ı b ö y le d ir ; N aşir H usrav,



i - u n iv ersa l accep tan ce (L o n d o n , .1877 ) ; M ar­ tin H artm ann, D ie isla m isch e V erfassun g u n d V erw a ltu n g { D i e K u ltu r der G egen ­



S afarn âm a , n şr. K a v ia n i,ıg 2 3 , s. 46, ı ı , d iğer şe k ille ri: M artîün, M artün; a i-K a lljaşan d i, Ş u b h a l-a 'şa , K a h ire, XIII, s. 120, 6, a l-R u tü m ) ve



w art, kısm . II, fa s ıl II; 1 ) ; C . S n o u ck H u rgro n je, V ersp reid e G e sch r ifte n , III, I V ; G . H .



B a y t ‘A y n ü n (y â n i .Atvciiv, İucü, Y o h a n n a , III, 23 aş., d ah a ço k H ib re t B e t 'E n ü n ) v e B a y t İb ra h im ’d ir. C â m ii devam lı b ir s u re tte kan d iller



B ecker, Isla m stu d ien , 1; I. G o ld zih e r, h am m ed anisch c S tu d ie n , II, 55 v .d d .; W . th old , K h d li f f sü lta n ( M ir Islam a, I, v.dd., 345 v .d d ., P e te rsb u rg , 1 9 1 2 ;



M uB ar­ 203 D er



Islam , 19 15 , V I, 350 v.dd. 'd a kısm en tercüm e edilm iş ) ; J. G reen field , K a lifa t u n d Im am a i { B lä tt e r f ü r v erg leich en d e R e c h tsw is­ se n sc h a ft u n d V o lk sw ir tsc h a ftsleh r e, 1915 X I ) ; T h . W . Juynboll, H a n d b u ch d es isla ­ : m ischen G e se tze s (L e id e n , 1 9 1 0 ) ; C . A . N allin o, A p p u n li su lla n atura d el „ C a liffa .to “ in g en ere e su l p r esu n to „ C a liffa to O tto ­ . m o n o" ( Rom a; 1917 ) ; L . M assignon, Introduciio n ä l ’eta d e des reven d ica tioh s islam iq ues ( R M M , X X X IX , 1 v .d d .) ; B. S ch rie b e , D e c r is is va n het c ka lifa a t ( In d isch e P o st, 15, 22, 29 m art



1924, B a t a v ia ) ; T. W . A r ­



n old ; T he C a lifa ie (L on d on , 1 9 2 4 ) ; D . Santilla n a, II concetto d i C a liffa to e d i sovran itä n el d ir itto m usulm ano (O rien te M oder­ no, 1924, IV , 339 v . dd. ) ; C . S n o u ck Hurgron je, Isla m a n d T u rk ish N a tio n a lism : ( F o r e ig n A ffa ir s , N ew -Y ork, 1924; III, nr. , 1 , s. 61 v .d d .) ; E iu d es su r la notion islam iqae de so ıiverainete ( R M M, L 1X 1 9 2 5 ) ; O r ie n te M oderno (R o m a, 1922— 19 2 3 ). ( T. W . A r n o ld .)



H A L İF E ŞAH



Ş A H M U H A M M E D . H A L İF A M U H A M M E D , C â m i a l-k a v â n în v eya



in ş a “-: H a lifa unvanlı



fa rsç a bir m i i n ş a â t



ile ayd ın latm a â d e ti T am ini a l-D â ri 'y e a tfe d ilir ( C lerm o n t-G an n eau , R ec. d 'a rc h . orient., VIII, 216— 220 ). B ugü n d a h î a l-H a lil, T am im ile rin v a k fı olara k kab u l ed ilir. F a k a t P eygam b erin g û y â N u'aym b. A v s a l- D â r i'y e gönd erm iş ol-, d u ğu m ektu p, T am im ilerin idd iaların a m ü eyyede işini gö re n v e so n radan te rtip edilen, sa h te b ir v e s ik a d ır ( C ae ta n ı, A n n a li D e ll 'Islâm , JI/ı, . 289, 9. a. H . § 6 9 ) . Ş eh rin , hicretin ilk sen elerine âit, ta rih i h a k ­ kın da a n c a k pek fa k ir g a rp k a yn a k la rın a sa ­ hip bulunuyoruz. B un lardan en m ühim i h ıristi­ yan keşişlerin in 1 1 1 9 / ııa o 'd e m ezar m ağarala­ rını araştırm aların ı ta fs ilâ tı ile h ik â y e edeni­ dir ( nşr. R ian t, R e c u e il d es h ist. des crois., hist. oe cid .,V , s. 302— 3 16 ). Bu zâ ta g ö re ( s . 309), yah u d ile r m ü stevli a rap lara B eytü lm u kad des ’İn b izan slıla r



tarafın d an



örülm üş



olan



kap ısın ı



gö sterm işler ve buna k a rşılık a l-H a lil 'd e ra ­ h a tça oturm ak v e „A b ra m iu m "'u n m edhalinin ka rşısın d a bir h a v ra ya p tırm a k m üsâadesini elde etm işlerdi, M ascid İbrahim üzerinde B izan s kilisesin in ne zam an in şa ed ild iği, k a f i olarak, te s b it e d ile m iy o r; câm i h a kkın d a ilk m âlûm at X . a sırd a îş ta h ri ve İbn H a v k a l 'd a bulunuyor. L e S tra n g e ( P a le st., s. 309 ) ve V in c en t ( H ebron , s. 1 6 0 ) 'd a h a ta lı o lara k g ö s te rild iğ i gib i, VIII. asırd a d eğil, a l- H a lil'in en eski te fe rru a tlı ta s­ virini yap an al-M u kad d asi 'y e göre, İbrah im ’üj



HALÎL.



iSé



m ezarı İslâm devrin de ( M ucir a l-D in , trc, S au vaire, s. 11 ’e gö re , E m ev îler devrinden itib a ­ r e n ) y a p ılm ış bir ku bbe ile örtü lü idi. İshâlf 'ın m ezarı bin anın b ir dam ile örtü lü kısm ın da ( m u ğ a ltâ ), Y a 'k ü b ’unki ise, bunun karşı ta r a ­ fın d a id i. M ü ellif bundan b aşka, ilk d e fa o la ­ ra k , en u zak m em leketlerin m ü tedeyyin hüküm ­ d a rla rı ta ra fın d a n teb errû iar ile T am im ilerin ziy a re tç ile re im aretlerd e g ö sterd ik le ri m isafir­ p e rv erlik ve v erd ik le ri ze y tin y a ğ ı v e m erci­ m ekten b a h setm ekte ve din î seb ep lerd en d o ­ la y ı, bundan v a z geçilm esin in d a h a m uvafık o lacağın ı da ileri sü rm ekted ir. M ağ rib î fa k îh fa s lı a l-'A b d a r i ( ölm. 737 = 1 3 3 6 ), a d a ş fyalili ism i v erilen bu m ercim eklerin yen ilm e­ sin e d a h a k u v v e tle itira z ve İb ra h im 'in m eza­ rının h a k ik î y e ri b e lli olm ad ığı için, camiin Önünde d eğil, içind e ib â d et edilm esini ta v s iy e etm ektedir ; a l-H a lîl 'd ek i ,,resm -i g e ç it m ar­ şın a “ k a rşı ( b ilh a ssa g e ç it resim lerin de k u lla ­ nılan „m ızık a ta k ım ı“ nin h a liliy a ism ini alm ası bu se b ep ten d ir ) p e k şid d etle itira z ederek, bunun B ey tü im u kad d es 'te h er gün gö rü leb ilen ra k sla ra re fâ k a t etm esini ta k b ih etm e k te d ir ( G o ld zih e r, Z D P V , 1894, X V I , 1 1 5 — ı z o ; krş. bir de S eh rein er, Z D M G , LIII, 51 v.dd.). H a çlı se ferlerin in b aşlam asın d an yarım asır



B ard av il ( Balduİn II.) 'in em ri ü zerine, C u fri b. C u re ( G e o rg e s 'un oğlu G o d e fro y ) ism inde b ir şö va ly e ta ra fın d a n , tâm ir edilm işlerdi. B elki de y in e k ıra l B ald uin II. 'in em ri ile, H aram 'in e tra fın d ak i d u va r yap ılm ış ve m oAşörû 'nin e sk i düz dam ı yerin e, m eyilli dam lar ile ö rtü lü b ir sıra k em er in şa edilm işti ( V in cen t, H eb ron , s. 1 6 6 ). H a ttin m uharebesinden son ra, a l-H a lil arap larm eline düştü. M ucir al-D İn 'in p ek de h a k i­ k a te a ykırı görünm eyen b ir ka yd ın a g ö re ( B u ­ lak, s. S6 a?-! trc. S au va ire, s. 1 6 ; krş. V in ­ cen t, ayn. esr., s. 242— 250 ), m ihrap cih e ­ tinde bulunan ve bugün hâlâ oku n abilen k û fî k ita b esin e n azaran , e vv elâ F âtim îie rd en halife al-M u stan şir ta ra fın d a n , 484 ( 1091/1092 ) 'te A s k a lâ n ’da, al-H u sa yn b. A l i ’nin m eşhedine v ak fed ilm iş olan m inber, S a lâ h a l-D in ta ra fın ­ dan a l-H a lil 'e g e tirile re k , H aram 'e y e rle ştiril­ m işti ( bu, şü p h esiz



A s k a lâ n



d u varların ın y ı­



kılm asın d an son ra, 588 = 119 2 vukû bu lm u ştur; van B erchem , F e s t s c h r ift E d u a rd S a ch a u g e­ w idm et, B erlin 1915, s. 298— 3 1 0 ; V in cen t, H eb ron , s. 219— 2 5 0 ). Ş a lâ h a l- D in 'in ölü ­ münden son ra, a l-H a lil a l-K a ra k em îri a l-N iş ir



e v v el, 1047 'de N aşir H u sra v o sıra d a H aram 'in şim ât ta ra fın a doğru ya y ıla n şe h ri ziy â re t etm iştir. S eyâ b a tn âm esin d e m âbedin e tra flı bir



D â ’ ü d ’un hissesin e düştü. B u ra sı 1 2 4 4 'te , d i­ ğ e r şe h irie r ile beraber, su lta n a l-Ş â lıh A y y ü b ta ra fın d a n za p te d ild i ise de, e rte s i sen e y e ­ niden, h vâ rizm lilerin yard ım ı ile, a l-N iş ir t a r a ­ fın d an iş g â l ed ild i. B u devirden H aram 'in iki m u fa ssal ta sv iri



ta svirin i y a p m ak tad ır. O n a göre, ştm âl-( şa rk )



kalm ıştır. B irin cisi — A b u '1 F id â ’ ‘ Işhâk al-H a-



du varı orta sın d a bir kap ın ın açılm ası ancak F âtim îierd en h a life a l-M ah d i ( 918 ) zam anında olm uştu r. Ş u hâlde, o zam ana k a d a r H aram 'e g irilem ez İdi. M âbedin, T ev ra t 'ta m ezkû r eski p eygam b erlerin tü rb elerin i ih tiv a eden örtülü kısm ı ( m akşüra ), zen gin te zy in a t ve b ir çok m ih rap lar ile, o sırad a sü slen m iştir.



l i l i ’n in kisi olup, 1351 'd e ya zıla n ta rifi S u y ü tı ( 1 4 7 0 ) ve M u c ir al-D in ( 1 4 9 6 ) ta ra fın d a n



a l-H a lil h a ç lıla r ta ra fın d a n a lın d ık ta n sonra, G o d e fro y de B ouillon î 100 'de H ebron sen yorlüğünü G é ra rd d ’A v e s n e s (S im . ı l o z ) ’e te v cih



istin sa h edilm iştir, ¡kin cisi — a l- H a lil'i I355 'te ziy â re t etm iş olan İbn B a t t üt a 'm a k isid ir. Bu m üellif,



e vv elce



Id risi ’nin



de



y a p tığ ı



g ib i



{ Z D P V , VIII, 1 2 7 ), k e n d i m em lek etlisi a l- A b d a ri ve b a şk a la rın ın şü p h e li o lara k gö sterd ik le ri e sk i p eygam b erler m ezarlarının bu m ahalde tesbitin in do ğru olduğu fikrin i m ü dafaa etm ekted ir.



e tti. Bunun h a le fle ri H u go de R ebèqu e, R oh ar­ du s ( R o rg iu s ), G a lte riu s M ah om et ve n ih â y et Balduİn olm uştur. Bu sonuncusunun zam anın ­



H ebron iu İslıSlj, m u ta va ssıt bir çok k a yn a k la rın yardım t ile, İbrahim cam iinde v a zife s i bulunan M uham m ed b. B akrân a l-H a tib ( 320 = 932 'ye d o ğ r u ) ism in deki biri ta ra fın d a n y a p ılan ve



da, 1 1 1 9 ’d a , e sk i p eygam b erlerin m ezarları k eşfed ilm iştir. G e re k ken d isi v e g e re k h a le fle ri H ebron 'd a sâ d e c e b irer şa to sâ h ip leri olup,



d ah a k ısa o la ra k , A l i H a ra v i 'd e de bulunan b ir ta sv iri n akletm ekted ir. Buna g ö re , m abede e v k a f ta h s is ed en lerd en biri oian A b u B ak r



e v v e lâ K u d ü s k ira lın a tâ b i olm uşlar v e d a h a sonra a l-K a ra k senyörünü m etbu tan ım ışlard ır.



a l-U s k â fi, izh ar e ttiğ i arzu ü zerine, n asıl m ezar m ağaraların a gö tü rü ld ü ğü n ü a n la t ır ; bu su retle k e n d isi 72 b asam ak inm işti. Bu hikâyenin te-



I I 6 8 'd e H ebron bir p isko p oslu k olm uştu r ( V in ­ cen t, H êb ron , s. 164 ). K u dü s ve a l- H a lîl'i 567 ( 1171/1 170 ) 'de zi­ y â re t etm iş olan h eratlı *A 1İ, B eytü llah m 'de, 13 y a şın d a iken, b a b a sı ile berab er e sk i p e y ­ gam b erlerin m a ğarad aki m ezarların ı z iy â re t e t­ m iş olan H ıristiyan h ik â y e eder.



bir şö v a ly e y e ra stg e ld iğ in i



Bu m ezarlar



d ah a



son ra kıral



ferru â tı, a çık ç a m u hayyile m ahsûlü görü nü yor. H âlâ orada m evcut bulunan yunanca kitaben in h alepli âlim bir şa h ıs ta ra fın d a n yap ılan acâip „tercü m e si“ de bize M uham m ed b. B akrân ta ­ ra fın d an n akled ilm iştir ( M ader, A ltc h r is ti. B a­ silik e n s. 135, not, 3 ; V ın cen t, ayn. tsr ., s. 160 v.d.),



M oğullar şe h ri 1260 'ta alm ışlarsa d a , ayn ı sen e za rfın d a B a y b a rs ta ra fın d a n tard ed ılm işlerdir. Bu zâ t, sultan sıfa tı ile, a l-H a lil '1 ma*



'e kadar, an cak b ir k a ç k ita b e d e n b a şk a , b ir bilgim iz y o k tu r. B ugü n kü a l-H a lil 'de 7 m ahalle v a rd ır : H l-



y ıs 1 2 6 6 'd a ziy a re t etm iştir. O v a k it h ıristiyan lar ile yah u d ilere H aram 'e girm ek kat'îy e n m en’e d ild i ( R ö h rich t, G e sch . d. K ön ig r. Jeru sa lem , s. 9 2 9 ). B a y b a rs 'm em ri ile, 1 2 6 7 'd e eâm i ve 1 2 6 8 'de de şe h ir yeniden inşa edildi { M aljrizi, trc. Q u atrem ere, II, 48, S> ). L âkin bunların, H a ra m 'd e yapılm ış, ehem ­ m iyetten â rî bâzı mühim m im ari ta d ilâ tta n ib a ­ r e t k a lm ış olm ası da m u htem eldir ( V in cen t, ayn. esr., s. 1 9 0 ). K a lâ ’ ün ( 1 2 7 9 — 12 9 0 ) da,



r e t el-şek ( y a h u t Ş eh ‘A l i B akkâ ), Id. Bâb e l-zâ v iy e , H . e î-K a zzâ zin , e l-'A k k â b i, H . elH aram , H . el-M uşârika ve H . e l-K itu n . Ş e h ir V â d ı ' 1-H a lil içinde, cenûb-i ga rb id e , eskiden kad îm şeh rin y ü k se ld iğ i el-R u m ayde te p e si ile Z a h r A b u 'i Rum m ân te p e si ve şimâl-İ şarkîd e



a l-H a lil 'd ek i kitab elerin d en ö ğ ren diğim ize g ö ­



pek az avru p alt bunun içini, s a th î bir su rette, gezeb ilm iştir. A n c a k 26 kânun II.— 2 şu b a t 1920



re, H aram 'in m u h telif



k ısım ların d a d u varları



k a p ’ a tm ış ve te z y in a t yap tırm ıştır. M ucir a l- D in 'd e de, H a ra m 'd e m u ah har zam antarda y a p ılan d e ğ işik lik le r ve sü slem eler h akkın da m alûm at buluyoruz. S u riy e valisi A b u '1-F id â ''n ın m uasırı T e n g ir 733 (13 3 1/13 3 2 ) ’te m escidin d ört iç cep h esin i m erm er ile kap latm ıştı ( van B ercbem , Z D P V , 1896, X IX , »11 v d.). S u lta n B ark u k zam anın da K u d ü s ve al-H alil v a lis i v e ik i m abedin d e m uhâfızt Ş ih â b a l-D in A h m ed a l-Y a ğ m ü ri 'n in em ri ile, d ah a büyük ta d ilâ t yap ılm ıştır. 7 9 6 ( 1 3 9 4 } 'd a k a d ın lar cam iinde m â lik île r için y e n i bir m ihrap y a p ıl­ m ış v e eski B izan s kilisesin in ga rp du varın da, hem en İb ra h im 'in m ezarının gerisin de, b ir kapı ve bunun g ib i H aram 'in ga rp du varı ( „S u la y ­ anın d u v a rı“ ) üzerinde de, Y u s u f'u n M akam 'ıııın yan ın d a bir k a p ı d a h a açılm ıştı. B u B ey tülm ukaddesj S u lta n N aşir H a şa n ( 1347— 13 6 1) ta ra fın d a n , orta ç a ğ la r kalesin in (m u a h h a ren m e d r e s e ) yan ın d a in şa e d ilm iş ti; bunun k a p ısı „had ım lar: çeşm esi“ ( ‘A y a a l-tâ v â şî ) 'nin k a r ­ şısın d a idi. a l-Y a g m ü ri, M akam 'ın ü zerin d e, H a ra m 'in içind eki m ezarların ü stü n dekilere ben zer b ir ku bbe inşa e ttirm işti. D a b a e vv el­ d en su lta n M uham m ed a l-N âşir ( 1 2 9 3 — 1341 ) zam anında em îr S an ca r a l-C â ’ü li, C a b a l C a 'â b ir a ’nin k a y a lık tem elleri üzerinde, H a r a m ’iıı ş a r k d u va rın a yaslan m ış ve ken d i ism ine iza­ feten C â ’ ü liy a ismini alan câm ii in şa ettirm işti ( 7 1 8 — 7 2 0 = 1 3 1 8 — 13 2 0 ). M em lûk su lta n la rın ­ dan a l-M a lik a l-A ş r a f İnSl ( 8 5 9 = 1 4 5 4 ) ile alZ â fıir H oşkadam , H aram ile C â ’ü liy a camiine v a k ıflar: b ırakm ışlardır. M u cir al-D in eserini y a z d ığ ı 90i ( 1 4 9 6 ) se ­ n esinden sonra, a l-H a lil ile H aram 'in d eki in­ ş a a t ta rih in e dâir b ir şe y bilm iyoruz. M ezkûr in şaat, şü p hesiz, bu devirde İkmâl edilm iş bu­



C a b a l C a ‘ âb ira arasın d a u zan m aktad ır. A h â lis i 1 9 2 2 'd e 17.0 0 0 'e b â lig olm akta id i; bunlardan 1 5 0 0 'ü yab u d i idi. A l- H a lil'in b in aları arasın da H aram en m ühim idir. H alkın taassu b u yüzünden,



h a fta s ı za rfın d a ( İngiliz R ichm ond 'un h a zırlı­ ğın dan sonra ) fran sız a rk e o lo g u L . H . V in cen t ile İngiliz E. J. H. M ackay tarafın d an , etra flı a rk eo lo ji te tk ik le ri yap ılm ış ve binaların umumî heyetin in plânı çık arılab ilm iştir. E sk i bîr riva­ y e te g ö re , H aram 'in a ltın d a bulunan e sk i p ey ­ gam b erlerin m ezarları henüz a raştın la m am ıştır. B i b l i y o g r a f y a ’. B G A , I, 57, II, 113 , III, 1 7 2 ;



N â şir-i H u sra v , Safar-nâma ( n ş r .



S c h e fe r ), s. 53— 58 = n şr. K a via n i, s. 46— 49 (B e rlin 1 9 2 3 ) ; a l-İd rlsi ( Z D P V , VIII, metin s. 9, trc. s. 7 2 7 ) ; ‘A li H a ra v i ( t r c . S c h e fe r ; A rch iv es de l ’O rie n t L atin, I, 6 0 6 v.d. ve Y â k ü t, 11,468) ; T a b a r i ( nşr. de G o e je ), I, 343, 349» 371 : îbn a l-A ş ir , al-K am il ( n ş r . Tornb e rg ), X , 384 ; Y â k ü t, Mu cam Ç nşr. W ü s­ te n fe ld ), II, 194 ; Ş a fi a l-D in , Marâsid al-it{ila ( nşr, Ju yn b oll ), I, 284 ; İbn B a ttu ta ( P a ris ta b .), I, 1 1 4 v.d d. ; a l-S u y ü ti ( İshak a l-H a lili



Ve güre ; L e S tr a n g e , ( J R A S , seri X IX , s. 289 v.d.) ; H a lil a l-Z â h iri, Zubdat k a ş f al-mamâlik ( nşr. R a v a isse ), s. 24, trc . v, R . H artm ann, s. 33 v .d .; a l-K a lk a şa n d i, Şubh al-aşâ , IV , 103; G au d efroy-D em o m byn es, La S y r ie . . . , s. 62 ; M u c ir a l-D in , Kitâb al-uns al-calil bi-târih a l-K uds va ' l-H a lil ( B u la k , 1283 ; trc . Sauv a irc , H istoire de Jérusalem et d ’Hébron, P aris, 1 8 7 6 ) ; G . le S tra n g e , Palestine under the M oslem s, s. 309 — 327 ; Q u atrem ere, H ist, des Sultans Mamlouks, I/11, 239— 2 5 2 ; B ar­ g e s, Hêbron et le tombeau du patriarche Abraham ( P a r is , 1 8 6 3 ) ; R ian t, A rchives de l'O r. Latin, ( 1 8 8 4 ) , II, 4 1 1 — 421 ( bk. s. 412, 5 ; 1807 — 1882 sen eleri arasın d a H a­ ram 'i z iy a re t eden şa h ısla rı ka yd ed er ) ; C on -



ların v e r d iğ i m alûm attan ve 1008 ( 1599/1600)



der ( Q uarterly Statem ent o f the PE F , 1882 ) s. 197— 214 ; ayn. ml!., Survey o f ]Ves* tern Palestine, Memoirs, III, 333 — 346 ; Mader, A ltchristliche B a siliken . . . ( Stadien zur Gesch. und K u ltu r des A ltertum s, 1918, VIII,



'den 1313 ( 1895/1896; bu sonuncusu A b d ü lh a m id 'in d ir; V in c e n t, ayn. esr., s. 206, resim 7 9 )



levh a 5 /6), s. 120— 1 3 6 ; başlıca e s e r : L. H. V in cen t ve E . J. H . M ackay, Hébron, le



lunuyordu. T ü rk h âkim iyeti altın d a geçen 400 se n e lik ( 1 5 1 7 — 1917 ) zam ana âıt, g a rp lı se y y a h ­



H A L İt



— ,........... Haram el-K haltl, sepulture des Pairiarckes (P a r is , 1 9 2 3 ), resim li ( l e v h a I— X X V III). ( E . H o n ig m a n n .) H A L Î L . a l- H A L İ L . A b û 'A b d a l- R a h m â n ( v e y a : ‘ABD ALLÂH ) AL-HALİL B. AHMED B. ‘A m r b. Tam Im a l - F a r â h î d î A L -A 2DI ( 7 1 1 ? — 78 6 ?),



arap



dilci



ve



gram ercisi



olup, aslen ‘O m ân lıdır. 170— 17S ( 780— 79* ) sen eleri arasın da, B a s r a ’d a 75 yaşın d a ö l­ m üştür. A y y S b a l-S ah tiy ân i, 'A ş im a l-A h v â l, a l-'A v vâm b. H a v şa b ve başkaların dan h a d îs v e dil ta h s il etm iştir. H o ca sı A y y ü b ’un ta v s iy e s i üzeri­ n e, e b â d î m ezhebini te rk ederek, S ü n n îliğ e sülük e t t i; çok zâhid ve âbİd olup, fa k irin e bir h a ­ y a t g eçirm iştir. H er y ıl y a h a cca v ey a cihâda



-,-.............. r—



••............



kü tüp , nr. 4 4 5 6 ), — 4. fiilin ta s r ifi h a k k ın d a b ir p a rça ( B odl., I, nr. 1067, 4 }. . B i b l i y o g r a f y a : F ih rist ( nşr. F lü g e l), I, 42 ; İbn K u ta y b a , K it. a l-M d â rif ( K a h ire , .13 0 0 ), s. 1 83; İbn H allikân , Vafayât ( K a h i­ re, 1 3 1 0 ) , I, 1 7 2 ; al-S atn 'ân i, A nsâb ( C M S ,



X X ; Leİden, 1 9 1 2 ) , 421b ; a l-N a v a v i, Tahzib al-tahzib ( H a yd arâb âd , 1 3 2 5 ), III, nr. 3 1 2 ; a l-S u y û tî, B u ğ ya t al-vu‘ at ( K a h ir e , 1 3 2 6 ), s. 2 4 3 ; ayn. m il., al-M uzhir ( B u la k , 12 8 2 ), I, 3 8 ; a l-H a zra ci, H ulaşât tdhzib alkamâl ( K a h ire, 1322 ), s. 9 1 ; a l-A n b â ri, N a zhat al-alibba ( K a h ire, 1294 ), s. 5 4 ; a i-D a ia ci, al-Falâka va ‘ l-m aflükün ( K a h ir e , 1 3 2 2 ), s. 69; İbn H aldun, al-M u ka d d im a ( trc. de S lan e ), III, 3 1 4 ; İbn T a ğ rib İrd i, Nucüm , bk.



gid erd i. T ilm izleri arasın da şu n lar z ik re d ile b ilir: S ib a v a y h , a l-A şm a 'i, a l-N a zr b. Şum ayl, al-



fih rist; F re y ta g , D arstellung der arab. Verskunst (B o n n , 18 3 0 ), s . 17, 31, 3 4 ; F lü g el,



L a y ş b. a l-M u za ffa r b. N a şr v . b. B ütün hâl tercüm ecileri arap a râzu kaid elerin i



D ie gramm, Schulen der  raber ( L e ip zîg , 18 6 2 ), s, 37 v. d d .; G o ld zih e r, Abhandl. s. arab. Ph ilologie (L e id e n , 18 9 6 ), I, 13 9 ;



k en d isin in k e şfe ttiğ in d e ittifa k etm ekted ir ve y a ­ p ılan bütün d iğ er te şeb b ü sle re rağm en, bugün h âlâ bu sistem hâkim ka lm ak tad ır. B ununla be­



B rockelm ann , C A L , I, 10 0 ; S ttp p l., I, v. d . ; H u art, L itt. arabe, s. 138.



139



raber, bu m evzua m ü teallik olm ak ü zere, eser­ lerinden an cak b ir ç o k te ’lifâ tta tekrarlan an m isâl m âhiyetin de b e y itle r kalm ıştır. Y in e ilk a ra p ça lü g a t olan K iiâ b a l-a t/n Tn m ü ellifi de a l-H a lil ’dir, G â lib â San skrit dili



( M o h . B en C h e n e b .) H A L Î L . H A L İ L b . İs h â k b . M u s a b . Ş u ' a y b , A b u 'l -M a v â d d a , Z i y a ’ a l -D î n ( ? — 13 6 5 ?), m ısırlı b ü y ü k b ir m â l i k i f â k î h i d i r . ( İbn )



gram ercilerin in b o ğ a z seslerin d en b a şla y ıp , du­ d a k seslerin e doğru gid en a lfa b e sırasm t ta t­ bik e tm iş tir : 'at/n, h a ', h a ', h a ', ğ a y n , k â f, k â f, cim , sın , şad, ¿ ö d , sin , r a , tâ ', dal, tâ ', zâ',



za y ir ’de u m ûm iyetle S id i H a lil ism i v erilm e k ­ te d ir. K a h ire ’ de 13 re b iy ü le v v e l 776(22 a ğu sto s, *3 7 4 ) v e b a zıla rın a g ö re 767 v e y a 7 6 9 'd a ö l­ m üştür. ‘A b d a l-H â d î, a l-R a şid i v e b ilh a s s a ‘A b d A l ­ lah al-M an ü fi ’den d ers görm ü ştür. B ab a sı ha­



zâ l, ş a , zât/, lâm , m im , f a , nün, vâ v, a li f ( ka m za ) ve y a ', K itâ b al-'aı/n m üellifinin alH a lil olm ayıp, ta le b e si aî-L a yg olduğu da iddia e d ilm iş tir; ba şka la rı da, a l-N a zr 'ın, üstadın ın ç izd iği plân m ûcibinee, bunu t e ’lıf veya ikm âl e ttiğ in i üeri sü rm ekted irler. Bu idd iaları, alH a lil ’in şö h retin i düşürm eğe m âtû f te şeb b ü sle r olarak, kabûl ed ebiliriz. H er ne olursa-olsun, bu lü g a tin y a ln ız 1. cildi bize k a d a r gelm iş olup, P.



A n a s ta s e



ta ra fın d a n



n eşredilm iştir (B ag*



dad, 1 9 1 4 ) . E ndülüslü lü g a t âlim i A b ü B akr a l-Z u b a y d i hep sini ih tisa r edip , ona M uhtasar (B erlin , V erz., nr. 6950— 6952¡M adrid, B ib l.,N ae ., nr. s ve B ibi, de la Junta, nr. 35 v e 4 9 ; İstan ­ bul, K ö p rü lü kü tüp., nr. 1574 ; D erenb ou rg, Les



a l-C u n d i ismi Üe ta n ın m ış olup, kend isin e C e ­



n e fî olm akla b era b er, a l-M an ü fi 'nin



ta v s iy e s i



ile, m âlikî m ezh ebini ih tiy a r e tm iştir. Bu so­ nuncusunun 749 (1348 ) 'd a ölüm ü ile, H alil kendisin i h o c a lığ a v a k fe tm iş ve Ş ay h S n îy a m ed resesin d e m ü d errislikte bulunm uştur. „M u za ffe r m u h a fızlar'“ k ı t ’asında da hizm et g ö re re k , bu s ıfa tla 767 ( 1 3 6 5 — 1366 ) ’d e İs­ k e n d eriy e 'nin h ıristiy an lard a n alın m asın a îştirâ k e tti. D ah a so n ra ları in ziv â y a



ç e k ile re k , ken d isin i



ib â d e te v e te tk ik le r e v a k f e t t i.M e k k e ’ye h a cca g it t i ve b ir m ü d d et M edin e 'd e k a ld ı.



A l- H a lîl’e a tfe d ilen d aha b aşka e se rle r de zam anım ıza ka d ar in tik a l etm iş ise de, bun­



F ık ıh bakım ın dan H a lil, y o lu n d a g ittiğ i İbn al-H âeib gib i, M ısır ve M ağ rib î tem ayü llerin in m â likî m ezhebinde k a rışm a sı ile hu sule gelen ve bir az da ş â fi’î m ezh ebinin te 's iri a ltın d a kalan fık h ı tem sil eder. İbhâm a k a ça n m uhta-



ların, hiç olm azsa bugünkİ şekilleri ile, m ev­ su k olu p -o lm a d ıkla n şü p h e lid ir: 1. K i t. f i



sa rh ğ m a rağm en , M u h ta şa r '1 bugün h â lâ C e ­ z a y ir ’de en çok okunan fık ıh e l k i t a b ıd ır ; P a ­



M a'n a ’ Ih u r ü f { Leiden , nr. 840, 2 ; C a t. C o d . A ra b ., I, 81 i Berlin nr. 7015— 7 0 16 ). — 2. K it. şa rh ş a r f a l-H a lil ( Fragm ,, Berlin, nr. 6909).



r i s ’te 1 8 5 5 ' te basılm ış v e 1883 V k a d a r bir ç ok ba sk ıları y a p ılm ış tır ; 19 0 0 'd e, G . D elplıin ta ra fın d a n , yeni bir ta b 'ı n eşredilm iştir, E . F agnan, 1883 t a b ' m ı esâs olara k alm ak ü zere,



manuscrits arabes de



VEscurial, nr. 569, 570,



571 ) adını verm iştir.



— 3.



K it, f i k i cum lat âlât a l-ır â b ( A y a s o fy a



1 8 8 9’cia C e z a y i r ’de C on corda nces du M a n u el d e D r o i t ’ yı çık arm ıştır. D r. P erro n bunun, g e ­ re k m etin v e g e re k h a şiye le rin i m eze su reti ile , bunun tam bir tercüm esin i, P r é c is d e j u risp r. m usalm . ou P r in c ip e s d e lé g isl. m usulm . c iv ile et relig . se lo n le rite m a lék ite ( P a ris,



sm d a ken d isi ile arası a ç ık bulunanları u za k ­ laştırm ak, c eza la ra çarp tırm a k ve mühim m ev­ k ile re kend i gö zd e le rin i yerleştirm ek olm uştur. L â k in d ış siy â se tte babasın ın g a y e s i h açlıların S u riy e ’de İm hasından ib a re t olan yolun u tâkip etm iş ve A k k â ’nın m u hâsarası plânını yeniden



1848— 18 5 4 } unvanı ile, n eşretm iştir. O z a ­ mandan b e ri bir ço k k ısm î te rc ü m e le r çık m ış­



ele a lm ıştır. İtin alı h a zırlık lard a n sonra, şehre k a rşı o k a d a r üstün bir k u v v e tle yürüdü ki, tır : S a u ta y ra e t C lıerbo n n eau, D u S ta tu t p er- . ka h ra m a n ca bir m üdâfaaya ve K ı b r ı s ’tan deniz so n n el et des su ccessio n s ( P a r is , 18 7 3 / 18 7 4 ); yolu ile gelen yard ım lara rağm en, A k k â uzun S e îg n e tte , C o d e m u su lm an p a r K h a lil, rite m üddet dayan am adı. E v v e lâ şeh ir zap tedild i ; m ü teakiben şö valyelerin , şeh rin içind e birer m alékite. — S ta tu t r é e l ( C o n stan tin e, 1 8 7 8 ) ; F agnan , L e D jih a d ou G u erre S a in te ( A lg ie r , ku le v azifesin i gören m üstahkem b u rçları alındı. E r k e k le r öldürüldü ve k a d ın la r ile çocukları 1908 ) ; ayn . m il., M ariage et r ép u d ia tio n , trad. avec com m ent. ( A lg ie r , 1909 ). — H a lil b. IshSk M ıs ır ’a götürüldü. F a k a t sonra kadın ların K ıb ­ ’in e se rle ri a rasın d a şu n lar zik re d ilir: 1. al- r ıs 'a gitm elerin e m üsâade edildi. H a çlıların T a v zih , Ibn a!-Hâc.ib 'in M u h ta sa r 'ın m şe rh i­ elind e kalan d iğ er şe h irle r de z ik re d e ğ e r bir d ir ( A l g ie r , B ib i. Mat., nr. 1077— 1 0 8 4 ) ; 2, m u kavem et gö sterm ed iler. Ş ay d â , S ü r, “A ş liş , H a y fa ve B ey ru t düştü. Y a ln ız bu sonuncusu K it. a l-M a n â sik ( B rit. M us., C a t., nr. 239, II; Bibi. K h é d ., F ih r ., III, 184 ) ;



3. M a n â k ib



al-



Ş a y h ’ A b d A lla h a l-M a n ü fl ( h o casın ın hâl te rc ü m esid ir; B ib i, K h é d ., F ih r ., V , 1 5 9 ) v e 4.



teslim oldu v e böylece, diğ erleri gib i, tah rip edilm ekten ku rtu ldu . H ic re t etm eyen h ıristiyan lar cizy e verm eğe m eebûr tu tu ldu lar. B ir ay



ka d a r Şam 'd a şen likler y a p ıld ı ve su ltan ın ismi F t i i § y , S u riy e 'nin e b e d î k u rta rıc ısı olarak, t e s ’id ve B i b l i y o g r a f y a - . a I-S u yü {i, I fu s n al- ; ilân edildi. H a lil d a h a so n ra ları Ira k ta k i mos m u h â za r a y .(K a h ir e , 1 3 2 1 ) , I, 217:'; al-M ak- j ğu lla ra k a rşı b ir se fe r te rtip e tti ise de, bun­ la rın K a F a t al-R um m ü stah kem m evkilerini k a r i, A n a lectes, II, 120 ; İbn Farhün, a l-D U



Z a b i a l-m u va cca h â t va -ta cr ifu h â ( B ibi. K h éd ., :



hac ( F a s , 1 3 x 6 ) , s. 1 1 7 ; A h m ed B âbâ, N a y l a l-ib tih â c ( F a s , 1 3 1 7 ) , s. 95 ( b k . b ir de . J. M u h ta şa r, P a ris n eşrin in b a şın d a ; frn s. tre . F ag n a n , M a ria g e et rép u d ia tion ’un g i­ r iş kısm . ; 2. İfan M aryam , a l-B u st 'ân ( A l ­ g ie r , 1325 ), s. 96 ve P ro v en za li, a l-B u stâ n tercü m esi ( A lg ie r ; r 910 ), s. 10 4 ; 3. V in c e n t tercüm esi. E t a des su r la l o i m u su lm . ( P a ­ ris, 1842 ), s. 46 ; ayn. mil., K ifâ y a ( C e z â y ir m edresesi el yazm .), 44b ; M orand, L e d ro it m u su lm . a lg ér. ( r ite m a lé k ite ) . S e s : O rig in es ( A lg ie r , 1913 ) ; B rockelm ann , G esck , d er arab. L itt., II, 83 v e b ilh a ssa S u p p l., II, 96 v. dd.; H u art, L itt. arabe, s. 340 ; M oh. B en C h en eb , E ta d e su r le s p ers. m en t, dans l ’id jâ z a du C h e ik h 'A b d ; ( P a ris, 1907, nr. 2 93 ).



e l-Q â d ir a l-F à s ï



r ( M o h . B e n C h e n e b .) H A L ÎL . H A L İL a l- M a lİ k a l - A ş r a f S a l â h A L - D Ï N ( ? — 12 9 3 ), S u lta n K a l â ’ ü n ’un i k i n ­ c i o ğ l u ; riv a y e te göre, bü yük ka rd eşin i zeh irlem işti. B ir ta ra fta n bu zan a ltın d a k a ld ığ ın ­ dan v e d iğ e r ta ra fta n a h lâ k sız v e dine ria y e t­ siz b ir



h a y a t sürdüğünden



( iû tîlik v e ram a­



zanda şarap içm ekte itham e d ilir d i), K a lâ ’ ün kendisini veliah d tâyin eden em irnam eyi im za­ lam ak k ararın ı verem em iştir. Buna rağm en, ta h ­ ta v â ris te lâ k k i edilm iş ve 689 ( 1 2 9 0 ) ’da K a-



iş g a l ile ik tifa



e tti.



K en d isin i



te h d it altın da



h issed en E rm en istan hükü m darı, su lh u sa ğ la ­ m ak endişesi ile , b ir ç o k şe h irle ri on a te rk e tti, H a lil a y r ıc a b a b a sın ın S u r iy e şeh irlerin in ta h ­ kim i v e in k işâ fı h a k k in d a k i ta sa rıla rın ı ta tb ik e t t i ; H aleb, B aa lb e k ve Şam k a lele ri ile T rablu s 'u n bü yük cam iinde onun a d ın ı, b u n ların banisi o lara k, g ö rü y o ru z. K en d i ta rzın d a m u taassıp idi ; m sl. Ş am ’daki H ıristiyan d e v le t m e'm ûrların m islâm iyeti ka­ bul etm esini iste m iştir ; redd ed enler 1.000 dinar k a d a r c eza y a ç a rp tırıld ıla r. S ü rd ü ğ ü fen a ha­ y a t ve zu lüm leri d o lay ısı ile , e tra fın d a k ile r ta ­ rafın dan , n e fre t edilirdi. M sl. a ta b e yi B aydarâ g ib i, en y ü k se k d e v let m e’m ûrlarm a da h a k a ­ re tle m uam ele ederdi. B u yüzden y ü k se k me’mûrlar kendisine taham m ül edem ez o ldular ve 693 ( 1293 ) 't e b ir s u ik a s d te rtip ed erek , y u k a rı M ısır ’da y a p ılan b ir a vd a n istifâ d e ile , H a­ lil 'i öldürdüler. Bu k a b iliy e tli v e faâ l hüküm dar b ö y le ce y a ln ız 4 sen e ta ht fa hüküm sürebildi. Ö lüm ünden sonra, yaln ız iki k ız ı kald ığın d a, ta h t k ü çü k k a rd e şi M uham med [ b. bk. ] 'e g eçti.



B i b l i y o g r a f y a - , W e il, G eschichte der C halifen , IV , 174 — 1 90 ; Q u atrem ère, H is­ toire des Sultans mamlouks ; M. Reinaud, E xtraits des historiens arabes ( P a r is , 18 2 9 ),



jâ’ün ’vın ölümü üzerine, su lta n ilân olunm uştur,



s. 569— 576 ; Ibn T a ğ r ib e r d i, aï-M an hal al-şâ fı, M s. ar,, W ien M ixt. ( P a ris, X829 ), 329b, I,



ilk ic râ â tı babasın ın y ü k s e k s a ıa y erkân ı ara-



317“ ).



( M. SOBERNHEIM.)



H ALİL — HALİL Ea ŞÂ . -SLZ H Â L ÎL



B E Y , S û fî,



M u su llu . [B k . b a y ­



s u n g u r ( AK-KO YU N LU ).]



H A L İL B E Y . [ Bk.



d u l k a d i r l il a r .]



H A L İL E F E N D İ-Z Â D E . H A L İL



E F E N D İ-.



1020— 1022 ( 1 6 1 1 — 1 6 1 3 ) sen elerin d e „kap udan“ v azifesin i, onun yerin e, Ö k ü z M ehm ed P a şa ifâ e t t i ; fa k a t bunun M ısır gem ilerin i İstanbul 'a g e tir irk e n , y o ld a isp a n y o lla r ta r a ­



Z A D E M e h m e d S a 'İD E f e n d î ( ? — 1755 ), S u l­ tan M ahm ud I. ( 1730— 1754 ) d e v ri u l e m â s 1 n d a n d 1 r . İki defa A n ad o lu k a za s k e rliğ in ­ de bulunm uş olan B irg ili H a lil E fen d i 'n in oğlu idi. E v v e lâ babasın ın yan ın da okum uş ve ondan sonra ta h silin i tam am layarak m e’m û riyet h a y a ­ tın a 1x35 ( 172 2 /172 3) ’te, Y e n iş e h ir m ollası olarak , b a şlam ıştır. U lem â m erâtip silsilesin i



fından b o zgu n a u ğ ra tılm a sı üzerine, H a lîl P aşa, ikin ci d e fa o la ra k , „k a p u d a n -p a şa “ tâyin ed il­ di. 1023 ( 1 6 1 4 ) ' t e b ü y ü k bir se fere ç ık t ı; e v ­



sırası i'e aşa rak , en y ü k se k m ev k ie erişm iştir. 116 2 ( 1749 ) 'de şey h ü lislâm tâ y in edilm iş, lâkin



ça lışa ra k , b ü yük bir s iy â s î fa a liy e t g ö ste rd i. Bu g â y e u ğu ru n a F elem en k 'i B â b ıâ lî ile münâ­



10 a y sonra, h a şin liğ i v e d ik k a fa lılığ ı yüzün ­ den, azled ilerek, B u r s a 'y a sürülm üştür. B u ş e ­



se b ete g irişm eğ e te ş v ik e t t i v e 1 6 1 2 'd e İstan­ bul 'a g e le n ilk F elem en k se firi H a g a 'y ı h im â.



hirde 1168 ( 175 4 /17 5 5 ) 'd e ölm üş v e E m ir S u l­ tan civarın d a d efn edilm iştir.



y e si



K en disi m alûm atlı, kalem ine sah ip ve v a ­ zifesin in bütün icâb âtın ı yerin e g e tirm e ğ e m uktedir te lâ k k i edilirdi. B ir tefsird en m aada, ‘A y n i ( ölm. 7Ğ2 ) tarih in in bir kısm ın ı te rc ü ­ me etm iştir. O ğ u lla rı v e to ru n ları arasın da bir çok fık ılı âlim leri v ard ır. B i b l i y o g r a f y a ' . A . R if ’a t E fendi, D a vh a t a l-m a şa ih { İstanbul, ts., ta ş basm a, s. 97 ) ; S âm î, K a m u s a l-a lâ m ( İstanbul, 130 8 ), İli, 2056; S ü reyya, S ic ill- i osm ânî (İs ta n b u l, 1 3 u ) , III, 28.



( T . H . MENZEL.)



H A L İL P A Ş A . H A L İL P A Ş A , sa d r â z a m ın ın ismidir. 1. H a L ÎL P a ş a , Ç A N D A R L I,



üç



t Ür k



M u r a d II. d e v r i



s a d r â z a m la rın d a n [ bk. ÇANDARLI ).



2. H a l Î l P a ş a , K a y s e r î l î ( 1 5 6 0 ? — 16 2 9 ), A hm ed I. ve M urad IV . d e v ri sadrâzam ların ­ dan olup, K a y s e ri civarın d a Z eytu n v ey a R u svan köyünde doğm uş bir erm enidir ( S ic ill- i O sm â n î, II, 286 'da, M araş 'tan geld iğ in e dâir, verilen m alum at y an lıştır ), D oğum ta rih i bilin ­ m iy o r; fa k a t 1560 y ılı e tra fın d a doğm uş olm ası



v e lâ M alta 'y a , sonra T ra b lu sg a rp 'a g it t i ve bu rad a id a re y i g a sb en ele g e çirm iş bulunan S a fa r D â i ism in deki â sîy i y a k a la y ıp , idam e t­ tird i. K a p u d a n -p a şa lığ ı sırasın d a I s p a n y a 'y a k a rşı F elem en k v e F a s ile b ir itt ifa k ku rm ağa



a ltın a a ld ı. B undan son ra da, b ir ittifa k



yap ılm am ış olm asın a rağm en , F elem en k men­ fa a tle rin e k a rşı dâim â m ü sait davran dı. 1026 sen esi m uharrem inde (k â n u n II. .16 17 ), İ r a n 'a k a rşı açılan m u h a re b e yi k a yb e d e n Ö k ü z M ehm ed P a şa 'n ın yerin e ve v e k ili E tm ekçi-zâd e 'y i h ayâl su ku tu n a u ğ ra ta ra k , sadrâzam tâ y in olundu. A y n ı senenin şu b a t ayın d a, ulem â ta ­ rafın d an ha ra ca tâ b i tu tu lm a k isten ilen h ıristiy a a e lçile ri h im âye ederek, g e n iş b ir gö rü ş sah ibi olduğun u g ö ste rd i. Y in e aynı sen e iç e ri­ sinde A v u s tu r y a e lçisi k o n t C ze rn in , m ü zâkere­ lerin k esilm esi ü zerin e, İsta n b u l'd a n g i t t i ; ra­ m azan ayın d a ( eylül ) B usa 'da L e h ista n ile su lh m ukaddem âtı im zaland ı. M am afih H a lîl P a şa V en ed ik , F elem en k, F ra n sa v e İn g ilte re ile iy i m ü n âseb âtta bu lunm ağa ve ce za y irli k o rsa n la rı y a tıştırm a ğ a d a h a ço k ehem m iyet verm iş g ib i görü nm ekted ir. A h m ed I. 'in ölüm ünden son ra (2 3 zilkade 1026 = 22 teşrin II. 1 6 1 7 ) , M u stafa I. 'nın II. 'ın



ta h ta çık m ası ve ü ç a y sonra Osm an onun y erin e ge çm e si ( X re b iy ü le v v el



1027 = 26 şu b a t l6 x 8 ) sırasın d a H a lîl P a ş a mü­ him b ir rol oyn am am ıştır. 1 6 1 S sen esi b a şlan ­ gıcın d a Iran 'a k a rşı gö n d erilen ordunun k u ­



m uhtem eldir. S a ra y d a iç-oğlan ı o la ra k y e tiş ti­ rild ikten son ra, d o ğa n cıla r bölüğüne girip , ,,doğan cı-b ag ı“ olm uş ve 1 5 9 6 'd a M acaristan s e fe ­



m andasını üzerine alm ıştı. T ü rk ordusunun öncüleri S a râ v ovasın d a b o zgu n a u ğ r a d ı; fa k a t



rin de M ehm ed III. 'in m aiyetinde bu s ıfa t ile bu ­ lunm uştur. İ016 ( 1607 ) 'da y e n içe ri-sğa sı olm uş



H a lîl P aşa, E rd e b il ü zerin e y ü rü y erek , şâ h a ayn ı ovada, e sk i m uâhede şa rtla rı ile, bir mu­



ve A n a d o lu



ah ed e im za la tm a ğa m u vaffak oldu ( 6 şe v v â l 1027 = 26 e y lû i 1 6 1 8 ) . P a y ita h ta avd etin d e sa d râza m lık tan a zled ild i v e h a ttâ m üridlerinden bu lu nd uğu Ü sküdarlı Ş ey h M ahm ud 'un yan m a iltic â etm ek m ecbu riyetin de k a ld ı ( I sa ­



isy a n ın a



k a rşı,



sadrâzam M urad



P aşa 'nın kum andasında y a p ılan seferd e, y a r a r­ lık gö sterm iştir. E r te s i sen e, H a fız A h m ed P a şa f b. bk. ] 'y a h a le f o lara k, „k ap u d an -p aşa“ tâ y in edilm iş ve bu v azifesin d e son d erece.m u ­ v a ffa k o lara k , bir çok M alta v e F loran sa gem i­ le ri za p tetm ıştir. B ilh assa 1018 ( 16 0 9 ) 'd e M alta lıla ra



k a rşı



K ıb rıs



civarın d a



cereyan eden



f e r 1028 = 18 kânun II. 1 6 1 9 ) . S u lta n O sm an, A h m e d 'in ölüm ünden so n ra ken d isin in ta h ta çıkm asın a yard ım etm ediğind en do layı, H a lîl



bir m u harebede tü rklerin „ K a r a C eh en n em “ ( „ K ız ıl- K a ly o n “ ) adın ı v e rd ik le ri bü yük ve m eşhur bir kalyonu ele geçirm iştir. Bu m u vaf­



P aşa 'y a k ız g ın d ı; fa k a t Ş e y h M ahm ud 'un ta ­ v assu tu sayesin de, e sk i sad râzam , üçüncü d efa



fa k iy e t üzerine, ken d isin e v ezirlik te v cih edildi.



sin d e vukû bulan 6 a y lık bir in k ıta h â riç tu tu lu r­



olarak, k a p u d a n -p a şa lığ a



g e tirild i. IĞ21 sen e­



Ha l il



paşa.



sa, bu v a zife y i m u va ffa k iye tle başarm ıştır. 1622 senesinin m ayıs ayın d a O sm an II., yen içeriler



le , kendisinin y ü k se k bir şa h siy e t sa h ib i olduğu görü lm ektedir. Onu m ü ttekî bir adam olarak



tarafın dan , k a tle d ild i ve M u sta fa , ikin ci defa olarak, ta h ta ç ık tı. Y en içerilerin v e ele-başılarının bu v e k a y ii tâkip edetı te th iş hareketleri



t a v s if ed erler ki, Ü skü darlı Ş ey h M ahm ud ile olan d o stlu ğ u da buna d e lil sayılır. İstanbul 'da F â tih M ehm ed cam ii civarın d a b ir câm i y ap ­



esn asın da, H alil onlara tem ayül gö sterm eyerek, V a lid e S u ltan tarafın d an t e k lif edilen sad âreti iiç d efâ re d d etti ( 5 şu b a t 16 2 3 ). İki a y e vv el



tırm ıştır



H alil P a şa , kend ilerin in düşm anı olan A b a z a P a şa [ b. b k . } 'y ı him aye e tti d iy e , yen içerilerin hasm âne n üm âyişlerine m ârûz ka lm ıştı. M am a­ fih büyük b ir nüfuz m uhafaza ediyordu v e 1622 sen esi kânun L ayın da le h lile r aleyh in d eki k a ­ rışık lık la rd a L eh istan sefirin i him aye e tti. F a k a t M ere H ü seyin



P a şa sadrâzam olduktan sonra,



kapudan-paşal ık la n azled ild i ve 1623 se n e si ni­ sanında, bir çokların ın ve bilh a ssa sipah ilerin itirazın a rağm en, M alkara 'y a sürüldü. Osm an 'in in tikam ın ı alm ak b ah an esi ile, E rzu ­ rum 'd a hüküm ete karşı isyan eden A b a z a Paşa, H a lil ’in e sk i b i r : m ahm îsi idi. K a p ud an -P aşalığ ı sırasın d a ona bir kalyonun ku m andanlığını verm iş ve sa d raza m lığ ı zam anında d a onu M ara ş valisi tâ y in etm iş id i ¡ m am afih A b a z a P aşa 'nın isyan ı H a lil 'in n asih a tleri h ilâfın a vukû bulm uştu; ;: M u stafa 'nın:: h a l’inden ( 4 zilkad e i 1032 — 30 a ğ u s to s 16 2 3 ) v e M urad IV . 'm ta h ­ ta çıkm asından üç sene sonra, A b a z a 'nın is y a ­ nı b â lâ devam ettiğ in d en , ulem ânın h â zır bu ­ lunduğu b ü y ü k b ir m ecliste, H a lil P a şa 'y a , H â fız A h m e d P a şa [ b. bk.] 'n ın yerin e, ikin ci d efa sa d r­ a zam lık t e k lif edildi ( k â n u n I; 16 2 Ö ); onun e sk i m ahm îsini y o la g e tire c e ğ i ü m it ediliyordu . H a­ lil P a şa üç gün sonra B o ğ a z 'ı g e ç e re k , e sk i d o stu Ş ey h M ahm ud 'u z iy a re t e tti ve 1627 sene­ s i m art ayın d a H aleb 'e v ard ı. T em m uzda ordu D ıy a rb e k ir önüne g e ld i v e ira n lılarm te h d id i a ltın d a bulunan A h is k a 'y a b îr k u v v e t gönd er­



( b k . H â fiz



H u sayn



a l-A y v a n sa râ y i,



H adikat



al-cavüm ı, İstan bu l, 128 1, I, 9 7 ) . H a lîl P a ş a 'n ın , Tarih-i H a lil Paşa y a h u t Gazânâm e-i H a lîl Paşa u n van ı ile, kim in ta ra fın ­



dan y a z ıld ığ ı bilinm eyen bir h â l tercüm esi var­ dır. H a m m e r'in istifâ d e e ttiğ i y azm ası V iy a n a 'd a sa ra y kü tüp h an esin de bulu nm aktadır ( F lü ­ g e l, D ie Arab., Pers. und Türk. H andschriften der K . K . H ofbibliothek in Wien, 11, 253, 254). B i b l i y o g r a f y a : Naim â, Tarih ( İ s ­ tanbul, 1 1 4 7 ) , 1, 278, 313 v.d., 324 v. dd ., 333, 364, 444, 453; P e çev î, Tarih ( İs- tanbul, 12 8 3 ), II, 343, 368 v.d ., 408 v .d .; K â tib Ç e ­ leb i, Tuhfat al-kibâr (İstan b u l, 1 1 4 1 } , var. 46 v.d., 49 ; M üneccim başı, Şaf yai f al-ahbür (İstan b u l, 1 2 7 5 ) , III, 677; O sm anzâde, ffa dikat al-vuzara ( İstan bu l, 1271 ), s. 62 ; J. v . H am m er, Gesch. des Osm. Reiches ( Peşte, 1827— 1835 ), I V ve V ( bk. f i h r i s t ) ; Bronnen tot de Geschiedenis van den Levanischen Handel, to p l. K . H eerin ga ( ’s G rav e n h ag e, 1 9 1 0 ) , bk; fih rist. 3. H a l î l P a ş a , A r n a v u t (16 5 5 — 1 7 3 3 ), A h ­ med IIL d e v ri sadrâzam ların dan olup, 1 6 5 5 'e d o ğru E lbasan 'd a doğm uş bir arn avuttur. A ğ a ­ bey isi S in an A ğ a 'n ın b o stan cı-b a şı bulunduğu bostan cılar-bölüğün e gird i. B ir m üddet B a g ­ dad 'd a hizm et e ttik te n so n ra, „ h a s e k i“ olarak, te k ra r İ s ta n b u l’a döndü v e 1123 { 1 7 x 1 ) 'te b o stan cı-b a şı oldu. M uharrem 1128 (k â n u n II. I 7i 6 ) ’de A v u s tu r y a ’y a k a rşı harp h a zırlık ları y ap ılırk en , E rzurum beylerbeyini tâyin olundu ve ta h k im etm ek ü zere, N iş şeh rin e gönd e­



m ek ile , işe başlan dı, H a lil P a şa A b a z a ’y ı mu­ ta v a a t ve bu se fere iştira k ettirm eğe ç alıştı. F a k a t A b a za ; bir tu zaktan k orkarak, bu te k lifi



rild i. A lt ı a y sonra D iy a ıb e k jr b eylerbeyîsi oldu ve şâbatı (tem m u z 1 7 1 6 ) ayın d a, sadrâzam



re d d etti ve ilk in m ülayim



zam an, bu şeh re vâü, tâyin edildi. D am ad A li P a ­ şa P e te rw ard e in m uharebesinde ş e h it olduktan son ra ( 5 a ğ u s to s 1 7 1 6 ) , pâdişâh H a lîl P a ş a 'y ı



bir



ta v ır



ta k ın d ığı



hâlde, Erzurum 'da yeniçerileri im hâ e tti. H a lil P a şa onun a leyh in e h a re k e te m ecbur k a ld ı ve eylü ld e Erzurum 'u m u hâsaraya başladı. F a k a t 70 gü n sonra, teşrin İ L 'd e , g â y e t şid d etli bir k ış başladı. K a r v e so ğ u k yüzün den büyük ka yıp la ra u ğ r a y a n :ordu, r i c a t ed erek, T o k a t'a çekilm ek zorunda kaldı. Bu seferin n eticesin d e azled ilen H alil P aşa İ s ta n b u l’a a v d e t e d e ­ rek, v e zir m evkiini m u h afaza etm iş ( I şaban 1037 = 6 nisan 162 8 ) ise de, m ü ştü r ( 1039 = 1629 ).



e rte si



sene öl­



G e re k türk ve ge re k a vru palı m ü ellifler Halî! P aşa 'y ı, itidalinden ve a d âletperverliğin d en do layı, ta k d ir ederler. H em en-iıem en hep si k a tl­ edilen o devrin d iğ er d ev let adam larına n ısbetlalim Ansiklopediği



-



D am ad



A li



P a şa [ b. bk. ]



sadrâzam ve aynı



zam anda



B elg rad ’a



pek



çok



g ird iğ i



se v d iği



m ü stakb el sadrâzam ı D am ad İbrahim [ b. bk. ] 'i de „ka ym a kam “ tâ yin e tti. F a k a t bu zâ t H alil P a şa ’dan daha büyük bir nufûza sah ip idi. T em eşva r k a yb ed ild ik ten sonra ( 13 teşrin I I . ), ordu, a skerin ayaklanm asınd an korku larak, E d irn e 'ye g e tirild i. H arbe e rte si sen e devam olundu ve H a lil P a şa ,



E u g e n e de



S a v o ie 'nın



id a re si altın d a tü rk le ri bekleyen A v u stu ry a ordusunun bulunduğu B elg ra d ’a do ğru yürüdü. B elgrad m uharebesind e ( 16 a ğ u sto s 1 7 1 7 ) H a ­ lîl P aşa ’nın ordusu p erişan o id u ; bu daha ziy â d e kend isin in v e m üşavirlerinin k a b iliy e t­ '



11



IĞ2



Ha



l il



p a ş â



-



h a l îl î.



sizliklerin den ileri' geldi. B elgrad avu stu ry a lılar ta ra fın d a n iş g a l ed ild i ve tü rk le r N ış 'e ç e k il­ diler. H a lil P a şa te şrin I, 171 7 ’de a zled il­ di ve ik i sen e gizlen m eğe m ecbur k a ld ı; son­



kalm ıştır. H vârizm ’i re ceb 808 ( kânun I. 1405 — kânun II. 14 0 6 ) sırala rın d a zap ted en A ltın O rd u k u v v e tle ri, a kın larm ı B u h â r â ’y a k a d a r



ra su ltan tarafın d an affed ild i. K e n d isi H J 3 — 1 1 4 0 ( 1 7 2 1 — 1 7 2 7 ) senelerinde kad ar, M id illi'd e m enfada k a ld ık ta n sonra, b irbirini m üteakip, Y u n an istan 'tn ve G irit 'in m uhtelif şehirlerinde k u m an d an lıkta bulunm uş ve 1136 ( 1 7 3 3 ) ' da



v erd iğ i m eydan m ubârebelerinde um um iyetle g â lip geliyord u . H a ttâ Ş âh ru h 'un n ih â î g a le ­ b esi de, a sk e rî m u va ffa k iye tle rd e n ziyâd e, en­ trik a ve m âhirâne siy â se t n etice si olm uştur ( bu­



ile rile ttiler. H a lil S u ltâ n



düşm an ların a



k a rşı



m uhare­



na reisleri M uham med P ârsâ olan B uh ârâ ule­ m âları ile y a p tığ ı m ü zâkereler de d â h ild ir ). 1409 ilk bah arın d a Ş â h ru h 'un k u v v etleri Bâdğ i s ’te ve H a lil S u ltâ n 'ın k ile r ise, Ş a h r-i S ab z



b esin e dâir y azan avru p alı ta rih çile r onan a d ı­ nı bile kayd etm ezler. B i b l i y o g r a f y a ı R âşid , T a rih ( Is­



( K a ş ) 'd e harbe h a zır old u kları zam an, şim âlde em îr H u dâyd âd 'ın kum andası a ltın d a , bir isyan baş g ö ste r d i. H a lil S u ltâ n ordusunu terk



. tan bu l, 12 8 2 ), IV , 264, 282 v.d ., 352 v.d., 362 v. d .; D ilâv e r-zâd e Ö m er E fen d i, t fa d i-



ed erek, H u d âyd âd ’ a sa ld ırm a ğa m ecbur k a ld ı;



v e fa t etm iştir. H a lil P aşa 'nın h alım ve mûtek it bir zâ t olduğunu



s ö y le r le r ;



fa k a t



şö h re t sa h ib i olm adığından, B e lg ra d



büyük



k a i a l-v ıtzarü ’ ze y li (İs ta n b u l, 1 2 7 1 ) , s. 24 . — 26 ; S ic ill- i osm ânî, II, 292; J. v. H am m er, C e s c h . d . O sm an . R eich es ( P e ş te , 1831 ), VII, 210— 220.



( J. H . K r a m e r s .)



H A L Î L S U L T A N . H A L İ L S U L T Â N (13 8 4 — 14 11 ), T im u r sü lâlesin den bir h ü k ü m d a r olup, T im ur ’ un toru nu M irânşâh ile A ltm -O r d u hanı



O z b e g ’in h a fîd e si



S ü y ü n -B eg



H ânzâda



’nin oğludur. 786 ( 1 3 8 4 ) ’da doğm uş, 16 receb 814 çarşan b a ( 4 teşrin II. 14 11 ) gü n ü ölm üş­ tü r. S e m e r k a n d ’da 807— 812 (140 5— 1409) a ra ­ sınd a hüküm sürm üştür. Y etiştirilm esi, T im ur­ ’un en y a şlı k a rısı S a ra y M ıılk H anım ’m uh­ desine



v erilm iştir. K en disinin T im ur 'un



H in ­



lâkin beraberin de an cak 4.000 kişi gö tü rebild i. 13 zilk a d e 811 (3 0 m art 1 4 0 9 ) 'd e, H u dâyd âd ta ra fın d a n , Sem erkan d ’m şim alinde e sir edile­ rek, bu şe h re g ö tü rü ld ü ; d a h a son ra F e rga n a 'y a n akled ild i v e arkasın d a k a la n ka rısın a Ş â h ­ ruh ta ra fın d a n g â y e t fen a m uam ele e d ild i; ni­ h a y e t O tra r ’a g itti v e



em îr Ş a y h N u r a i-D in



'in ta v a ssu tu ile, Ş â h ru h ile b ir m uahede a k d ­ ederek, M âverâü n n eh r ü zerin d ek i hâkim iyet h a kkın d a n fe r a g a t e t t i ; buna k a rşılık R ey şeh rin i a la ra k , o rad a ö lü n ceye k a d a r kald ı. K a rıs ı da k en d isin e iâde edild i. O d a , k o ca sı öldükten sonra, in tih ar e tti. Ç a ğ d a şla rı ta ra ­ fın d an , tü rlü ro m an tik ilâ ve le r ile süslenen bu v a k ’a do layısı ile , H a lil S u ltâ n , A . M üller ( D e r



d istan seferind e ( 1 3 9 9 ) , henüz 15 yaşında iken, tem ayü z e ttiğ i riv â y e t e d ilir ; ayn ı zam an­ da yan lış o lara k, „y e d i se n e “ ism ini alan ( h a ­



İsla m



k ik a tte hu 802— 807 = 1399— 1404 arasın d a ol­ m u ştu r) g a rp se ferin e de iştirak etm iştir. 1402 ’de, T im ur ona şa rk ta „T ü rk ista n hudûdunda“ , baş-kum andanlık v azifesin i te v cih etm iştir. 1404



rafın d an ,



ed ilm ekted ir. Ş ü p h e gö tü rm ez a sk e rî k a b ili­ y e tle re sa h ip bu g e n ç şeh zad eye bu sıfa tın g ü çlü k ile u yd u ğu b ed ih îd ir. K a rıs ın a olan



’te aşa ğı tab akad an Ş âd M ülk isminde bir k a ­



b a ğ lılığ ı



dın ile a lela ce le evlenm esi yüzünden, büyük bab asın ın g a za b ın a u ğram ış, lâkin af va m azhar



disine h iyân et ed en lere k a rşı g ö s te r d iğ i âlieen aplık, aynı hanedandan d iğ e r şa h ısla rın mi­ za çla rı ve zam anının â d etleri bakım ın dan , ba­ riz bir te za t teşkil eder.



olmuş ve ayn ı sene, Çİn seferinin h azırlıkları sırasın d a , T aşk en d 'de ve civarın d a s e fe r î v a ­ ziy e te g e çen s a ğ cen a h ın ku m an dan lığın a t â ­ yin edilm iştir. T im u r ’ un 18 şu b a t 14 0 5 'te vu ­ kua g e le n ölüm ünden sonra, ordu kendisini



im



M or gen-



und



„d uygulu



ve



ço b a n “



fih ris t ( e k se riy e ti yazm a olan k a yn a k la r da



h an unvanı, eski v elia h d olup, T im ur ’dan e v ­



H A L İ L * . [ B k. h a l î l î . ]



M uham med C ih a n g ir ’e verilm iş idi. H a lil Sultân 1409 sen esin e ka d ar S e m e rk a n d 'd a tu tu nabil­ m iş, fa k a t hükm ü M âverâünnehr ’in hâricinde hiç bir ta r a fta tanınm am ıştı. Bu sahanın şim a­ linde, S ır-D e ry a üzerinde, âsî kum andanlar ile daim î m ücâdelelerde bulunm ak m ecburiyetin de



h â ttâ k e n ­



B i b l i y o g r a f y a : K r ş. W . B artho ld, Ulug Beg i ego -vremya ( P e tro g ra d , 1 9 1 8 ), burada gö sterilm ek ted ir).



o ğlu ve T im ur ’un torunu henüz b â lig olm ayan



sö zle ri ile ta v s if



bütün düşm anlarına,



hüküm dar İlân etm iş ve 16 ram azan 807 ( 18 m art 1405 ) 'de Sem erkan d 'a girm iştir. A slın d a v el v e fa t etm iş bulunan M uham med S u lt a n ’ ın



A b en d la n d , Berlin,



1887, II, 3 1 5 ; H a lil S u ltâ n burada, y a n lış o la -' r a k ,'O m a r Ş a y h 'in oğlu g ib i g ö s te r ilir) ta - '



(W . B a r t h o ld .) .



H A L Î L Î . H A L ÎL Î ( ? — 1485 ), F â tih Mehmed II. devrinde yaşam ış ve F irk a t-n â m a adlı m es­ n evisi ile m eşhur olm uş bir t ü r k ş â i r i d i r . N erede d o ğd u ğu ve a ilesi h akkın d a k a t ’î bîr şe y bilm iyoruz. B âzı k a yn a k lard a D iy a rb e k ir ’den ve b azıların da ise, ,,diyâr-ı şa rk ta n “ , M eh­ med II. devrinde İ z n ik ’e ge ld iğ i k a yd e d ilir; şâirim izin, hâl tercüm esine de yer verdiği meş-



H ALÎLl. hûr m esnevisinde, İznik *e „a cem m ülkünden“ g e ld ’ğin i söylem ekle ik tiiâ etm esi, bu n o k tala rı k a ran lık bırak m aktadır. . K endi ifâdesine göre, gen çliğin d e câmi v e m edreselere devam ile fık ıh v. b. ilim leri ta h ­ sil eden H a lîlî, huzûruntı ilimde ta sa v v u f yo lu ­ nu tu tm akta buldu. B ilgisin i a rttırm a k için, bir arkad aşın ın



te şv ik i ile,



yaşa d ığ ı



d evrin



İlmî



ve ed eb î m erkezlerinden biri sa yıla n İznik 'e geldi. H ayatın ın g e ri ka lan kısm ın ı, İsta n b u l'd a bulunduğu bir y ıl hâriç, İznik 'te t e ’sİs e ttiğ i tekkenin şe y h i o la ra k geçirm iş v e 890 ( 1 4 8 5 ) 'd a burada v e fa t etm iştir. Ç ağ d aşların d an şeyh Z a rifi 'nin, b ir beytin de, vu k u f sâ h ib i ve olgun bir m ürşîd diye m ed b ettiği ( A li Em îrî,. T ezkire-i şu’arâ-i A m id, s. 280) H a ­ lîlî .’ nin şiirleri te tk ik edilin ce, S ey y id N esim i 'nin te ’şirinde k a ld ığ ı g ö ze ç a r p a r ; N e s im i'n in şiir­ le ri ile ayn ı k a fiy e d e şiirlerin m evcu diyeti, nazire d eğil, b ir te sâ d ü f e se ri kab û l olunsa bile, onun bîr gazelin in k a fiy e ve rediflerin i aynen ve h a ttâ sırası ile te k ra rla y a ra k y a z d ığ ı şiir ( ayn. esr., s. 289 ), bu tem ayülünün şu ’ü rlu olduğunu anlatır. E sa se n y e tiştiğ i m u hit bakım ın dan da a z e r î sâhasına y ab an cı sa yıla m aya n H a lîlî ’11in kendin­ den ön ceki d evrin bu bîîyük şâirin in te s ir in d e k alm ası p e k ta b i'îd ir. B ununla b eraber, o y a l­ nız ta s a v v u f! ş i i r le r y a z m a k la kalm am ış, ç a ğ ­ daşların ın ç o ğ u gib i; s: b a ştan -b aşa ta sa vv u f?, h ikem î ve âşıkan e gazellerin in yan ın d a, h e r bey itin d e b ir b aşka fik ri işleyerek, m evzû birli­ ğin den uzak m anzum eler de kalem e alm ıştır. S a n 'a tlı k a fiy e ku llan m akta m âh îr olup ( bk. L a tifi, T ezkire, s. 147 ), a rap ça -tü rk çe mülemm âlar d a ya zm ıştır. B ir ga ze lin in m a k tâ beyitın de d ivan te rtip e ttiğ in i sö yleyen şâirim izin en g ü ze l şiirlerin i te rc i’ , v e terk ib -i ben d leri ile



m iz hâl tercüm esin e de y e r veren H a lîlî, haya­ tın ı şöyle h ik â y e e tm iş tir : m em leketinden, „acem m ülkünden," b ir a rk ad aşı ile birlikte, g e ld iğ i İznik önceleri onu pek memnun e d e r ; fa k a t günün



birinde



p a zard a



dolaşırken , b ir



dükkân d a oturan g ü ze l bir g e n ce ra stlayın ca, h er şe y a lt-ü st olur. Ş â ir bu ıztırab m a y o l açan g ö zle ri v e k a lb i ile uzun m ün âkaşalara g ir iş ir ; n eticed e gözün ileri sü rd ü ğü k u v v e tli d e lille r karşısın d a, k a lp su çu üzerine a lır. Ş âir, bu ıztırap lı hâlden ku rtu lm ak için, tü rlü ç â ­ re le re baş vurur. Ü m itleri ta h a k k u k etm eyince, te sellisin i İznik ’ten u zaklaşm akta bu lacağın ı um ar v e İstanbul ’a g id e r ; fa k a t sevgilisin d en aşkın ın sa m im îliğin e in an dığın ı bild iren bir m ektup alınca, y in e İ z n ik 'e döner. K en disini şe fk a tle k a rşıla y a n bu ge n ç, a z so n ra gözden ka yb o lu ve rir ve bir çok m esn evilerde görüldü­ ğü gib i, gö z yaşların a, rü zg â ra hitap yolu ile, için i döken şâire, sa h rad a, bir ış ık hâlinde, kendini g ö ste rir, iş te



eser b ö yleee, bu iç ay­



dınlanm ası ile biter.



M afâ'îlun, m afailu n , fa'Utun vezn in de y a ­ zıla n , şeklin v e veznin v e rd iğ i m onotonluğu ön­ lem ek



için, a raya



b a şka



vezin de



g a ze ller de



ilâ ve edilen bu m esnevinin b ilh a ssa son kısım ­ la rı ta sa v v u f! b ir ed â ile y a z ıld ığ ın ı a çık ça g ö s­ te r ir ; buna rağm en , H a l î l î ’den bahsedenlerin çoğu , onu m u ta sa v v ıf b ir şâ ir g ö ste re n le r bile ( m sl. S e h î, Tezkire, s. 65 ), Firkat-nâma ’ yi, şâirin



h a k ik î h a y atın ın , kendi cinsinden birine



k a rşı d u yd u ğu aşkın ın h ik â y e si o lara k , kabûl ed e rle r. B ü hükm ü veren lerin Firkat-nâma 'y i



m urabbâları teşkil e d e r ; fa k a t şö hretin i, bun­ lard an ziyâd e, p e k sâd e v e sam im î bir ifâde



g ö rm ed ik leri v eya onun h a y a tın ı, X V I. a s ır osm anlı şâirlerind en olup, h a lk arasın d a bu tü rlü m â ce râ la n a ğ ızd a n -a ğ ıza dolaşan v e h attâ h asûdlarm ın n ifakı yüzünden ve hicabın dan m em leketini te rk e m ecbur k a lara k , H icaz ’a g it­ tiğ i riv â y e t edilen H a lili-i Z a rd r ( S arı H a lîlî )



ile y a z d ığ ı Firkat-nâm a adlı m esn evisi sâ y e sin d ekazan m ıştır. B u m esnevinin adını, K tn alı-



’in hâl tercüm esi île k a rıştırd ık la rı k u v v e tli b ir ih tim âldir. D iğ e r ta ra fta n M urad II. devri os-



zâ d e eiler



H a şa n Ç e le b î ’den b a şk a , bütün te zk ire-



m anh şâirlerin d en izn ik li H üm âm î ’nin,



H a lîî



Firâk-nâm a d iye k a yd e tm işle rd ir; Â ş ık Ç e le b i is e , h a lk arasın d a D ivân-i H alİlİ diye meşhur: o ld u ğ u n a sö ylü yo r ( D ivân- i H a lîlî ve Firkat-nâma, y a z m a ; W . P ertsch , H andschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliathek za Berlin , V I , 370, nr. 3 7 7 ; bu nüsha B ritish M useum ’¿akiF irkat-n âm a 'den fa r k lıd ır ) . B er­



P a şa a d ın a, farsçad a n tü rk ç ey e çev ird iğ i 30 aşk m ektubundan ib â re t Si-nâm a isim li m esnevisine, m evzû ve tertibin den d o la y ı, Firâlç-nâma v eya



lin umûm î kütiiphânesinde bulunan ve şâirin y a ­ şa d ığ ı devre âit 890 ( 1485 ) tarih li yazm a nüs­



ön plânda g e le n bir şâiri olm am akla beraber, ç a ğd aşları arasın da old u kça mühim bir yer



hanın g e re k m ukaddim e ve ge re k son kısm ın ­ d a , e se r adının Firkat-nâma şeklin d e zik ri, bu



tu tan H a lîlî, m eşiıûr â ze rî şâiri H a b ib i üze­ rin d e a z-ç o k m üessirdir ve Câmı ci-n a za ir ’de



Firkat-nâm a denilm esi ( S e h î, s. 58 ve L a tifi, s. 367 ), H a lîlî 'nin Firkat-nâm a ’sinin, m evzû c ih e ­ tin den , bu y a n lış te fsire yol a çtığ ın ı san ıyoruz. ' D evrinin, A h m e d P a şa , Ş e y h î ve N e c â tî gib i,



k elim enin, ebced hesabı ile, eserin tam am lan- I de H a b ib i ’nin b âzı g a ze lle ri, H a lîlî ’ye n azîre d ığ ı 876 ( 1471/1472 ) yılın ı karşıla m a sı, te zk io lara k g ö sterilm iştir ( M. F u a d K öprülü, Islâm recilerin bu m eselede yan ıld ığın ı o rta y a koyar. ansiklopedisi, m ad. ÂZERÎ; E d e b iy a t fakü ltesi



Firkat-nâma sinde, yu k a rıd a k ısa c a n a k le ttiğ i­



raec., 1932,



III, sa yı 5 ) .



Bu te 'sır, F u z u lî'd e



HALİLÎ de h issed ilir ; h a ttâ F u zû lî ile H a lîlî ’de



müş­



te re k bâzı m ısrâ lara da ra stlıy o ru z ( krş. T e z ­ kire-! şu’arâ-i  m id, s. 283, 289 ). X V I. a sır­ d a şeyh A h m ed H a y â li ve X V III. a sırd a C âm i‘ i-i A m id i ve H a fid m ahlasını ku llanan İbrahim P a şa



ta ra fın d a n da



şiirleri ta n z îr



edilm iştir.



Y a ş a d ığ ı d evrin edebî h a re k e tle ri ile yakın d an a lâk a d a r olmuş, V eliyü d d in -o ğlu A h m ed P a şa , E d irn eli H a fi ve Y a k ın i, S a rıc a K em âl, M elîh î v . b. bir çok şâ irle r gib i, o da M ehm ed II. 'in m eşhur şa rk ısın a n azire y azm ağ ı ihm âl e t­ m em iştir ( b k . ayrı, esr., s. 235, 2 8 i, 304, 41? ).



HALÎMEİ. b k . b ir d e H a cı K em âl, Cam ı a l-n a za ir ( 918 = 1 5 1 2 / 1 5 1 3 ; y e g â n e y a zm a B a y e zid umûmî k ü tü p .,n r. 5782 ) ; Ed irn eli N azm î, M acm d alnaçâ’ir ( N ûruosm aniye kü tüp., nr. 4222; krş. F u ad K öprülü, M illî edebiyat cereyânımn ilk



mübeşşirleri, İstanbul, 1928, s. 61 v.d. ) ; P e r­ van e b. A b d u lla h , M acm aat al-nazâ’ir (968 = 15 60 /15 61; y e g â n e yazm a T o p k a p ı sa ra y ı, B agd ad -K ö şk ü kü tüp,, nr. 406 ) ; P e şte li H işâ li, M aiâlı al-nazâ’ir ( yegân e yazm a Nuruosm aniye kü tüp,, nr. 4252/4253 ) ; C a m i' al-



e d e b î şa h siy e tle r ile m üşâarelerde bulunan H a­ lîlî 'nin, ölüm ünden son ra te rtip olunan şiir m ecm ualarında bir ço k m anzum elerine y e r v e ­



n a ça ir ( Ü n ive rsite kü tü p ., R ıza P a şa y a z ­ m aları, nr. 1547 ) ; E . B loehet, Çatal, d. M ss. tarcs, ( 1932/1933, nr. 387, 12 12 , 1214 ) ;R ie u , Çatal, o f The tarkish Mss., 210» ; Fuad K ö p rü lü , D ivan edebiyatı antolojisi ( İstan­



rilm esi de, şö h retin i v e k a y d a d e ğe r b ir şâir olduğun u g ö sterm e ğ e k â fid ir.



bul, 19 3 4 ), s. 117 , şiirim iz in a d ın a k a yıtlı bu şiiirlerin başın d a b âzan H a iîiî-i Ş a rk î,



M eh d i, S a f î, S iro zlu S a 'd î, M elîh î ve H â k i gib i,



dâir en ( İstanbul,



H a lîiî-i  m id î v ey a H a lîlî kayd t v a r d ır ; bu bakım dan b n n ların bizim H a lîlî ’ye â it olup-



1325, s. 6 4 ) ra s tla r ız ; bu bilg i, şâirin m uta­ sa v v ıf olduğu h akkın daki hüküm k a ld ırıla ­



o lm ad ığı h a k k ın d a şü p h e e d ile b ilir ; nitekim onun şiirlerini S a n H a lîlî 'nin şiirleri ile k a rış­ tıra n la r da y o k d e ğild ir ( k rş. Z iy a P a şa , H arâbât, İstanbul, 1292, II, 7 5 ; R e câ î-zâ d e A h ­



B i b l i y o g r a f y a : H a lîlî 'ye e sk i



m alûm ata S e h î tezkiresin d e



rak, L a tîfî ( T ezkire, İstanbul, 1314, s. 1 4 7 ) ta ra fın d a n ayn en tekrarlan m ıştır. B âzı te zk irecîlerin, en b a sit şâirlerden b a h s e ttik le ri hâld e ,H a lîlî ’ y e yer verm em elerinin seb eb i, h a y a ­ tın ın b a şk a la rı ile k a rıştırılm a sı olsa g e re k tir ( k rş. Sâlim ve F a tîn tezk irele ri, S ü rey ya B ey, S icill-i osm &ni). Ş a k a ik ( İstanbul, 1269, II, 324 ) tercüm esinde B ayezid ve Selim I. d e v ­ rinde y aşay a n germ iyanlt H a lîiî ’den b ah s­ ed ilirken , bunun bizim H a lîlî ile k a rıştırıl­ m am ası lâzım ge ld iğ i k a yd ın ın konulm ası ve m u kayeseler yap ılarak anlatılm ası m analıdır.



Gibb ( A history o f Ot tornan Poetry, !I, 379— 383 ), H a lîlî 'nin h ayatın a dâir, te z k ir e ­ lerden naklen, bilgi verm iş ve Firkai-n âm a’ nîn



m ed C e v d e t, N avâdir al-âşâr ( B u lak, S. 5° ) î Osmanlı m üellifleri, II, 16 2 ; fa k a t bu isim ­ d e k i d iğ e r şâirlerin k a yd a d e ğ e r b ir şa h si­ y e t olm am ası, bu şiirlerin bizim H a lîlî 'y e â it olab ileceğ i ka n a atin i ku vvetlen dirm ektedir. ( F e v z îy e A b d u lla h .)



H A L İL Ü R R A H M A N . H A L İL a l - R A H M A N , H a lîi



( b.



bk.)



şeh rin in



tü rk le r



arasın d aki



adıdır. _



H A L İM . [ B k. H a lîm ,] İ lA L Î M . a l- H A L Î M ( A.), h a 1î m, A lla h 'm adların dan b ir id ir ; bk. mad. ALLAH. H A L I M A . [ B k . HALİME.}



B erlin yazm asın a d a y an a ra k , gü zel b îr ta h li­ lini y a p m ış ; fa k a t y a n lış olarak, ia s a v v u fî olm ad ığı n eticesin e v a rm ış tır; Firkai-nâma



H A L İ M E . H A L İM A , B a n D S a ' d b . B a k r kab ilesin d en b ir k a d ı n olup, a n 'an eye göre,



adının, ebced h esâb ı ile, eserin y a z ıld ığ ı t a ­ rih i iş â re t e ttiğ in i ka yd ın a rağm en, bu ta rih i 866 (1 4 6 1 / 1 4 6 2 ) g ö sterm iştir. T h . M enzel,



k ıtlık senesinde, ka b ilesin d en d iğ er b âzı kadın ­



Enzykl. d. Islâm ’d a ları



bu m alum atı, y an lış­ ile, tekrarlam ıştır. H a lîlî h akkın d a en



doğru ve m ufassal b ilg iy e A li E m îrî ’nin ese­ rin de ra stla rız ( Tezkire-i şu'arâ-i  m id, İs­ tan bu l, 1328, 277, 2 9 1 ) ; B ursah T â h ir B ey ta ­ rafın dan , Osm anlı m üellifleri (İs ta n b u l 1333, II, ı 5 9 ) 'n d e h u lâsa



edilen hu yazısın da A li



E m îıî, şâirin iki g a zelin i, b ir te rc i’-i ben d ve mülemmâmı, Firkai-nâma ’sinden bir k a ç par­



P e y g a m b e r ' i n s ü t - n i n e s i d i r . H alim a, bir la rla b irlik te , M ekke 'y e , em zirecek çocuk aram a­ ğ a , gelm iş i d i ; n ih a y et yetim olan M uham m ed 'i b u la rak , sü t oğlu olm ak üzere, yan m a a ld ı ve bu seb ep ten âilesi en b ü yü k sa a d e te erdi. Muham m ed H a lim a 'nin evin d e iken, yan ın a iki m elek g e le re k , onun gö ğsü n ü a çıp , içinden s i­ y a h b ir k a n p ıh tısı çıkarm ışlar. P e y g a m b er ’in g a zv ele rin e d â ir son radan nakledilen riv a y e t­ lerde, kendisin in B anü S a 'd ile sü t-k a rd e şli­ ğ i olduğuna dâir geçen telm ih ler, sonradan u yd urulm uş



b ir



h ikâyeden



b a şka



bir



şey



çayı, CâmC a l-n a za ir 'den naklen 5 0 'ye y a ­ k ın ga ze lin in m atlaın ı n eşir ile bunlardan



d eğild ir. H ikâyen in kendisin den de a n la şıl­ d ığ ı gib i, bu riv ây et, h er h a k ik î p e y g am b e ­



2 6 ’sim b izzai ta n zîr etm iştir.



rin, h a yatın d a bir etm iş olm ası icâp



H a lîlî ’nin



şiirleri



basılm am ıştır. B unlar



için, y u k a rıd a adı g e ç e n . tezkirelerd en başka



d efa bile olsa, çobanlık e tt’ğ i fikrîn e dayan m ak­



tadır. Ç o c u k la rı bed evi k a b ile ler içine gö n d er­



165



H A L İM E — H A L K .



m ek âdetinden, bâzı yerlerd e, ba h sed ilm ekted ir ( T a b a r i, I, 851, krş. ş e r îf âileieri h a k k m d ak i b a h is ve B urokhardt, Reisen in Syrien, s. 344 v . d . ) ; lâkin bu âdetin yaln ız ze n gin ler v e eş­ r a f arasın da câri o ld u ğ u



m u hakkaktır.



B aşka b ir an ’aneye g ö re ( T a b a r i, I, 1154 v.d., 1 1 5 7 ) , d iğ er b ir zam anda v âk i olan gö ğsü n tem izlen ­ m esi hâlinin ise, K u r a n ’in 94. sûresinin 1. â yetin e verilm iş m addî b ir şek ild en b a şka bir şe y olm ad ığı â şik â rd ır ( krş, R. B a sse t, L a B o r dah, s. 74— 80 ).



M oham m ed, II, 44,47 ), A lla h ın bi 'l- H e k k (X V I , 3 ; X X X IX , 2 - 7 ; X L ÎV , 39 ; X L V I , 2 )"v eya al-



W ü s te n fe ld ), s. 103— 107, 856; W ellh au sen , W ä k id i, 350, 364; îbn S a'd (n ş r. S a c h a u ) ,



dayanan n azariyatın m uhakem eleri m evcu diyetin i farzetm ek câiz ise, şu d a unutu lm am alıd ır k i,



I> I, 69— 71, T a b a ri, A n n a le s ( nşr. de G o e je ), I, 569— 972, 1 1 4 3 ; C au ssin de P e rce va l, E s ­



m â rifette m ü şah h as v e y a â fâ k î h a k ik a t d ah a y ü ksek b ir ş e ’n iy e t ile birleşir ( k r ş . Johanna İ n c il ’i, X IV , 6 ; bk. S . v. d . B ergh , D ie E p itom e



-



-



A



:



- V v i /



;



'



( FR.



B O H L .) _



H A L Î M E . H A L İM A , G assS n em îri a l-H â riş b.



da iz â fe ed ilir. B unların m ân aları um um iyet­ le s a r ih tir ; m üphem olan lar ( k r ş . H. G rim m e,



H alçk ( X X II, 5 v. d .) olarak y a r a ttığ ın ı k ayd e­ den tâb irlerd ir. K u r ’an 'd a g n o stik m ezhebine



H işâm



sa i su r l ’h isto ir e d es A ra b es, I, 286 v .d d .; S p ren g er, M uham m ed, I, l i g , 1Ğ3 v. d d .; C aetan i, A n n a li d e li' Islâ m , 1, 154— 155. :



y a ln ız II, 51 ’de ) v e a l-M u şa v v ir ad ları • zikr­ e d ilir. B una ilâ ve te n H a l i k ’ a. h er şeye kadir ( k a d îr ) h er şeyi bilir, alîm v. b. g ib i sıfa tla r



( nşr.



' B i b l i y o g r a f y a : îbn



:S



K u r ’an ( L IX , 24 ) ’da A lla h ın isim leri ara­ sın d a a l-H â lik { VI , ıo 2 v . b . ) , a l-H a llâ k (X V , 8 6 ; X X X V I, 81 ), a l-B â r ı ( L 1X , 24 hâricin de,



Ç a b a la ’nin



fev k a lâ d e



g ü ze lliğ i ile



m ârûf



der M eta p h y sik d es A v e r r o e s, s. 218 v. d.). H a k ik a tte A lla h h e r şey in h a lik ıd ır ( V I, 101 v.d., v .b .) ; isted iğin i



h a lk e d e r ( X X X V I,



82



v . b . ) ; lâkin K u r ’ an 'm a sıl bütün te fe rru a tı ile ta s v ir e ttiğ i insanın y a rad ılışıd ır. İnsan e v ­ velâ tozdan , b a lç ık ta n v e y a kilden , sonra da



k ı z ı n ı n a d ı d ı r . İşte, câh iliye d e v ri arapların ın ayyâm al- arab [ b. bk.] adını v erd ik leri j m eni dam lalarından, p ıh tıla şm ış kandan v . b. y a ­ en m eşhur harp . günlerinden bîri olan Y avm r a tılır ( X V , 15 v. d d . ; X X II, 5 ; X X III, X2 v.dd., fla lim a , bu kadın ın adın a izâ fe tle y a h u t M arc v. b . ). B ir de k ıyam et gününde ölülerin te k ra r H a lim a denilen ç ay ırlığ ın ın adına iza fe tle , bu d iriltilm esi v ard ır ki, bu da ilk y a ra tışta n d ah a ismi alm ıştır. H alim a m uharebesi, y u k a rıd a adı ziy â d e hayret: v erici bir yen i y a r a tış d eğild ir g e çen em îrin kum andası altın da, G a ssâ n iter ile



( II, 26: v. b . ). insan y a ratılışın ın ehem m iyeti al-M unzir b. Mâ? al-Sam â’ kum an dasınd aki Lah- : P eygam b ere ( X C V I, X ; bu âyet; umûm î kan aata m ü e r arasın da v â k î olm uştur. M uharebenin göre, ilk v a h y d ir ) „ h e r şe y i ve in san ı ta­ seb eb i ve se y ir ta rzı m eveût m u htelif riv a y e t­ h assü r etm iş kandan yaratm ış olan “ A lla h lerde b a şk a -b aşk a g ö ste rilm iş tir.H ik â y e olundu­ nâm ına sö ze başlam ası (o k u m a ğ a b a şla m a sı) ğu n a göre, iki tarafın sa v aşm aları öyle m üthiş enirinde gö rü lü r v e y e r yüzünde h e r ş e y ( I I , olm uş k i, yerd en kalkan to z k a sırg a la rı güneşi 27 v . b . ) v e b ilh a ssa h a yva n lar ( X V I , 5 ) in­ k ap lam ış ve giin ortasın da y ıld ız la t görünm üş. M â y a v m I fa lim a b isirr ( „H alim a gü n ü bîr s ır d e ğild ir“ ) m eşh u r b i r m eseledir ki, b er k eşçe mâlûm olan ve g iz li k a p a k lı b ir ta ra fı olm ayan ş e y h a k k ın d a söylenir.



san için yara tılm ıştır. A y n ı şe y h ilk at v etire ­ sind e de g ö r ü lü r : aşa ğıd a n y u k a rıy a doğru m ü teveccih tir. D ün ya a ltı gün de y aratılm ıştır. D aha



sa rih



olarak, evv elâ dünyâ ik i günde,



B i b i i y o g r a f y a: a l-M ayd ân i, M ac­ : ma': a l-a m şâ l ( K a h ir e , 12 8 4 ), II, 189, 3 3 4 ;



dün yan ın üzerinde bulunan h er şe y m üteakip iki gü n d e ve yed i g ö k âlem i kalan iki günde yara tılm ıştır. A lla h , an cak bir tâ b ir-i mahsûs



k rş . F re y ta g , A ra b a m p roverbia, II, 6 11, III, 583; İbn a l-A ş ir , C h r o n ik ( n ş r . T orn -



m âh iyetin de o lara k , „sem âvâtm v e a rzın hali­ k ı “ diye an ılır ( V I, 101 v.b. ) v e b ir sır olarak



b ş r g ), I, 400— 4 0 4 ; M ittw o ch , P r o e lia A r a ­ bam paganorum (B e rlin , 18 9 9 ), s. 22.



( X L , 59), sem âvâtın v e a rzın y aratılışın ın insanın y a ratılışın d a n d ah a b ü yü k olduğunu, yân i m utat



-



(E . M it t w o c h .)



iz a h a gö re, arz ile sem â v âtın m utlak yokluktan ,



H A L K . [ Bk. h a l k . ]



h â lb u ki insanın to zd an v. b. y a ra tıld ığ ı bildirilir.



H A L K . H A L K ( a . ) , K u r’an (II , 1 5 9 ; X L ,



B ütün bunlara gö re , A lla h ta n b a şka hâlık y o k tu r ; o b ird ir (X III, 17 v. b.; X X III, 14, bu­



59 ; L X V II, 3 ) 'd a A lla h ın , y a ln ız b a şlan ­ g ıç t a yok tan .va r edişine değil, k e zâ âlem in ve âdem in tekevvün ün e ve um um iyetle m evcut bulunan v e tah ad d ü s eden h er şey e şâmil olan



nu cerh etm ez ), ç o cu k la rı olm am ıştır ; o yalnız h iç birisi kendisinin k ü fv ü olm ayan e şy a ve m evcû dâtı h a lk etm iştir ( C X I I ). L â kin A lla ­ hın insana v ücud verd ikten sonra, ona rûh.un-



y a r a 1 1 c 1 f a S 1i y e t i bu tâ b ir ile ifâde e d ilir . Bu m ânada istim alinde e k se riy a halaka



dan n efh e ttiğin i bildiren ( X V , 29; X X X V III,



( „ y a r a t t ı " ) ve halaknâ ( „ b i z şekilleri ku llan ılır.



72 } fık rala r, hâiik ile m ahlûk arasın d aki farkı daha az k esk itr gö sterir.



y a r a ttık “ ) fî’il



HALK. H e r şeyden e v y e l h ilk at k e y fiy e ti, insan İçin, A lla h ın ku dretin in bir nişanesidir. Y a h u t y a r a ­



üzerinde durdu. O n ların m esleklerin e g ö re , A lla h an cak hayırı h a lk eder ve insan kend i h a re k e t­ lerinin m üvellididir. N azzâm , A lla h ın ancak h a y­



tılan şeyler, in sana fayd a lı olduğu n isb ette, A lla h ın iyiliğinin bir n işanesidir. S em âvâfın â h en g in e ( L X V II, 3 ) v e insan sû retin ın g ü ­ zelliğin e ( L X 1V , 3 ) dâir â y e tle r nâdirdir. N i­



rı y a ra ta b ile c e ğ in i ve yaratm a sın ın tefekkü rd en ib a re t olduğunu, yân i h a k ik î m ânada b ir irâde f i’iii olm ad ığın ı ile ri sürdü. A b u '1-H u za y l v e M u-



h a y e t A lla h ın bütün e şy a y ı b ir kadere ( L İV , 49— 30; acebâ kadar burada amr ’in mürâdifi m idir ? } göre, ya ra tm ış olduğunu, g ö k leri



h âlik ile m ahlû k âlem arasın d a, m u ta v a ssıt b ir cevherden ib a re t idi. A l-C â h iz , A lla h ın y a r a tıl­



v e arzı „m u ayyen bir zam an için “ ( X L V I , 2 ) , yân i şü p h esiz k ıyâm et gününe k a d a r y a r a ttı­



m ış olan d ü n yayı y o k ed em eyeceğin i tâlim e t­ m ektedir ( P b ilo n v e d iğ erleri g ib i e flâ tû n î bir



ğ ın ı k a yd etm ek ge re k tir. Eski rivâyetlerde b u n lara pek az ilâ v e le r v ard ır ( W en sîn ck ’in bana lütfen ver­



m uhâkem e ile ). D ün yanın v e in san fi'illerin in bu su retle ta k ­



m iş olduğu m âlûm ata g ö re ). H ilk a tta n evvel A lla h b u lu tta idi (a l-T irm iz i, T a fsir, XI, bâb l ) v e k a ra n lık ta h alk e tm iştir ( ayn. mİI.,



am m ar g ib i diğerlerin e g ö re , A lla h ın



İrâdesi,



dirine k a rşı ta sa v v u f, d ü n yevî h e r şe y e , fa k a t y aln ız m evcû dât âlem ine m ü n hasır o lara k, k ıy ­ m et verm ez gib i görü nm ekte, bu d ü n y ay ı an ­ cak m anevî h a y a tı g e liş tire re k , A lla h g ib i y a ­



S S ) ve ilk y a ra tıla n şe y k alam ( „ k a l e m " ) ol­



ra tıc ı bir k u d re t d u ygu su n a k a d ar götü ren bir m erteb eler silsile si ( m e rd iv e n ) g ib i te iâ k k î etm ektedir ( krş. L. M assîgn o n , L a P a ssio n d 'a l-



m uştur ( a l-T irm izi, K adar, bâb 17 ). A lla h insanı kendi su retin e gö re h a lk e tm iştir (M ü slim , B ir r,



H a llâ j, s. 513 v.d.). F e y l e s o f l a r a rasın d a iki cereyan



had îs 115 ; krş. K a r ’ an, L X 1V , 3 ; L X X X I1, 8 ). D a h a m u a h h a r r i v â y e t l e r d e , h il­



ç a r p a r : 1. b ilh a ssa



Î m â n , bâb 1 8 ; krş, X X X IX , 8 ) , H ilk a tte n e v ­ vel bir k iiS b yazm ıştır ( al-B ulıS ri, T avh id, bâb



k a t v e tire si, A lla h ın arşı, h e r şey in e sâsın d aki su v . b. v e A lla h ın te c e llîs i v eya sudûru hakkın da yun and an ve şa rk tan g e le n fik irle r ile m ezcedilm iş bulunm aktadır; E k s e riy e tle bir h a d îs-i ku ds îd e y e n î-eflâ tû n î olan şu sö zle r tekrarlan m ak­ t a d ır : — „ G iz li b ir h azîn e id im ;lâ k in bilinm ek istiyordu m ; bunun için, d ü n yayı y a ra ttım “ . Şu hâlde b ilg i ( ilm ) y â h u t a k ıl ( ‘ a k l ) y a r a ttığ ı ilk şe y olm uştur. N a sıl ki, insanlardan



K a ra n ’da A lla h ın dü n yadan ve üstü n lüğü



vâzıh an



görü lüyor ise,



bunun g ib i sünnî İslâm akaidinde de H â lik ile m ahlûk arasın d aki m esa feye dâim a İsrar ile işaret edilm ekted ir.



U m um iyetle bu dünyanın



fân î m âhiyetin den , e z e lî b îr h âlik fik ri istid la l ed ilm ek ted ir. A lla h ın h u d u tsu z ku d retin e mu­ kabil, ta b ia tin d eki illîy e t ( krş. A io m ic Theorg, H a stin gs, Ene. a f Religions and E thics ) ile in sa­ nın fi'illerin d ek i h ü rriyet, tam am en İnkâr edilm ese büe, im kân n isb etin d e a s g a r î hadd e İndirilm iş­ tir. İlk C e b erîlerd en olan C ah m [ b. bk,] A lla h ı sâd ece, h er şeye k a d ir h â lik diye ta v s if etm ek



E flâ tu n 'a



m eyleden



gö ze eski



c e r e y a n ; msl. İhvan a l-Ş a fâ ” y a gö re , m addî ( c ism â n î) dün yan ın yarad ılışın d an e v v e l bir sıra m an evî m evcu d iyetler su d u r e tm iş tir ; 2. d a h a ziy â d e A r is to ’y a d ayan an c erey a n a gö re de ( b ilh a ssa İbn S ın a v e İbn R u ş d ), e v ­ velâ İlâh î cevh erd en a k ıl ( 'a k l ) s â d ır old u k­ ta n so n ra, rû h â n î ve



m addî âlem ler d erece-



derece, fa k a t b a şla n g ıç stz v e b irbirin e m uvâzi olarak, tek evv ü n eder. H e r iki cereyan d a da A lla h an cak te ’siri, m u h telif m u ta va ssıtla r ile, bu dün yaya erişen ilk m ektedir. Bu



fikir



ille t olara k



cereyanları



kab u l ed il­



karşısında



s ü n n î İ s l â m l ı ğ ı n a ld ığ ı v a z iy e t, zam an ile p e k m u h telif istikam etlerd e in k işâ f gö sterm iştir. M utezilenin h a lk a l- a f â l m esleği a n ca k tâd il edilm iş b ir şek ild e k a b u l ed ileb ilir i d i ; insana h a lk y erin e b ir kash ( A ş ‘ a r iy a ) v e y a b ir ih ­ t iy a r ( M â t u r id iy a ) izâ fe edilm iştir. F e lse fî m âhiyette b a şlan gıçstz d ü n ya fara ziy e si k a t’îy e t ile reddedilm iş, lâkin buna b a ğ lı olan e flâ k naza riy e si kab u l edilerek, y ıld ız rû h ların m g ö k m elekleri şeklin de te fs ir ed ild iği görü lüyor. A n ­



ta ra fd arı id i. İbn H azm ( K iiâb l-F aşl, I, 39 ; II, 1 61 / 1 6 2) A lla h ın yaln ız e ze lî, bir, h akikî v e h â lik ( al-avval, al-vâhid, al-hakk, al-kâ -



c a k dâim â A lla h ta n b a şk a h â lik tan ım ayan ta ­



lik ) olduğunun isb a t ed ilebileceğin i, çünkü an­



tılm ış olm ası ve



cak bu s ıfa tla r ile , m u tlak olarak, bu dünyadan



k e y fiy e ti, m addî dünyanın yaratılm a sın d a n v e insan fi'iilerin den ( k r ş . tÇAZÂ ve Ç A D Â R )



a yrıld ığ ın ı ileri sü rm ekte idî. L â k in b ilh a ssa b ıristiyan a k a id sistem i ile fe l­ s e fî m ü lâh azaların te ’siri altın da m utezilece,



s a v v u f ile k o la y c a a n laşılabilird i. M u tasav vıfların nazarında, insanın A lla h ın su retin e gö re y ara ­ ona İlâhî rûhun



n efhedilm esi



daha mühim idi ( krş. M assîgnon , a y n . esr., s.



m u ta sa v v ıfla rc a ve fe y le zo fla rc a , te za d a karşı şü p h eler uyandı. M utezile h ilk a tte, A lla h ın



599 v.dd.) Şu halde sünnî akîd e, fe lse fe y e ve m û 'tezileye m u halif o la ra k ve kısm en ta s a v v u f ile



k ü llî ku dretin den v e irâdesinden ziy â d e, hikm eti



m ü tteh iden, b ilh a ssa A ş 'a r i m ektebin d e bü yük



H A LK — H A LLÂC . b ir m u va ffa k iye t île in kişâf etm iştir. B u hebîn akidesine göre, A lla h



e ze lî



m ez-



olarak



her



şe y e k a d ir d ir ; murad e d e r ise, diled iği şe y i, iste d iği v a k it y a r a ta b ilir; lâkin y aratm a ğa m uh­ ta ç d eğild ir. M addî âlem i y a r a ttığ ı v a k it bunun,



167



cûdu *â lâ m a l-şa ğ ir ( k ü ç ü k â le m ) dâhilind e, h â lik m 'â lâ m a l-k a h îr (b ü y ü k â le m ) ’ daki fâ a liy e ti g ib i



h a re k e t eder. Y u k a rıd a m ahsûs



zam an ve m ekân dâhilinde, h u du tların ı da tâ ­



âlem ve fev k elm ah sû s âlem şeklin d e yap ılan ikin ci ta k sim d en b a şk a , G a zza li üçüzlü bir ta k sim de y ap m aktad ır ( a l-D a rra al-fa hira,



yin eder ve dü n yayı her an yenid en h alkeder. A l ­ la h , h ilk a t kelâm ı ve b ilh a ssa K u r a n ’d aki v a b y



s. 2 v .d d .; k rş. V , 20 v. b . ; bu â y e tte A ^ a ^ a â it bulunan „ g ö k , y e r m ülklerinden ve bu n la­



kelâm ı bakım ın dan , e z e lî m ütekellim olarak k a ­ bul ed ilir. Ş u hâlde m utezile m esleğinin te c e l­



rın arasın d a b u lu n an d an " b ahsedilm ektedir ) : 'âlâm d u n y a vi ( = a l-m u lk ), *â lâ m m a la k S ti ve 'â lâ m ca b a rn ti [ krş. CABARÜT ]. Bu su re t­



lîsin e a y k ırı o lara k, kelâm ın e z e lîiiğ i tâlim edil­ m ekle



b erâber,



yaratm a



fa â liy eti h u susun da



A lla h a e z e lî h â lik sıfa tın ı izâfe e tm ek te te­ re d d ü t edilm iştir. Bu su retle cism ân î ( m ad­ d î ) hu suslara ta allu k eden si/ â t a l- fi'l ( h a lk r a z k v.b.), fi'il sıfa tla rı zâtın ın e ze lî s ıfa tla rın ­ dan a y ır t edilm ektedir. Bu



n oktada



M âtu rid i



’nin sistem i; A ş 'a r i m ektebinin görü şü nd en a y ­



le insan, irfân iyen in se m a v î m erâtibind eki m eş­ h u r v ücûd ( = cisim ), rûh, a k ıl üçlü manzu­ m esine te k a b ü l eden ü ç âlem e de m ensup g ö ­ rü n m ektedir ve m ü lk, m a la k ü t, cabarüi, S t. Paulus,



C o l.



I,



1 6 ’d a k i



îcu$ı,6ır'ryeeç,



O-Qxcti



ve â^ ou öiaı ile k ıy a s edilebilir. G a zza li V e gö re, A lla h île k a râ b e ti olan insan aklı yaln ız



rılır. Ç ün kü ta k v in ’i, y a ra tıcı fa â liy e ti, İlâhî cevh erin e ze lî b ir s ıfa tı olarak, k a b û l eder. Bu



m addî âlem den, m elek ler ve cinlerin rûh â le ­



su re tle M âtu rid i fe y le so fla ra



m ala (kata a l-m u k a r ra b in ) rÛhlar âleminden de d ah a fa zla y a ş a y a c a k tır. H u cc a t a l-isla m unvanı ile sa lâ h iy e ti m ü­



yak laşm ış



yor. Ç ü n k ü bunlara göre* e sersiz



olu ­



m ü essir



ol­



m ayın ca, A lla h , ilk ille t s ıfa tı ile, d ü n yayı eze­ l î su re tte yaratm a k la, h a k ik a tte , zâ tı ve fa â ­ liy e ti d e ayn ı su re tle d eğişm ez olan ezelî bir h a lik tır. B âzı fe y le so fla r ve şü p h esiz bir ç o k m u ta sa v v ıfla r b ö yle b ir görü şü n o rta y a ç ık a rd ığ ı g ü çlü k leri „e z e lî h â lik “ ’ın, lıa lked iciIiğm i izh ar etm ezden e v v e l, A lla h ta g iz li k a l­ d ığ ın ı ileri sürm ek su reti ile, b e rta r a f etm ek istem işlerd ir ( krş. M assignon, ayn. esr., s. 657 ). S ü n n î-e ş'a rî a k id e ler ile irfâ n î-ta s a v v u fî fara ziy e lerin te ’lifi G a zza li 'd e görülür. B ir ta ra f­ tan dünyanın cism ân î ( ma d d î ) y ara tılışın ı, A lla h ın hür bir f i’ili olarak, a çık ça kabûl eder. E z e lî ve ayn ı zam anda hür bir k a ra r ile, s ır f lu tu f v e kerem inden, d ü n yayı y a ra tm ış tır ve onu k ıy am et gününe k a d a r y aratm a k tad ır ve insan ancak k a s b ’e m azhar olduğun a göre, onun T i'illerin în fâiH de A lla h tır . L â kin d iğer



m inden d eğil, h a ttâ en y ü k se k m eleklerin ( al-



sellem bulunan G a z z a li ’ nin m ü tâleasına r a ğ ­ men, bu fik rin in k işâ fı hen üz n ih a y e t bulm a­ m ıştır. Buna k a rşı Ibn R u şd ( T a h â fu t a lt a h â fu t ) de dün yan ın b a şla n g ıç sızlığ ı n aza riyesini ile ri sü rm ü ş tü r;: b ir çok a k â id âlim leri ( 605 = 1 *09 ’te ölen al-R a zi ’den itıb â r e n ) a risto cu la r denilen id râk çile r yolunu tâ kip e t­ m işlerdir. İbn a l-'A ra b i gib i, m ü frit m utasav­ v ıfla r da ilk m u tlak vü cû d d a al-hakfc ( y a r a t ıc ı) ile al-halfe ( y a r a tıla n ) arasın d aki fa rk ı ortadan kald ırm ışla rd ır ( k r ş . AL-İNSÂN AL-KÂMÎL). B i b l i y o g r a f y a ' . B u m evzua dâir toplu b ir eser y o k t u r ; m etinde gö ste rile n le r­ den başka bk. bir de M. W orm s, D ie Lehre



olarak, İkiye a yrılır (B u n lard an birin cisi İ h y a ’, IV , 20 v.dd. 'da 'â lâ m a l-m u lk va ’ 1-şahSda,



•von der A nfan gslosigkeit der Welt bei den m ittelalterlichen arabischen Philosophen des Orients und ihre Bekäm pfung durch die arabischen Theologen ( Beiir. g, Gesch. d. Philos. des M A , nşr. B aeum ker ve H ertlin g, III, 4, M ünster, 1 9 0 0 ); A . R ohn er, D as Schöpfungsproblem bei Moses Maimonides, A lbertus Magnus und Thomas von A quin ( ayn. esr,, X I, s, M ünster, 1913 ) ; T j. de B oer, D ie Widersprüche der Philosophie nach al-G azzäli und ihr Ausgleich durch Ibn R o sd ( S tr a s s b u r g , 1 8 9 4 ) ; ayn. mH., D e W ijsbegeerte in den Islam ( Volksuniversiteitsbibliotheek, X I, H aarlem , 1921 ) ; bk. bir



İk in c isi'â lâ m al-ğayr va ’l-m a la k û t ism ini a lır ) , R ıîhlar âlem ine mensüp olm ası sıfa tı ile ( a l-M a i-



de mach ALLAH v e ŞİFA. ( T j . DE BOER.) H A L L A Ç . [ Bk. h a l l ä c . ]



taraftan , G a zza li, m u ta sa vvıfla rın ta v a ssu t nazariyelerin i k a b u le m eyyâld ir. Bu s u re tle A l ­ lah ile insanın arasın d aki



m ü n âseb etler



artık



sâd ece h âlik -ve m ahlûk arasın d aki m ünâsebet­ lerden ib aret d eğild ir. D ün ya ( m sl. a l-M a in ü n a l- ş a ğ ir 'de, X V II, 87 v e s ile s i ile ; k rş. V II, 72 ), 'âlâm a l-h a lk , yân i m ekân dâhilind e yer tutan m addî âlem ile ‘S lam al-am r yan i mekân îş g â l etm eyen m elekler ve insan ruhları âlem i



n ün a b şa ğ ir , A lla h v ey a R a h m â n ’ m, Â d e m ’i



H A L L Â C . a l - H A L L Ä C ( h a llä c al-asrär ),



k end i sCvetiue göre, yaratm ası r iv a y e t i), insan,



A b u ’l - M u ğ î s a l - H u s a y n b. M a n ş ü r



zâ tı, sıfa tla rı ve f i’illeri bakım ından, A lla h ile b e n zerlik ler gö sterir, insan irâdesi kendi v ü ­



Z Ä vI (8 5 7 — 922 ), t a s a v v u f a c lf .ir e s e r l e r



a l-B a y -



m ü e l l i f i olup, türklerin İslâm dinini kab u lle­



î



68



H ALLAÇ.



tin b a şıd ır ( fa rsç a d a olduğu g ib i, tü rk çed e de M anşür a d ı iie m â ru ftu r).



H a y a tın ı fed a etm ek b a h a sın a olan cem iyet­ ten ( halktan ) bu cü r’e ik ârân e siy â se t ta le b i, onu bir ta ra fta n za h iriye k a d ısı îbn D a v u d ­



*44 ( 857) y ılm a doğru, S ib a v a y h 'in v a ­ ta n ı a l-B a y zâ ( F a r s e y â le ti dâhilind e ) c iva rın ­



'u n , ş i’î B an i N a v b a h t h izbin in v e m utezile kelâm âlîm i A b u ‘A l i C u b b â ’ i 'nin şe d it düşman,



da



lık la rın a m ârûz k ıld ığ ı h âlde, d iğ e r taraftan d a ken d isin e ( ş â fi’î k a d ısı îb n S u ra y c g i b i )



rin de te ’siri görülen dinî ve ietim âî bir h a re k e ­



a l-T ü r ’da



d o ğ m u ştu r;



bunun



da,



S ib a ­



v a y h g ib i, B alh ârişlerin azad lıların d an b iri o l­ m ası m u h tem eld ir. B üyük b a b a sı Maham mâ ad ın d a bir z e rd ü ş tîd ir; so n raları buna, esh âbdan A b u A y y u b ’un ( ana tarafın d an ? ) n es­ linden sa y ıla ra k , A n şö ri denilm iştir. H allâe V â s i t ’ta , T u s t a r ’de v e



s iy â h î kölelerin Z en c



m ü dâfîler, h a tt â d e v le t me’m ûrları, a sk e rî rü esâ arasın dan H u sayn b. H am dan v e hüküm ete k a r­ şı h a n b elî kıyâm tnm m ü rettib i İbn



al-M u 'tazz



( 296 = 908) gib i ta ra fd a r la r k a zan d ırd ı. H an ­ b e lî k ıy am ı m u vaffak olam a d ığ ı için, H allâe



isyan ı sebebinden k a rışık lığ a u ğ ra y an B asra ’da arap şe h ir m uhiti içind e y e tişti ve B asra 'd a B an i M u c â şi' ( T am im ka b ile sin d e n ) ’nin



A h v S z 'a k a d a r tâkip ve n ih a y e t 301 ( g i 3 ) ’ de S u s ’ta te v k if e d ild i; k a d ı İbn S u ra y c ’in re y i



a zad lılarınd an m uteber b ir a iley e m ensup Umrn a l-H u sayn K a rn ab a ’iy a ile evlen di. P e k gen ç y a ­



ve



H a llaç 'in



e sk i



hâm isi



vü zerâd an



H am d



şid d etli bir



K u nn â’i 'nin şe fa a ti ile, v e z ir ‘A l i b. ‘ İsa İÇunnâ’i H a lla ç 'ın, s iy â s e t m eydanında ü ç d e fa te ş­ h ir e d ild ik te n so n ra , h ap se kon u lm asın ı k â fî g ö rd ü . H a p iste k a ld ığ ı se k iz sen e za rfın d a , H a llâ e 'ın d in î nufûzu B a g d a d 'd a m ütem adiyen b üyüdü v e h ilâ fe t m akam ına m ahsus olm ak



riy â ze t ve itik â f b a y a tın a kapan dı k i, bu h a y at



ü zere, P e y g a m b erin ris â le ti h a k k m d ak i Tâ sin



ta r z ı, b ir m ü dd et sonra, v a a z v e îrşâd se y a h a t­



al-sirâc ( F a y y â z — ölm. 288 — ’m ' aynıya 'ııly â ’iya te zin i redd ed en Muhammediya sidd ik i ya t e z i ) 'ın ı v e İb lis 'in v a z ife s i h a kkm d a­



şın d a sa fîlerd en S a h i T u s ta ri ( S âllm iye fırk a ­ sının m ü e ssisid ir) iie ‘A m r Maldki ( C id d e k a ­ d ısı iken, ölm üştür ) 'nin ta sa v v u fa



v e r d i;



le ri ile, fa s ıla la ra



pek



yan la rın d a kend isin i sık ı



ve



u ğram ıştır. Ü ç d e fa M ekke



’ ye hacca g it t i ( K u d ü s 'e d e g itm iş tir ) v e bu a rad a, sû fîlîk h ırkasın d an tecerrü d ed erek, A h v â z 'd a, Isfahan 'da, Kum m ’da v e H orasan e yâletin d e ( T â la k a n ) h a lk a m u habb etullahı Vaaz etm eğe



k o y u ld u ;



sonra



a sk e r



k ıy â fe -



k i ( v e z ir H âm id ’in



d o stu



ş i ’î Ş alm a ğâ n i 'nin



ik ilik e sâ sm a dayanan te zin i



red d etm ek iç in )



T â sin al-azal ’in i y azm ağ a m ecbur oldu. S o n ra d a n



m âliye



ta h s ild a rı



olan



e sk i sû fî



tine girerek v e k ü rt ile tü rk neslinden bü ­ y ük a sk e rî rü esâdan m u h akkak su re tte m uave­ n et gö re re k , İslâm serh ad lerin d eki rıb atlara,



A v â r ic i ta ra fın d a n , r a i s a l-k u r r tî İbn M ucâh i d ’e düzm e keram etler g ö steren b ir sa h te k â r



h a ttâ d a h a



v e ilh a m



u zaklara, K e ş m ir ’d e k i p u t-p e re st



hindûları ve Mâ Ş in 'd ek i tü rk le ri müslüman etm ek için, H oten v e T u rfa n 'a kadar, gönüllü



d iy e ih b âr olunan H a llâe a k îd e si



m a h kem eye



hakkm daki



verild i



sö zleri, A lla h



aşkı u ğru n a kurban n a za rly e si v e „b e d e n kâbe-



b ir m ü câh id gib i, g itti. Ü çü n cü haccı sırasın d a , 288 ( 900 ) ’d e, ‘A r a ­



sinin ta h rib i“ şe k lin d e k i rem zî ifâd e si h a rfiy e n te fs ir edilm ek su re tiy le , m ahkûm e d ild i; bun­ dan karm atîlerin H ic a z 'd ak i is y a n la rı n etice ­



f a t 't a



sin d e, K â b e 'n in



vakfed e iken, kendisin in te z lîl edilm e­



sin i ve n efsin e a zâp olunm asını halktan alenen ta le p e tti. H a life M u 'tazid ’in ölüm ünden evv el, B a g d a d 'a gid erek , şe h ir so k a k v e p a zarların d a şe r ia t ahkâm ın a gö re, h a c cd a kesilen h a y va n ­ lar m isillû ku rban edilerek, bütün m üslüm anlar u ğruna fed â-i cân ı istem ek gibi, g a rip



g e rç e k te n



ta h rib i ve haccm



ilg â sı m ân ası ç ık a rıld ı. D iğ e r



ta ra fta n



v ezir



H âm id ile baş-kum an dan Mu’nis ( R e y ’in ziy a ­ m dan beri ) H a lla ç ta ra fta rla rın ı teslim etm ek­ te n im tinâ eden H o rasa n S âm â n îleri ile m ü­ n â se b e ti kesm ek v e B a g d a d ’da b u ğ d a y



muh­



b ir ar­



te k irle rin e k a rşı aya k la n m ış o lan h a n b e lî h a lk



zuyu b a ğ ıra -b a ğ ıra izh a r etm ek için, orad a y e rle şti. al-M an şûr câm iinin için d e cem âate h i­



kıyâm ın ı b a stırm a k .hu su su n da an laşm ış bu­ lu n d u kları için , H a llâe h a k k m d a k i hükm ü tâ ’c il e ttir d ile r. B aş-m â b e y in ci N a şr ’ın v e kend i



ta p e d e r e k : — „ A lla h



benim



kanım ı



sizle re



helâl e tti, beni k a tle ttin iz ; beni öldürm ek müs-



an ası



iüm anlara fa rz o lm u ştu r; imdi h a k ik î b ir din m ücâhidi g ib i, h a re k e t edin ; ben i ka tle d e re k , A l ­



M uktad ir, v e zir H âm id ta ra fın d a n , m â lik i k a ­ dısı A b u ‘ O m ar H am m âdi ’den alm an k a til fetv a sın ı ta sd ik e tti. H a llâe kam çılan m ak, v ü ­



lah yolunun h a k ik î m ücâhidleri olun ki, ben de şehid olarak öleyim “ — diye b a ğırd ı ( A h h S r alH a llâ c, nşr. M assignon — K ra u s, 1936, nr. 50 ) ; başka bir gün de : — „A n a ’l-H a k k " ( „H ak k be­



Ş a ğ a b 'm



şe fa a tle rin e



rağm en ,



ha life



cûdu p a rça -p a ça edilm ek, dar a ğ a c ın a a sıla ra k , te şh ir olunm ak, k a fa s ı kesilm ek ve y akılm ak



nîm“ ) — diye b a ğ ır m ış tı; bu feryadı bir ih tilâl ve k e şif sa y h a sı, A 'u r’a n ’daki sa y h a bi ’ l- fia k k ( L,



su retiyle, idam edildi (2 4 zilk a d e 309 = 26 m art 922 ). İdam hükm ü icrâ edilirken , büyük bir h a lk k ü t le s i: — „A llâ h u e k b e r“ — d iye ba­



4 2 ) ’ın m aâd î bir te c e llîs i gibi, m eşhûr oldu.



ğırıy o r ve şühûd yân i m u vazzaf şâh İtler hükmü



169



H A LLÂC . im zalam ış olan 84 k işi nam ına — „O n u n idamı — . islâm ın selâm etid ir; ka n ı b izim



boynum uza



olsun“ — d iyo rla rd ı. E rte si sen ed en itib a ren K a h ire şiilıûduuun reisi oian İbn al-H a d d â d ( Sİm. 344 ): B a g d a d ’da îbh S u r a y c 'in tilm izleri ( v a k f D a'Iaç ) n ezdin de .H a lla ç ’ ın idam ından b it i gün e v v e l ta k rir etm iş old u ğu b ir nevi „m ân evi“ vasiyetn am esin in p e k gü ze l olan m et­ nini ele geçird i. H a llâ o ’dan; m evsuk olarak* 6 m ektup ( ikisi on un u ğu ru n a



kend isin i



öldürtm ü ş



olan



İbn



‘A t a 'y a ve biri Ş âk ir b. A h m e d 'e h ita p etm ek­ te d ir ), ta s a v v u fa d â ir 350 k a d a r vee îze ( Rüzbahân BakH v e S u lam i m ecm uaları z e y li) , v a a zla rın a d â ir 7 4 h u lâ sa ( A h b â r a l-H a llâ c, y k . bk. ), 80 p a rça m anzûm e ( J o u r n a l A s ia ti­ que, P aris, 19 3 1, ayrı b a sk ı ), 2 m ensur m ecm ua, 290 sen esin den e v v e le â it Z7 riv â y â t ( F a r s eyâletin de y a z ılm ış tır ? ) v e n T a v a sın ( Paris, 1 9 1 2 ) k alm ıştır. H allâo için bir ço k m akam lar vücûda g e ti­ rilm iştir; B agd ad 'da m aslib ( „a s ıld ığ ı y e r “ ) 'i



annidine gayızları Büveyhîler devrinde Tanühi gibi müelliflerin yazıları ile devam etmiş ve Bagdad ’da Mufid ve T ü si ’nin yazıları da kürt ve türk askerî âsîlerinin fu tu v v a ’ierini ibtâl etm iştir; bu âsiler hallaçların şiddilfiya (A b u Bakr ’e b a ğ lılık ) esâsına sarılarak, Büveyhîleri devirmek istiyorlardı. H a llâc ’a ta r a fta r olan n akiller şu n lara â iltir : İbn S u ra y c ’in ( k i H a llâ c ’ı m ahkûm



etm ekten



istin k â f e tm iştir ) ta v a k k u f ( n e le h te ve ne a le y h te hüküm verm ek ) fe tv â sın a ta ra fd a r olan bir kısım ş â fi’île r ; han helîlerden A . T . ’ U şşâri, ib n 'A k ıl ( b u ta ra fd arlığm d an d o la y ı, 4 6 5 ’te ta k ib a ta u ğra d ı ) ile İbn M ukarrab (ö lm . 563), B a g d a d sû fîle ri arasın d a H a ü â c ’m dostu Ş ıb li 'nin g iz li tilzim leri, h u sû siyle Z a vza n i rib atm d a k ile r ve bunlar v â s ıta s ı ile, ta rîk a tin m uah­ h a r m üridleri ( zik r h a llâ ci ; T â v ü s i, ‘ U caym i, S an ü si ) ; aş’ariya kelâm cıiarın dan K u şa y ri, G a z z â li ve F ah r R â zî ; feyle so fla rd an T a v h id i, S u h ra v a rd i H a lab i, N â şir



T u si



( ş ı’îd ir ), İbn



S a b 'in ve Ş u şta rı ( le h ç e şâ iri ). N a şrâ b â zi, İbn A b i ’l-H ayr, Y u su f H am agâni ve H akim S an â’i ’nin m en sûp olduğu H orasan m u tasavvıfları



ü zerinde ( H. 437 ile. 581 arasın d a ) ; M usul 'da, L âiiş ( y ezid îlerin Ş a y h 'A d i ’s i ) ’te ; Muhammed B â n d a r{ M adras yan ın da ) ’de. B e k ta ş î âyinlerine



kolu acem şiirinde M anşür ’un „e d e b î k u d sıy e t“



p e k e sk i şekild e bir Hallâc: fü tü vv esi ( y iğ itlik ) âyin i k a rışm ıştır k i, buna: d â r-i M an şür ( „H a l­



m ertebesine;' yükselm esin e him m et e ttile r ve F a rid ‘A t t â r ’m eseri H allâc ’ m şân ını her b a ­



lâc ’m d a r a ğ a c ı“ ) adı v e r ilir ; y e z id île r H allâo ’1, İb lis ’iıı bir hadim i olm ak ü zere, som bakırdan b ir ta v u s ( s a n c a k ) şeklin de sû ret-



k ım d a n Î İâ edén h a k ik î bir âbide oldu ( k r ş . R E I, 1946, 117 — T44 ). İşte bu eser v a s ıta s ı iled ir



lendirirler, M evlevîler m u sikî âletlerinden biri­ ne, onun adın a iza fe t ile, n a y -i M a n şü r ism i­ ni verm işlerdir;: B ib zâ d H a llâ c ’ın başın d an g e ­ çen leri H e r a t ’ta ,: bir se ri m inyatür ile, ta sv ir etm iştir. H a llâ c 'a â it İslâmî m enkulâtm isnâd silsile ­ leri neşredilm iştir. Bu isnadlar ça ğ d a ş olan 117 şa h itte n b a şla r ki, bunların 26 'sı kendisinin hasım dır ; bu rakam , B agd ad ’da eserleri tâ



ki, tü rk kavm i, T ü rk ista n ’da İslâm î m ukadde­ ra tı ilé U yu şu p -k a y n a şırk e n , H a llâ c m enkı­ besini : öğ ren d i v e bu m enkıbe ona, Y a sa v i, Yu n u s E m re, N asim i ve -h u sû siy le Lam i'i, M ürid i ( v e A h m ed i ) v e N iy a zi M işri ta ra fla ­ rından terennüm edilen id e a l b ir g ü ze llik ve k u d siy e t örn eği v erd i ( krş. R E I, 1946, s. 67— 1 9 5 ). Şu n okta d ik k a te şâ yân d ır ki, A b bâ sî h a lifelerin in m a k am , olan B agd ad 'da



S elçu k lu tü rk sa lta n atın ın ta h t kurm ası ş â fi’î 656 ( 1258 ) senesine k a d a r memnu olup, te k fir : fa k îh le ri içinde y e g â n e v ezir hem de H allacı cezasın a uğram ış b ir şah sa aidiyeti bakım ın ­ fırk asın a mensûp v e zir olan İbn al-M uslim a dan; d ik k a te değer dereced e y ü ksektir. (ö lm . 450 — 10 5 8 ) tarafın d an ta sa v v u r edile­ H a llâc 'a hasım olan n akiller şu n lara a it t ir ; rek, h a k ik a t sah asın a ç ık a rılm ıştır; tıp k ı p a ­ za h iriye fa k î hier i, İbn D âvüd, İbn H azm , K a ­ hire K â m iliy a darü lhadîsin iıı m üessisî İbn D ih-



panın elçisi M ayence b a ş p isko p osu B o n ifa ce ’ ın F ransa ’da C a ro lin g ie n s hanedanının ilk hü­



ya



küm darına ta c giyd irm esi gibi.



K a lb i. — Bu d â rü lh a d îste so n raları



Ç u tb



K a sta llâ n i derslerinde H allâc 'ı ıslâm da yunan felsefesin in ilk s â lik î d iye ta v s if ed e ce k tir ki, bu n aza riy e y i İbn T aym iya de kabûl ve t e ’y it etm iştir. B unlardan sonra, k u r r a ( K ıır ’ an oku­ yucular, İbn M ucâb id'd en Z a b a b i 'y e k a d a r ),m u ­ t e z i le gram er âlimleri ( M a'arri, A . Y . K a z v in i ), a ş 'a r iy a kelâm cıiarından bazıları ( B âkillâni, A . I. Is!arâ’in:,



C u v a y n i) ;



bunlar „d e c c â lı" ,



bu



m el’ûnu idam ettirm iş olan m âliki kadısın ın g a y zina vâris olanlardır. Ş i’ıiore gelin ce, bunların bir i’a râ fız îs i“ addedilen H allâc h a kkın d a ki mu­



Hallâo ’ın siması, râfızîler hakkında kitap yazanlar tarafından, birbirini tutmaz şekillerde tag yîr edilm iştir; onu şerîat ve kanun tanı­ mazlık ( is k â f aUvaşâ’ i t ) , k u îü l ■tarafdarlığı, vahdâniyecilik ( ‘ ayn a l-c a m , v a h ia t al-vuc ü d ) ile ithâm edenler vardır. — Mutasavvıf şâirler ise, H allâc hakkında „keşif cengelistanının arslauı“, ,,cihâd-i mukaddeste A llah tarafından öldürülen mücâhid“ , „okunu isa­ bet ettirinceye kadar A lla h a tevcih etmekten fârig olmayan tîr-endâz“ demişlerdir. XIII.



170



H A LL Â C -



a sırd a n



itib aren



H a lia e 'ın



şö h reti İslâm âle­



minin hu du tların dan aşm ış olduğunu g ö s te ­ ren d e lille r v ard ır ; onun vecîzelerin i ih tiv a



HAMÂ. H isarın taşların ın B a g d a d 'd an gelm iş olan ‘A b d a l-K â d ir a l-G ılâ n i a ilesi sa ra y ın ın yap ılm ası için kullan ılm ış olduğu



s ö y le n ir ; bu sa rayd a,



eden ibrân îce m u h telif yazm alar m e v cu ttu r; m oğul hüküm darların ın sa ra yların d a N aşir T ü s i, .K iş i, v ezir R a şid a l-D in , N ıkp ây, Samnânİ



'A z m ailesinin sa ra yın d a olduğu g ib i, a ğ a ç işleri ile tezyin edilm iş ik i g ü ze l k a a ( yaz sıca k la ­ rında ra h a tça oturulm ak için, tertip len m iş oda )



hep



m ü steş­



vard ır. B ah çe v e ta rla lar, ç a ğ ıltıla rı garip b ir



rik le r arasın d a T h o lu ck — H a lla ç 'ı ittira ts ız ve h er k eşten b aşka, v. K rem er — v ah d e t-i vücûdcu v e K a za n sk i ise — b ir sin ir h astası a ddeder. H a llaç h akkın d a verilecek hükmün isa­ b e tli olabilm esi için, bunun risâle ve veoîzelerinden ziyâd e, m ektupların a istîn âd edilm esi g e re k ­



re h a v e t te 'siri yapan su do lap ları ( n a ü r a ) ve a rık la r ile, ‘ A ş i nehrinden alm an su ile sula­ nır. Bu su d o lapları A n ta k y a 'da d a v a rd ır ( H a ç ­



t i r ; çağ d aşı olan m üverrihler, T a b a ri, H u tab i ve M as'ü di kend isi hakkın da p ek İh tiy a tlı bir lisan



bu gü n bile k u lla n ılm a k ta d ır). A b ü ’I-F idâ’ z a ­ m anında 32 dolap v a r iken, son zam anlarda bunların m evcûdu 9 k a d ard ı. H am â ‘u n , birin ci



H a lla ç 'a hayran dırlar.



A v ru p a h



ku llan m ışlardır ; h ilâ fe t m akam ının resm î evra­



C934- )



k ı içind e, 3Z2 çasınd an başka, nitekim



y ılın a â it bir m etin p a r­ Iriallâc ’a dâir bir şey yoktu r ;



m uhakem esi esnasında



isticva b ın a âit



elim izde bulunan m alûm at da Ş â b it İbn Sınan ( Z a n ci ’nin a n la ttık la rı ), T anühi ( İbn 'A y y a ş 'ın a n la ttık la rı) ve İbn D İhya (k e lâ m a dâir müel­ lifi m echûl b ir te ’ lif ) ta rih lerin d ek i p arça-par-



lıla r devrinden itibaren, bu örn eklere g ö re , A l ­ m anya 'da da bu su d o lapları y a p ılm ış tır ; cenûb î A lm a n ya 'nin B ayreu th şeh ri civarın da, bunlar



cihan harbinden e v v el, Ö.oco k a d a rı h ıristiy an olm ak



üzere,



ta k rib en



51.000



k a d a r nüfûsu



v a r idi. [ 1943 kânun I. 'unda bu nüfus 71.391 'e b a liğ olm uştur]. Ş eh ir, dem ir yolu ile, H a leb 'e ve Şam 'a , H im ş üzerinden de T ra b lu s v e B eyru t 'a b a ğlıd ır. H am a ile A n ta k y a arasın d a, Ç is r alŞ u ğ r 'dan geçen b ir arab a yo lu v a r idi. [ S on y ıl­



cüm leleri ( T a v ü sîn , 11, 5— 7 ; V , 35— 3 9 ; XI, 23— 26 ) k a lıy o r k i, bunlardan zâ h ir olan



lard a k ara y o lla rı ço ğ a ltılm ış v e mükemmel hâle konm uştur ). Piam â 'nm m ü stakb el in k işâ f im kânları için bk. M artin H artm ann, R e ise ­ b riefe aus S y r ie n (B e rlin , 1913 ), s . 50— 57. Tarih. H am â e sk i zam anlarda H ititle r



da bir tek aşka v ak fed ilm iş bir rûhî



tarafın d an işg âl



ç a hulâsalardan ib ir e t tir . G e riy e H a llaç hn üslûbu, bed-duâ ve in k isa rlı c ed d in d e k i n i­ zâm , cep h ed en hucûm eden ah en k li ve v e c îz



te v ettü r



e d ilm iştir;



bu rası H itit k ita ­



haletid ir. B i b l i y o g r a f y a : L. M assignon , N o u ­ v e lle b ib lio g ra p h ie h allàgien n e ( G o ld zih e r



beleri bulunm uş olan sah ala rın en cen ûh î nok­ ta sıd ır. H am â k ıra lı İrhuteni, Ş am k ıra lı H azael ile birleşerek, 854 v e 849 (m . ö.) senelerinde



M em orial Volum e, B udafok, 194.8, s. 253— 279 ; burada L a P a ssio n d’ a l-H a llâ j, P aris, 1932 'd e ­



S alm a n assa r II. 'a k a rşı açılan harp lere iştira k



ki b ib liy o g ra fy a ikm âl e d ilm iştir) ; L . M assignon, E tu d e s u r le s „isn â d “ dans la trad ition



e tm iş tir ; 7 3 8 'd e k ıra l E n i-E l, T ıg la t P ile s a r ’a cizye veriyo rd u. 7 2 0 'd e isy a n a k a lk ışa n k ıra l İhı- Bidu, S a rg o n ta ra fın d a n , ten kil edilerek, şe­



m u su lm an e h a lla g ien n e ( M élan ges F . G rat, P aris, 1946, I, 383— 420 ). — A ra p ç a k a yn a k ­



hir  s û r im p arato rlu ğu ülkesine iih âk olun­ du. T ev ra t 'ta H am â 'y a „b ü y ü k “ s ıfa tı v e r ilir



lar için bk. H a tib , T â rih B a g d a d ( K a h ire, 1931 ), VIII, 112 — 141 ; R ûzbahân B a k li, M an-



ve



tik al-a srâ r ( yazm a nüsha, L . M assıgnon , husûsî kü tü p . ve M eşhed 'te bulu nm aktadır ) ; “A b d al-R ahm ân B a d a v i, Ş a h s iy a t h a lik a f i 'l-islâ m { K a h ire, 1946 ), s. 59— 91.



E p ih an ia adın ı v erdi. H icretin 16. y ılın d a ( o zam anlar bu rası H im ş g ib i d e ğ ild i; ehem m i­ y e tsiz b ir k a sa b a i d i ) m üslünıaniar Ham â 'y ı, a h a lisi ta ra fın d a n teslim edilm ek su reti ile,



( L o u is M HALV A HAM A. HAM Â. denilirdi ),



a s s ig n o n



.)



, H A L V A T Î . [ Bk. t a s a v v u f .] [ Bk. h a m â .] H A M A ( H am ât v ey a E p ip h an ia da S u riy e d e  s î n ehri ( N ahr a l-‘ A ş i,



O ro n te s ) üzerinde bir ş e h i r d i r . Ş eh rin büyük bir kısm ı ( bk. plân ) n ehrin sol ta ra ­ fın d a k âin d ir ve bâzı



yerlerin d e ‘A ş i 'nin



va­



sa ti seviyesin den 40 m. kadar y ü ksektir. Ü ç köprü şeh rin iki kısm ını birbirine b a ğla r. O r­



şeh rin



adı



bu rad a



s ık -s ık



g e ç e r.



E lle-



nistik d evirde A n tio c h u s IV . E p ip h an e s şe h re



a ld ıla r; şeh ir, IV . a sra kadar, H im ş cu n d ( a s­ k e r î b ö l g e ) 'üne b a ğlı o la ra k idâre edild i. H am dâni S a y f al-D avia zam anında (3 2 3 — 3 5 6 ; b. b k . ) sa lta n a t m erkezi bulunan H a le b b ö lge­ sine ilh âk ed ile re k , 507 'de R izvân 'm v e fa tın a kadar, bö ylece k a ld ı. B undan sonra, Şam em lri a ta b e y T u ğ -T ig in [ b . bk. ] ta ra fın d a n alınm ış gib i görünüyor. S e lç u k üm erâsından B ursulj H am â 'y i T u ğ - T ig in 'd e n zaptedin ee, şeh ir H im ş v a lisi H irhân b . K a ra c a 'n m hükm ü a ltın a g ird i



kalm am ıştır ;



ve o da b u ra yı k a rd e şi Ş ih â b a l-D in M ah m u d 'a



yaln ız, en kaz yığın ların dan teşekkü l etm iş bir



ie rk e tti. Bu zâ tın idaresi zam anında, 5 11 s e " nesinde, bir ay-tu tu lm asın dan istifâ d e eden



ta



zam anlardaki hisardan



tep e hisarın v a k tiy le



eser



bulunduğu yeri g ö sterir.



HAM Â.



-*7i



frenkler, H am â ’nm varo şla rın a k a d a r so k u l­ d u lar ise de, a sıl şeh ri alam adan, g e ri çek il­ m eğe m eebûr oldular, M abm üd 518 'de v e fa t



kad ır : m u h telif ge n işlik te üç sabn v ard ır ve 8



edin ce, T u ğ -T ig in hemen a sk e r gön d ererek, şeh ri za p te tti. Bu da 5 3 2 ’de öldüğü zam an, oğlu B öri [ b. bk, ] kendisine h a le f oldu. Böri 524.



sa , k ilisen in n arth ex d u varı olsa g e re k tir. C enup d û varı ise, b ıristiya n lık ta n e v v e lk i devirden



’te , Z e n gi ile b ir ittifa k akd ed erek, kendisine yardım için, H am â valisi olan oğlu S evin ç 'i g ö n ­ derdi. Z e n g i bu zâ tı, ih an et ile h a p settire re k ,



sütün üzerinde h a ç biçim inde sıralan m ış 5 k u b ­ be ile örtülüdür. G arp duvarı, görü nü şe b a k ılır­



kalm ad ır. Bu h âle göre, Ş a m ’d aki g ib i, bu da bir m âbed-kilise-câ'm i olup, p a gan lık devrine âit b ir m âbed evv elâ k ilis e y e tebd il edilm iş ve son­ ra bu kilise de câm i hâline sokulm uştur. Ş a r k



H irhân ile birlikte, H am â 'y a g ir d i ve şeh ri, b ir m ukavele ile, ona te r k e tt i; lâkin ço k g e ç ­ meden, onu da t e v k if e ttirip , H a m â 'y ı ken d isi aidi. Ş e h ir k ıs a bir m üddet için, b ir d efa daha bunun elinden a lın d ı. B öri 'nin o ğ lu Ismâ il 527 'de H am â 'y ı za p ted erek , 529 'a ka d ar elinde



ta ra fın d a , binadan a yrı o lara k, üzerind e k u fî bir k ita b e bulunan m u statil m a k tâ lı e sk i b ir m inare v a rd ır ki, m uhtem el o lara k , V . asırd an kalm a­



tu tabild i. S o n ra Z en gİ te k ra r işg â l e tti ve bu­ ra y a k u v v e tli bîr a sk e rî birlik y e rle ştird i. D a h a



bir sek i de v a r d ır ; bir h avu zu ve ayrı b ir mıh-



son ra N u r a l-D in 'in ve oğlu İsm â'il 'in hukmii a ltın a gire re k ; 5 7 2 'd e Ş a la h al-D :n tarafın dan za p te d ilin ce y e ka d ar, ö y le c e k a ld ı. İki sen e son ra



Ş alâ fı al-D in H am â 'y ı y e ğe n i



al-M aiik



a l-M u za ffa r 'e , tim ar o lara k, v e r d i; bunun ahfâ d ı şe h re hâkim k a ld ıla r ve E y y u b î hü küm ­ d arları ile h o ş geçinm e siyâ setin i: tâ k ip e ttile r. A c iz le r i sebebinden, H u la g u ’ y a k a rşı açılan ■harbe- girm e k te n çek in d ile r v e bu hanın m a ğ­ lûp edilm esinden sonra, M em lûk su ltan ların ı k en d ilerin e m etbû ta n ım a ğ a m cckû r oldular. a l-M alik a l-M u za ffa r 'in son h a le fi v â r is b ıra k ­ m a d ığ ı için, sü lâ le si 698 'd e in k ıra z e t t i ; son su lta n ın yeğen i m eşkû r A b u '1-F id â' İsm â'il [ b . b k j 'd i r ; bu zâ t su lta n M uham m ed al-N aşir ’in a ç tığ ı se ferlere iş tirâ k e tli v e sam îm î b ir m uhabbetle ona m erbut k a ld ı. A l-N â ş ir d e ona H am â tlm arın ı, sultân p âye ve unvanı ile, te v ­ cih e lti. A b u ’1-F id â' devrin de şe h ir b ü yük b ir refah a erdi. Bu zâ tın tü rb esi Ham a ’da hâlâ b a k îd ir ( bk. G r a f M ülinen, Z D M G , 1908, s . ; 657 — 6 6 0 ). O ğlu al-M alik a l- A fz a l Muham med, k a b iliy e tsiz liğ i yüzünden, su lta n ı k ızd ırd ığ ı



dır. G ü ze l avlunun e tra fı kem erli re v âk la r ile ih a ta e d ilm iş tir ; harem in önünde ik i m ihraplı râbı olan ikinci bir se k i de şim âl revakın ın için­ dedir ; bir de 8 a n tik a sütün üzerinde duran bir hazne vard ır. Ş a rk re v â k ın d a b ir tü rb e ile bir n am az y e ri vard ır k i, p en cereleri M em lukler d e v ­ rinden kalm a som bronzdandır. G a r p revakın ­ dan b ir deh lizden g e ç ile r e k , al-M alik al-M uşaffar III. M ahm ud ( 683 -698 ) ’un tü rb esin e g id ilir ; bu tü rb ed e a ğ a ç oym alı m uhteşem sa n d u k a ­ lar vard ır. H âricde, şim âl revakın ın ortasın da, ik in ci b ir m inare y ü k s e lir ; k ita b esin e v e şe k ­ lin e n aza ra n , M em lukler devrin de inşa edilm iş o lm a lıd ır;- - - H am â m inaresinin b ir husûsiyeti, p e k â şik â r bir su re tte, cam ide kend i sini g ö ste rm e k te d ir s d u varların yü zleri, siya h b a za lt ile b e y a z k a lk e r i m ünâsip b ir te rtip te ku llanm ak su re ti ile, vücûda ge tirile n ve se y ­ re d en ler üzerinde m o zaik ren klerin e benzer bir te ’sir h â sıl ed en resim ler ile te zy in edilm iştir. C â m i 1 a I - N ü r i . — ‘A ş i nehrinin sol sa ­ h ilin d e m eyilli bîr zem inde y ü k se k tem eller üzerine



in şa



edilm iştir. N u r



a l-D in 'in



eseri



olan bina, birbiri a rdın a yap ılm ış olan bir çok tâd illere rağm en, e sk i in şaatın mühim k ıs ım ­



için, n ih â y et Ş am ’a n efyedildi. Bunun ölüm ün­ d e n ( 742 ) son ra, H am â M em lûk su ltan ların ın



larını bu gü n h â lâ ih tiv â e tm e k te d ir: hu sû siyle uzunlam a şek illi harem ( fa k a t bunun kem erleri d a h a m uahhar bir d evre a ittir ), şa rk revakın ın



üm erâsı ta ra fın d a n ıd â re edildi. T ra b lu s, H a ­ m â 'y ı ge çerek , ondan d a h a mühim b ir şe h ir



b a şk a -b aşk a şekillerd e olan üç kubbesi, şark ve şim âl dıh ların ın tem el yap ıları ile cam inin ş i­



oldu ve ta k rib en 7 5 0 'den son ra ise, H am a ikinci d ereced e bir idare m erkezi sa y ıld ı, O s­



mâl c ih e tte k i d ış d u varı. M inarenin beyaz ve siya h kesm e fa ş ile yap ılm ış olan a lt k ısm ı­



m anlı sa lta n a tı devrinde, H am â ilk zam anlard a e y â le t şeklin de idâre edilm işti. [S o n r a la rı Şam ve bir a ralık T r a b lu s — Ş am eyâletin e b a ğ­



nın da e sk i olm ası m u htem eldir. Cam ide, N ûr a l-D in devrin den kalm a a h şap bir m inbe­



lanm ış, n ih â y et S u riye vilâyetin in b ir sa n ca ğı ::olm uştur. G erek fra n s ız m andası altın d a , ge re k



rin g ü ze l b a k iye si ile, al-M alik a l-M u z a ffa rT a k i a l-D in ( 626— 642 ) devrinden m üzeyyen m erm er



1944 sen esi başından beri istik lâ lin e kavu şm u ş



sü tu n lar ile zen gin b ir su re tte sü slü bir m ih­ rap ve b ir de şa rk ta ra fın d a k i bir tetüm m ede



olan S u riy e cüm hûriyeti



m erm er sütûnln bir m ihrap v a r d ır ; bu m ihrap



idaresin d e H am â bir



sa n ca k m erkezi hâlini m uhafaza e tm iş tir ].



B ü y ü k c â m t (H e r z fe ld ’e g ö re ). — Eski bîr hıristiyan basilikasından bakiye olan harem kısmının şeklî, mârûf vc m ' iad şekillerden baş­



sü tu n larının ba şlıkların d a A b u ’1-F id â ’ 'nm bir k ita b e si m evcûttur. Bibliyografya'. HALEB. H am â 'n in



B k.



b ir



de



m ad.



p e k ç o k o la n k itâ b e le r in -



HAM Â -



ir a



den b â zıla rı, van B erchetn tarafın d an , F reih,



H AM Â’İL.



Sgriscke . . . Inschriften



B u ö la n n te lâ ffu zu k u la ğ a g a rip gelen isim leri ç o k d efa ç ift t ir : T a lih ve llih , K a y t a r v e M ay-



( bk . mad. HALAB ; s . 22— 34.} adlı eserinde te tk ik edilm iştir, B k. bir de E v liya Ç e le b î,



ta r, K in ta ş v e Y â k in ta ş gib i. B u isim ler Kitab-t mukaddes ’te görü len G o g ve M ag o g ile arap



Seyahainâme, III, s. 57 v.d.



a n ’a n esin ia Y â e ü c ve M âcüc ’u g ib i, a tıf te rk i­ bi şeklin dedirler. S ih ird e p e k mühim b ir yeri olup, k â h M üşteri, kâh U tâ rid se y y a re sin i idâre



v.



O ppeııheim ’ in



_ ( M . SOBERNHEIM.) H A M Â ’ İ L . [ Bk. HAMÂ’İL.] H A M Â ’ Î L . H A M A ’İL, m u s k a . İslâm m em le­ k etlerin d e m uska ta şım ak h a lk arasın d a âdet g ib idir. Buna şim alî A fr ik a 'd a hurz, ş a rk î A r a ­ b istan 'da hamâya y a h u t hâfiz, âza y ah u t ma'â-



za, T ü rk iy e 'd e nüsha ( m uska ) y a h u t ha­ ma’il denilir. B u n lar e k se riy â k ü çü k b ir kese,



eden b ir m elek v a rd ır ki, bu da arap lartn M i­ k â’ il ile k a rıştırm ış gib i gö rü n d ükleri M eiatron ’dur. Bu m elek cifr k ita p la rın d a adı geçen y ü k ­ se k şa h siy e tle rd e n birid ir. Bunu Z o h a r ’da â d e tâ y a ra tıcı b ir ilâh g ib i gö rü rü z ( krş. R en an , Vie de



b ir m adalyon v eya p a ra-k ese si içine kon u larak,



Jesus, s. 247, n ot 4 ; L es A pöires, s. 270 ; Schvvab, Vocabulaire de l’Angelogie, s. 1 7 0 ) . — K u r’an



boyun a



kola ta k ılır y a h u t sa rığ a



’da adları geçen ve hu sûsî bir ta rih le ri olan iki



b ağlan ır. Z en gin ler m u skalıkları altın v ey a g ü ­ m üşten yap tırırlar. A r a p m em leketlerinde ço­ cu klara doğum larının 40. günü m uska takılır. B unlar g â y e t k a b a şe y le r olabilir. M eselâ sâ d e c e b ir m idye k a b u ğ u v eya kem ik p arçası



larda y e r a lır : H â rü t ve M ârüt [ b . bk.]. B unlar insanların a czi İle is tih zâ e ttik le ri, on ların b a ­ şınd an geçen leri k en d ileri de denem ek isted ik ­



a sılır v e y a



b ir m eşin z a rf için d e sol k o ltu k a ltın a konulur ( bk. V . E m ily R u ete, Mémoires d’une princesse



arabe, 1905, s. 64 ). G en ç bedevi kızların ın çok sev d ik leri bîr m uskaları (h u r z ) v ard ır ki, 7 em. boyunda, 4 v ey a S em. eninde, içinde dualar y a z ılı k ü çü k bir k ita p tır ; bunu, altın v ey a g ü ­ müş bir k u tu içine k o y a ra k , bir b roş gib i ta k arlar. M uskalard a y azılı olan duâiar, işa re tle r v ey a resim lerin m u h telif m e n şe le ri olup, bunların te t­ k ik i h a y li gü çtür. Bu hususlard a A lla h ın isim ­ leri ( a l-a sm ö ' al-ltusnâ' ),m elek isim teri, e fsân evî şah ısların isim leri, K u r’an sû releri, nücûm işa ­ retleri, rem zî h a rfle r, remil m urabbâları,



insan



v eya hayvan resim leri görülür [ b k. mad. CEDVEL]. İslâm an’anesine göre, A lla h ın 99 ism i vard ır ki, bu n lar h a k ik a tte , kabir, ’ alim , rahim v.b. gibi, A lla h ın sıfa tla rıd ır [ bk. mad. ALLAH ]. Bu isim leri aynen kullan m ak mümkün olduğu gib i,



m elek d a h a v ard ır ki, bunların isim leri de tılsım ­



leri İçin, y e r yüzüne inm işlerdir. M eleklerd en b a ş­ k a , b â zı e fs â n e v î v arlık lard an d a istiân e edilir. M ağara yaran ı ( aşhdb a l-k a h f) bunların en m eşh û rlarıdır [ bk. mad. ESHÂBÜLKEHF ]. M uskalard a en çok ku llan ılan K u r ’ an sûreleri C X III. ve C X I V . : — „B e n fecrin rabbıne . . , s ı ğ ı­ nırım , de“ ve „B en insanların r a b b in e ... insan ­ ların m elikine s ığ ın ır ım .. . , d e “ — m ealinde olan k ıs a sûrelerdir. Bu iki sû reye a l-M u 'a v o izz a iâ n i „( i k i ) ko ru y a n lar“ denilir. B irin cisin d e „d ü ­ ğü m lere üiüren k a d ın ların “ y a p tık la rı bü yü ler­ den bah sol un m aktad ır. B u sû ren in , h a ssa te n cism ânî m arazlara k a rşı, te 's irli old u ğ u n a ina­ n ılır ; d iğ e ri ise, ru h î ille tle re k a rşı pek m ües­ sirdir. Bu iki sû reden başka, Y â -sîn , A y a t alk u r s î ( sû re II, 256 ), F a tih a ile A y a t a l-a r ş ( s û r e IX , 13 0 ) da ham â'iilerd e en ço k k u lla ­ nılan sû relerd ir. D iğ e r b ir ç o k sû reler bâzı h u sû sî hâller için k u llan ılırla r.



Nücûm a â it işaretler, se y y a re ile 12 burca bunları teşkil eden harflerin ad ed î k ıym etlerin e [ göre, ced veller vücuda getirm ek de mümkün­ â it işâ re tie r de m âruftur ve p ek ta b i'î o lara k, m uskalarda bunlar da yer alır. Bu m uskalarda dür. B unlardan başka o lara k, A lla h ın b ah s ve hurû fî a k id e si ile m ünâsebeti olan g a rip h arf tâ rif olunm ayan b ir ism i d ah a var ise de, bu isim in sanların m eçhûiü olup, berler ile e vliy a la r bilir. M eleklerin



de bir



çok



ya ln ız p ey gam ­



isim leri



vard ır. E n



m eşh u rlan M ik â ’il, C a b râ ’il, ‘A z r â ’ il ve İsrafil ism in de 4 b ü yük m elektir k i, isim lerine bir çok m uskalarda te s a d ü f ed ilir. B un lardan başka d ah a bir çok m elekler m evcû t olup, isim leri ‘ilm



al-m alâ’ik k ita p ların d a



sa y ılm ıştır. A ra p ça d a , bu k a b ild e n o larak, A n zrü n v e y a A n d a h riu ş g ib i h a y a lî m üelliflere isnat edilen bir çok k i­ ta p la r v ard ır ki, m enşe’i gn o stik le rin devir te ­



şek illeri de vard ır. Ç o k d e fa la r bu işâretlerin İbranî v e k û fî harflerinden bozm a şe k ille r olduğu an laşılm ıştır. İbn a l-V a h ş iy a 'n in Kitâb şavk almusiahâm isim li eserinde bu neviden bir çok elifb ala r vard ır. B âzan ibrân î h arflerin in a rk ala ­ rında kü çü k d â ire v e y a h a lk a la r y a h u t te zy in a t görülür. Bu te z y in â ta „k ü çü k a y “ v eya ,,tâc“ d e ­ nilir. S e fe r yeşîrâ 'y a gö re, h er h a rfin b ir tâ cı bulunm ak icâp eder ( Sepher Yetsira, trc . M a­ y e r L am b ert, s. 1 1 4 ) . M uh telif ta rzla rd a küm eler teşkil ed ecek su ­



lâ k k isin e v ara n bir a k id e y i ih tiv a eder. S e y ­



re tte



y areleri idâre eden m elekler olduğu gib i, ayları



bâzan m u skalarda ku llan ılır. A ra p ç a d a 'ilm al-



v e h aftan ın gü n lerin i idâre



ramal, kum üzerine



eden



m elekler de



v ard ır. H er gün için, 7 m elek ism i m evcu ttu r.



n o k ta la r



ile



y a p ılan



rem il şe k ille ri de



çizilen şe k ille rd en mâna çıkarm ak b ilg is i dem ektir. Kum üzerine, ç izil-



Ha m â I l.



miş d ort çizg i boyunca, muntazam n o k ta la r k o ­ n u lu r ; sonra bunlardan b â z d a n ra stg e le silinir j



nun ona vah yed ilm iş olduğunu



g e riy e k a lan lar ile, amudî sü tu n ları ikişer-ikişer



des M erveilles ( tr c . C a rra



birleştirm ek su reti ile, bir takım şek iller vücûda g e tir ilin Ş ekillerin h u su sî isim leri ve m u htelif m ânaları v ard ır. B unlar m uska ve tılsım la rd a ku llan ılır. T a fsilâ t için bk. mad. E AMAL. M uskalarda m urabbâlara [ bk. mad. VAFiÇ, VİFJK ] da çok defa ra stge lin ir. B un ların 9 'dan l ö 'y a k a d a r haneleri vardır. Ç o k d efa bu h a ­ nelerin ilk 9 ve 16 rakam larına d ah a



ilâve



edilir



ve



b ir o k a d ar



bu su re tle



şekil



d aha



âlim âne bir m anzara alır. Bu ta k d ird e b ir­ den b aşlan ılacağın a 9 'dan b a şlan d ır ve 16 ade­ di 1 'den 16 'y a k a d a r a lın a ca ğı y e rd e , 9 'dan 2 4 'e



kadar



alın ır.



Bâz»



d e fa la r m urabbâlar,



m u skaların icad ını A d a m 'e a tfe d e r ; h a ttâ bu­ söyler. A brégé



de V a u x , s. Ï 4 2 ) isim li esere göre, A d a m 'in çocu ğu ‘A n â k , H av­ va 'n ın cinlerin k u vvetin d en istifâ d e etm ek için, k u llan d ığ ı tılsım ı, u yku d a iken, çalm ış; fa k a t bunu fen a bir y o ld a la r n azarın da lere hâkim di. k â ye le ri B in bir



ku llan m ıştır. M üslüm an-



Sulaym ân ta b ia t ü stü k u vv et­ Bu zâ tın y ü zü ğü Talm ud h i­



ile a rap rivayetlerin d e m eşhurdur. g e c e hikâyelerind en b a lık çı h ik â y e ­



sind eki peri Sulaym ân 'm m ühürü ile k a p a ­ tılm ış b ir k a p ta sa k lı bulunurm uş. B ugü n bu isim ile ( M ülır-i S üleym an ), m üslüm anlar ve m û sevîler ta ra fın d a n ta şın ıla n m u ska a ltı k ö ­ şeli b ir y ıld ızd ır. A b r é g é ' des M erv eilles 'e



rakam lar ile do ldu ru lacak yerde, h a rfle r ile dol­



gö re , berb erîler



durulur.: M sl. bunlara A lla h ism inin 4 harfi, a l l h , y e rle ri d ö r t d efa m u h telif sıralard a de­ ğiştirilm ek su re tiy le , konulur. Bu m uska mura b b â la rı m eselesi üzerinde a rap la rın çok m eş­ gul oldukları an laşılıyo r, zîra İhvan, al-şafâ



im işler ve tılsım ların ı N il 'e atm ak su retiyle, M ısır 'm başın a bîr çok fe lâ k e tle r g etirm işler imiş.



risalelerin d e bunların d o ku z sü tân lu m urabbâ­ la ra k a d a r bildikleri: gö rü lm ektedir. B u m eselenin um ûm î su re tte gü zel bir hâl şekli al-B ün i (Ş a r h is m A llâ h a l- a * zam, K a h ire , ts.) 'd e bu lu n u r; fa k a t fa rs c a tâ b irleri ih tiv a e ttiğ i için, m üellifin kend isin e â it değild ir ( k r ş . ta r a ­ fım dan ilim ta rih i kon gresin e ( m a y ıs— eylûi, r 9 3 3 ) bu m evzua dâir yap ılm ış olan te b liğ ). M uskalarda- insan ve h a yva n resim leri şim âl î A fr ik a 'd a a z g ö ıü iü r ; fa k a t şa rk ta İran sa n ’atm m te ’siri a ltın d a te rtip edilm iş m u ska­ la rd a v e y a efsunlu e şy a d a d a h a ço k tu r. S i­ h irli h a ssa lari :olduğu idd ia edilen a yn alard a, ta sla rd a ve mü hürlerde e k se riy a bu g ib i te zy in a t görü lm ektedir. R esim ler y a m elek y a b u t h a y ­ van resim leridir. B âzan insan başlı k a rta lla r v e y a h u rçla rı gö steren resim lere te s a d ü f edilir. R cin au d kuyudan bir şe y



çekm ekte



olan



bir



insan resm ini ih tiv a eden b ir m uska görm iiştür. Bu tılsım ın b ilh a ssa defin eler k e şfe ttir­ m ek h a ssa sı varm ış. H e rk lo ts, On the Casjd m ssd fiik e :M üS u lin a riso fIn d ia ( s . 339 v.dd,) 'd a buna dâir bir çok m isâller vard ır. İslâm âlem inde in san eli pek taammiim e t­ miş bir rem izdir. B unları, güm üşten v ey a a ltın ­ dan k esilm iş v e y a m ad alyon lar üzerine h a k k ­ edilmiş, olarak , p ek çok taşırlar. Bunun kötü gö zd e n ( g ö z e gelm ek, n azar d e ğ m e k ) ko ru ­ mak, h a ssa sı vard ır. B una avam arasın da „F â tima anam ızın e li“ denilir. Ş i'ile r eldeki beş p a r­ m ağa b eş büyük zâtın ( Muhammed, ‘A li, F âtim a, H aşan ve H u sa y n ) rem zi m ânasını v erirler.



A rap



de



s ih ir ilm inde



lisan ın da tılsım



ilmine



p ek m âhir



dâir



bir çok



e se rle r vard ır. Bu vad id e en m eşhur m üellifler İsp an ya 'y a İhvan al-şafâ 'nın risalelerin i g e ­ tirm iş olan M uştam a a l-M acriti ( ölm . 1007 ) ile K . a l-filöha al-nabaiiya adlı b ir e se r y a z ­ m ış olan k a lp aza n İbn a l-V a h şiy a ve a l-B 5ni [ b. bk ] 'd ir. P a ris 'te M illî kü tüp h an ede bulunan bir: k a ç m uska, y a n lış olarak, büyük sû fî aiG a zzâ li 'y e isn a t olunm aktadır. Islâ m kelâm ı, sih ıri redd etm ekle beraber; mus­ k a taşınm asına cev az verir. B u m uskalar e k se ­ riya m u h telif ta rîk a tle re m ensup d e rv işler ta ­ ra fın d an y a z ılm a k ta olup, doğrudab-doğru ya on­ ları y a z a n dervişlerin elinden a lın d ığ ı takdirde an cak bir fa y d a sı o la c a ğ ı söylenir. B i b l i y o g r a f yat R einaud, Monu-



■ mens arabes, persanes et iarcs da Cabinet ■da D u c de Blacas ( P a r is , 1828), 2 e ild ; E . D o u tté, Magie et religion dans V A frique da N ord ( A lg e r , ï 909 ) ; Ismael H am et, L es A m ulettes en A lg érie ( Bulletin des Séances de la Société philologique 'de basılm ış bir m akale, 19 0 3 ); Magasin pittoresque ( tıhsım la r h a k k ın d a bir ik tib a s ), 1872, s. 64 ve 272 ; D ep on t ve C o p p o lan i, Confréries religieuses, s. 140 ; A b d e s S elam b, Ş u ‘ayb , Notes sur les am ulettes chez les indigènes algériens ( Tlem cen, 1 9 0 5 ); D esparm eh, Enseignement de l ’arabe dialectal 2 ( A lg e r , 1 9 1 3 ) , 1. k ı­ sım, s. 40 v.d.; sih irli m urabbâlar hakkın da bk. Paul T an n ery, L e Traité nîixnuel de Moschopoulus sur les Carrés magiques ( rum­ ca m etin ve tercüm esi, P aris, 1 8 86 ) ; c ifir ile a lâ k a lı a lfa b e le r hakkın da bk. G o tth e il



V e lh â s ıl K u r’an sûreleri m üstesna o lara k , bu ( J A , 1907 ) ; büyü ve afsûn yapm ak husu­ m u htelif m otiflerin esâsı e k se riy a g n o stik ve sunda bk. C a rra de V a u x ( J A, 19 0 7 ). talm u dî m enşe’iere k a d ar gid er. A r a p an’aneleri ( ' ( B. C a r r a d e V a u x .)



h  M A L — H A M A İÎ .



H A M A L . [ B k. HAMEL.] H A M A L . [ Bk. h a m m a l .] H A M A M . [ B k . HAMÂM.]



hu sû siyle



HAM AM .



tir. A n a d o lu ’da eskî d evirlerd en b eri ta b i’î sıc a k su kayn akların d an is tifâ d e e d ilerek, vü­ cûda ge tirilm iş ve tü rkçed e ü stü a çık olan lara



a l -H A M A M



im p arato rlu k d evrin d e, şa rk î R om a



to p ra k ların a tam âm iyle v â ris olan T ü r k iy e ’de ham am lara dâim a a yrı bir ehem m iyet verilm iş­



( A.), g ü v e r c i n ,



b ilh a ssa y a b a n i g ü v e r c i n . G ü v ercin lik le r­ d e oturan ve in sana a lış ık gü vercin ler ile yab an i g ü ve rcin ler birbirlerinden a yrılırla r. G üvercin en zeki ku şlardan biridir. Ç ün kü pek u za k la r­ dan yu vasın ın yolunu bulur, İstikam etin i tâyin için, e v v e lâ helezo n la r çevirerek, m inâreye ç ı­ k a n bir adam g ib i, yü k selir ve vatan ın ın is ti­ kam etini bulunca o raya döner ve dos-doğru , az zam an içinde, yerin e v a rır. Y a ln ız görm e sa h a ­ sını Örten b u lu tlar ile y ırtıc ı k u şla r ona yolu ­ nu şa şırta b ilirler. M usanna b. Zu'uayr 'e gö re , e rk e k ile kadın arasın d a h i ç . bir aşk deiîli y o k tu r ki, gü ve r­



— ılıca ve örtülü olan lara — k a p lıca a d ı v e ­ rilm iş olan yıkan m a yerlerin e de b âzan ham am denilm ekle beraber, bu isim , tü rk çed e d a h a z i­ yâd e sun’î ısıtm a sistem i ile ısıtılan, yık an m a y a m ahsus bin alar hakkın d a ku llan ılm aktad ır. İp­ tid a î olm akla beraber, ilk hamam örneklerine M ıs ır ’da T eli a l-A m a rn a b ve A n a d o lu 'd a Z in ­ cirli k a zıların d a bulunan sa ra y ve evlerd e ra s t­ lanm ıştır. IV . ( m. ö.) a sırd a Y u n a n ista n ’da old u kça ilerilem iş ve b irer b ed en î te rb iy e ve te d â v î m üessesesi hâlini alm ış ham am lar vard ı.



nöbetle



İm paratorluk devrin den önce, R o m a ’da h a lka m ahsus ham am lar i e ’sis e d ild iğin e dâir m alû­ m at yo k tu r. M ilâttan bîr a s ır önce, C . S e rg iu s



yu m u rtalar üzerinde yatm ak vazifesin i görür. Y u v a la rın ı da b irlik te y a p a r la r ; e v v elâ vücut­



O ra ta adlı romalı ta ra fın d a n icat edilen sıc a k h a v a ile m erkezî ısıtm a sistem inin, umûm î v e



larına göre, bir k o v u k y ap ıp , son ra bunu saman v e y a p ra k la r ile döşerler. Ç iftle ştik te n 14 gün



h u sû sî ham am ların gelişip-um ûm îleşm esin de bü­



cinlerde bulunm asın. E rk ek gü v e rc in ku lu çka yatm anın ne dem ek olduğunu b ilir v e dişisi k u lu çk a



olunca,



zam an-zam an



g e lip ,



sonra, dişi gü vercin , biri e rk e k biri dişi, iki yum urta yap a r. Y a v ru la rın beslen m esi bilh a ssa e rk e ğ in işidir. K ü çü k y av ru lar p e k az zam anda



y ü k rolü olduğu şü p h esizd ir. İm paratorluk d ev­ rinde m uazzam ve m uhteşem ham am lar inşa edilm iştir. B aşlıca ları C a ra c a lla , T itu s, D iocle-



görü nce, k o rk u la rın d a n ölürler. G ü vercin lerin en fen a düşm anı ze rd o v a d ır; bu hayvan bir



tia n u s ve C o n stan tin u s ham am larıdır. R o m alı­ lar bu bin aların b a lk a m ahsus olan ların a balneam ( ç a rşı ham am ı ) derlerdi. B izan s yolu ile g e le n v e şa rk ham am larının



g ü vercin liğe girin ce, orada yü z gü vercin olsa, bir tân esinı s a ğ bırakm az.



palaestra v ey a atrium a d ı verilen o rta sı a ç ık



. A lla h P e y ga m b er 'în gizlen m iş olduğu m ağa­



ve e tra fı revaklı a v lu la r bulunurdu.



ra y a ik i g ü vercin g ö n d e rd i ve bugün m übarek



asıl g ir iş y e ri, bu re v â k h k ısım da idi. B u a v ­ lulardan palaestra 'Iar oyun ve g ü re şle r için



k a rta lla r ile



şa h in leri Öğrenirler ve b ir şahin



M ekke b ö lgesin d eki gü vercin ler o iki g ü v e rc i­ nin y av ru larıd ır. „M ekke gü vecin lerin d en daha em in“ ve „M ekke gü vercin lerin den daha e h li“ tâ b irleri darb-ı m esel olm uştur. G ü vercin lerin se y y a h gü vercin o lara k ve g ü vercin avların da, g ü vercin tu tm ak için k u llan ıld ık la rı m alûm dur. H ârün a l-R a şid pek ziyâde gü vercin m eraklısı im iş. G ü v ercin le r ta b a b e tte p e k çok ku llan ılır.



B i b l i y o g r a f y a : ihvan aUşafS ( Bom ­ b a y ) , If, l3 3 ; K a z v î n t ( nşr. W ü sten feld ), 1, 4 1 0 ; D a m iri, Hayât al-kayavön ( K a h ir e ) , I, 21$ ; İbn a l-B a y ta r ( bk. Leelerc, N otices et



G.



E xtraits, I, 4 5 7 ) ; Jacob, Siudien in arab. Geographen, II, 104. ( j . RUSKA.)



ilk örn ekleri oian



R om a ham am larının Önünde H am am ın



ve atrium '1ar ise, beklem e yeri olm ak üzere yap ılm ıştı. Ham am ın cümle kap ısın d an apodi-



teriıım ( soyunm a yeri ) 'a girilird i. R om a ha­ m amlarının



apoditerium ları



bir köşede hizm et



od ası, d u va r k en arların d a soyunm a sırala rı bu­ lunan b ü yük bir salondan ib a re t idi. Bu s a ­ londan frigidarium v eya baptisteriam adı veri­ len soğu k su banyo d âiresi ile m u kab ilin deki tepidarium yâni ılık lığ a g e ç ilird i. Frigidarium kısm ı, e k se riy e tle , üstü a çık , e tra fın d a h e y k e l­ ler, h u sû sî b an yo hücreleri ve ortasın d a büyük yüzm e h avuzu



bulunan



bir m ahal idi. B urada



kamma „ ıs ıtm a k “ , ibrân,



yüzm e sporları ve tü rlü m ü sabakalar y a p ıld ığ ı g ib i, soğuk su ile yıkan m ak isteyen ler de bu h a vu za g irerlerd i ( 1938 y ıb n d a A n k a r a 'd a



m ak“ ) ; bir ta ra ftan islâ m iy e lte vücut tem iz­ liğinin bütün ib âd etlerin birinci şa rtın ı te şk il



Ç a n k ırı ka p ısın d a yap ılan bir k a zıd a , m uazzam frigidarium ’iu bir R om a



H A M A M . H A M M Â M { aslında „ ıs ıta n “ , ar. hamam „s ıc a k ol­



eden dinî b ir v e c îb e



olm ası v e d iğ e r ta ra fta n



old u kça ham am ı



bulunm uş ve T ü rk T arib Kurum u m ü teh a ssısla rı



İslâm dininin A ra b is ta n dışın da ilk önce R om a



tarafın dan ,



y e B izan s m edeniyetlerinin t e ’siri a ltın d a kalan S u riy e ’de y ay ılıp -y erleşm iş bulunm ası seb ep le­ rinden d o la y ı, tnüslüman m em leketlerinde ve



mühim e se r tam âm iyle m eydana ç ık a rılm ıştır ). Frigidarium kısm ın da yıkan m ak istem eyen ler



bir k a ç



y ıllık



bir



çalışm a ile



bu



tepidarium 'dan ham am ın caldarium { sıc a k lık )



HAMAM.



*75



girerek , y ık a n ır­



ısınm a sistem inin b irleştirilm iş olduğu görü lür. T ü rk ham am ı, kü lh an ın d a yanan odunun du ­



lard ı. C a ld a ria m 'un d u va rla rı içine y e rle şti­ rilm iş k ü n k lerd en ve döşem e a ltın d a k i bo şlu k­



rın dan ısın ır. B u s ıc a k lığ a bir p en cere ile ha­



'u n a g e ç e r le r ; orad aki sırala rd a o tu rarak, terler v e m evcu t banyo tekn elerin e



la rd a n sıc a k dum an v e a lev g e çirilird i. T u ğ la . a y a k la r üstün e oturtulan döşem e ta şla rın ın a l­ tın d a k i b o şlu klar v e d u varların içindeki kanal1ar, h ypocausttım denilen kü lh an ile birleştirüm işti. Ü stü n e su h a zn e si in şa edilm iş olan kü lhan d a y a k ıla n od un ların h a ra re ti ile , hem su, hem de caldariam v e tep id ariu m 'un d ö şe ­ m eleri ile d u v a rla rı ısınırdı. A n c a k içtim âi ih tiya cla rın artm ası ham am ların gen işletilm esin i za ru rî k ılm ış old u ğu için, a rtık b ir te k ısıtm a m erkezi k ifa y e t etm ediğinden^ hamam planları, m ü tead dit kü lh an lar ve bu n ları b e sle y e ce k g iz li se rv is y o lla rı v e y e r a ltı g a le rile ri ile, k a rışık b ir h â l alm ıştı. Bu se rv is yolla rın ın ham am ın içi ile irtib a tı y o k idi. H izm et g a le rile rin e a yrı k a p ı­ lardan g ir ilir v e bunlar od unluklar ile n ihâyetlenirdi. R om a ham am ının kü lhan ın da esirler ve köleler hizm et ederdi. B öyle g e n iş bir plan : üzerine kurulan hamamın rom alınm günlük ha­ y a tın d a büyük rolü var idi. Z en gin sınıfın dan olan rom alılar, yıkan m aktan ziyâde, eğlenm ek, dinlenm ek v e h a ttâ d o stları ile kon uşm ak üze­ re ham am a g ittik le ri zam an, orad a sa a tle rce k a lır, sp o r ya p a r, m ü sabakalar se y re d er ve türlü eğlen celer ile v a k it g e çirirle rd i. B iz a n s­ lI la r çağın d a da hamam bu m evkiini k a y b e t­ m em iş, ta rih î İstanbul 'ıııı m eşhur C on stan tiııııs, A rk a d iu s ve Zeu.rippus ham am ları gib i, büyük m im arî eserler vücûd a getirilm iştir. İslâm dü n yası B iza n s m eden iyeti ile k a r ş ı­ la ş t ı ğ ı zam an, dinin em rettiği tem izlik ile a lâ­ k a s ı bulunan ham am ların ehem m iyeti d ah a çok a rtm ış ve VIII. a sırd a yaşayan E m ev î hüküm ­ darları tarafın d an S u riye 'de pek çok yeni h a ­ mam inşa ettirilm iştir. S ercilla, K u şa y r-'A m râ , R u h a y b a 'd e K u b b a t a l-K a b ir ve A ss a r a h 'ta y a p ıla n ilk müslüman ham am ları te tk ik ed ilir­ se; bunların hâlâ S u riy e m im arî g e len ek lerin i m u h afaza e ttik le ri, h a ttâ sü slem e ve tekn ik b a k ım ın d a n ,'B iza n s 'ta k i örn eklerin e ben zedikle ri:g ö rü lü r. B n ham am ların soyun m a m ah al­ le ri b a silik a tip in d ed ir v e ısınm a tertip lerin d e d e bir y e n ilik yoktur. B un lar ile tü rk ham am ­ la rı arasın da bir m u kayese y a p ıld ığ ı takdirde, g e re k inşa, ge re k plan ku rulu şları bakım ından, mühim a y rılık la r g ö ze çarpar. T ü rk sa n ’atıntn 'y a y ıld ığ ı bölgelerden M ısır, İran, S u riy e , A n a ­ dolu ve Rum eli ’de bulunan



ham am ların, a y r ı­



lık la rın a rağm en, bir m enşe'den zuhûr e ttik le ­ ri bed îb îd ir. M odern ham am ların ısıtılm asın d a sıca k su ile bu h ar v ey a sıcak hava ku llan ılm aktad ır. : „ A la tu r k a ham am “ a d ı ile anılan te rtip te bu iki



m an, a lev v e h a râ reti m am ın içine m usluklardan



ile



a ltta n v e



d u va rla ­



bağlan m ış olan su h a zn esi ve in tişâr eden su buharı da inzi-



mâm eder. ! H am am lar ku llan ış ve m aksat itib arı ile, h u s û s î v e u m û m î olm ak üzere, iki sın ıfa a y r ıld ık la rı gib i erkek v e kadın lar için a y rı ham am lar d a vard ır. F a k a t ço k d efa ayn ı h a ­ mam m uayyen gü n lerd e e rk e k lere v e y a ka d ın ­ lara ta h s is ed ilerek , k u llan ılır. K a la b a lık ma­ h allerd e b ir ısınm a m erkezinden fayd a la n a ra k, e rk e k le r v e k a d ın lar için, a y rı-a y rı ik i hamam in şa edilirdi. H u s û s î h a m a m 1a r, e v, k on ak ve sa ­ ra ylard a , um ûm î ham am ların k ü çü k bir örne­ ğ i hâlinde, in şa edilm iştir. E v ham am ları bir v eya bir k a ç od acıktan m ü rekkeptir. Bu cins ham am larda, iüzûm gö rü lm ed iği içîn, soyunm a m ahalleri ve bâzan da ılık lık la r h azfed ıim iştir. K o n a k v ey a sa ra y ham am ları, e k se riy a bir giriş ile sıc a k lık ta n veya te k h alvetten ve kü lhan kısm ı is e , tu ğ la ka n a llar ile te ç h iz edilm iş ba­ s it bir ocak ve sn haznesinden m ü rekkeptir. Bu cins ham am lara, Topfeapı sarayın ın harem kısm ında v e ta r ih î ko n a k lard a k iîer b irer misal teşkil eder. U m û m î h a m a m l a r inşa ed ild ikleri ar­ sanın hu su siyetin e uygun bir plânda yap ılm ış­ tır . Ç ift e ham am larda bin anın erkeklere m ah­ su s kısm ın da, m onum antal g ir iş k ısm ı e sâ s cad d eye n azırd ır. K a d ın la r kısm ının ka p ısı, y a m ukabil a rka ta ra fta d ır v ey a içerisi görü lem e­ y e c e k bir te rtip te y a p ılm ıştır ( ş e k i l : i a ). Ham am ın kapısın dan çok d efa ü stü ku bbe ile Örtülü ge n iş bir ta şlığ a (A ) g irilir. Cüm le k ap ısın ın



hemen yanında ham am cının oturm a­



sına m ah sus bir m ahal ile m ü şterilerin b ıra k ­ tık la rı em ânetlerin sa k la n d ığı d olap lar ( b ) bu­ lunur. Bu ta ş lığ a so ğu klu k, soyunm a m ahalli ve son a sırd a camefeânlar ile bölün erek, husûsî k a b in ele r inşa e d ild iğ i için, „cam el.ân “ ( a r .



m a sla k ) denilir. S oğu klu ğu n e tra fı y ü ksekçe bir k a ç basam ak ile ç ık ılan feârgir se k ile r ile çevrilm iştir. Bu sek ilere tü rk ler so fa , a rapîar maşiaba a d ın ı verirler ( o ). Sekilerin altı papuç k oym ağa m ahsus g ü ze l kem erli o y u k la r İle be­ zenm iştir. Bu sa y e d e ta ş sekilerin k itle v î te'siri a zaltılm ıştır. S o ğ u k lu k kubbesinin ortasın da bir ayd ın lık fen eri ve tam altında da bir havuz v e fısk iy e ( d ) bulunur. T a şlığ ın kenarlarını çerçe ve le y en sedîerin üstüne h a sır, kilim ve ha­ lıla r serilir. M üşteriler burada soyunur, giyin ir v e is tira h a t ederler. T ü rk iy e 'nin m u h telif yer­ lerinde



bulunan



ham am ların so ğu k lu k la rı mu-



HAMAM. rabbâ, m ustatil, se k iz v e d ah a ço k dılılı plân­ la rd a ise de, um um iyetle ü stleri ku bbe v ey a Ç atılar ile örtülm üştür. D irek ler ile bezenm iş v e e y va n la ra bölünm üş olanları da vard ır. M ısır v e şim alî A fr ik a g ib i, sıc a k b ö lg e le rd e k i h a ­ m am larda bu soyunm a yerlerin in R om a ça ğ ı a triu m 'la rım h a tırlatacak ta rzd a in şa edild ik­ le ri



m ü şâhade



edilm ekted ir.



T a ş lığ ın



bâzan



e sâ s m ihverinde, çok d efa b ir kenarın da bulu­ nan, içeriy e ve d ışa rıy a doğru açılabilen ç ifte a h ­ şap k a n a tlı kap ısın d an ham am ın ılık lığ ın a ( B ) g irilir. Bu kap ın ın üstündeki şem siye şe k ­ linde k â rg ir



başm ak,



ham am ın içinden d ış a ­



rıy a v u ra cak bu harı, b u ğ u yapm adan çekip , hârice atm ak için inşa edilm iştir. B îr ken ard a b ü y ü k bir oca k nişini veya davlun bazın ı andıran tan d ır ise, ıslak peştem alları ku rutm ağa yarar.



rih im izd eki üslûplara gö re, m u h telif h u sû sıyetler gö steren ham am larım ızın plân ta azzu vu n d a tekâm ül ve gerilem eler g ö ze çarp m aktad ır. S ı­ c a k lık denilen kısım da y ıkan m ağa ta h s is edi­ len ye rle re h a l v e t ve e y v â n derler. H a l­ v etler — k a p ıla rı peştem al ile örtü len , kü çü k, h u sû sî hücrelerdir. R a h a t yıkan m ak is te ­ yenler bu h a lv etleri te rcih ederler. E yv an ise — önü a çık olan, h a lv etler arasın d a tü rlü kem erli v ey a ton ozlu niş şeklin de, döşem esi hamam zemininden bir iki kadem e y ü k se k ma­ h allere den ilir. G e re k h a lv et, g e re k e y va n la r­ da yık an a n ın oturm ası için 15— 20 c m ,'y ü k ­ s e k lik te bir sed yapılm ış, sıc a k ve so ğu k akar su m uslukları bulunan ku rn alar ye rle ştirilm iş­ tir. A ra p m em leketlerinde ve arap kültürünün n ufûz sa h ala rın d a bulunan ham am lard a ku rn alı



Y in e bir k öşed e görülen m ü kellef k a h v e ocağı, sıca k ta n çıkan m üşterinin yorgu n lu ğu n u g id er­



h a lv e tle r n âd ir görü lür, M ısır ve şim alî A fr ik a a h â lisi a l-m iğ ta s denilen havuzlu m ah ald e y ı­



mek için, ce zv e le r sürülm üş, h azır vaziyetted ir.



kan d ıktan son ra, a l-h a lv a v e y a a l-h a n a fiy a adı verilen h a lv etlerd e sabu n lan ıp, tem iz su



Ham am ın ılık lık kısm ında, dinlenm ek ve kuru­ lanm ak için, m erm er sed ler ile b elâ ( e ) ve tem izlik hü creleri ( f ) bulunm aktadır. M usevî ah âlîsi çok olan m ahalle ve şeh irlerd eki hamam­ lard a k â rg ir büyük bir su te k n esi bulundurul­ m ak âdet olup, e k se riye tle ılık lığ a bitişik bir h a lv et buna ta h s is edilm iştir. M üsaviler y ık an ­ d ık tan son ra, m üslüm anların gu slü m ukabilinde bu tek n eye g irip -ç ık a rla r. Ç o k defa g a le riy e ben zeyen , uzunlam a in şa edilm iş ılık lığ ın dar ve kem erli kap ısın d an ham am ın en sıc a k k ıs­



dökünerek, gu sü l ederler. Bu cin s ham am larda a l-m iğtas adı ile anılan h a v u zla r, biri çok s ı­ c ak ve diğ eri ılık su ile doldurulm ak ü zere, ç ift olarak inşa edilm iştir. B aşkasın ın d eğm iş olduğu su kirlen m iş sa y ıld ığ ı için, k a p lıca la r m üstesna, tü rk ham am larında bu te rtip h a v u z la r yo k tu r. H am am ların so ğ u k lu k kısım ların d a, d ışarıd an ışık alm ak ü zere, m untazam k a t ve k a fa pen­ cereleri açılm ıştır. Y ık a n m a ğ a m ah sus m ah al­ lerin ışık ları ise, ku b b e



ve



ton ozlarda



açılan



mına ( C ) geçilir. B urası sıca k olduğu kadar ru tu betlid ir. T ürklerin s ıc a k lık ded ikleri bu m ahalle a rap la r b a y t al-harâra derler. S ıc a k ­



tep e p en cereleri v e d eliklerin den alın m aktad ır. B u d elikler, ham am ın m im arî üslûbuna gö re,



lık



b aro k ve ro k o k o d evirlerin de i’v ica clı, n ervürlü, dantel şeb ekelere benzem işlerdir. T e p e d e lik le ri,



yeri h er



ham am da



başka-b aşkad ır. F a k a t



burası m erkezî bir kubbe v ey a



to n oz



e tra fın ­



da to p lan an ey va n ( g ) ile h alvetlerd en ( h ) m ü teşekkil olduğu cih etle ilk S elçu k ham am la­ rından beri, a z-çok birbirine benzer plânda in ­ şa ed ilm iştir. M erkezî kubbenin a ltın a, plân şek lin e gö re, dört köşe, m ustatil v ey a çok dılılı şekild e g ö b e k -ta şı adı verilen bir sed y e rle şti­ rilm iştir.



M ısır



ham am larında



gö bek-taşın ın



m erkezine fıs k iy e konulm ası usûldendir. T ürk ham am larında, fısk iy e n in yerin e, hen desî be­ zem eli m ozayik bir kaplam a yapılm ası tercih edilm iştir. Ilıca ve k a p lıca lard a göbek-taşınm yerin i arslan a ğızların d an akan şifa lı suların doldurduğu h a vu zla r işgâl eder. K en arları k a ­ dem eli olarak inşa edilen bu h avu zlara y a v a şy av a ş, vücut a lıştırıla ra k , girilir. K a p lıca ve ılı­ caların ham am lardan fa rk ı büyük d eğild ir. Y a l­



d ılılı şe k ild e v ey a y ıld ız biçim inde olduğu gib i,



ışığ ın girm esine m üsâade eden, fa k a t h a v â î t e ’sirlerm içeri sızm asın a im kân verm eyen cam fan u slar ile k a p atılm ıştır. T ü rk ham am ları, içeriden en hurda te ferru a ­ tın a k ad ar, onu inşa eden sa n ’atkârın ince ze v ­ kinin eseri sa y ıla b ilir. H e y k e ltra şlık d erecesin e u laşan fev k a lâ d e s a n ’a tlı k lâ sik ista lâ k titli, barok, rokoko v ey a am pir k u rc a ve ayn a f a ş ­ ları, ü slûba gö re d e ğişe n kapı kem erleri, sütun b a şlık la rı, m ozayik şeklin de ren kli m erm erler ite işlenm iş döşem eler, eyvân n arlarını ih a ta eden merm er



ve sed lerin k e ­ şe b ek e li k o rk u ­



lu klar, ge ce y ak ılan kandil ve çıraların y e rle ş­ tirild iği ç ıra ğ la r, h avu z ve fısk iy e ler, ku b b e­ leri tu tan köşe trom p ve p and an tiflerin her biri a yrı te tk ik m evzuudur. B un lara d evre g ö ­



nız ısıtm a te rtib a tı y oktu r. Ham am sıc a k lık la ­



re ta h a v v ü l eden h alı, kilim , nalın , se k i ö rtü ­



rının tü rlü şek illerd e



leri ve ahşap aksam mek lâzım dır. .



yap ıld ığın ı kayd etm iştik.



B u kısım ların plân n isb etin e ve te şek k ü l ta rz­ ların a gö re, h a lv e tle r ve araların d aki nişlerin adedi, şekil ve d erin likleri d eğişir. M im arî ta ­



gib i



e şy a y ı da ilâve e t­



H am am ların y a p ılışla rı ve t e ’sisa tı en d ik k a te değer ceph elerid ir. T ü rk ham am ında a k a r te-



U a m a U. m iz s ı ile yıkanm ak âdet olduğu cih e tle , sıcak v e so ğu k su haznelerinden ku rn alara kad ar su nakleden mükemmel te rtib a t vücûd a g e t i­ rilm iştir. Bu te 's isa t bü yi'k m ecralarda to prak kiin kler ile, ince kanallarda kurşun boru lar ile te ’min edilm iştir. A r a p ülkelerin deki ham am ­ larda su te v zia tı, d ah a b a sit şekild e, dam ın üstünden y ap ılm ış olup, g e re k m iğ ia s ’1ar, g e ­



*77



v e ib tişâ m şeklin d e in’ik â s e ttiğ i de vâkidir ( şekil, 7, 8 ) . M im ar Sinan adı geçen ham a­ mın y aln ız vazifesin e ve m aksada y a ra rlı­ ğ ın a önem verm iş, d ış d u va rla rı m oloz ta ş ile, fa zla itin aya lüzûm bile görm eden, inşa e ttir­ m iştir. Bu a lâ k a sızlığ a d iğ e r bütün ham am ­ larım ızda da tesad ü f ediyoru z. Y a ln ız büyük



ham am larında ısıtm a sistem inin, rom alılar ça ­



ham am ların ku b b eleri kurşunludur. D a h a b a sit bin aların ç a tıla rı, n isbeten ucu z olarak, ta ş ile k a p lan d ığ ı gib i, çok defa k ire m it ve s ıv a ile de örtülm üştür.



ğın dan beri, d ah a ziyâde tekem m ül e ttirilerek k u llan ıld ığ ı malûmdur. S ıca k lık , h a lv et ve ılık ­



T ıirk ham am ları plân ve k itle bakım ından, x, â b id ev î k ü tleli ve m ü ten azır plân lı ve 2.



lıkların döşem eleri altın daki dum an ve alev k an alların a cehennem lik diyoruz ( ş e k i l i z , 3,



ta a z zu v edem em iş veya m ü ten azır olm ayan p lân lı olm ak üzere, ik i sın ıfa a yrılır. Ç ift e h a ­



4— 7 ). Bu cehennem liklerde d o laşarak soğuyan



m am ların çoğu birinci sın ıfa dâhil edilebilir. A n ca k m im arîm izde tam ve riy â zî tenazurdan hoşlanm ayan sa n 'a tçıla rım ız te k v e y a ç ift m ih­



rek h avu z v e ku rn alar, ku bbe k a sn a k la rı se v i­ yesinden a k ıtıla n su la r ile doldurulur. T ü rk



dum anları d ışarı atm ak için, d u varların iç ci­ darların a sıv a altın a yerleştirilm iş olan künklere tü tk e k lik adı verilir, T ü tk c k lik kelim esi h alk arasın da, g a la t o lara k , tü fe k lik şeklinde k u llan ılm aktadır. Bu tü tkekliklerîn ayn ı zam an­ d a ham am du varların ın v e ro lü vard ır.



ısınm asınd a



fa yd a sı



H am am ın ısıtılm ası: için â te ş y a k ılan o cağa :kü lh an denir ( ş e k il: 2 ) . K ü lhan ortalam a 1,8



ver üzerine tan zim e ttik le ri



m ütenâzır plânla­



rın da a z-ço k fa rk lı elem an ların kom pozisyon­ ların ı y ap m ağ a çalışm ışlard ır. A b id e v î bir k ü tle y e ve ik i m ukabil m ih vere g ö re çizilen plân lara L â le li K t z la r - A ğ a s ı ve A y a s o fy a ha­ mam ları örn ek o la ra k g ö sterileb ilir. Z e y r e k ’teki Ç in ili ( B arb aros H a yre d d in }, G e b z e ’deki Ç o ­



— 3,5 m* arasın da değişen k u tu rd a ve fırın a : benzeyen dâire şeklin de inşa edilm iş ve üstüne dökm e b akırd an bir k a za n konulm uştur. K a ­



ban M ustafa P a şa , B u rsa 'd a k i B itp azarı ve İzmit 'te k i O rh an G â zî; h a m a m la rı da te k m ih ver ile tenazurun örn eklerid ir ( ş e k il: S, 7 ,8 , 9, 1 0 , 1 1 ) ,



zanın derin liği fa zla d eğil ise de, â te ş ile tem âsıntn ç o ğa ltılm ası için, ta b a n ı mümkün olduğu k a d ar kubbelendirilm tştir. K ü lh a n ın iç döşe­



M üten azır olm ayan p lâ n la ra , S ü ley m aniye 'deki D ökm eciler ile C e rra h p a şa ham am ı, B ursa 'da Ç a k ır ham am ların daki g ib i, g a y r-i m untazam arsa la rd a in şa edilm iş bin alard a ra stlıy o ru z ( şe ­ k i l : 1 } . K lâ s ik d evrin tip ik b ir ham am ını k ısta s o lara k ele a lırsa k , gö zd e n ge çird iğ im iz plânlar­ daki: n oksan ları d ah a iyi te b a rü z e ttirm iş oluruz. O sm atıh -tü rk m im arîsinin ilk hamam binala­ rından biri olan İzm it 'te k i O rh an G â z î hamamı



m esi, a ğ zın a d o ğ ra m eyillidir v e se v iy e s i ha­ mamın: ;döşem e irtifa ın d an daha a şa ğ ıd a bulun­ m aktadır. O c a ğ ın yan du varların a ham am ın cehennem lik a d ı verilen döşem e-altı k a n a lla ­ rın a k a d ar uzanan şa k u lî y a rık la r açılm ış ve o t-ta ş ı denilen âteşe m ukavim bir ta ş ile k a p ­ la n m ıştır, K ü lh a n ın hârice b a cası y o k tu r. A n ­ c a k -o c a k k a p ısı açılın ca, g e ri te p e ce k duman­ la n em m ek v e a h şap ç a tılı hizm et m ahallinden d ışarı atabilm ek üzere, ka p ağın üstüne tâ lî bir baca ilâ v e edilm iştir.: Suyun ısıtılm asın a y a ra ­ yan b a k ır kazan , m u statil şeklin d e v e tonozlar ile örtülü olan su hazîn esin e bağlıd ır. Burası bitişik so ğ u k su m ahzeninden b i r a z yüksek konulm uştur. B u yüzden sıc a k v c so ğu k sular arasın d a devam lı



b ir cereya n



v u kû bulur ve



h azîn ed eki suyun her ta ra fta aynı sıca k lık ta ol­ m ası te ’min edilir.



T ürk hamamlarının çoğunun dış görünüşü sâde ve mütevazı olduğundan, diğer âbideler gibi, dikkati çekmezler. Çünkü hamam inşa eden tü rk mimarları, binanın dış te’sirinden ziyâde, i ç :tenasübünü ve vazifesini göz önünde tu t­ muşlardır, Buna rağmen İstanbul 'da A yaso fya hamamı adı He anılan Haseki Sultan hamamında olduğu gibi,; iç mimarînin dışarıya kûtlevitye İslim Ansiklopedisi



X IV . ve X V . asırların ilk cam ilerinde olduğu g ib i, b a sit b ir plâna gö re , ayn ı boydaki ku b­ belerin sıralan m ası ile vücûda g e lm iştir. Bu hamam ahşap çatı ile örtü lm ü ş m urabbâ plânlı bir soyunm a y e ri ile m u statil bir sıc a k lık ve iki h a lv etten ib â re ttir. Bu plânda ılık lığ ın m ev­ c u t olm adığını görü yoru z. D ah a sonra yine aynt hüküm dar ta ra fın d a n inşa ettirilen G ebze ’deki M enzilhâne ham am ında ılık lık bölümü dar ve k ö tü bir g e ç itte n fa rk s ız ölçüdedir. B u rsa, E d irn e v e h a ttâ İstanbul 'un fethini m ü teakip in şa edilen ham am lardaki sıca klık kısım ları iki halvetten , iki h a lv e t ve üç eyvana doğru



b ir



tekâm ül



g ö sterir.



K lâ sik



çağd a



a rtık dört e yvan h ve dört h a lvetli renaissancevâri bir p lân d a gayesin i bulduktan sonra, çokd ılılı, d â ire y e y akın b ir m udallâa kad ar tem âdî eden sıca k lık la r kem er kavislerin in hünerle­ r i ile şekild en -şekile g ire r. Bu arad a ılık lık k ısm ı m erkez te ş k il eden b ir kubbenin e tra ­



12



17$



HAMAM -



HAMÂSË.



fın a sıralan m ış ku bbe ve tonoz! arm ö rttü ğü ferâh v e m untazam b ir g a le ri hâlini alm ıştır. B u hamam p lânların ı en mühim unsur olan sıca k lığ ın te şek k ü l tarzın a göre, I . m urabba,



E s’a d A rs e v e n , L ’A r t turc ( İstanbul, 1939 ) ; ayn . m il., S a n ’at ansiklopedisi ( İstanbul,



2. m u statil, 3. T şekli, 4. yon ca ya p ra ğ ı veya y ıld ız v â rî, 3. ç ap ra z şekli, 6. çok dthlı, d âirevî



H A M A N . H A M A N , Esther k ita b ın d a , m ûsevî düşm anı o lara k gö sterilen İ r a n v e z i r i olup,



v e y a a, te k , b, ç ift, c. d ört ve d, çok h a iv etli ol­ m ak ü zere, sın ıflara a yırab iliriz. H u lâsa X V I . asırd a y aşay a n sa n a tk â rla rım ız, m im arim izin



K ur’an ( X L , 25 ) 'a gö re, F ir'a v u n 'u n divanın­



d iğ er şubelerinde olduğu gib i, hamam m evzuun­ da da en d ik k a te d e ğe r m isâlleri ibdâ etm iş­ lerdir. E n m ükemmel, ham am kom pozisyonunu bu asırd a gö rü yo ru z. M üteakip a sırla rd a inşa edilen ham am lar bize b a şka örn ekler verm iş ol­ m akla beraber, b ir y e n ilik getirm iş d eğild ir. X V I I I . asırdan son ra zâten çok nâdir inşa edi­ len ham am lar da plân m erkeziyetin i kayb eder. B u ta rih ten itib aren , rokoko , baro k ve am­ pir şekillerin k ıv rım la rı ile bezeli m erm er sütû n lar ve kaplam alar ile örtülü m urabba ve m ustatil



hücrelerin



sıralan m asın dan



teşekkü l



eden sa ra y ve k on ak ham am larında a rtık eski iç ihtişâm ve gü zellik m evcût değild ir, T ü r k iy e ’ y i ve İslâm m em leketlerini gezen se y y a h la r ve b ilh a ssa X V II. asırd a yaşam ış olan E v liy a Ç e le b î İstanbul ham am larından sita y iş ile b a h sed erler. Bunların riv ayetin e gö­ re, bu bü yük şeh irde her sın ıf h a lk a m ahsus ham am lar varm ış. E v liy a Ç e le b î kendi zam a­ nında 302 çarşı ve 14.536 h u sû sî s a ra y ve ko­ n ak ham am ı bulunduğunu kayd eder. Y a ln ız bir şe h ird e 14.838 a d e t ham am bulunm ası tü rkîerin tem izliğe verd ikleri ehem m iyetin n eticesi­ dir. İşte bu alâkadan do layı, m im arlık ta rih leri tü rk lerin inşa e ttik le ri ham am lara mühim bir y e r ayırm aktad ırlar.



B i b l i y o g r a f y a ' . J. F ranz P a sch a , D ie Baukunst des Islam (D a rm sta d t, 1 8 8 7 ) ; H . S a la d in , Manuel d ’A r t Musulman, I. V A r ­ chitecture ( P a r is , 1 9 0 7 ) ; C orn eliu s G u rlitt, D ie Baukunst Konstantinopels ( B erlin, 1907 ); K a rl K lin gh ard , Türkische Bäder ( S tu tt g a r t, 1 9 2 7 ) ; H einrich G iü ck, D ie Bäder K onstan­ tinopels ( W ie n , 1 9 2 1 ) ; Edm ond P a u ty , Les Hamams da Caire ( K a h ire , 1933 ) ; G . Mar» çais, Manuel d’A r t Musulman. L ’A rchitecture ( P a r is , 1 9 2 6 ), I ; D e V o g u e , S y rie Centrale. A rchitecture civile et religieuse ; C a g n o t ve V . C b a pot, Manuel d’archéologie romaine ( P a r is ,



19 16 — 1 9 2 0 ) ; D arem berg ve S a g tio ,



D ictionnaire des antiquité grecques et romai­ nes ( P a r is , 1 8 7 3 ) ; P . C o s te , Monuments modernes de la P e rse ; H . Wilde, Brussa (B e rlin , 1 9 0 9 ) ; S ü h ey l Ü n ver, S elçu k tabâbeti ( A n k a r a , 1 9 4 0 ) ; ayn. mH., İstanbul Ye­ dinci Tepe hamamlarına dâir bâzı notlar ( Vakıflar dergisi, II, A n k a r a , 19 4 2 ,); C e lâ l



1947 ),___V I I . fa sik ü l. ( A l î . SÂİM Ü L G E N .) H A M A N . [ Bk. h â m â n .] .



da Ifârün ( K o ra h ) ile b irlik te z ik re d ilir ve başv ezir v a zifesin i görür idi. Bu İki v ezir, y a k ın d a M üsâ 'nın do ğa ca ğın ı haber a ld ık la rı için, bü­ tün erkek çocu kların öldürülüp, yaln ız kızla rın b a y a tta b ırakılm asın ı ta v s iy e etm işler. Müşâ. A lla h ın resûlü o lara k o rta ya çıkın ca, onu y a ­ la n cılık la ith am e ttile r. F ir'a vu n ona : — „ Y â H âm ân bana bir k u le y a p tır ki, onunla göğün yolların a erişeyim de M üsâ ’nın A lla h ın ın y a ­ nm a ç ık ay ım “ ( X L , 38 v.d.) — dem iştir. Hâ-, m â n ’ın b u d evird e gösterilm esi, zam an v e .m e ­ kân bakım ın dan ,



A b d -i a tîk ’d e k i E sth e r .hi­



k â yesin e uym am akta olup, K u r’an ’d a bu k a ­ bilden a y rılık ların bir ç o k m isâllerine rastlanır.: F ilh a k ik a Talm ud (San h., s. 10 6 ) ve Midraş, ( Hurûc R . 18 ), Bileam ile E yy u b ve Y e th ro 'nun. F ir a v u n büyük divan ı â za s ı s ıfa tı ile M üşâ 'nın öldürülm esini ta v s iy e e ttik le rin i kaydeylem ekîe, böyle b ir ta rih a y k ır ılığ ı gö sterm iştir. Mid­ raş b aşka bir y erd e Hâm ân ile Ç o r a h 'ın dün­ yan ın en zen gin adam ları oldukların ı k a y d e t­ m ektedir. K u r’an 'm zikred ilen â y e tin in ' ( X L , 25 ve X X V III, 38 ) te fs iri d ik k a te d eğer. Bu te f­ sirde Hâm ân ’ın ya p tırm a ğ a te şeb b ü s e ttiğ i ku le h a k k ın d a : — „E lli bin m im ar y e d i sen e k u le ­ nin inşası ile u ğ ra ştıla r ve k u le fev k a lâ d e yük-, se k liğ e erişince, C ib r il onu y ık tı“ — den ilm ekte­ dir, D oğru su söylenm ek lâzım g e lirse , ne K ur’an 'da, ne te fsirle rin d e v e n e de a rap m üverrihlerinin e serlerin in h iç birin de Esther k ita b ın d a b a h ş­ edilen H âm ân 'ın h a k ik î rolünün n e olduğun a d â ir bir te k kelim e bu lu nm ayışı g a rip tir.-H er. h â ld e H âm ân 'm ta r ih i A ra b is ta n ’da tam âm iyle m echûl olm asa g e re k tir. H âm ân ism inin bir .çok y erlerd e te k ra r edilm esi de,' bu cih e ti, itir a z gö tü rm eyecek bir su re tte, b elirtm ektedir. B i b l i y o g r a f y a t Z a m a h şari ile B ayz â v i ’ nin bu â y e t hakkın dakİ t e f s ir le r i; S a 'la b i, K iş a ş al-a nb iy a’ ( K a h ir e , 1213 ), s; 110 v .d . ; K is â ’ i, K işa ş al-a nb iy a , s. 212— 21.4, ..



_ ( J. E is en b erg .) ,, H A M A S A . [ Bk._HAMÂSE.] t ., H A M Â S E . H A M A S A ( a . ) , y i ğ i t l i k . H a rp ­ lerd e gö sterilen şe c a a ti te b c il için yazılan şiir-, İer, e sk i arap şiirinin b ü yük b ir..kısm m ı te şk il e ttiğ i için, an tolo jilerd e p e k mûtenâ. b ir y e r t u ­ ta r ve e sk i şiir m ecm ualarında ilk k ısım bu nevi şiirlere a h sis edilirdi. B undan d o la y ıd ır ki. A h u . Tam m âm ile a l-B uh turi [ b. bk. ] ’nin antolojilerine k ıs a c a K iiâ b al-hamasa adı verilm ektedir. .



HAMÂVAND — :H A M Â V A N D . [ B k . HAMÀVEND.]



'



1



O H A M Â V E N D . Ş A M A V A N D , k ö tü şö h retli b i r ’ k ü r t a ş î r e t i olup, geçen a srm ¡kinci y arısın d a M usul'un cenûbunda D icle sah illeri bunların yağm acılıkların a sah n e olm uştu r..B u a şire t C u in e t ( £ a T urqu ie d ’A s ie , W, 768 ) 'ye



h a m d â n îl e r .



B i b l i y o g r a f y a t Bk. mad. ÇARMÂT. H A M D Â N Î. [B k ,



( C l . H u a r t .)



h e m d â n !.]



•



H A M D Â N ÎL E R . B A N İ H A M D Â N , M usul,



h icre t etm iştir.



H a leb ve civarın da hüküm sürm üş olan bir h â­ n e d a n d 1 r B u hanedan âdını bü yük T a ğ lib k a ­ b ilesin e m ensup H am dan b. H am dün ’dan alm ış­



C u rzon ( P ersia , I, 557 ) 'à gö re ise, hu a şîret K irm ân şâh ’t a sâ k in bulunan kü rtierin kü çük b ir k ısm ıdır. T ü rk le r,; an cak b ir k a ç seferden



tır . Ş ecere si için bk. W iisten feld , Tabellen, 32 ve H a lîl E d hem , Düvel-i islâmiye, s. 155. H am dan ’1 272 ( 885 ) sen esin den itibâren , h a ricîle rd e n Ha­



son ra, bunları ita a t altın a alabilm iştir. . B i b i i y o g r a f y a : Bk. bir de C h o le t, A r ­ m énie, K u rd ista n et M ésopotam ie, s. 29Ş v . dd.



run ile sık ı b ir ittifa k h âlin de ire b ir k a ç sene so n ra da M ardin kalesin e sâ h ıp olara k gö rü yo ru z.



gö re , bu ralara cenubî Irandan



H A M A V Ï i [ B k. h à m e v î .] H Â M A Z A N . [ B k . HEMEDÂN.] H A M D . [ B k . HAMD.l H A M D . H A M D { A .), m edih ve se n â etm ek [ b k . mad. Î4AMDALA.] ’ . H A M D A L L A H . [B k. h a m d u l l a h .] H A M D A L A . [ B k . h a m d e l e .] H A M D A N . [ B k . h e m d â n .]



’



H A M D À N . [ B k. h a m d â N.] H AM DÂN K A R M A T. HAM DÂN



" KAR-



M A T B. A L - A ş a ş , ism âilî d â îsi .ve k a r m a t î m e z h e b i n i n k u r u c u s u d u r. K ü fa h a v âlisi köylü lerin d en idi. L e k a b ı K a r m îşS oralard a k o ­ nuşulan ârâm î leh çesin d e „k ırm ızı" v e y a .„ a le v g ö zlü âdâm." m ânasına olsa g e re k tir ( T a b a r i, A n n a le s , III, 2125 ), H am dan Ç a rm a t, ‘A b d AH âh b. M aym un 'un d â îsi olan H u sayn a l-A h v a z i 'nin irşad ı ile ism âilî m ezh ebine gird i v e onun ve­ fa tı üzerine, d â î s ıfa tı ile, kend isin e h a le f oldu. M ezh e b in H orasan 'd a k i m erkezi v e ‘A s kar-M ukram 'd e oturan im am ları ile tem a sta biıİaiım ağâ'm üsâit olan B agd ad civarın d a Kal-, v â z â ’da y e rle şti ( 261 — 875 ). K ü fa ’de, kend isjne. m akam olm ak ü zere, D a r al-hicra { -„iltica y e ri“ ) adı ile, bir kon ak inşa e tti. B urası ta ra fd a rla n n m toplanm a m erkezi olup, e tra fa y ap a cak la rı akın lara.bu rad an çıkarlard ı (2 7 7 = 890 ). H à mdân K a rm a t son derece ‘ ze k î, g â y e t b ecerikli, is te d iğ i k im selere hulul ed eb ilen , pek m uktedir: ve ço k harîs. bir adam idi. ‘A b d A l ­ la h 'ı n v efatın d a, o ğ lu A h m ed ’in im am lığını tan ım ayarak, İmam M uham med b. !sm â‘ i l ’e sâ ­ d ık ‘ k ald ı. S u r iy e 'y e g it t i v e çok geçmeden,, ortadan, ka yb old u ; m ezhebin m u kaddes k ita p ­ larının m üellifi olan k a yın -b ira d eri ‘A b d â ıı da a z zaman sonra, A h m ed 'in tarafd arların d an Z ikra v a y h ta ra fın d a n , k a tled ild i. İCarmat, p ara te ­ d â rik i için , g ittik ç e a ğ ırla şa n v e rg ile r ih das



Bundan son ra, 281 ( 894 ) ’de h a life a l-M u'tazid bu şeh rin üzerine yürü d ü ğü v a k it, Ham dan ’ ı orada b u la m a d ı; zîra o, o ğ lu H u sayn [ b. bk. ] ’i b ıra k a ra k , k a çm ıştı. H u sa y n h a lifeye D a y r alZ a 'fa râ n kalesin in , k a p ıların ı a çtı v e a z son ra Iram dan d a halifen in elin e düştü. K r ş. İbn atM u 'tazz ( bk. L a n g , Mutadid als P r im und Re­ gent, ZD M G, X L I, 243). H ârün m u tâvaat etm e­ d iğ i m üddetçe, h a lîfe H am dan ’1 B a g d a d ’d a , esir olara k, t u t t u ; fa k a t 283 ( 8 9 6 ) ’te H u sayn H a ­ run ’u m ağlûp edecek, za ra r verm eyecek hâle g e ­ tirin ce , H a m d a n a ffe d ild i ¡ o ğ u lla n v e b ilh a ssa H usayn. b ü yü k lû tu fla ra n a il oldular. B u hâdise H am dânîlerin yükselm esin e b ir -başlangıç teşkil e tti. H u sayn K a rm a tiie re k a rşı m uharebelerde tem eyyü z e tti, fa k a t al-M ulçtadir ’İn hilâfetind e, ona: k a rşı ta lih s iz ş â i r ‘A b d A lla h b. a l-M u'tazz 'in ta ra fın ı iltizâm etm iş olduğu için, kaçm ağa m ecbû r oldu. M am afih k a rd e şi İbrahim 'in ta ­ vassutu: sa y esin d e, h alifen in a ffın a m a zh a r ve b ir nâip v â s ıta s ı: ile id â re ettird iğ i K um -ve K â şâ n v aliliğ in e tâ y in olundu. D a h a sonra, 303 ( 9 1 5 ) 'te , b ir k e re d a h a h a life ile a ra s ı a çıld ı v e 306 (9 18 / 9 19 }'da, e sirlik te v e fa t e tti. . H usayn 'i ° k a rd eşleri A b u 'l - ‘UIâ S âu d , İb­ rahim , D â v ü d ve A b u 'i-H aycâ ‘A b d A lla h [ b . bk.], d ira y e tsiz b ir ş a h ıs olan a l-M u ^ tad ir’in za h irî h ilâ feti esnasında, aynı, siy â se ti tâ k ip e t­ tile r. İşgal e ttik le ri v alilik m akam larında is te ­ diklerini ya p ıy o rla r, , bâzan halife, .ile araları a çılıy o r, bâzan da te k ra r ona karşı., zâhiren m u tâvaat gö stererek , m evkilerini, m u hafaza edi­ yo rla r y a h u t eh em m iyetleri d aha ..az plmay.an me’m û riyetler a lıyo rla rd ı. İçlerinde en ziyâde te m e y y ü z eden, m uhârip A b u ’1-HaycS. oldu. B u z â t 293 ( 9 0 5 ) senesinde M u su l,v aliliğ in e .tâ y in edilerek, 308 ( 9 2 0 ) 'den itib âren ,. buranın ida­ resin i oğlu H aşan 'a bırakm ış: olm akla-b erab er,



p ara alıyord u. D ah a sonra bunun y erin e biılğa denilen yed i a ltın lık v e rg i kâim oldu.' N ih ayet



p e k k ısa fâ s ıla la r ile, v e fa tın a k a d ar ( 3 1 7 = 9 2 9 ) bu mühim şeh rin v a lisi kajdü. B ilâhare N âşir a l-D a v la [ b. -bk.] unvanım alan H aşan bu şeh irde, 358 ( 9 6 8 ) 'de vu ku a gelem v e fa tı­ na kadar, .k a lm a ğ a . ve D iy a r R a b i'a ..ile D iyar



işi d ah a ileri vard ırarak,



M n z a r’a . k a d a r nufûz



etm işti. E v v elâ her baş için, f i i r nam ı ile, bir gü m ü ş p ara, sonra h icra namı ile, bir altın



u lfa , yân i kadın da ve



m alda iştırâ k m ükellefiyetini ih d as e tti.



ve



iktid arıpı yaym ağa



m u va ffa k oldu. O ndan sonra M u su l'd a , a l-G a -



ı8 o



H A M D Â N ÎLER .



fa n fa r [b. bk.] le k a b ı ile, daha ziyâde m âruf olan o ğ lu A b u T a ğ lib F a zl A lla h hüküm sürdü ; lâkin m u h telif B ü v ey h îler arasın da m eydana gelen k a v ­ g a y a k a rıştığ ı ve m ağlâp olduğu için, İrak 't ter­ k e m ecbur k a ld ı; az zaman son ra ( 369 = 979 ),



ilim lerini te ş v ik yolunda gösterm iş olduğu h iz­ m eti de, S a y f al-D av la için, h arp teki m uvaffa­ kiyetlerin d en d ah a az şe refli d e ğ ild ir ; bu hu­



S u riy e 'd e v e fa t e tti. B ununla H am dânüerin M u s u l'd a k i hâkim iyetleri son a erm iş g ib i g ö ­ rü n ü yord u ; çünkü a l-G a za n fa r ile k a rd eşleri A b u



K endinden sonra k a lan yegân e o ğ lu A b u '1-M a‘â li Ş a r if ( b ilâ h a re B agd ad halifesinden S a ‘d a l-D a v la fa h rî lekab ın ı a lm ış tır ) . K a rğ ü y â v e d iğ e r re isler ta ra fın d a n , h a le f tanınm ış



f â h İ r İbrahim v e A b u ‘A b d A lla h al-H u sayn B ü v ey h îlerin hizm etine g ird ile r. L âkin Ş a ra f a l-D av la 'nin v efatın d an son ra, 379 ( 989 ) 'd a B ah â’ a l-D a v la 'den M usul 'a dönm ek iznini a l­ d ıla r v e h e r ne k a d a r B ü v ey h em îri s iy â s î h a tâ sın ı d erh âl an lad ı ise d e, ahâlinin yardım ı ile, şeh ri za p te tm e ğe m u va ffa k oldular. F a k a t h â k im iyetleri uzun sü rm ed i; zîra k ü rtle r ve ‘ U k a y iile r ile m uharebeye m ecbur k a ld ıla r ve bu sa v aşlar esn asın da A b u T â h ir, o ğ u lla n ile b irlik te , M uham med b. a l-M u sa y y ib ’in eline e sir dü ştü v e 380 ( 991 ) ’de öldürüldü. Bundan a z e v v e l A b u ‘A b d A lla h , M arvâniierden A b u ‘A l i tarafın dan , e sir e d ilm iş ti; an cak F atım î h ali­ fesi a!-‘A z i z ’in şe fa a ti sa y e sin d e se rb e st b ıra ­ k ılarak, h âm îsi tarafın d an S u r iy e 'y e g ö n d e ril­ di. S on d efa kendisinden 386 ( 996 ) 'd a , S u r ( T y r u s ) şe h rin i yağm a etm esi d o lay ısı ile, b a h sed ilm ekted ir; lâkin e v lâ tla rı d a h a uzun müddet F âtım îter nezdindeki y ü k s e k m evkile­ rini, 465 (10 7 2 / 10 7 3 ) senesinde bu n ların so ­ nuncuları olan N aşir a l-D av la A b ü 'A l i ile bîrâderi F ah r a!-‘A r a b 'in aleyh lerind e b ir g izli ittifa k ın kurban ı oldukları zam ana ka d ar, mu­ h a faza ettile r. L â kin H am dân îler yalnız M usul v e Irak 'ta hüküm sü rm eyip, 333 ( 944 ) 'ten itib aren hâki­ m iyetlerini H a le b 'e ve şim alî S u r iy e 'y e k a d ar te v sî etm işlerdi. H a ş a n 'm k a r d e ş i‘A l i ( s o n ­ raları daha çok S a y f a l-D a v la [ b .b k .] adı ile şö h ret k a z a n m ış tır) bu se n e H a leb v e H im ş şeh irlerin i M ısır Ih şid ilerin in elinden a ld ı. Ş ü p ­



su sta a şa ğ ıd a m âiûm at verilecektir. 356 ( 967 ) senesinde v e fa t etm iştir.



K endisi



v e ba b a sın ı M ay y â fâ rık în 'd e â ile kab ristan ın a d e fn ettikten sonra, b e y 'a t m erâsim i için, H a­ le b 'e g itm iştir. Bundan sonra, babasın ın am ca­ zadesi ve silâh a rk a d a şı o lu p , H im ş ’ın tim ar v e zeam et sa h ib i olan v e a h â li tarafın d an şi­ k â y e t edilen A b ü F irâ s üzerine yürüdü. S ad âd 'd a vuku a g e le n çarpışm ada A b ü F irâ s öldü ­ rüldü ve H im ş, S a 'd a l-D a v la ta ra fın d a n , zap tedildi. B izan slılar ile ilk ih tilâ fla r sa lta n atın ın ikin ci sen esin de vu k u a g e ld i. B izan s a sk e rle ri H a le b ’i g â fil a vlam ağa ç a lış tıla r ; bunlara k a r­ şı g id e n K a rğ ü y â e sir dü ştü ise d e, yeniden kaçm ağa m u vaffak oldu. A z zam an son ra im­ p a rato r N ikep h oro ş, b ü yü k b ir ordu ile g e le ­ re k , H a leb 31e H im ş arasın d a k i bütün şeh irleri aldı ve L a ita k iy e ile C e b e le 'y İ z a p te tti; 358 sen esi ip tid aların d a A n t a k y a 'y ı m uhasara e tti ve B a ğ râ s 't iş g â l e d erek , B izan s ordusuna b ir is tin a t n oktası y a p tı. İm parator İstan bu l 'a dön­ dü



ve P e tra s



P h o k a s ( a rap . T o rb a s ı



yahut



A tr a b a s i den ilm ektedir k i, bunun zçaıcsÇ ızoç 'ta n iştik a k ettirilm iş olm ası m u h tem eld ir) 'ı Irak 't a zap tedilen m evkilerin ku m an dan lığın da ye M ich ael B u rtze s 'i B a ğ r â s k u m an dan lığın da b ı­ ra k tı. S a 'd a l-D av la , anasının yan m a gitm e k u zere, B â lis 'ten g e çerek , M a yy â fâ rık în 'e g i t t i ; çünkü K a rğ ü y â H aieb 'd e b iz za t hüküm sü rm ek iste ­ d iğ i ve B ak cü r 'u da nâip şe rik i tâ y in e ttiğ i için, onun H a le b ’e dönm esine m üsâade etm em işti. S a 'd a l-D av la , kend isin e sâ d ık k a lm ış olan or­



na terketm elerin e kadar, d aha bir k a ç sen e g e ç ti.



dusu ile, H a le b 'im u h a s a ra y a g i t t i ; S a 'd a l-D av la île T o rb asi ’yi im dadına çağırm ış olan K a rg ü y â k u v v etleri arasın da m üfreze m uharebeleri o l­ du. T o rb a si H a leb yolunu alırken , M ich aii B u rt­



F a k a t S a y f a l-D a v la a sıl şö h retin i h ıristiyan b izan slılara k a rşı y a p tığ ı h a rp le re borçludur.



ze s d e, A n t a k y a ’da ih tilâ fla r çık m ış olduğun­ dan, hıristiyan ların çağırm a sı üzerine, o ta ra fa



, D ah a 333 'ten e vv el B izan s to p ra k ların a a k ın ­ la r y a p m ış t ı; lâkin h ıristiyan lara karşı harp



g itti. B ir k u le y i iş g â l etm eğe u ğ ra ştığ ı sırad a, e s ir olm ak te h lik esin e m âruz kalm ış olduğu için, T o r b a s i'y i ça ğ ırd ı v e onun yardım ı ile



hesiz, M ısırlıların şim alî S u r iy e 'y i K â fu r'u n sa lta n atı zam anında tam am en onun tasarru fu ­



etm eği, ancak H a ieb 'de sa ğla m bir su re tte y e rleştik ten son ra, kendine b a şlıca m eşgale edinm iştir. S a y f al-D avla m addesinde ta fs ilâ tlı b ir su re tte a n la tıla ca ğ ı ü zere, bu m uharebelerin kâh m u va ffa k iye t, kâh m u va ffa kiyetsîzlİkler ile dolu olduğunu söylem ek icâp eder. Y a ln ız H am dânî ailesin den b ir d iğ er zâtın , S a y f alD a v la 'n in am ca-zâdesi m eşhur şâ ir A b ü F irâs [ b . b k .] ’ m, bu m uharebelerde tem eyyü z etm iş olduğunu da h atırlatalım . A ra p edebiyatın ı ve



358 sen esi sonunda A n t a k y a 'y ı z a p te tti. Ş e h ir 477 sen esin e k a d a r bizan slıların elinde kaldı. Bu m u va ffa k iye tten son ra, T o rb a s i H a leb ü ze­ rine y ü rü d ü ; şeh ri m u hasara eden S a ‘ d 'm elinden ku rta ra ra k, ken d isi m u hasara e tli. K a rğ ü y â ile b izan slıla r arasın d a 359 s e n e ­ si başlan gıcın d a b ir m uahede yap ıld ı v e im­ p arator, m etbû o lara k, ta n ın d ı; H a leb 'e tâbî olan şeh irlerin ehem m iyetli bir v e rg i verm eleri



HAMDÂNÎLER. tek a rrü r e tti. Bu mühim



m uâhedenâm e, şe h ir



ve ye rle rin bir listesinden b aşka, esirlerin mü­ b a d elesi, m ü lteci k ölelere k a rşı yap ıla ca k muâm ele, d in te b d ili, k ervan ların ve bunları m uhafaza eden ku vv etlerin şeh irlere girm ek h akları v.b. h a k k ın d a ta fs ilâ tlı hüküm ler ih tiv a ediyordu. B u sırad a S a 'd M a'arrat al-N ü'm ân ’a y e rle ş­ mişti ve bu m uahedeyi kabulden im tinâ e d i­ y o rd u .; O nu icb â r etm ek için, b iza n slıla r Him ş T ta h rip e t t ile r ; fa k a t S a 'd im dat alm ıştı. H im ş 'ı yenid en inşa e tti ve H a leb 'de adının hu tb ed e okunm asını kab u l e ttird i. Johan n T zim iskes 'in akın ve yağ m aların a rağm en, umû­ mî v a z iy e tte hiç b ir d e ğ işik lik husule g e lm e ­ miş g ib i görü nm ekted ir ( m evcut m alûm atın ten akuzun dan dolayı,; bu h u su sta sarih: b ir fik ir edinm ek im kânı y o k t u r ) ; an cak T zim isk e s 'in S u riy e 'den çekilm esi üzerine, 364 sen e­ sinin s o n la r ın a doğru, h a ris B akcür, idareyi tam âm ıyle eline alm ak için; K a rğ ü y â 'y i hapis e ttird i. İsmen m etbu olan S a 'd , bu şid d et ha­ re k etin i k abu l; etm eyerek; H aleb üzerine yü­ rüdü;, B a k c ü r 'u n talep ve istim d âd lafın a ra ğ ­ men; bizan slıla r yardtm a gelm ediklerinden, H a­ leb -şeh ri 365 'te H am dân îler eline düştü. H i­ sa r ik i sen e d a y a n d ı; B a k c ü r'u n 367 ( 9 7 7 ) 'd e, a sk e ri ile b irlikte, h isa rı te rk etm esine müsâa d e edildi v e. kend isin e H im ş, tım ar o lara k, ve­ r ild i.'A y n ı sene içinde S a 'd 'A b b a s i h a lifesin ­ den başka, f i’len B ağd ad 'da huküm dâr olan B ü veyh su lta n ın ı da, m etbû olarak, ta n ıd ı ve im paratora verm ekte olduğu y ıllık v e rg iy i gö n ­ derm ekten v a z g e çti. B izan slılar bir m üddet buna: ¡müsamaha ettiler. F a k a t D om esticus B a r­ d a s P h o cas, A n ad o lu âsîlerin i m ağlûp ederek, se rb e st k alınca, 371 'de H a leb üzerine yürüdü. S a 'd metbûlulc ve v erg i m uahedesini tekra rla ­ m ağa râ zı oldu ve 373 se n e si ip tid asın d a B a k ­ cür H a leb 'i alm ak hususundaki eski projesini, Fatımî: h alife; a l--A z iz 'in yardım ı ile, ta tb ik e k alkışın ca, S a 'd , v âk i olan ricası üzerine, derh â lB a r d a s P h o c a s 'ta n im dad a ld ı; zîra bu kum andan H a le b ’i : F âtım îlere k a rşı bir ka le g ib i te lâ k k î ediyordu. B ard as P h ocas, B a k c ü r'u çekilm eğe m ecbur e tti ve onu son İstİnad nok­ tasından mahrum etm ek için, H im ş '1 da elin­ den aldı. B ak cü r Ş am v aliliği ile F âtım î h a li­ fesinin hizm etine girerek , kendisine sığın acak bir y e r buldu ( ijiimş '1 aldıktan sonra B ard as P h ocas 'm k u vvetli bir ordu ile H aleb önünde göründüğüne dâir olan K am âl a l-D in 'in iddiası bu seferin 375 senesi se feri ile k a rıştırılm ış olm a­ sından ileri g e lm iş tir). B elk i de S a 'd '1 v e r g isi­ ni verm ediğinden d o layı cezâian dırm ak için, B ar­ das P h o c a s e v v elâ 375 'te K illis 'i alm ış v e sonra



181



g itm eğe cesaret edem ediği için, B ard as P h o c a s 'ı h a re k â tta bulunduğu yerd en u zakla ştırm a ğa ka rar v erd i ve bu m a ksa tla K a rğ ü y â 'y i K a l'a t Sİm 'ân m an astırın ı ta h rip ve için d eki rahip leri, harp e siri s ıfa tı ile, k ö le p a zarın a götü rm eğe m e’ mûr e tti. Bu h a re k e t B izan s âlem inde bir h iddet tu fa n ı ko p a rd ı. B ard as P h o c a s derhâl A p am ea m uhasarasın ı b ırak a ra k , H a leb üzerine yürüdü. S a 'd h iç b ir m ukavem et gösterem edi; teslim olm ağa m ecbur oldu v e an cak bütün birikm iş olan v erg ile ri verm ek şa rtı ile , 3 7 6 ’da sulhu istih sâ le m u va ffa k oldu. B a rd a s P h ocas ona k a rşı çok m ülayim h a re k e t e t t i ; çünkü B u lg a rla ra k a rşı harp için, se rb e st kalm ak isieyo rd u . S a 'd , 381 ( 9 9 1 ) tarih in e kadar, S y ıls u lh te n istifâ d e e tti ve bu ta rih te , F atım î h alifesi ile araların d a vuku a gelen b ir ih tilâ f­ tan sonra, R a k k a 'da ken d i hâlinde otu rm akta olan B akcür, F atım î v alisin in m uavenetine gü ­ ven erek, b ir k e re d a h a H a leb üzerine yürüdü. S a 'd ile kum andanı L u ’lu’, b ir B iza n s k u v v eti­ nin y ard ım ı ile, B a k c ü r ’u N â 'ü ra 'd a m ağlûp v e orada idam e ttile r. A z zam an so n ra, 381 'de S a 'd sa n cıla ra tu tu ldu . İyileşir-iyileşm ez bir za fe r a la y ı ile H a le b 'e g ir d i; lâkin kendisini lüzum u k a d a r korum am ış olm ası yüzünden, o g e c e v e fa t e tti. O ğ liı S a 'id . a l-D av la , sonradan k ızı ile e vlen d iği Lu’lu ’ 'ün v esa y e ti altında, b a b a sın a h a le f oldu; Zam anı B an cü tig in (B e n g ü -T ig in ) 'in se v k v e id are e ttiğ i F atım î ordu­ ları ile, h arp içind e g e ç t i ; düşm anlarını Biza n slılarra y ard ım ı ile p ü skü rttü . U zun m uha­ sa ra la ra k a rşı koym ağ a m ecbûr k a ld ı. 384 s e ­ nesinde fa z la sık ışın ca , im parator B a s iliu s ’tan im dadına gelm esin i istirb âm e tti. İm parator, b u lga rla r ile h a rp e tm ek te olm asına rağm en, inanılm az b ir sü r'a t ve 17.000 a sk e r ile, H aleb önüne y e tişti. O ray a gelm esi düşm anları p ü s­ k ü rtm eğe k ifâ y e t e tti. H er ne k a d a r S a 'id kendişitıe m ukavem et ed ecek hâlde d e ğ il idi ise de, im parator ittifa k ın a sâ d ık k a ld ı ve H a­ leb 'i iş g â l etm edi. S a 'id d e 392 ( 1002) se­ nesinde vu ku a gelen v e fa tın a k ad ar, ittifa k m uahedesi ahkâm ına r iâ y e t e tti. G e re k kendisi ve g e re k k a rısı, iktid arı eline alm ağa tam ah eden k a yın -b ab ası Lu’lu ’ tarafın d an , zehirlen d i. Lu’ lu’ önce S a 'id 'in oğ u lla rı nam ına hüküm sür­ dü ; lâkin ik i sen e so n ra onları, bütün H am dânîleri, harem h a lk ı ile b irlik te , K a h ire 'y e gönd er­ di ve nâip şe rîk ı o lara k, kend i oğlu M anşür 'u aldı. Y a ş ı ilerilem iş bir hâlde v efa t edin ce, 399 (1008 ) 'd a oğlu M anşür, F â tım î h a lifesi al-H âkim tarafın d an , h u tb ed e adı zikred ilirken v e ­ rilen M urtaza 'İ-D avla unvanı ile, babasın a h a ­ le f oldu ( J A , IX, 16 0 ). B inâenaleyh M anşür



A pam ea (a r. A fa m iy a y a h u t F a m iy a ) ’y ı muhâh er ne k a d a r sonradan al-H âkim ile bozuşm uş sa ra etm iştir. S a'd ordusu ile o ka d ar uzaklara , ise de, yin e F âtım î hâkim iyetinin H aleb 'de



182 m



.



H A M D Â N ÎL E R



tt*



HAM DELE.



--- --------- . .....................................................



ba şlan gıcım bu ta rih ten itib âr etm ek lâzım dır, Ş a 'i d ’in bir birâderî, K ilâ b ile rin yardım ı ile, kendisine k a rşı isyan e tti iş e , de, M anşür K ilâ b ile ri p a ra v e v a a d le r ile eld e ettiğin d en , â sî m ağlûp oldu ye bİşan slılara k a ş tı, Manşür,. verd iği sözlerinin in fazın ı iste y e n 7 K ilâb ilerd en ku rtu lm ak için, bunların reislerin i b ir z ıy â fe te d â v e t ed erek , h ep sin i y a k a la ttı, B un lardan, ço ­ ğ u , y a rı a ç b ir hâlde, sıh h a te m u zır zin dan lar­ d a ö ld ü ler; içlerind en y a ln ız bir tan esi, Ş âlih b. M ird âş, k a çm ağa m u va ffa k oldu v e sonra b e d e v ilerin başın a g e ç e re k , M a n ş ü r'a hüoüm



hire, 13 2 3 ,8 ,2 8 ; B aycü rî, I f S ş î y a ' ala K ifâ y a t al‘ avâm m li ’l- F a iz ü lî, K a h ire , 131 S» s. 3 v.dd.). Lan e ( Lexicon, s. 638 ) „ P r a is e be“ d iye tercüm e ed iyo r ve orada b ir duâ d eğil, k u v v e tli b ir ta s ­ d ik e.dâsı bu lu yo r, ( b k . b ir de Z D M G , X X , 18 7 ), B elk i in şâ ’ m ânası, P a lm e r 'in K ıir ’ an tercüm esin de y a p t ığ ı gib i, b ir n idâ işa re ti ile ifâd e olun abilir. B u terkip, la h u ’ l-k a m d g ib i v e on a m üşabih b ir çok te rk ip le ri saym adan, K u r ’an 'd a 24 y e rd e te k e rrü r ettiğ in d en , g a y e t ta b i'î o lara k , m üşlüm anların p e k a lış ık olduk­ la rı b ir şeydir. H e r şe y A lla h ta n g e lir ; binâ­



etm edi .ve bu y ü zd e n



en aleyh h e r gelen şe y için, iy i olsun fen a olsun, A lla h a ham d etm ek lâzım dır. M am afih ham d ala fiili, islâm iy e tten d a h a e v v e l k u llan ıld ığ ı



H aleb 'd e h er kesîn m enfuru oldu. F âtih k a lesi kum andanı da M anşür ’un d âvasın ı m üdâfaa 'dan



a n laşılan başm ala 'den m u ah hardır, £fam dala ne Şaha!} ' t a . ve ne de L isa n 'd a görülm em ektedir,



v a z g e ç ti ve Ş â lih 'in



h âlbu ki başm ala h er ik is in d c.d e v a rd ır. L is â n 'da başm ala ’y i O m ar b. A b i R a b i'a ’nıu b ir be-



v e onu k en d isi için m üsait bir m uahede im za­ lam aya m ecbur e tti. L â k in M anşür b u m uahede ahkâm ın a



d a h i riâ y e t



şeh re gird iğin e, bir .b île



ile, onu in an dırdı, M ansür, korkusundan, bizansljla n n ordu gâh ın a k a çtı. H a le b 'in bundan son­ ra k i v a ziy e ti için bk. mad. HALEB. ' -. . B i b l i y o g r a f y a ı H am dânîlerin tarîhine â ıt m enbâlar için bk. F re y ta g , ‘ G e s c k h h te der îia m d a n id en ( Z D M G , X , 190 v. dd., XI, l , v.- d d .); T a b a n (n ş r. d,e G o e je )., Hf, 2141 v. d d . ; A r îb , T abari continu atu s,'s.. 8 v . dd.; İbn a l- A ş ir ( nşr. T o r n b e r g ), V III ve I X ; M. W ickerh au ser, ÎVegtueiser zu m V erstâ n d -



yitin de g ö rü yoru z ( S c h w a r z , D iv â n , n r. 413, II, 2 4 1 ; ta fs ilâ t için bk. T â c [.b. b k .] ). M işbâh ( hic­ retin 784. senesinde tam am lanm ıştır ) 'ta ham ­ dala bulunm akla beraber; yaln ız



başm ala b ah ­



sinde geçm ekted ir. B una m ukabil K a m u s 'ta m e v cu ttu r; zira hu sûsî bir k elim e olara k ta n ın ­ m akta gecikm em iştir. H e r k e s in zü h d ve ia k v â hissine göre, sık -sık k u llan ılm a sın d a n başka, bu kelim e şa lü t ve ta sh ih 'in m u a y y e n b ir k ıs ­



n iss der türk, S p ra ch e, s. 11 v. d d .; W eil, C e ş c k . der C k a life n , H, 490 -v. d d .; M üllef,



mıdır. T a s b îh ’ i e 33 defa te k ra r e d ilir ..F â z la olarak,- F a if^ a ’ nın-yedi m aşân i ’sind en biri oldu­



D er İsla m , I, 562 v . d d ,; H u ârt, H isto ire des



ğundan, b iz za t Fâtifya g ib i, g e re k ta s a v v u fta ve g e re k h a v a s ilm inde, ç o k ku llan ılm aktad ır. M sl. bu terk ip rîfâ î ia rîk a tin in y e d i vak fesin d en birin­ cisini te ş k il eder ( W . H . T . G aİrdn er, W ay o f a M oham m edan M y stic, s . 12, 23 ). Sünnî an’a n esine g ö re b île F a tih a ’mn i’cazk â r b ir m ânası v ard ır



. A r a b es,



I, .328



v. dd.



HALEB, EBOLHEYCÂ-,



K rş.



bir



GAZANFER;



DAVLA ve S A Y F A L -D AV LA.



de



mad.



N A Ş İR ' A L ■



,



, (M . SOBERNHEİM.): H A M D E L E , A L -H A M D A L A , al-ham du lillâ h ( - u, - ı ve -a şeklin de harekelen m esi içih-bk. L isâ n , IV , 133, r v. dd. ) y erin e ku llan ılan m â r û f b i r t â b i r oiup, „ham d (b ü tü n mânası' ile ) A lla h a m ahsustu r“ dem ektir. Ç ün kü sena edilm eğe lâ y ık h er şe y A lla h ta n ' gelir v e ona rücû eder, hlam d , sen a edilenin irâdesine tâ b i olan bir şe y için ed ilen şü kü r m ânasında olduğu ta k d ird e, z a m m ’ in zıd d ıd ır ve bu bakım dan d elâ­ le t sa h a sı daha g e n iş .o la n madfy'te iı fark lıd ır. B inâenaleyh ham d tâ b iri şu k r ( „m in n ettarlık“ ; zıd d ı k ü fr ü n ) 'den de, bu h issin ifâd e si dem ek olm akla bsrâb er, fark lıd ır. E k se riya „m ed ih “ k e ­ lim esi ile tercüm e edilm esine rağm en, sanat k e ­ lim esi, tam m ânası ile, „ta k d ir“ dem ek olup, „h ü r­ m et“ m ânasında olduğu gib i, zemm m ân asın ­ da da k u lla n ıla b ilir ( tü rk çed e bu m ânada ku l­ lanılm az ). Şeklin e g ö re , cüm le ihbüri v eya habari (y â n i bir hüküm-) o la b ilir ; fa k a t m ân aya göre, inşa i ' d ı r ; zira burada sö z sö yleyen in k asd i o d a k ik ad a A lla h a ' ham d ve senâ etm ek­ tir^ bk. Muhammeçi ‘A b d ü , Tafs'ir a l-F û tik a , Ka-



( k fş. B uh äri, K itâ b a l-ta fs ir , B ü b fü tih a t al-kit â b ; siv ri sinek so km aların a k a rşı F a tih a ’ yı r u k y a .olarak k u llan an adam ın h ik â y e si v e bunu Peygam b erin ta s v ip etm iş o lm a s ı). B unun h a v âs e h li aram d a d a h a so n raları g e n iş m ik y a sta k u l­ la n ıld ığ ı h akkın da, bk. al- B üni, Ş a m s al-m a 'ü rif, X . fa s ıl ve m ısırlı modern h a v â s çı A h m ed a l-Z ark â v i, M a fa t ih al-ğ ayb , s. 175. L â k in ham dala, h avâs ilm inde; başm ala kad ar, y aln ız başın a k u l­ lanılm ış görünm üyor. B una m ukabil bu terk ip başlam a tâ b iri o lara k k u llan ılm ası tem ayülünü çok eskiden, b ir h ad îsten .alm ıştır. P e y g a m b e r : — „ A lla h a ham d v e sen â ile b aşlan ılm ayan her iş sa k a t olur“ — dem iş im iş [ b k . m ad. BESME­ LE ]. B u .s u re tle h am d ala h er y azın ın m ukaddi­ m esinde lâzım oian 3 kısım dan biri olm uştu r. F a k a t başm ala ’nin aksin e o lara k, Hu' terkibin so n raları istim al edilm eğe başlan ılm ış Olduğu­ nun d elili, bunun İbn H işâm ’ m S ır a 'sinin başın ­ d a, K itü b a l-a ğân i 'de yahut. F ih r is t 'in başında bulunm am asıdır.-B u te rk ib in



istim al s u r e ti 'vd



HAMDELE — HAMDI.



*83



tu n d a n çıkan an ’aheler için bk. Say'yid Murta iS , İhy a şerh i, I, 53 v.dd. ve bu nidanın te ’niin e ttiğ i h u sû sî’ fa y d a la r , için bk. ayn. esr.,



lerin i b ıra k a ra k , K a y s e r îy e 'd e kend i e sk i ha­ lifelerin d en şe y h İbrahim T en n û rî 'd en el al­ m asın ı babası rü yâsın da ona ta v s iy e etm iş ve



V j 13 v.dd. { k itâb a l-a zk a r ). ' B i b i i s o g r a f y a: Y u k a rıd a zikre.ddetı • kayn aklardan b a şka bk. bir de B a y zâ v i (n ş r.



H am d î de buna ittib â ed erek, Ş e y h İbrahim 'e m ürîd Olduktan sonra, G öyn ü k 'e çekilm iştir.



'



F le is e h e r ) , I, 5, sû v .d d .; T a b a n , T a fs îr , I,



: 45 v .d d .; R â zi, M afâtîfr ( K a h ir e , 13 0 7 ), I, ■' 115 v.dd. ■( D . B. M a c d o n a l d .) ■H A M D İ. [ B k . HAMDİ,] • H A M D İ. H A M D İ, M uham m ed H am d A l l a h (1 4 4 9 — 1503 ) .- X V . asrın ikin ci y a n s ın d a bil­ h a s sa m esn evîeiiikte şö h ret kazanan M ehm ed H am dullah m eşhur sû fî A k -Ş e m se d d in [ b. bk. ] 'in- eh k ü çü k oğlu olup, X V I. a sırd a bu sû fînin v e ailesinin m enâkibini y azan em îr H ü seyin E n îs î 'nin ifâ d e sin e gö re , 853 'te G öyn ü k 'te d o ğ ­ muştur.- Bu m enâkibde, bab asın ın ölümü esn a­ sın d a ’ i z y a şın d a -o ld u ğ u k a yd e d iliy o rsa da, ‘yine: -aynı eserd e A k -Ş e m se d d in 'in ölümü 863 {14 5 9 ') rebiyü lâh ırın ın sonu o la ra k gö sterild i"ğine" gö re, bu sıra d a i o yaşın d a olm ası icâp eder. O nun doğum- ta rih in i d o ğru kayd eden E v liy a - Ç e le b i ’tıin şârim iz h akkın d a n a k le t­ tiğ i şe y le r ( d ah a doğum undan evvel babasının şâ ir ve âlim olacağın ı k e ş f v e te b ş ir etm esi,



Y in e a yn ı, eserd e verilen m âlûm ata göre, Ham ­ d î 'nin 896 'd a M ehm ed ve Zeyneddin adlı iki oğlu dü n yaya gelm iş ve bunlardan Z eyn ed­ din, G ö y n ü k ve h avâlisin d e şeyh s ıfa tı ile, ol­ d u k ça g e n iş bir şö h re t k a zan arak , 977 ( 1570} 'd e v e fa t etm iştir. H am dî 'nin te d ris h ayatım bırakarak, G öyn ük ’te â d e tâ m ü n zevî b ir h âld e yaşam asın ı yalnız' b ir rü yâ île iza h a e lb e tte im kân y oktu r. Ö y le a n la şılıy o r k i, ne hüküm dardan, ne de devlet ricalinden h im âye ve te ş v ik gö rem eyen şâir, rû h î b ir in fiâ l ile , G öyn ü k 'e çekilm iştir. Y u s u f v e Z e lîk a 'sın ı, ip tid a b ir d ib âce ile B ayezid II. 'c takd im e ttiğ i hâlde, um duğu m ü kâfata nâil olam ayın ca, eserinden bu d ib a ce y i çık ara ra k , zam anının ta k d irsizliğ in d en şik â y e t yo llu b âzı p a rça la r ilâve e ttiğ in i, şâ ir Z â tî 'den naklen L a tîfî ta srîh etm ekted ir. L e g lâ ve M ecn un 'unda da zam anının şiir v e san ’a ta k a rşı a lâ k a sızlı­ ğın d an a cı-a c ı şik â y e t ed erek , e ğ e r N izam i H a m sa 's in i v e F ird a v si, Ş â hn S m a ’sin i bu de­ v ird e y azm ış o lsa la rd ı, kim senin bunlara b ir



■çocukluğunda a k lî b ir h a s ta lığ a tu tu lup , baba­ sının tâlim i ile A y a s o fy a câm iinde, T op -K an d il p a ra , v erm e ye ceğ in i sö y le m e k te v e „R ûm d iy a ­ altın d a , -yedi kere- nam az k ıla ra k , m uayyen b ir rın ın istih k a k erb âb ım m ahrûm etm ek husûsu n daki âdetinin eskiden b eri m evcu t :olup-oId ü â y ı ü çe r defa okuyup, y e d iş e r tâ n e siya h üzüm- yed ik te n so n ra , b ü yük -bir m ânevi ve fik r î m a d ığ ın ı" so rm aktad ır. Ş âirim iz bu y o ld ak i in k işâ f gösterm esi ve o T o p -K a n d il a ltın d a Y u s u f şik â y e tle rin i a yrıca K ıy â fetn â m e 'sinin sonunda ■ve Z e lih a ' nazm ına başlam ası, 8 yaşın d a divan d a tek ra rla m a k ta d ır. H a sâ n Ç e le b î, b ü y ü k 'b a •sahibi olm ası ) sâdece b ir efsân eden ib a re ttir bası M îrî E fend i 'y e atfe ıi, babasının bir rivâ(b k . Seyah’a tnâm e 1, 135 v e 337 ). H am dî .’nin A y a y e tin i n akletm ekted ir ki, bundan H am dî 'nin h iç -. b îr g e liri olm ad ığı ve Y u s u f ve Z elih a -sö fy a câm ii ite alâkası hakkın d aki bu riv â y e tle 'r in ,.X V . a sır şâirlerinden olup, bu cam ide muar- 'sın ı y a zıp , satm ak su re tiy le geçin d iği anlaşı­ riflik vazifesin de bulunan d iğ er b îr H am dı ile lıyor. B abasının ölümü ile başlayan ta lih siz­ k arıştırılm asın d an ileri ge ld iğ i tahm in edilebilir. lik , ö yle görü nü yor ki, şâirim izi h a y a tın ın s o ­ - B abasının ölümünden sonra H am dullah ’ın nuna k a d ar tâ k ip etm iştir. K a b ri G öyn ü k 'te, m üşkül bir v a ziy e tte k a ld ığ ı v e büyük kard eş- ! babasın ın m ezarı yan ın da bulunan H a m d î'n in lerinden.- hiç b ir ş e fk a t ve him âye görm ediği, ölüm y ılı h akkın d a m u h telif k a yn a k lard a bir­ - Y u s u f v e Z e lih a 'sm d a k i bâzı sam îm i şik â y e t­ birinden fark lı riv ay e tle r v a rd ır: L a tîfî, R iyâzî, lerinden an la şılıyo r ( F â ik R eşa d , T a rih -i ede- Ş a k â ’ ik , N e c a ti'n in ölüm y ılı olan 914 (150 8 i biyat-t osm âniye, İsta n b u l,. 1 913, s. 2 1 3 'te bu 'te öldüğünü sö y le rle r ; E n îsî m e n â k ıb iıle K a fp a rça zik re d ilm iştir).M a m a fih bütün bu müşkül zâde te zk iresin d e ise, 909 (150 3 ) 'da öldüğü -şartla r altın d a onun cid d î bir ta h s il gördüğü, k a yd e d ilir k i, K â tib Ç e le b î de bunu kabûl etm iş­ ■ k u vv etli bir edebî kü ltü r sah ibi olduğu, h attâ tir . G ıbb, R iy â z î tezkiresin d e, ölüm y ılı olarak, hey’e t, nücûm ve m ûsikî gib i sâh alard a da olduk­ 900 yılının gö sterild iğ in i zikred erek, L e y lâ ve ça g e n iş m âlûm at edindiği m u h akktır. B ir a ralık M ecnûn 'unu 9 0 5 'te bitirm iş olm asına göre, ; Bursa ’d â, Ç e leb i S u ltan M ehmed m edresesinde, bunun ka b il olam ayacağın ı ifâde eder ki, bunun - m üderrislik eden Ve m eşhur âlim M olla H a y alî bir nüsha y a n lışlığ ı olduğu a n la ş ılıy o r ; çünkü ile İlmî m ü bâhaselerde bulunan şâirim izin, her bizim m ürâcaat ettiğim iz nüshalarda ölüm yılı nedense bu m esleği terk ederek, G öyn ük 'e olarak, 914 ( 1 5 0 8 ) ta rih i veriliyor. B iz A k . çek ild iğin i gö rüyoruz. E n îsî ’nin M enâ kıb-i Şem seddin âilesİ hakkın da, en m evsuk kaynak ■A k -Ş e m s e d d ih 'ine ’ gö re, bunun seb eb i, Bur. s a 'd a gördüğü. bir r ü y â d ır ; a rtık zâh ir ilim ­



olan E n îsî m enâkıbindekt 909 ( 1 5 0 3 ) kabûl etm enin daha doğru



tarihini



olduğu fikrindeyiz.



HAMDÎ.



184 Eserleri.



H a m d î'y i,



XV.



a sır



osm anlı



şâ irleri arasın d a en v elû d olanlardan b iri s a y ­ m ak icâp eder. E v liy a Ç e le b î 'nin on a „y ü z yetm iş p âre eser“ a tfe tm esi, m üthiş b ir m übâle g a m ahsûlü olm akla berâber, bâzı tezkireeilerin onu hamsa, y â n i b eş m esn evi, sâh ibi saym aları y a n lış değild ir. Bu m esn evilerin ve divanının dışın da, onun Macâlis a l-ta fâ sir'eâh te fsire m üteallik ik i cild lik eseri ile, ta sa v v u fa ve fık h a â it d iğ er iki eserinden daha b ah sediHrse de ( E n îs î m a n â k ıb in d e ), bunların daha o zaman b ile şö h ret ka zan am ad ığı anlaşılıyor. Bu bakım dan, H am dî ’nin şö h retin i te ’min eden bilh a ssa şu m anzum e se rle rid ir: ı . Y u su f ve Zeliha. B üyük İran şâiri Cam i ’nin 888'd e ikm âl e ttiğ i bu isim deki m eşhûr m esnevisinin Iran 'da ve T ü rk iy e 'de büyük ra ğ b et k a za n d ığ ı bir sırad a, H am dî 'nin de bu te 's ir a ltın d a y a z d ığ ı ve 897 'de tam am ladığı bu m esn evi, ge re k zam anında ve ge re k X V I. asırda um ûm î ra ğb ete m azhar olarak, onun şöhretin i te'm inde b a şlıca âmil olm uştur. Şâirim izden bahseden bütün te zk ire c ile r ve terâcüm müel­ lifleri bu h u su sta m ü tte fik tirle r. İçlerin de itin â ile y a zılm ış v e m in yatürler ile sü slen m iş nüs­ h a la rı da m evcut olm ak ü zere, pek çok nüsha­ larına te s â d ü f olunm ası buna bir delild ir. H am ­ d î 'd en son ra bu m evzua dâir bir m esn evî y a z ­ m ış olan K em â l P a şa -zâ d e 'n in : — „ E ğ e r H am dî 'nin m esn evîsin i e vv elce g ö rm ü ş o lsa idim , bu m evzua el sü rm ezdim “ — dem ek su re tiy le ta k d i­ rini izh â r e ttiğ in i sö yleyen R iy â zî 'nin hu ifâ ­



nin ona â it olam a yaca ğı, old u kça k u v v e tli d elil­ lere d ayan ılarak M ü ctebâ M inovi ta ra fın d a n ileri sürülm üştür ( R û z ig â r -i n av, Londra, V , sa y ı 3, s. 16— 37 ) ; son ra osm anlı m esnevîctliğim n m en şe' v e in k işâ fı h a k k ın d a sa ğ lâ m b ilg ilere sâh ip olm ayan G ib b 'in H am dî 'n in bu m esne­ v isi h a k k ın d a k i m ü tâleası da tam yerin de de­ ğ ild ir ( b k . K ö p rü lfi-zâd e M. F uad, E n c y c. de 1’IslS m , mad. TÖRKS, s . 988 v. dd.), H am d î bu m esnevisinde C a m ı 'y i tâ k ip ed erek, bu m eşhûr h ikâ y e yi b a şlıca İslâm tefsircîlerin in riv a y e tle ­ rine u ygun b ir şe k ild e yazm ıştır. B u h ikâyen in esâsın ı te ş k il eden m otifin çok umûmî olduğun u ve dünyanın h e r tarafın d aki efsân eler ve m asallarda buna te s â d ü f edild iğin i A .C h r is te n s e n ( L e s K a y a n id es, K o b en h a vn , 1932, s. 1 1 1 ) , h a k lı olarak sö y le d iği gib i, İran ed eb iy a tın d a da bu m evzuun ip tid a Mu’a yy a d B a lh i ye sonra da B a h tiy â ri-î A h v â z t tarafın dan yazılarak , H â tıf İsfah an ı v e A z a r g ib i m uah­ h a r şâ irlere k a d a r , b a şlıca b ir m esn evî m evzuu olara k, k u lla n ıld ığ ın ı b iliy o ru z ( bk. H a z a r l-i F ir d a v s i, T ah ran , s. 103 ). Ş â ir M u 'izzi, S u lta n S e n c e r 'in annesi T â c a l-D in H â tû n hakkın d aki b ir k a sid e sin d e, bu h ikâ y e n in n e k a d a r m âruf olduğunu a n la tır ( D iv â n -i a m ir a l- M u iz z l, nşr. ‘A b b a s İkbâl, T a h ra n , 1318 ş., s. 8 ). T ü rk ed ebiyatın d a, d a h a osm anlı devrin den e vv el yazılm a ğa başlan m ış olan Y u s u f v e Z e lih a k ıs ­ sa la rı h a k k ın d a m âlûm atım ız olduğu g ib i ( F u ­ ad K ö p rü lü, T ü rk ed ebiyatı ta rih i, 1928, s. 276 ), X I V . a sır A ltm -O r d u şâirlerind en k ırım lı



desi, h er hâlde büyük bir şüphe ile k a rşıla n ­ m ak icâp eder. Ç ün kü A ş ık Ç e le b î ve H aşan Ç e le b î tezkirelerin d e, K em âl P a şa -zâ d e 'n in bu eseri h er v esîle ile te n k it e ttiğ i ve bunda ta sa vv u r



A b d ü lm e c id 'in M u n is a l- u ş ş a k a dlı b ir Y u s u f ve Z e lih a m esn evisi y azd ığın d a n [ bk. mad. Ç A Ğ A T A Y EDEBİYATI ] ve â ze rî şâiri erzurum lu D a rîr 'in bu m evzua â it eserinden de haberdâ­



olunan âh en k ve se lâ se ti sâdece fa ’ilâtun mafâ’ilan fa‘lun vezn i ile yazılm asın a isnat e y le ­



rız ( b k . mad. ÂZERÎ EDEBİYATI. — U m ûm iyetle Y u s u f v e Z e lih a m evzuu hakkın d a daha gen iş m âlûm at alm ak için b k . İslâm a n siklop ed isi Leyden tab., m ad. YÖSUF. B uradaki b ib liy o g ra f­



d iğ i zıkrolunur, H aşan Ç e le b î 'nin „in sa fsızc a verilm iş bir hüküm " ie lâ k k î e ttiğ i bu m ütâleanın b a s it bir re k a b e t hissine d a yan d ığı m ey­ dandadır. Buna göre, R iy â zî 'd eki ifâdenin d o ğ­ ru a d d edilem eyeceği kendiliğinden m eydana çıkm aktad ır. C a m i'n in Y u su f u Z u la y h a 'sı m a fa ilu n ma-



fa itu n fd ü lu n vezn i ile y a z ıld ığ ı hâlde, H am dî, zam anının zevkin e d a h a u yg u n olarak, m esne­ v îsin i b aşka bir vezin ile y a z m ı-tır. G ib b , şâi­ rim izin, ilk kısım da F ird a v si 'nin Y û su f u Zulayha 'sından, ikinci k ısım da İse, bir ta k ım ilâ­ veler ile, C am i 'den m ülhem olduğunu sö ylem ek­ te ve bu eseri, Fuzûiî '11in Leylâ ve Mecnûn 'u m eydana çık ın cay a kadar, tü rk m esnevîcilİğinin en mühim eseri ve ilk İnkişâf m erhalesi sa y ­ m aktadır. Bu ifâd eyi iki n oktadan ta sh ih e t­ m ek lâ zım d ır: son zam anlara, k a d ar F ird avsi 'y e isnât olunan Y û su f u Zulayha manzûmesi-



y a y a ilâ v e o la r a k : D . S id e rsk y , L e s orig in es des legen des m u su lm anes dans le C oran et dans le s v ie s d es p r o p h ètes, P a ris, 1933, s. 55— 68 ; E d eb iy at fa k ü lte s i tü rk d ili ve ede­ biy a tı d ergisi, III, s a y ı 1/2, s. 211 — 230 'da fa rs ç a ve tü rk çe Y u s u f ve Z e lih a '1ar hakkın da verilen m âlûm at çok k a rış ık ve tash ih e muhta c d ır ) . H er hâlde H a m d î'n in Y u s u f v e Z e lih a 'sı, ge re k lisan ve üslûp, ge re k nazım te k n iği bakım larından, o zam ana ka d ar bu m evzua â it yazılm ış tü rk çe m esnevilerin en g ü zelid ir v e şâirim izin m esn evileri arasın d a en m u vaffa­ kiyetlisidir. 2. L e y lâ ve M ecnûn. Şâirim izin 905 'te ik ­ mâl e ttiğ i bu m esnevî, yin e C a m i 'nin aynı m evzua â it m esnevisinin te ’siri altın da y a z ıl­ m ıştır. Y a ln ız H am dî, d iğ e r m esnevisinde oldu-



A.



Soğukluk



B. Ilıklık C . Sıcaklık a.



K a d ın la r kısm ı k ap ısı



b.



Em ânet m ah a lli



c.



S ek i



d.



H a v u z , fışkıya



(p e y k e , sofa)



e.



H elâ



f.



g.



T e m iz lik hücresi H a lv e t



h.



E yvan



T. İ S T A N B U L ,



C e r r a h M eh m ed P a şa h a m a m ı ( ç if t e ham am )



.



M im a r : D a v u d , tarih: 1 5 9 8 ( S . Ünver, Vakıflar dergisi, H)



a. K ü lh a n önü b. K ü lh a n c . S u h âzinesi d . B a k ır k a îa n e. K ü lh a n d avlu n b azı f. B aca g. C eh en n em lik m erk ezleri h. T ü t e k lîk i.



2.



İST A N B U L,



M im a r ;



Tophane,



Kılıç AH



K o c a Sinan,



tarih:



C eh en n em lik



Pa şa ham amı 1580



( A t i S âim Ü ig e n , A r k ite k t m ecn ı., 1941, V I I )



3 ve



4,



ANKARA, C e n â b î A h m e d



P a şa h am am ı



(b u g ü n m evcu t d e ğ ild it)



M im ar t



K o c a Sinan, tarih: X V I . (çizen: Ali Sâiın Ülgen)



asrın ortası



7 ve 8.



.'.■ S::;:



Sultanahmed, Haseki Hürrem Sultan hamamı (çifte, hamam) Mimar : K oca Sinan, tarih: X V I. asrın ortası (çizen: A li Siitn Ülgen) .



İS T A N B U L ,



9.



LÜLEBURGAZ, S oku llu M e h m e t (çifte hamam)



Mim ar ;



P a şa h am am ı



K o c a Sinan, tarih: X V I . asrın son yarısı (çizen: Ali Sâim Ülgen)



10.



Fâtih Sultan M e h m e d ham amı (çifte hamam : bugün mevcut değildir)



İS T A N B U L ,



Mimar :



II.



A t i k Sinâ neddin Yusuf, ( A . Süheyİ arşivi)



tarih:



1 473



H a s e k i H u r r e m Sultan hamam ı (çifte ham a m : bugün mevcut değildir)



İSTAN BU L,



M im ar :



K o c a Sinan, tarih: X V I . (çizen : Z üh d î)



asır



HAMDÎ. ğu gîb l, bunda da vezn i değiştirm iş ve C am i 'nin m a f ülu mafâ'ilun fa ulun veznini kullan­ m asına m ukabil, eserin i m afctilun mafâ’ ilun f d Ulun vezni ile yazm ıştır. M am afih bu eserin h iç b ir zam an Y u su f ve Z elîka ile m ukayese ed ileb ilecek bir ra ğ b e t kazan m adığın ı ilâ ve ede­ lim . Bu m esneviyi osm anlı ed eb iya tın d a bu m ev­ zu a dâir: yazılan m esnevilerin iik i sa y a n G ib b 'in bu h u su sla



tam âm iyle y a n ıld ığ ı m eydandadır



( yu k a rıd a b a h se ttiğ im iz Osm anlı edebiyatı m akalem izde, bu hu su sta k â fi m alûm at v a rd ır ). 3. Tukfat al-’uşşcik. M evzuu itib ariyle H am ­ d ı ’nin



en



orijinal



m esn evisi



sa y ıla b ilecek



olan bu k ü çü k a şk h ikâ y e si, mafâ îlu n mafâ'ilun fa'ülun vezn i ile yazılm ıştır. H an gi ta rih ­ te tanzim ed ild iğ in i bilm ediğim iz bu m esnevi­ nin hu lâsası dâ, bundan e v v e lk i m esn eviler g i­ bi, G ib b tarafın d an n eşredilm iştir. L e y lâ ve



185



olara k y a z ıld ığ ı e sk i ka yn a klard a zikrolunan bu eserin ism i E n îs î m en âkıbinde v e B eyâ n ı te zk iresin d e A hm ediye o larak, Şaka Uç te r­ cüm esi ile K a ş f al-zunün 'd a ise, Muhamme­ diye olara k zikred ilm ekted ir. Bu eserin de halk arasın d a bir şö h re t ka zan am ad ığı an laşılıyo r. 7. D iv ân . X V I. a s ır tezk İrecilerin in Ham ­ d î 'n in m ürettep b ir divan ı oldnğundan sa ra h a t ile bahsetm em elerini ğö z önüne alan G ib b ve ona is tin â t eden T h . M enzel, onun şâ ir b ir ço k şâ­ irle r gib i, d ivan te rtip etm ed iğin i ve ya ln ız bir g a z e liy â t m ecm uası vücuda getird iğin i söylerler. H âlb u ki E n îs î m enâkıbinde „k a sîd e ve g a ze l­ lerinin hu ru f ü zere te d v in ed ild iğin d en " yâni m ürettep d iv an ı olduğun dan bahsolunur. H a k i­ k a te n S üleym ân iye kü tüp h an esin de, E s’ ad E fe n ­ di k ita p la rı arasın d a, 2626 num arada, H am dî divanının bir nüshasın a tesâdü f olunm aktadır. 2



bile şö h ret kazan am ayan bu ism i, E n îs î m enâkıbinde M unis al’ uşşctk. ta rzın d a k a y d o lu n m u ş ise de, d iğ er k a y ­



m ünâcaat, 6 n aat, b â zıla rı fa rs ç a olm ak üzere, 182 g a ze l, 18 k ıt ’a, 1 ta rih ve 3 b e y iti ih tiv a eden bu nüsha, 990 ’d a istin sah edilm iştir, G öynük



n aklara ,ve: eld eki nüshalara göre, bunun yan ­ : lış lığ ı m eydan dadır v e K a ş f al-zunûn ’da da doğru şe k li İle kaydolunm uştur. H aind i ’den sonra Tulçfat al-uşşâlç ism i a ltın d a m u htelif osm anlı şâirleri tarafın d an y a z ıla n eserlere y i­



'te A k -Ş em sed d in m escidi v aizi H üseyin b. S eyy id Muhammet! tarafın d an istin sah edilm iş olan



Mecnun k a d a r



eserin



n e orada te sâd ü f olunur. 4. Kıyâfetnâm e . H a m d î'n in fa'ilâ tun mafâ­ 'ilun fd lu n v e zn i ile y a z d ığ ı bu m esnevinin han­ gi, ta r ih le ' vücûda getirild iğ i m usarrah değild ir. K ü çü k b i r . başlan gıçtan son ra hemen m evzua giren bu eserinde, şâ ir m u h telif u zu v ları bire r-b irer ele alarak , onların görünüşlerin e g ö ­ re, n e g ib i a h lâ k î h u su siy e tler ifâ d e e ttiğ in i a n la tır. Ş a r k ed ebiyatların d a v e b ilh a ssa ede­ biyatım ızd a b u m evzua d â ir y a zılm ış m u h telif eserler arasında, H am di ’nin Kıyâfetnâm e ’si m ev zu n itib ârı ile h alk a rasın d a old u kça gen iş b ir ra ğ b e te m azh ar olm uştur. M am afih edebî k ıy m e t bakım ından, bütün bu cins e se rle r gib i, hiç: b ir ehem m iyeti h â iz değild ir. 5. Mevlid. B âzı kaynaklarda;: sâ d ece M avlid al-N abî a d ı ile zikvolunan bu eserin ism ini  ş ık Ç e le b î ve K â tib Ç e le b î M a v lid al-cism ânî va mavrid al-rühâni diye kayd ederler. G ördüğüm üz H aşan Ç e le b î nüshalarınd a bu eser M avlid-i cis-



bn nüshanın m üstensihi, bunu şâirin el yazısın ­ dan k o p y a edilm iş b ir n üshadan y azd ığ ın ı söy­ lem ekted ir ki, bu k a y ıt, E n îsî m enâkıbindeki ifâd e y i t e 'y it eylem ekted ir. M illet kü tüph an e­ sinde, A li E m îrî k ita p la rı arasın da ( manzum eserler, nr. 1 2 0 ) m u k ayyet d iğ e r b ir divan n ü sh ası ise, te v h îd , m ünâcaat, naat,; k a sîd e ve ga zellerd en m ürekkep, 134 m anzûm eyi ih tiv a e t­ m ekted ir [ Türkçe yazm a divanlar kataloğu, İstanbul, 1947, I,; 75, v.d .). M am afih H a cı K e ­ m âl, N azm ı, P e rv a n e B ey v e H isâ lî tarafların dan te rtip edilm iş m u htelif n a zîre m ecm ualarında şâirim izin şiirlerin e te sâd ü f ed ild iği gib i, X V .— X V I . a sırla ra â it m ecm ualarda da H am d î'n in eserlerin e rastlan m aktad ır. Y a ln ız X V . asrın son v e y a X V I. asrın iik y arısın d a H am dî m ah­ la sın ı ta şıy a n m u h telif şâ irle r m evcut olduğun­ dan ( msl. L a tîfî te zk iresin d e adı g eçen K a s­ tam onulu H am dî g i b i ), şâirim ize â it olanları ayırab ilm ek için, bunları sık ı bir ten kid e tâbi tu tm ak zarû reti dâim â g ö z önünde bulundurul­ m alıdır. M am afih b ilh a ssa X V I. a sırd an son ­



mâni va m avlid-i ruhani d iye zikred ilm ekte ise



raki m ecm ualarda a rtık H am dî ’nin eserlerine te s â d ü f olunm am ası şâirim izin , X V II. asırdan



de, bunun bir istin sa h h a tâ s ı olduğu tahm in olunabilir. S üleym an Ç e le b î [b . bk.] 'nin m eşhûr



itibaren , a r tık d elilid ir.



eserinden son ra osm anlı edebiyatın da âdetâ hu sûsî bir e d e b î n ev î m âhiyetin de in k işâ f eden v e a sırla rca m u htelif m ahsûller veren m evlid:cilik te şâirim izin m u va ffa k iyet gösterem ed iği ve eserinin h a ik arasın da ra ğ b e t kazanam adığı m u hakkaktır.



6. Ahm ediye veya Muhammediye, Yazıcıoğlu'nun meşhûr Muhammediye ’sine nazire



tam âm iyle



unutulduğunun



bir



Hayatı ve eserleri hakkında verdiğimiz bu malûmattan sonra, Hamdî 'nin edebî şahsiyeti, şöhreti ve te’siri hakkında vardığımız neticeleri hulâsa edelim i ailesi, içinde yetiştiği mânevi muhit ve devrinin umûmî şartları gö z önünde tutulunca, şâirimizin fikrî ve edebî şahsiyetini ve onun teşekkülündeki muhtelif âmiller! an­ lamak çok kolaylaşır. Ak-Şem seddin 'in oğlu



HAMDÎ -



1,86



HAMDULLAH MÜSTEVFÎ.



olm ası v e d e rv işle r m uhitinde y etişm esi, onuiı sû fiyân e tem âyüllerİui in kişâf ettirm iş olm akla b eraber, gö rd ü ğü ta h s il ve alm ış olduğu ed eb î te rb iy e,' onun ta sa v v u f p ro p ag an d a sı m aksadı ile kuru v e d id a k tik m anzûm eler yazan bir d e rv îş h ü viyetin i alm asına mâni olm uştur. H a k ik î . b ir sa n ’a tk â r k a b iliyetin e m âlik . olan H aindi, A h m ed Paşamdan Z â t î ’y e ka d ar, X V . a srm ikin ci y arısın d a hâkim olan e d e b î te lâ k k i­ lere ve umûmî ze vk e tâ b î olm uş v e bütün bu d evirde e d eb iy a tım ız üzerinde m üessir olan Ç â m i te ’sirinden kendisini ku rtaram am ıştır. Ş âir te zk irec ile r ile b irlik te bu t e ’siri çok h a k lı olaolarak te sb it eden A ş ık Ç e ie b î, onun C a m i ’ye m ektuplar gö n d erd iğin i de b ir rıv â y e t şeklin de n ak letm ekte is e de, şim diye k a d a r bu m ektup­ lardan h iç .birine te sâd ü f olunam am ıştır ( E n îsî m enâkıbinde de bu m ünâsebete â it b â z ı men­ k ıb e le r m e v c u ttu r). Y u s u f ve Z e lîh a ve L e y lâ v e M ecn ûn m esn evileri ile T u h fa t a l-u ş ş a k iş te bu te'sirin m a h sûlleridir. B u n lard aki dinî v e ta sa v v u fî u n surlar C â m i'n in m üm asil eser­ lerin deki unsurlardan d a h a fa zla d e ğild ir ve şâirim iz bu eserlerin i vücûd a getirirken , b ir d erviş ruhu ile değil, d a h a ziyâ d a bir san ’a tk â r heyecan ve itin â sı ile h a re k e t etm iştir. S ara y ın ve d e v le t ricâlin in him ayesin e m azhar olm am ası v e esasen uzun olm ayan hayatın ın b ir ço k y ıl­ ların ı hüsran ve s e fa le t içinde ve k ü çü k bir k a sa b a m uhitinde geçirm esi, H am dî 'y i, S ü le y ­ man Ç e le b î ve Y a zıcı-o ğ lu gibi, h alkın ra ğ b e ­ tin i



k a zan aca k



din î m evzular üzerinde ç a lış­



m ağa şe v k etm iş olm alıd ır. Y o k sa kend i san’at k u d retin e k a rşı b ü yük bir itim at b esleyen ve m u htelif v e sile le r ile bunu izh â r eden şâir, m esn evi vadisin de daha b a şka m ahsûller de verebilirdi. G azellerin in ra ğ b e t ka zan d ığ ın ı söylem ekte  ş ık Ç e le b î ve H aşan Ç e le b î m ü ttefiktirler, L a tîfî, F â tih devri son larınd a ölen K astam on ulu H am dî a d lı bir şâird en b ahsederken — „şiir ile m eşhur olan H am dî-i kadîm budur, şeyh -zâde



I, 250 v .d .; E m îr H üseyin E n îsî, Men ûkıb-i A k -Ş e m se d d in ( h u s û s î kü tüp h an em izd eki n üsha ) ; K â tip Ç e leb î, K a ş f a l-zu n ü n ; H ü­ seyin A y v a n sa râ y î, H a d i k a t a l-ca v S m f ; S ü ­ reyya, S ic il l - i O sm anf ; N âcî, E s â m i; B ursalı T a b ir, O sm a n h m ü e llifle r i gib i eserlerd e H am d î h a k k ın d a verilen m alûm at, çok sa th î v e e k se riy e tle y a n lış tır ; J. v. Ham m er, G esc k ic h te der osm an. D ic k tk a n s t, 1 , 1 5 1 — 156, *79 ( Ç°k ehem m iyetsizd ir ); G ib b , A H isto ry o f O ttom an P o etry , II 'd ek i b iy o g ra fya da çok sa th î v e y a n lış m ü tâlealar ile d o lu d u r; ancak bu rada Y u s u f v e Z e lîh a , L e y lâ v e M ecnûn, v e T u h fa t a l- u ş ş a k m esn evileri h a k k ın d a k i g e n iş h u lâsalardan is tifâ d e olunabilir. ■ (M . F u a d K ö p r ü l ü .) H A M D U L L A H M Ü S T E V F Î. H AM D A L ­ L A H M U Ş T A V F Î . H a m d A l l a h b . *Ab I B a k r b . A h m e d b .N a ş r a l .M u s t a v f Î a l -K a z v M ( 1 281 — 13 5 0 ), İran c o ğ r a f y a v e t a r i h â l i m i olup, K a z v in 'in e sk i b ir şi’î ailesin e m ensûptur. B u ailen in ta rih in e â it m âlûm ât H am d A lla h 'ı k en d i eserlerin de verilm iştir. B ü y ü k ced di Idurr b . Y a z id a l-R iy â h i K e rb e lâ v a k ’asm d a H usâyn 'in m aiyetin de bulunm uş ( b k . T â r îh -i g u z id a , n şr. Brow ne, s. 259 v .d .), bunun a h fa d ın d a n A b u M anşur a l-K ü fî, h a life M iTtaşim tarafın d an , K a z ­ vin 'e vâii tâ y in edilm iş v e bu â ile e fra d ı, bü zâtın lek ab ın a n isb etle, JF ah r a l-D a v la sü lâ le si“ ism i ile şö h ret b u larak, b â zı M ahm ud 'un



fa s ıla la r ile , G a zn e li



bir •sülâle s ıfa tı ile, bu şeh ri idâre etm iştir ( ayn. esr., s. 839— 842, 84.8 ). H am d A İlâ h 'in bü yük ced­ d i olan N aşr, m oğu lların h izm etin e girerek , Irak



zam anına k a d a r, y e rli



vilâyetin in



m u sta v fi



( m âliye



ta h s ild a ­



rı ) 's i derecesin e yükselm iş ve ayn ı rne'mûriy etlerd e bulunan a h fâd ı ondan sonra M us­ ta v fi lekab ı ile m ârû f olm uştur. H am(î A l­ la h , Ilhanlı v e ziri b ü yük R a ş id al-D in ta ra fın ­ dan, K a z v in , A b h a r , T ârim ve Zencân m üstevfîiiğ in e tâ y in ’ ed ilm iştir. A k ra b a sın d a n F ahr



H am dî Ç e le b î m esn evîgüd ur“ — d iyerek, ayn ı fik ird e olduğunu g ö ste rir. L â kin onun m esnevî-



al-D in A h m ed K a z v in i de, bir a r a lık ,: K a zv in v a lisi olm uştur. Ham d A lla h 750 ( 1 3 5 0 ) ' de v e fa t etm iştir. E serlerinden Zafar-nâm Ja’yi 720



ciliktek i ku d retin i ve b ilh a ssa Y u s u f v e Z e lîh a ’sının ,,o zam ana ka d ar bu m evzua dâir y azı­



( 13 2 0 ) 'de t e li f e b a şlarken , 4.0 yaşın d a oldu­ ğunu zik re ttiğ in e gö re , 1281 y ılı civarın d a d o ğ­



lanların en m ükem m eli“ olduğunu sö ylem ekte bütün te zk irec ile r ittifa k etm ektedirler. M am a­ fih onun m esnevîciEİkteki bu şö h reti de, X V I.



muş, yân i takrib en 70 sene yaşam ıştır. , H am d A lla h 'in b a şlıca eserleri ta rih e â it Z a f ar-nam a ile T â r îh -i g ü zıd a ve c o ğ ra fy a y a



asırdan sonra y a v a ş-y a v a ş unutulm uştur. B i b l i y o g r a f y a i M akale içinde g ö s ­



â it N u z h a t a l-k u lü b 'd u t, H er üç eser bize ka d ar gelm iştir. H am d A lla h ta rih ve c o ğ ra fy a



terilen lerden b a şk a bk. bir de S e h î ( m a tb u ),



ilim lerinde v ezir R a şid al-D in 'in yan ın da ç a lı­ şarak, İnkişâf etm iştir. K a rd e şi Z ayn al-D in



L a tîfî ( m atbû ), Â ş ık Ç e le b î, H aşan Ç eleb î, R îy â zî, K a fzâ d e F a iz î te zk irele ri ( b u yazm a tezk irelerin husûsî kütüphanem izdeki n üsha­



M u sta vfi de R a şid a l-D in 'in yanında „d ivân -ı n ezâret naibi“ olm uştu. T a rih ile iştigâlin d e



la r ı), B eyâ n î te zk iresi (Ü n iv ersite kütüp., nr. 2 568 ); Şaka ik -tercüm esi ( İstanbul; 12 9 9 ),



R a şid al-D in 'den mülhem olduğunu T a rih -i g u z id a m ukaddim esinde ( s . 4 ) m innettarlıkla



H A M D U L L A H M Ü S TE V FÎ.



zikred er. Bu vezirin v e fa tın ı - m üteakip, o ğ lu Vezir G iyâ s al-D in M uham med 'e tekarrüp- e t­ m iş, onun te ’sirî ile, 13 2 0 'd e Z a fa r-n â m a ’ sini yazm ağ a başlam ış v e T â r ıh -i g u z id a ’sini de bu G iy â s a l- D in 'e ith â f etm iştir.



tarzında yazıldığından, me’haz gösterilmemiş ol­ makla beraber, tamâmiyle şe'nî bir tarihtir.



H am d A lla h m anzum b ir ta rih olan Z a fa rn â m a 'n in üzerinde, arad a T a r ik -i g u z id a iç|ji



de zikredilmiştir; büyük babası Naşr Mustavfi 'nin üfc moğullara âit rivayetleri bu cümleden­ dir. Türk tarihinin en mühim kaynaklarından



çalışm ası da d â h il olm ak üzere, 15 m ış v e



y ıl u ğ ra ş­



eserin i 735



Vak'alara destanı şekil vermek, için, uydur­ ma ilâveler yapılmamıştır. Bâzı yerlerde kendi­ sine şifahî rivayetlerde bulunanların isimleri



( 1334/1335 ) ’te tam am la­ m ıştır. M üellif bu eseri F ird a v si Ş â h n â m a ’ si­ nin, yân i (ran ve kom şu ü lkeleri tarih in in , S â-



olan bu eser, henüz neşredilmedikten tetkik bile olunmamıştır. .



sân îlerd en so n rak i İslâm î d e v ird e k e n d i çağm a k a d a r devam ı olarak, ayn ı m u takâ rib vezn in de k alem e alm ış v c Ş â hn â m a 60.000 b e y itten ibâre t olduğu hâlde,- Hamd A lla h 'm e se ri 75.000



zida



başka,



b e y it tu tm a k ta d ır. B u eserin b ir n ü sh a sı B rıtish M useum ( O r. 2833 ) 'd a o!up, R ieu ( S u p p l.



H am d A lla h ’ın ikin ci e se ri olan Târih-i gu­ R a şid a l-D in 'in C â m ı. a l-ia v â rîh ’ in in cihan, ta rih i k ısm ı da dâhil olm ak üzere, b ir h u lâ sa sı o lara k , k alem e alınm ıştır. E . B row ne ( T ârîh-i guzida, m ukaddim e, s. XIII v.d.) bunu, her ik i eseri k a rşıla ş tıra ra k , te s b it etm iştir. M am afih Ham d A lla h bu eserin e b izzat



P ersia n , s. 172— 175 ) ta ra fın d a n m ufaşsalan ta v s if ed ilm iştir; d iğer, bir. n ü sh ası.d a İstanbul 'd a F â tih kütüphanesinde .bulunm aktadır. H am d A lla h , T a rih -i g u zid a 'nin m ukaddim esinde



ken d isi ta ra fın d a n to p lan m ış m âlûm atı etm iştir. A lt ı bâba taksim e ttiğ i e ser şu ih tiv a e tm e k te d ir : 1. P ey ga m b erler v e la r ta r ih i, 2. eski Iran, 3. P ey ga m b er



( s. 5 ) , • Z a fa r-n â m a 'y i m üslüm anlık g a y re ti ile girişilm iş b ir e se r o lara k gö sterm e k te v e :



fele r, 4. İslâm devrin deki İran v e T u ran sü lâlele­ r i ile m o ğu llar ta rih i, 5. ulem â ve şâirlerin hâl tercüm eleri v e 6. K a z v in şehrinin ta rih ve to p o g ­ ra fy a sı olup, H am d A llâ h 'ın kendi orijinal to p la ­



— „P eyg am b erin doğum undan zam anım ıza ka­ d a r g e ç e n v e k a y ii m uhtevi; manzum b ir ta rih î ■ ie s e r yazm ak istedim “ — dem ektedir. 734. (1 3 3 4 ) v e k a y ii ile so n a erd irilen bu eserin itm âm ta ­ rih in i, .hicrî- .735-,-isk en d erî 1644 v e y e zd ig e rd î 702- olmak- ü zere, 3 şek ild e k a yd e tm iş ve eserin 75.000 b e y itten m ürekkep olduğunu da, S a h a n ş u d bahar ş a d . dah andar h a za r — B a h a ftâ d a pano âm ad an râ şa m a r b e y iti ile , te s b it e tm iştir. Ş â hn â m a 'nin k a rşılığ ı olan Z afa r-n âm a ism i, -İlhanlıları m üslüm anlığı îcabûl eylem eleri ile islâm iyetin tam z a fe r k a zan ­ m ış olm asın a telm ih tir. Z a fa r-n â m a h e r-b iri m ü stakil bir; e se r şek lin d e olan 3 kısım dan m ü rekkep tir. İlk kısm ı İslâm ta rih id ir ki, K is m a l-islâ m iy a m in k itâ b Z afa r-nâm a , k ısa o lara k , K is m -i islâ m i y a h u t T â r ih -i 'arab u nvan ın ı .ta şır; bunda P e y g a m b e r in ,. d ö rt bü­ y ü k halifenin; E m evî v e A b b a s î h a lifelerin in h a y a tı ta s v ir ed ilm iştir v e 25.000 b e y iti h â v i­ d ir. İkinci - kısm a K ism a l-a hkam v e y a k ısa c a A h k â m y a h u t T â r ih -i ‘ acam unvan ı verilm iş olup , İran 'd a İslâm devrin de hü kü m ranlık eden sü lâlelerd en ( S a ffâ rîie r, Sâm ân îler, G a zn eliler, G û rîlc r, D eylem îler, İran S elçu klu la rı, R û m . S elçu k lu la rı, H vârizm şâh lar, İsm ailîler, S a lg u r a ta -b e y lcri, K irm an K a ra -H ıta y la rı ) sıra ile b a h s e d e r; 20.000 b e y itten m ü rekkeptir. Ü çü n ­ cü kısm ına-K is m a l-sa ltâ n i y ah u t T âr'ih-i moğ ü l a d ı v e r i i i r ; tü rk ve moğuüların m enşe' ta ­ rihinden, O ğ u z H an 'dan, C e n g iz 'in ecd âd ın ­ dan, kendisin den ,



oğullarından, d ört ulustan



y e Ifhanltların tarih in d en bahseden bu k ısım 30,000 beyitten , m ü teşekkildir. E se r Ş â h n â m a



d * derck ısım ları fey le so f­ v e h â li­



m alarından m ü rekkeptir. R a şid a l-D in 'inkilerden b a şk a , istifâ d e e ttiğ i eserlerin bir kısm ını eserin m ukaddim esinde sa y m ış tır; bu n lar a rasın d a Z a­ h ir a l-D in N işâb ü ri 'nin T ârih-i Sa lçü k’u. ve K a zı : Rukn a l-D in .C uvayni ’nin Macma‘ ansâb al-maslak 'i gib i, bize-vâsıl olm ayan eserler de vardır. Um ûm î ta rih ile tü rk ve m oğul tarih inin güzel v e id d ia sız bir h u lâ sa sı olan T ârih-i guzid a fa rs ç a bilinen İslâm ü lkelerin de p e k m â ru ftu r; A v r u p a ’da: olduğu gib i, T ü rk iy e , İran, H indistan v e T ü rk ista n 'da bu eserin bir çok yazm aları vard ır. B öyle olduğu hâlde, İngiliz m ü steşriki E. B row ne bu eserin h a rek eli v e görü nü şü mükem­ m el, fa k a t çok h a ta lı bir n üshasını G ib b seri­ sind e ( X I V ), faksim ile olarakj neşretm iş ve m ünderecâtım n İngilizce h u lâsası ile bu nüsha­ nın b a s isim ler fih ristin i d e, a yrı bir cild hâlinde, çık arm ıştır. A y n ı z â t T â rih-i guzida 'nin şâir­ ler ve ulem âya â it babını J R A S ( 190 0 ) 'de, h u lasaten İn gilizce tercüm esi ile, neşretm iştir. Coğrafyaya dâir olan N u z h a i al-kuVâb. 740 ( 1 3 4 0 ) senesinde tamamlanmış olmalıdır Bu eser kosmografya hakkında bir medhalden baş­ ka, tarih-i tabi’î, antropoloji ve coğrafyaya dâir üç makaleye ayrılmıştır. Sonunda ‘ acâ’ib-i m ah lü kâ t 'a dâir bir hâtimesi vardır. Bu da, diğer orta çağ eoğrafya »eserleri gibi, müellifin zamanından Önce yazılan eserlerden ( Bal hi 'nin Ş u v a r a l-a ka it m 'i, İbn Hurdazbeh ve. fştahri 'nin M a sâ lik va m am â lik kitapları, Ya­ kut Hamavi v.b.) alınmış



bir



derleme, mâhi­



yetinde işe de, kendi zamanındaki tlhânlı İran



HAMDULLAH MÜSTEVFÎ -



HAMEL.



'in c o ğ r a fî ve İktisa d î h a y a tın a dâir, ş a rk ta nâ­ d ir gö rü len b ir itin â İle to p lan m ış orijinal ma­ lûm atı ih tiv a etm ektedir. B alh i 'n in S a v a r a l-a h â lim adlı eserini ele alm ış ise de, ism ini ta srih etm ediği hâlde, R a şid al-D in ’in eseri olan S u v a r a l-a k â lim 'id e , zannım ca, elind e bu­ lundurm uştur. Z en cân şe h ri ah âlisi hakkın da S u v a r a l-a k â lim 'den n ak le ttik leri ( nşr. G . le



v an v e n eb at isim leri N . P o p p e ve P . P ellio t v.b. ’nin ön A s y a 'y a gelen m o ğu llarm diline d â ir y a p tık la rı te tk ik a ta e sâ s olm uştur. N u z h a t



S tra n g e , s. 6 2 ) R a ş id a l- D in 'in bu eserinden alınm ış olsa g e re k tir. H er h âld e H am d A lla h 'ın bu eserin de İlhanlıların m âliyesi, v ilâ y e t, kaza ve n ah iyeleri, on lara .tâbi köylerin adedi, yol­ la r v e m e sa fele r ile m enzillerin ta v s ifi kâm ilen



rih ederek v eya etm eksizin, pek çok n akiller­ de bulunm uşlar ve bu n ak iller b ir ç o k la n ta ­ rafın dan , bu m üelliflerin kendi zam ların a âit



llh a n lı resm î dâirelerin v esik ala rın d a n alınm ış­ tır. İlhanlı büdcesinin a y r ı-a y n şe h ir ve v i­ lâ y etlere taksim şe k li, 1335 senesinin cam i' al-hisâb yân i b a ş büdce defterin den alınm ış olduğunu kend isi ta srih etm iştir. S âsân îlerin m âliyesi hakkın da v e rd iğ i m âlûm ât İbn H ur-



lerine v e orad a g û y a kend i zam anında d a ­ h i yaşam ış olan m oğu lcaya dâir k a y ıtla r k â ­ m ilen Ham d A lla h 'ta n alınm ıştır. B una a ld a ­ nan B a rth o ld D a ğ ısta n K a y ta k la rın ın , X V II. a sırd a bile, m oğuica kon u ştukların ı zann etm iş­ tir . A v r u p a ve şa rk kü tüph an elerin de m ütead­ d it n üshaları bulunan N u z h a t a l-lfu lü b , M ir­



d a zb e h ’den alın d ığı hâlde, S elçu k lu la r d ev­ rin e â it k a y ıtla r R is& la-i M a likşâ h i d ar v a şf-i d ig d ri, R isâ la t a l-S a n ca rig a f i ’l-k â tib â t a lu n şu rlg a g ib i, b ize v â sıl olm ayan den alın m ıştır. H am d A llâ h 'ın böyle



e serler­ iktisâd ı



m eselelere k a rşı a lâk a sı p e k mühim v e verd iği mâlûm at ço k kıym etli ise de, ken d isi insanla­ rın e sk i zam anlarda daha m es’û t v e m ü reffeh olduğu k an aatin d e bulunduğundan, İran 'in IIh a n lılar devrinden önce çok d a h a zen gin , S el­ ç u k lu lar ve A b b â s île r d evrin e n isb eten , S âsânîler devrin de d ah a m ü reffeh olduğunu zannet­ m iş ve eline geçen m âlûm âtı, o esâ sa göre, te ’lif etm iştir ; m sl. güm üş dirhem ve dinar h e sap la ­ rım altın te lâ k k i ederek, zam anım ızda E. B lo­ ch et gibi, b âzı âlim lerin y an lış n azariyeler serdetm esine seb ep olm uştu r ( bk. In tro d u ctio n à



a l-ku lüb k ısa, toplu ve itim ad a şâyân bir eser olduğundan, H am d A llâ h 'tan sonra g e le n şa rk lı m üellifler ta ra fın d a n , ço k istifâ d e edilm iş, o s­ manlı m üelliflerinden K â tib Ç e le b î, Â ş ık Ç e le ­ b i, E v liy a Ç e le b î v.b. bu eserd en , ism ini ta s ­



k a y ıtla r te lâ k k î olunm uştur. E v liy a Ç e le b î 'd e A ze rb a y c a n v e K a fk a sy a kavim lerin in d il­



za M ehdî Ş irâ z î tarafın dan , Bom bay ( 1898 ) ’d a , te n k itsiz olarak, ta ş-b a sm ası ile n eşredilm iştir. S on ra G . le S tra n g e k ita b ın c o ğ r a fy a y a â it kısm ının fa rs ç a m etnini v e İn gilizce tercüm e­ sin i 19 15, »919 ( G M S , X X III, 1, 2 ) 'd a v e h a y­ v an âta â it k ısm ın ı J. S tep h en son ( T he Z o o lo ­ g ic a l sectio n o f th e N u z h a t al-qu lub o f H a m ­ d u lla h Q a z v in i, O r ie n ta l T ra n sla tion F un d , X X X ) 1928 'd e neşretm işlerd ir. Bu mühim ese ­ rin tam b ir te n k id i n eşri h â lâ yap ılm am ıştır. B i b l i g o g r a f g a : C . A . S to re y , P er sia n L itera tu re (L o n d o n , *9 3 5 ), II, 8 1— 84; E . Brow ne, H isto r g o f P ersia n liter a tu r e under T artar D om in ion , s. 87 v.d. ; W . B orthold, M ir Islam a (P e te rsb u rg , 1912 ), I, 57— 107 ; A . A l i ­ zad e, Vidı zem eln og so b stv en n o sti i nalogova-



l ’h isto ire d es M on gols, s. 1 35 ; buna karşı B arthold, P ersid ska g a nadpis na sten e A n ig sk o g m eçeti, s. 16, 20 ; M ir Islam a, 1912, s. 57— 107 ve Iran, isto riç esk ig obzor, T aşken d, 1^26, s 2 8 ). M am afih Ham d A llâ h ’ın kendi zam anındaki İran 'm v e A n ad o lu 'nun m âlî v a ­ ziyetin e dâir v erd iğ i m âlûm at, G o rd le v sk iy 'nin tereddüdün e rağm en, şü p h esiz m evsuktur ; bun­ la r İlhanlı büdcesine dâir yen i k e şifle r ile te e y yü t e tm iştir ( bk. Z . V . T ogan , U m ûm i tü r k ta ri­ k in e g iriş, s. 295— 298, 461— 463 j T ürk h u k u k v e ik tisa t ta rih i m ecm uası, 1, 3, 32 ). Hamd A llâ h ’ın İran 'm İktisadî h a yatın a dâir verd iği m âlûm atın ehem m iyeti, İ. P e tru şev sk iy ve A . A li-z â d e ta ra fın d a n A z e r b a y c a n ’ın ik tisâd ı ta ­ rih in e dâir, son sen elerde neşrolunan te tk ik le rd e



g a sistem a llh a n o v v A zerb a g ca n e, îzv e stig a A zerb a g ca n sk a g o filia la A k a d e m ii N a u k ( B aku, 1942 ) ; 1. P e tru şev sk iy , H a m d u lla h



d e ehem m iyetle te b a rü z ettirilm iştir. N u zh a t a l-k u lü b ’da İran ve kom şu ülkelerinin ahâli, ö rf, â d e t ve h a ttâ lehçelerine dâir de kıym etli m âlûm ât b u lu n m aktadır. O cüm leden, İran 'd a k i m o ğu llarm dilinden alınan bâzı hay-



V I , 555 v .d .) .



K a z v in i, k a k isto çn ik p o so tsialn o-eken om iç esk o g isto rii V ostoçnago Z a k a v k a zg a ( B u l­ le tin d e l ’ A ca d ém ie d es S c ie n c e s de L e n in g ­ rad, C la ss e d e s scien ces hum a nita ire, 1937, nr. 4, s. 887 v.d.) ; ayn. m il. ; O p r ik r e p le n ii k restig a n k zem le v Iran e v epohu m on golskago v la d içe s tv a ( V oprosi isto rii, 1947, nr. 4, s. 59— 70 ) ; N. P o p p e, M o n g o lkig a nazv a n ga jiv o tn ıh v trudah H a m d u lla h K a z v in i ( Z a p isk i k o lle g ii vostokoved ov, L en in grad , 1925, s. 195 v .d .); P . P e llio t, L e s fo r m e s turqu es et m ongoles dans la n om en cla tu re zoo lo giq u e du N u z h a t al-liu lû b ( B S O S , 1931, ( Z e k I V e l î d ! T o g a n .)



H A M E L . a l - H A M A L ( a .), k u z u , k o ç ; 12 burcdan b i r i n c i s i n i n a d ı d ı r , yunan. %q i 6 z - Bu burca a sıl şe k li vücûd a g e tiren 13 y ıld ız ile bu şe k lin dışın da kalan 5 y ıld ız dâhil-



-



Ha m e l -



h am îd -o ğ u l l a r î .



dir. K o ç o su re tle tem sil edilm iştir k i, vücûdu ga rb a teveccü h edip , başı ark ay a çevrilm iştir. Boynuzun z p arlak y ıld ızı ( p ve y ) al-Ş arafân { „İki a lâm et“ ) ad ın ı ta şım a k ta d ırla r; z ir a bunlar ik i itid âl n oktasına işa re t sa yılm a k ta d ır. Ş ek il h âricin de kalan p arlak y ıld ız a ( a ) aU N â tih ( „to s vuran “ ) ism i verilir. B âzı d e fa bu yıld ıza, « v e p ile birleştirilerek, a l-A ş r a t („ a lâ m e tle r “ ) adi: verilir. K u y ru k ta bulunan & Ve S yıld ızları, b u tta bulunan 3 q y ıld ızı ile d ılıları m ü savi bir m üselles te ş k il eder ve bunlara koçu n alb utagn ( „k ü çü k karın “ ) 'ı adı verilir. al-Ş aratân v e a l-B u ta g n , ayn ı zam anda, ayın ilk iki m enzilinin isim leridir. B i b l i g o g r a f g a : ÎÇazvini, ‘A c â ’ ib alm a h la lfâ t ( nşr, W u s te n fe ld ), I, 35, 42 ; L. id eler, U ntersackarıgen über den U rsp ra n g d er S tern n am en , s . 132. ( J . R tJ S K A .) H A M E V Î . H A M A V Î , S a ' d a l -D î n M u h a m MED B. AL-M u’AYYAD B. HAMMUYA ( ? — 12 5 2 ), H orasan ’da 650 ‘( 1252 ) 'de v e fa t eden m âruf arap m u t a s a v v t f 1 d 1 r . 'U la m a l-h a k a ik u nvan lı k itabi; K ü rd i ta ra fın d a n , K a h ir e 'd e 1328 ’de b asılan M ac mu a l a l-ra sâ 'il ( s. 494 lah ü t v e n S sü f n a z a r iy e s i) 'd e neşredilm iştir. K rş. C â m i, N a fa k â t a l-u n s ( nşr. L e e s ), s. 492 v.dd. __ ( L o u ı s M a s s ig n o n .) H A M İ . [ B k. h â m !.] H Â M Î . H A M İ, H a d r a m û t s a h i l i n d e b i r m a h a l d i r . Ş ih r [ b, b k .] ’den aş.-yk. 25 .km . şım âl-i şa rk îd e, Ra’ s Ş erm a 'nin yan ın da, g a ­ y e t g ü ze l v e p e k m ünbit b ir m m takadır. M ak a lla v e Ş ih r gib i, H am i d e Ş ib âm [ b . bk.] K a 'ay tU erm e â ittir. İsminin d e d e lâ let e ttiğ i ve c ih le , bu rada ( k ü kürtlü ) ılıc a la r v ard ır. Bun­ la r k a yn a r su harâretindedir. Bu küçük şeh rin evle ri b a lç ık ta n olup^ a lç a k tır ¡ şeh rin ortasın d a v e sa h ild e ik i m ühim ^işn ( h isa r ) v ard ır. A h â ­ lin in b ü yü k b ir kısm i: b a lık çıd ır. H ain es 1839 'd a bu n ların sa y ısın ın 50 0 'e b â lig olduğunu k a yd etm iştir. Ş eh rin a rk asın d a g a y e t s ık hur­ m alıklar v e b e re k e tli: m ısır-bu ğdayı tarlaları vard ır, B i b l i g o g r a f g a : C ap tain S, B. H a i­ nes, A/emoı> to accom pa ng a ck a rt o f th e so u tk coa st o f A r a b ia . . . ( Jo u rn a l o f the Landon R o g a l G eog r. S ocietg , 1839, IX, 153 ) ; K . R itte r, D ie E rd ku n d e, XII, 635, 639; V a n den B erg, L e H adhram out ( B atavia, 18 8 6 ), s. 1 1 ; L e o H irsch , R eisen in S ü d ­ arabien, M a h ra la n d H adram üt ( Leideu, s. x ı , 37 v .d .; T h . B en t v e M rs. T h . B en t, S o u th A r a b ia ( London, 190 0 ), s. 210 v.d. _ ( J . SCHLEİFER.) H A M ÎD . [ Bk. HAMÎD-OĞULLARI.] H A M İD . ( B k. HÂMİD.] H Â M İD . [ B k . ABDOLHAK HÂMİD.]



H Â M İD .



189



H Â M İD b. a l - 'A b b â s



Abu



M u-



HAMMED (8 3 7 — 9 2 3 ), al-M u vaffak ’tan al-M uk-



ta d ir 'e ka d ar ’A b b a s i halifelerinin en k u v ­ vetti m â l i y e m e ’m u r l a r ı n d a n b îri olup, h iciv şâiri İbn B assam ’ a göre, eskid en saka ve nar s a tıc ısı imiş. 273 ( 8 8 6 ) ’ten İtibaren V âsit ve 287 ( 900 ) ’den itibaren de F a r s şe h ir­ lerinin ve B asra 'nin h araç ve arâzî vergilerinin ( z iy a ) ta h silin i uhdesind e bulundurm uştur, 306 ( 9 1 8 ) ’da v e zir olarak, yaşın ın çok üerilem iş olm ası haseb i ile, ‘AH b. al-C arrâh 'ı kendisine nâip tâyin etm iştir. M âlî siyâ seti B a g d a d ’d a İsyanlara s e b e b iy e t verm iş ve k a rm a tile r ite sû fîle re ( a l-H a liâ c 'm id a m ı) ve b ilh a ssa im âm !ya ( İmâm İbn R uh ’un vekilinin h e p s i) fırk a la rın a karşı g ö ste rd iğ i şiddet, düş­ m esini tâ cil etm iştir. Y e n i v ezir İbn al-Furâ t 'm oğlundan gö rd üğü h a k a re t ve eziyetler­ den b îzar olarak, V â s ît 'a a v d e t ile orada, muh­ tem el olarak, zehirlenm ek su re tiy le ölm üştür. B i b l i g o g r a f g a : H iiâl a l-Ş â b i, H is ­ torical rem ains ( nşr. A m ed roz ) mukaddime, s . .18, j r . ı , ( L o u ı s M a s s ig n o n .) . H A M ÎD Î. [ B k . HAMÎDÎ.] H A M İD Î . H A M ÎD Î, H a m Îd a l -D Î n A bu B a k r O m a r b . M a h m ü d B a l h î ( ? — n 64), İ r a n ş â i r i olup, malfüm a ’Ier t e ’Iif etm iş ve 559 ( x 164 ) 'd a ölm üştür. K ısm en m ünazara t o la ra k te lâ k k i edilm esi icâp eden makama 'le rin i 5 5 i ( 11 56 ) 'de, arap seleflerin d en al-H am a zâ n i ve a l-H a rirî Meri örnek: tu ta ra k , t e ­ lif e tm iştir. B u n lar 23 y a h u t 24 ta n ed ir. 1268 ( 1852 ) ’d e C a v n p ü r 'd a , 1 8 7 9 'd a L u k n o v ’da ve 1290 ( 1873 ) 'd a T a h r a n ’da basılm ışlardır. : B i b l i g o g r a f g a : E th e , G r u n d r iss d e r İran. P h ilo lo g ie, II, 228 ; Broıvne, A L ite ra rg H isto r y o f P er sia , II, 346 v .d d .; R ieu, C at. o f P e r s. M ss. B r it. M a s., s. 747. H A M Î D - O Ğ U L L A R I . E ğ rid ir, U lu-Boriu, Y a lv a ç , Â s î- K a r a - A ğ a ç , K eçi-B o rlu , İsp a rta ve B urdur ta ra fla rın a , yân i g ö lle r h a v zasın a , A n ta l­ y a h a v a lisi île A k d e n iz sâ h ilin e k a d a r in erek, bir beylik kurm uş olan H am îd-oğu lları, A n ad olu S elçu k lu la rı tarafın dan , B izan s hududuna yer­ leştirilm iş, belki de, T e k e aşiretin in bir k ıs ­ mı olan türkm enlerden idi. Bu b e y liği kurmuş olan Feleküddin D ündar B e y yeni beyliğe büyük



babası



HamÎd



( ihtim âl



a şîre t de



bu



isimle an ılm akta i d i ) B ey ’ in adını verm iştir. D ündar B e y ’den evvel, babası İlyas Bey, A n a d o lu S elçu klu la rın ın u ç beylerinden olarak, bu ta ra fla rd a bulunm uş v e oğlu D ün dar Bey, h iç bir hüküm ve nufuzu kalm ayan A n ad olu S elçu klu ların ın son sen elerinde (70 0 — 1300 'den son ra ), g ö lle r h a v zasın d a bîr b e y lik ku r­ muş v e ilk d e fa U lu -B o rlu ’yu v e d ah a sonra E ğ rid ir 'i kendisine m erkez yap m ıştır. Dündar



HAMÎD-OĞULLARt.



19İH; B e y bu ikin ci



b e y lik



A n ad o lu ^ b e y lerin in



m erkezin i . ( S elçu klu la r



zam anında da rnâmür iken, sonradan İhmâl edilm iş i d i ) im âr ederek, o ray a kend i lekab ınd an d o la y ı, F elek â b â d adın ı verm iştir. H am îd-oğul-



Ûhanhtara



oian bağlık»



ğın ı te'm in için, 1 3 1 4 ’te m ühim bir k u v v e tle A n ad olu 'y a gelm iş olan b e y le rb e y i E m îr Ç ob an 'a ita a t ed en ler arasın d a D ün dâr B e y de bu­



ları b e y liğ i d a h a sonra G ö n e 'y e do ğru y ayılıp , G öl-H isar, K orku t-İli ( İstan ös ) ve A n ta ly a 'y a ' k a d ar' in m iş tir; A n ta ly a ta ra fla rı D ün dâr ’in biraderi Y u n u s B ey ’d e bulunm uş ve bu su retle



lunm uş v e h a ttâ hüküm dar U lc a y tu H u dâbeud e adına E ğ rid ir 'd e p ara b a stırm ış v e bu su retle



H am îd -oğu lları b e y liğ i E ğ rid ir v e A n ta ly a şu ­



'm , 15.000 ’i a tlı ve 15 .0 0 0 'i yay a olm ak üzere,



umûm î vâlisi olan E m îr Ç o b a n 'ıu o ğ lu D em ir-' ta ş m ü stakil A n a d o lu beylerin i y a v a ş-y â v a ş ortadan kald ırm ağa b a şlam ış ve bu arad a D ün ­ dâr B e y 'in üzerine de yü rü yerek, onu A n ta ly a 'ya- k a çırıp , peşini tâ k ip ile ele ge çird ik ten sonra, öldürüp, m em leketlerin i kendi idaresi altın a a larak , A n ta ly a 'y i da âıricası D ündâr



ka d ar k u v v e ti ve m eşhûr beldelerinden b aşk a, 15 ka d ar da m üstahkem kalesi var imiş.



B e y 'i ken d isin e teslim etm iş olan YunuS- B ey oğlu M ah m u d 'a verm iştir ( 13 2 4 ). ■ "



belerine a yrılm ıştır. D ündâr B ey, X IV . a sır başların d an itib aren , çey rek a sır hâkim- bir ro l: oyn ayarak, bir kısım A n ad olu beylerin e karşı bir ü stün lük elde etm iş­ ti.'' M a sa lik a l-a b şâ r ’ ın yazd ığın a göre;' D ündâr 30.000



Ilhanhlâra k a rşı zah iren ita atli b ir v a z iy e t al­ m ıştır. D a h a son ra A n a d o lu ’da îlh an lıların



HAMÎD-OĞULLARIMIN '



, '



Antâlya



' ' kolu:



.



ŞECERESİ ,



Hamîd ! . . i îlyâs



E ğrid ir kolu:



I Yunus



FelekÜ ddin D ün dâr



Sinâneddin C â lis



M alim ud



Hıi



M übârizüddîn M ehm ed



H ızır



M ehm ed Ç e le b î



İ b r a h im



M ustafa



■■■■-.»



dana ç ık ara k , b abasın ın bir kısım yerlerini elde etm iş ve d ah a sonra D ü n d a r’ın M ıs ır ’da bu­ lunan d iğ er oğlu îs h a k Çe'İebî A n ad olu 'y a ' g e ­ çerek, id a re y i ;e!e alm ış ( (328 ) ve ; bundan başka' T im u rtaş tarafın d an ' m em leketleri işg al edilm iş olan E şre f-o ğ u lla rı ( B e y ş e h ir ve havâlîşm e ş â h ıp 'id ile r ) arâzısinden dö b âzı y e r­ leri iih.âk ile, hududunu gen işletm iştir. ' îtin B a ftü ta ( tre. Ş e r if ' P a şa , I, 3 1 7 ) ’nin E ğ rid ir su ltan ı dediği Nacm al-D in îsh a k Ç e le ­ bi zam anında, b irad eri M ehm ed B e y de G öl-



■



■



H ü seyin ■



T im u rta ş 'm , İlhank hüküm darı A b ü S a 'id ’e isyan e d e re k , M ısir ’a gid ip , M em lûk devletine ilticası ü ze rin e ,' D ündar 'ın-oğlu H ızır B ey m ey­



îsh a k -



- L îiy â s



O sm an ( ? )



A li



.



- M u sta fa .



.



vâl 767 ( haziran 1366 ) tarih in d e M em lûk su ltan ı ile m ek tu p laştığ ı gö rü lü yo r ( K a lljaşan d i, Ş u b h a l- d ş â ) . ily a s B ey kom şusu olan K aram anöğ u lları ije çok u ğraşm ış ve bir aralık memle­ ketin bir çok y e rin i ka yb etm iş ise de, G erm eyan oğullarının yardım ı ile, v a ziy e tin i d ü zeltm iştir. İlyas B e y 1375 'ten evvel v e fa t edip, yerine oğlu K etıiâleddin H üseyin B e y geçm iştir. K e - . m âleddîn . H üseyin B ey, O sm anh huküm dârı su ltân



M urad I. Tn is te ğ i



üzerine, m em leketin



en gü ze l p a rçaların ı ( Y a lv a ç , K a ra -A ğ a ç , B ey ­ şeh ir, S e y d işe h ir ve A k ş e h ir ) So.000 altın mu­ k abilin de O sm a n lılâ ra sa tm ağ a ic b â r edilm iş ve istem eyerek, satm ıştır. S u lta n M urad I. K o -



Hİsar ( B urd ur v ilây e ti dâhilinde ) beyİ bulu­ nuyordu. îsh a k Ç e le b î 745 ( 1 3 4 4 ) 'ten evvel v efat edip, B urd ur kitâ b esin e göre, yerine biraderi M ehm ed B ey'in oğlu M uzafferüd-



spva harbin e gid erken , A n ad o lu beylerinden yardım cı k u v v e t istem iş ve H üseyin B ey de,



din M u sta fa



ce, m em leketi O sm an h lar ile K aram an lılara geçm iş ve oğlu M ustafa. B ey O sm anh d evleti hizm etine girm iştir.



B ey



geçm iştir,



('13 5 8 ) ta rih li D ed e-S u lta n



E ğ rid ir'd e k i 759 k ita b e si Muzaffe-



rüddiı. M ustafa B e y 'in oğlu H usâm üddin İlyas B ey âdına olduğuna göre, M ustafa B ey bu tarihten'"evvel ölmüş olm alıdır. İlyas Bey ’in şev-



oğlu M u stafa B e y em rinde, b ir m ıkd ar a sker gönderm iştir. H ü seyin B e y 1391 ’de v e fa t edin ­



770 ( 1 3 6 8 )



ta rih li A fy o n -K a ra h is a r 'tn Şu-



hûd nâh iyesin in K u bb eli-M escid kita b esin e göre,



H A M ÎD -O Ğ U LL A R l. bü. tara fla rd a H am îd-oğu lları . ailesinden H ızır B eyo ğlu M u’izüddin İbra him B e y adında biri­ nin hâkim bulunduğu gö rü lü yo r ise de, bunun



M ehm ed B ey, 12 sen eye y ak ın m ücâdeleden son­ ra, 1373 'te A n t a l y a ’y ı g e ri alm ağa m u vaffak olup, bunun şü krân esi olarak, ayn ı sene m ayı­



m üstakil mi, y ok sa E ğ rid ir ta b ii mi old u ğu bi­



sında ( 774 zilk a d e ) A n ta ly a 'd a k a le içinde Y iv li efimi denilen, S elçu klu lard an kalm a S u l­



linem iyor. H am îd-oğuîlanndan E ğ rid ir şubesinin



elindeki İsparta ve .havalisine son devirlere k a ­ tan 'A l â ’ a l-D in K a y k u b â d ’a â i t cam iyi teedîden d a r H am îd san cağı, A n ta ly a ve etrafın a da T eke I tâm ir ve ih y â eylem iştir. sa n ca ğ ı: denilm iş ve bu raları eski e y â le t te ş ­ M übârizüddin M ehm ed B ey 'in , A n ta ly a 'd aki k ilâ tın d a A n ad o lu b e y lcrb e y iliğ in e ve v ilâyet Z in cirkıran tü rb esi kitâ b e sin e gö re, 780 ( 13 7 8 ) teşkilâtın d a da K o n ya vilâyetin e b ağlan m ış idi. •vH am îd-oğuIlarıum A n ta ly a ve K orku t-Iü şu­ belerine: gelin ce, 1206 tarih in d e, A n ad o lu S e l­ çu klu larının rûm lardan ald ıkla rı A n ta ly a , bun­ ların d a h ilî m ücâdeleleri zam anında, y e rli rûmIarın İçeriden yard ım ları ile, K ıb rıs kiralın ın eline geçm iş ise de, 1 2 1 3 'te 'îz z a l-D in K a yk â vu s I. zam anında te k ra r alınm ış ve buralara T ek e türkm enlerinden bir kısm ı ye rle ştirilm iş­ tir)H u m îd -o ğ u lla rm d an D ündâr B ey v e y a ba­ bası Ilyas B ey XUF, asır: sonlarında v ey a X IV . . a s ır başın d a A n t a ly a 'y ı iş g a l etm iştir. B urada H âm îd-oğu lların dan ilk olarak D ün dâr B e y ’ İn b irad eri Y u n u s • b. Ilyâs ve K o r k u t-İ li’nde de bunun .oğlu Sinâneddin C â lis ’i g ö rö y o ıu z. Y u ­ n u s :;B e y ’in X IV . asır, başların d a ölm esi ü ze ­ rine, ye rin e, o ğ lu M ahm ud geçm iş ve bunun zam anında T im urtaş, E ğ rid ir H am îd beyliğin i iş g â l ile, A n ta ly a 'y a kaçan D ündâr T y a k a la ­ y ıp , öldürm üş ve M ahm ud B e y de T im u r ta ş 'a ita a t etm iştir (132 4 ).- T im u r ta ş 'm M em lûkIfereilticasını-m iiteâkip, M ahm ud da A n t a l y a ’da tu tu n am ayarak , M ısır ’a- k a çm ış ve orad a, su l­ tan în huzûrunda, D ündâr ’in oğlu İsh a k B ey ile '-y a p tığ ı b ir m ünâkaşadan son ra, hapsedilm iş­ tir ( 'Ik d a l-c u m â n , 72S sen esi vu ku atı arasın d a). ' M a h m u d ’dan sonra A n ta ly a beyliğin d e bira­ d eri H ızır. :b.: Y u n u s 'u gö rm ekteyiz. T a k r ib e n 7 3 ° ( ı;33° ) ile 73S ( *335 ) seneleri arasında, A n t a l y a ’y a gelm iş olan İbn B a ttü ta buranın su ltâ n ı H ız ır b. Y u n u s ’un h a s ta bulunduğunu yazm ak tad ır. H ız ır B e y 'in hângi ta rih te öldü­ ğ ü v e yerin e kim in, g e ç tiğ i bilinm iyor, icâba a l-sâ ’ i l ilâ m a r ifa t al-rasâ’i l isim li bir-m ünş â a t m ecm uasında ( P a ris m illî kütüp., arap. yazm.;: n iv 443? ve M ükrim in H alil Y ın a n ç ’ın kü tü p h an esin d e bu eserden alınm ış n o t la r ), H ızır ’dan son ra K o rku t-İli ’nde bulunm uş olan oğlu Sinâneddin, ondan sonra D adı B ey ’in ve d ah a sonra da y u karıd a adı geçen M ah­



'den sonra v e fa t e ttiğ i an laşılıyo r. D a h a sonra, burada O sm an B e y adın da bir eıtıîr görüyoruz. H am îd-oğu lların dan olan O sm an B ey 'in M ehmed B e y 'in oğlu olm ası ih tim âl dahilind ed ir. A n a ­ dolu b eyliklerin i ortadan ka ld ıra n Y ıld ırım Bay e zid 1 3 9 2 ’de A n t a ly a 'y ı da alarak, bu b e y ­ liğ e son verm iş ve 1402 ’de A n k a r a m uhârebesinden sonra, O sm an B e y A n ta ly a hâriç ola­ rak, d iğ e r yerlerin i eld e etm iş ve A n ta ly a o s­ I m antıların elinde ka lm ıştır. Y a ln ız başına A n ta ly a 'yı O sm anlIlardan a la­ m ayacağın ı anlayan O sm an B ey, K aram an -o ğlu M ehm ed B ey.'in yardım ını istem iş, bunu ha b er alan



O sm anlIların



A n ta ly a beyi



F îrû z



oğlu H am za B ey, ik i ta r a f ku vvetlerin in birleş­ m esinden e v v el, O sm an B e y 'in m erkezi olan K o r k u t- İ li’ne a n sızın b îr b askın y a p a ra k , h asta bulunup, kaçam ayan O sm an B ey 'i. öldürm üş ve A n t a ly a 'y ı m u hasara eden K aram ant-oğlu M eh­ med B e y d e , kaled en atılan bir gü lle p a rça sı­ nın isâb eti ile, m aktu l düşm üştür ( 1 4 2 3 ) . Bu su re tle A n ta ly a işgâld en ku rtu ld u ğu gib i, H âm îd -oğulların ın . elind e ka lm ış olan K ö rk u t-flî v e h a v a lis i de osm an lılarm eline ge çm iştir, M a sâ lik al-abşâr sa h ib i Ş ih â b al-D in a l-‘ Om ari, X IV . a s ır o rtaların d a A n ta ly a beylerinin 8.003 a tlı k u v v e ti olduğunu y azm aktad ır. Bun­ ların , m evkileri itib ârı ile, gem ileri olm ası ‘ da ta b i’îdir. Bu b e y liğin a razisi kü çü k ise de, A n ­ ta ly a lim anının bilh assa X IV , asrın ilk y a rı­ sın d aki tic a r î m evkii seb eb i ile, m ühim men-' fa a t t e ’min e tt'ğ in e şü p h e y o k tu r ; h alı, kiHm, kitre-zam k ı, b o ğa sı denilen a sta rlık dokum a ve pam uklu şe y b u radaki g ö lle r h a v zası ile A n ­ ta ly a h avalisin in başlıca ilırâ c edilen m etâlarm dan idi. D ündâr B e y ’in k ö lesi Z e k e riy a ism inde biri­ nin T ek e K a ra h îsarı ’nda k ü çü k bir b e y lik ku r­ d uğu g ö rü lü yo r. G e re k E ğ rid ir ve g e re k A n ­ ta ly a H am îd-oğu lların ın sik ke le ri şim diye ka­



mud* B e y im o ğ lu M übârizüddin M ehm ed Bey v’ih ' A n ta ly a hüküm darı oldukları g ö rü lü y o r; fa k a t bunlardan ilk üçünün zam anı v a k ’a la rım ' bilm iyoruz. Y aln ız: „Z in cirkıran “ lekab ı



d a r elde edilm em iştir. A n ta ly a H am îd B eyleri kendilerin e a m ir a l-sa v â h il v e su ltâ n cıl-savâ-



ije de m âruf olan M übârizüddin M chm ed B ey zam anında ve 1361 ağustosu nd a K ıb rıs k ıra lı P e tfo , denizden hücum ile, A n ta ly a 'y ı zap tetm iş



B i b l i y o g r a f y a : I. H. U aunçarştlı, A n a d o lu b e y lik le r i ( A n k a r a , 1937 ) ; ayn , mil.,



v e şim ale



( ihtim âl ki, K o rk u t-ili ne ) çekilen



l}îl unvanını verm işler v e h akkettirm işlerdir.



bunu k itabelerin e .



K ita b e le r ( 2 . kısım 192 9); A h m ed T evh id , A n ta ly a k itâ b elerin e d âir ( T T E M , sene



H A M ÎD -O Ğ U L L A R I -



19 i



1 4 ) ; A li, Teke emareti ( T T E M, sen e 1 4 ) ; Hanûd-oğulları (M eh m ed  r if, TOEM , se ­ ne 3, s. 938 ) i Türk tarih, arkeologya ve etnografya dergisi ( 1933, nr. 1 ) ; Icâbat al­ sa il ila m a'rifat al-rasa il ( Paris, B ibi. N at., arap . yazm ., nr. 4437 ) ; M asalık al-abşâr ( nşr. T aesch n er ) ; İbn B attü ta, Seyahatnâme ( t r c . Ş e rif P a ş a ) ; M üneccim -başı, C a ­ mı al-duval ( İstanbul umûmî kü tü p . yazm a ). _ (İ. H . UzUNÇARŞiLI.) H A -M Ï M . [B k . h A- m îm .] H  -M İ M . H  -M İM b . M a n n A l l a h



b.



H a r I z b . ‘ÂMR ( ? — 9 3 1 ? ) , aslen R i f ’te berberîlerin B a n i Z e rv â l kabilesin den olup, a 1 M u f t a r i ( yalan cı ) le k a b ı ile an ılır. G om arala r arasın d a , ib â d et n oktasın d an d e ğil ise de, a k aid n oktasın d an islâm iyetten doğm uş g ib i görünen yeni b ir din k a rm a ğa ka lk ışm ıştır. B u te şeb b ü s hicrî 313 ile 325 sen eleri ara­ sınd a vukû buldu. B e ş v a k it nam azdan y al­ n ız sabab ve akşam n am azlarını m uhafaza e t t i ; ram azan orucunu k a ld ıra ra k , y erin e ra ­ m azan ayın ın son 3 ( y a h u t 10 ) gününde, şe v ­ valin ik i gününde v e bir de her h a fta çarşam ­ b a sa b a h ı ile perşem be gü n ü orucunu koydu. Bu kanu na riâ y e t etm em enin eezâsı 6 ö k ü z ver­ m ek idi. H a ccı, a b d e sti ve gu sû lü ka ld ırd ı ; dom uz e ti yem esin i m übah sa y d ı ; fa k a t bo ğa zı kesilm em iş b a lık etinin ve h e r h a n g i bir h a y va ­ nın ba şı ile kuşların yum urtaların ın yenilm esini y a s a k etti. Bugün bile T u â re g berb eri k a b ile ­ lerinden T ip asa civarın daki Ş en üalar ta v u k yu ­ m urtası yem ekten içtin ap ederler. M üslüman ta rih çilerin in „ K u r ’an " ismini verd ikleri bir k i­ ta p y azd ı. H a la sı T a n g u ît ( nüshalarda T aly a h ve T a b a 'ih ) ile k ız k a rd e şi D acü tâ bilerinin İbâdetlerinde, kâh in e olarak, zik red ilirler idi. B ir çok k iş ile ri dîn in e so k tu ve M asm üdalar ile y a p tığ ı b ir m uharebede, 319 (9 3 1 ) ve. b ir riv a y e te



göre de, 329



( 941 ) ’d a T an ca



c iv a ­



rın da öldü. B i b l i y o g r a f y a ’. a l-B a k ri, K itâ b a l. m a sa lık ( m e t in ) , s. 100 /101; İbn A b i Z a r', R a v i al-fcirtâs ( nşr. T o rn b erg ), I, 62/63 ! K itâ b a l-istib şâ r ( nşr. K rem er ), W ien , 1 85 2, s. 80 ; İbn ‘ İzâri, K itâ b al-bayân ( nşr. D o z y ), I, 19 8 ; İbn H aldun, K itâb a l-ib a r ,V I, 216; a l-N u va y ri ( de S lan e, H istoire des Berbères )



ri



HÀM M ÂDÊ.



nin ku rucu su dur. Ham m âd, F a tım î h a lifesi alM u iz z nam ına, M agrib ’de valilik eden Ş an hâca kab ilesin d en B ujukkin [ b . bk. ] ’in oğullarından biridir. B u lu kkin 'in h a le fi olan birâd erl alM anşür 377 ( 987— 988 ) 'de kendisine a l-A ş ir [ b. bk. ) ku m andanlığını verdi, B ir çok seneler H ammâd, Ş an h âca d â va sın a sad ıkan e h izm et e tti. B irad eri İttü veft ile m üttehiden m erkezî M agrib 'i istilâ etm iş olan Z e n âta la r ile harp e tti. 391 ( 1000/1 oo l ) 'd e Z ir i em irlerinden M ak­ sin, Z â v i ve H ala! 'in isya n la rın ı b a stırd ı ve kend ilerin i Ş e n v a ’da m u hâsara ederek, ita a te m ecbur e tti. Â sîle r in m ü ttefikleri Z en âtaların m uhâsara e ttik le ri a l- A ş ir 'i k u rta rd ı ( 3 9 5 = 1004/1005 ) ve bütün m erkezî M a g rib 'd e Ş a n ­ h â c a 'n in h â kim iyetin i İâde e tti ve bir istilâ ka rşısın d a sığ ın a c a k bir yeri olm ak için, 398 ( 1007/1008 ) 'de, g â y e t em n iyetli b ir m evkide a l- Ç a l‘a [ bk. m add. C E Z A YİR v e K A L 'a.] şehrini in şa e tti ; fa k a t a z zam an sonra, al-M anşür ’un h alefi B ad is kendisinden T ic is ve C on stan tin e ( K o s a n t in a ) valiliklerin i alm ak İstediğind en, H am m âd ona k a rşı isyan ederek, A b b â sîle rin m etbfliyetin e girdi. B a d is, â sîy e k a rşı yü rü yerek, kendisini a l- K a l'a ’d a ta h a ssu n a m ecbur e t t i; fa k a t bu m üstahkem m evkii zaptedem eden, öldü (40 6 — 10 1 6 ). H am m âd ile B a d is 'in oğlu ve h a le fi a l-M u iz z arasın da h a rp devam e tti ve H am m âd 'ın o ğ lu a l-K â ’id 'in hasını ile m üzâ­ k ere ederek, k a ra rla ştırıla n b ir m uâhede ile, harp sona erdi (408 = 10 17 /10 18 ). Z ir i d evleti ü lkesi p arçaland ı. Ham m âd M ila, T ob n a, Z âb v e A ş ir şeh irlerin i ve m erkezî M a g rib 'd e zaptedebileeeği bütün y e rle ri elde e tm eğe m uvaf­ fak oldu, İbn H aldun ; — „B u andan itib aren iki rakip silâh ların ı b ırak tılar ve im paratorlu­ ğu araların d a p a yla ştık ta n sonra, k a rşılık lı sıh ­ riy e t p eyd â e ttile r ve bu su re tle Ş an h âca sülâ­ le si İki kola a yrıld ı ; al-M anşür ailesi K a y ravân 'd a ve Ham m âd â ilesi de a l-K a l'a 'd a yer­ le ştile r“ — dem ektedir. 'd a a l-K a l'a 'da öldü.



Ham m âd 419



(10 2 8 )



B i b l i y o g r a f y a : ibn H aldun, H istoire des Berbères ( t r c . de S lan e ), II, 16 v.dd., 43 ; İbn ‘ İzâri, al-B ayın al-Muğrib, I, 258 v.d ., 261 ; Fournel, L es Berbers, II; MüIIer, Islam, II, 619,621 v.d.; krş. bir de BADÎS ve ABU MENNÀD, b ib liy o g rafy a. ( G . Y VER.) H A M M A D A . [ Bk. hammâDE.] H A M M Â D E . H A M M A D A , S a h r â ’d a y e r



( ze y l, 11, 492— 493 ) ; Fournel, L es Berbers, II, I j 6 ; R. B asset, Recherches sar la reli­ gion des Berbères ( P a r is , 19 1 0 ), 47/48; K rem er, Gesch. der herrsch. Ideen des Islam, 383 ; G old zih er, Z D M G , X LI, 55. _ , ( R e n é B a s s e t .) H A M M A D . ( B k . h a m m â d .]



y ük se kli klerinin bir n e v i n e verilen i s i m d i r . H am m id a ( S a h râ A t l a s ’ında gada ve berb erîced e tas ili de d en ilir ) ; E. F. G a u tie r



H A M M Â D . P ÎA M M A D ( ? - i o 28 ), b e r b e ­ h ü k ü m d a r ı olup, Hammâd i 1er sü lâlesi­



yah u t g â y e t h a fif d algalı g e n iş sah ala r olup, bâzı defalar, fa k a t nâdir olarak, y arık lar ile



( Sahara A lgérien, fa s ıl I ) ’nin tâbirince „y a y ­ lada çöllerin ald ığı şe k ild ir". B u n l-r u fk î



Ha m m â d ë — H A M M Â D İ L E E .



1 93



kesilm işlerdir. B unların kenarları ekseriya hâ- ! m iştir. M uvakkaten K a stiiy a , K a y ra v â n , Süs, S fa k s ve T u n u s ah âlisi tarafın dan , hüküm dar (en v eya cebel denilen, oldukça bariz m aktalar iie : kesilm iş uzun yarlardan m ü teşekkildir. S a ­ olarak tan ınd ı ; lâkın S b e y tla civârm d a m ağlûp o la ra k ( 45 7 = 10 64), Z â b ve H o d n a ’ nin altıh la rı n eb atî to p raktan ve n ebatlardan â rî olup, bâzan düz ta şla r ile ve b âzan üzerin ­ M ustanşir b. H azrüh ’ ııtı em ri a ltın d a k i H ile ­ de insanların ve h ayvan ların yürüm elerini çok lile r ile, m ü ttefikleri T ra b lu sg a rp M ağ râ va ’ları g ü çleştiren kü çük p arçalara bölünm üş çatlak tarafın d an yağm a ed ild iğin i gördü. M am afih ta şla r ile Örtülüdür. Bu ç a tla k la r h araretin bir­ g a le b e yine kendinde k a ld ı ; Z â b g e ri alındı ve H am m âdilerin ordusu S a h r â ’da V a r g i a ’ya denbire değişm esinden İleri ge lir. H am m âda '!er S a h râ 'd a se y r ve se feri durduran a z-ço k geçilm ez m anialardır. B inâen aleyh ke rv an lar, H am m âda ’ ferden geçm ekten ise, e trafların d an do laşırlar. E n ehem m iyetli H a m m â d a ’ ler şun­ la rd ır: T av d en i ’nin g a rb ın d a — al-H a rişa ham m âda 'si, şa rk î E r g ’ in cenubunda — T in g lıert h a m m âd a’ si, T ra b lu sg a rp ’ın cenubunda — Murzülç ham m âda ’si v e b ilh a ssa H am m âda ’1-Ham r'â’: ’dır k i, zoo k m genişliğinde, 600 km . uzun­ luğunda ve 5— 600 m. yü ksekliğin d ed ir. B i b l i y o g r a f y a : B k. mad. SAHRÂ, b ib liy o g ra fy a . ( G . Y v E R .) HAMMÂDİLER. B A N İ H A M M Â D , m e r k e ­ z î M a g r i b b e .r b e r î h a n e d a n ı d ı r . 405 ( 1 0 1 4 ) senesinde H am m âd b . B u lu k k in [ b k . HAMMÂD ] tarafın d an kurulm uş ve 547 ( 1152 ) 'd e M u v ah h id le r tarafın d an is k a t edilm iştir. B u hanedan, g a rp ta kendisin i te h d it eden Zen âtalara, m erkezî M ag rib ’ in eski sah ip leri olan Z ir ile r e ve n ih a y et X I. asrın ( m . s . ) ikinci y arısın d an itib aren , H ilâ li araplarm a k a rşı mütem âdiyen harp etm eğe m ecbûr k alm ıştır: H am ­ mâd 'ın h a le fi a l-K â :id ( 4 1 9 — 446 = 1028— 1054/105$ ) al-M u'izz b. Z ir i b. ‘A t iy â 'nin oğlu H am m am a ’ye ga le b e ed erek , K a l a 'y ı m uhasara eden K a y ra v â n hüküm darı al-M u'izz 'i bir mü­ tâ re k e im zalam ağa icb âr etm iş ( 4 3 2 = 10 4 0 ) ve Z ir ile r e karşı istiklâlini t e y i t etm iş olm ak için, al-M u'izz F atım î h alifesin in m etb ûiyetin i redd ed er-etm ez, hutbelerde? m ezkûr halifenin ismini oku tm ağa başlam ıştır. A z Zaman sonra H ilâ lile rin istilâ sı Z ir i kudretin i yık tığ ın d a n ( 443 = 1051 )j M ag rib ’de H am m âdi h âkim iyeti istik ra r buldu. B u lu k k in b. Muhammed, B iskra [ b. bk . ] ’da B an i Romman ’ın isyan ını b a stır­ dık tan sonra, ga rb a doğru yürüyerek, F a s şeh ­ r in i z a p t ve buranın eşrafını, reh in e alıp , g ö ­



k a d a r ileriled i. Bu m u va ffa k iye tle r a l-N â şir ’i M agrib 'in en k u v v e tli hüküm darı m ertebesin e çık a rd ı. T eb ea sın ın tic â r e t ile zengin olm aları em eli ile, kend isin in te ’s is etm iş bulunduğu B icâ ya [ b. bk. ] şeh rin e İtalyan ta cirle ri célbetm eğe ç a lış tı. B öna p iskoposu olan S erva n du s v â sıta sı ile, p apa G ré g o ir e VII. ile de m ektu p laşm ak su re tiy le m ü n âseb âtta bulundu. A I-N â şır 'in h a le fi ai-M aıışür, hü kü m et m erke­ zin i arapların akanlarına çok m ârûz olan a i-K a l‘a 'd an B icâ y a şe h rin e n a k le tti ( 483 = 1090/1091 ). H am m âdi em irlerinin Z irile re teslim etm iş ol­ du kları B ön a v e K o sa n tin a şeh irlerin i istird ât e t t i; B icâ ya civa rın d a k i k a b ile leri itâ a t altın a a ld ı v e b ilh a ss a m em leketini M urâbıtlara karşı m üdâfaa ile u ğ ra ştı. 474 (10 8 1/ 10 8 2 ) sen esin ­ den b e ri T iem sen şeh rin e yerleşm iş olan' Murâ b ıtlar, o zam ana, k a d ar Harrimadi ülkesinin ga rp h u d u tların ı m üdâfaa eden B an ı Vam enn ü ’yu eld e ederek, orta M a g r ib ’i te h d it e d i­ yorlardı. A I-M an şü r, p ara ite h izm etin e al­ d ığ ı H ilâ li çe te le ri ile, b ir k a ç d e fa Önlara k a rşı yürüdü. M urâb ıt kum andanı İBn T in am ert ’in C e b e l T e s s a la 'd a m ağlûp olm ası ve 496 ( U 02/1103 ) 'da T leıh sen ’in za p tı M urâbıtların ilerilem esin e mâni oldu. N ih ay et bir kaç yerd e isy a n la r çıkarm ış olan b e rb erîler üzeri­ ne y a p ılan s e fe r le r ile, m em leketin nizâm ve intizâm ı iâde ed ild i.



C e za y ir, M ilyöna, Ham za, N 'g â u s ve l^osantina ( C on stan tin e ) ’y a sâlıip olan al-N âşir bu şeh ir­ lere o ğ u lla rın ı v eya kardeşlerini v â lı tâ y in e t­ m iş ve şa rk a doğru yayılm ak için, arap k a b i­



Bununla b e ra b e r H am m âdilerin k u d re ti inlıita ta ba şlam a kta gecikm edi. V â k ıa 498— 515 ( 1105— 112 1 ) 'te aI-‘A z iz donanm ası ile C e rb a ’y ı z a p t ve H o d n a ’yı istilâ etm iş olan arap la n ta rd e tti ; lâkin bu m u va ffa kiyetler çok sürm edi. A l - 'A z i z ’in h a le fi Y a h y a kendini tam âm iyle a v a v e k a d ın lara k a p tıra ra k , m em leketin günd e n -g ü n e 'g ü ç le şe n vaziy e tin i idâre etm ek ik ti­ darını gö sterem ed i. 1 1 3 6 ’da cen o v a lılar B icâya şeh rin i y ağ m a ettile r. B erb e rîle r ayaklanm ağa b a şlad ılar ; a rap la r y ık ıc ı ta lan ların a devam e d iy o r la r d ı; n ih â yet M u vah hid ler orta M agrib''i istilâ ettiler. ‘A b d al-M u’min ’in yaklaşm ası üze­ rine, C e z a y ir v â lisi bulunan H am m âdi eftıîri a l-K â ’id, m ü dâfaa etm eğe bile uğraşm adan, şeh ri te rk e tti. S ultan ın d iğ er birâderİ S eba, B icâya civarın d a, m ağlûp oldu. B izza t Y a h ya p â y ita b tm ı te rk e tti ve ‘A b d al-M u’ min [ b. bk.],



leleri



harp etm eden, şehri İşgâl e tti



türdü.: B u seferden avdetinde, k ız ka rd eşi T an m i r t ’i öldürtm üş olan am ca-zâdesı al-N âşir ta ­ rafından^ k atledildi. A l-N â ş ir b. 'A le n n â s ( 454— 481 = 1062— 1088/1089 ) ve bunun h a le fi al-M anşür 'un sa l­ ta n atları H am m âdilerin en p arlak devridir,



arasın da çıkan



slâm Ansiklopedisi



nizâlardan



istifâ d e



et-



a l-Ç a l'a m üsiev-



13



hAM M ÂDÎLER -



İ 94



HAMMÂDÜR r A v İYÖ.



lîle r tarafın d an z a p t ve baştan-, a şa ğ ı tahrip edild i. E v v e lâ B ön a 'y e ve son ra Kosantıina şe h ­ rine çekilm iş olan Y a h y a hu son m evkii m üdâ­ fa a y a bile kalkışm ad ı ve gâ lip le re teslim oldu ( S 4 7 - 1152 ). F a s 'a gö n d erilerek, bir müddet M erâk eş 'te alako n u ld u ktan sonra, S a le şehrine gö n d erild i ve orada 55® ( * 1 6 3 ) sen esin de v e ­ f a t etti. H a MMÂDÎ HÜKÜMDARLARI. Jdammâd b. B u lu kkin , 403— 419 ( 1 0 1 4 — 1028) al-ICS’id, H a tn m â d ’m oğlu, 4 19 — 446 (10 3 8 — 1054/1055 ) M uhsin, al-İÇâ'id 'in oğlu, 446 B u lu k k in b. Muhıammed, 447— 454 { 1056/1057— 1062 ) a l-N â şir b, ‘A le n n â s, 454— 481 • ( 1 0 6 2 — 1088/1089) al-M anşür, a l-N âşir 'in oğlu, 481— 498 ( 1088/1089— » 0 4 /110 5 ) B ad is, al-M anşür 'un oğlu, 49® . a l- 'A z iz ,



a l-M a n şü r'u n o ğ lu , 498— 515 _ (110 5 — 112 1) Y a h y a , a l- 'A z iz ’ in oğlu, 515— 5 4 7 (1 1 2 2 — 1152) B i b l i y o g r a f y a : İbn H aldun, H ist. de s B erb eres ( trc. de S lan e, II, 43 v .d d .; İbn alA g ir , K a m il al-ta 369. 372 i I!> 35 ! İR. 3° 4. 3° 7> 3*3 v.d., 326, 379, 384 v.b .). A b u D a ’üd ( Aşriba, bâb 1 0 ) ve İbn M âca ( Aşriba, b âb 1 2 ) bu bahsi te n v îr e d e ce k m âh iyette b ir h a d îs k a yd e tm iş­ lerdir. İbn M âca ’nin k a y d e ttiğ i h a d îsi te r­ cüme e d iy o ru m : A ’işa : — „R esû iu liâh için,



m iştir. D ört m ezh ep ten üçü ve şi'îler nabiz iç il­ m esini n eh y ettile r. H an efî m ezh ebi, b ilâ k is,stid â! ile ,’ iiâe g ib i ve şâ ir su re tle içilm esini câiz gördü. M u h telif m ezh eplere mensup fak îh lerin mütâ leala rın ı bu rada te tk ik e girişm ek bahsi u za ­ t ır ; zâten de lüzum suz g ib id ir ; zîra başlıca ih tilâ fla r y aln ız nabiz h akkın d ad ır. A ş a ğ ıd a k i te lh is Fatâvâ ‘Â la m g iri ( V I, 604 v .d d .; krş. Ş a 'ra n i, M izan, K a h ire , 1279, s. 192 v .d .) 'y e istin ad en , y a zılm ıştır. t e m a ’ a gö re, taham m ür etm em iş h er b ân gi bir ta tlı içk i içileb ilir. İcm a ’a gö re , şarap ve her türlü sa ka r ( iç ­ k i ) haram dır. Ş a ra p istim ali h u susun da a ltı h âl k a rşısın d a bu lu nu lab ilir : n e m ıkd arda olursa-olsun, şarap içm ek y a h u t istim al etm ek ha­ ram d ır ; bunu kab u l etm em ek küfürdür. Ş a ra b ı sa tın alm ak, satm ak ve ikrâm etm ek küfürdür. Ş a ra b ı b o zan a v e y a im h â edene hiç b ir mes'û liy e t te re ttü p etm ez. Ş ara b ın bir mal olupolm ad ığı k a t ’ı b ir hükm e bağlan m am ıştır. Ş a ­ rap , kan ve idrar gib i, neois b ir m addedir. O n ­ dan ne m ıkdar olursa-olsun , içen c eza y a m üs­ ta h a k tır . Ü züm den y a p ılan tü riü -tü rlü m üs­ ta h z a ra t ( b â zilf, m u n a şşa f v.b.) fa k îh lerin e k ­ seriyetin e ( ‘ a mma ) göre, haram dır. F ak îh lerin ekseriyetin e g ö re , {ilâ' ( yk. b k . ) y a h u t m a sa lla ş ve hurm adan yap ılan nabiz, y u k a rıd a zikred ilen ta h d id a t İle, m u bahtır. K a y ­ n atılarak , 2/3'st ta b a h h u r etm iş olan şıra hak­ kın d a da hüküm böyledir. Bu n oktad a P e y ­ gam berin m ü tâleası [ bk. mad. a l- Ş a y b â N Î ] b a şka türlüdür. 1 Ş ara p içenin c e z a l a n d ı r ı l m a s ı hu susun ­ da, h a d îse g ö re , P ey ga m b er ve A b ü B akr hurm a v e y a san d al d alı ile k ırk k e re vurulm ası m ü tâltasınd a im işler ( B uh âri, H u d îid , bâb 2— 4 ; Müslim, H u d ü d , had îs 35— 37 ). ‘ O m ar 'in h ilâ fe ti zam a­ nında H âlid b. a l-V a ü d ona halkın harâm iç ­ k ile r k u llan d ık la rın ı h ab er verm iş. Bunun ü zeri­ n e 'O m a r sa h a b e le r ile m üşavere etm iş, onlar da K u r an ’da mırhşernüf ( ism etli k a d ın lar } '1, d ö rt ş â h it ile isb â ta m u k te d ir olm aksızın , zina ile ith âm edenlerin seksen darbe ile ceza la n d ırıl­ m ası em redildîğin e ( X X I V . 4 ) b a k arak , rarap içen lerin de o su re tle cezala n d ırılm a la rı mütâleasın d a bulunm uşlar.



H A M R — HAM SE.



B âzı hadîslere göre, şarap itiy a d ı, P eyga m ­ berin em ri ile, ölüm ile cezaland ırılırm ış ( A b u D â’îid, H u d û d , bâb 36; İbn M âca, H u d u d , bâb 1 7 ; A h m ed b. Idanbal, II, 13 6 ,16 6 , 1 9 1 ; IV , 93 v.b.). M am afih b â zı m uhadd islerce bu g ib i h â l­ lerde ölüm cezasın ın Peygam b erin sünnetine u ygun olm adığı ilâve edilm ekted ir ( A h m e d b. H anb al, F, 125, 130; krş. a l-J a y â lisi, nr. 183) . M u h telif m ezhepler 'O m a r 'in hükm ünü kabûl e tm iş le rd ir; şarap içm ek suçu 80 darbe ile ceza la n d ırılır. E ğ e r suçlu esir ise, K u r a n 'da



199



in vo risltim isch en D ic k te rn , III, 2. tab . ( B e r ­ lin, 1897 ), s. 96 v.dd. ; A . v. K rem er, C u liurgescJİichte des O r ie n ts ( V iy a n a , 1875— 1877 ), I, 14 9 ; II, 204 v.dd. ; A . M ez, D ie R e ­ n a issa n ce d es Jslâm s ( H eid elb erg, 19 2 2 ), f ih r is t ; ! . G old zih er, M uham m edan ische S tu ­ dien , I, 19 — 33 ; ayn. m il. ( Z D M C , 1887, XII,



zam anların da old u ğu gib i, su ç­



4 °, 95 v.d.) ; ayn. mil,, M tıh. R e c k t in Theorie u n d W ir k lic h k eit ( Z e its c h r , f , vergi, R e c h is w iss., 1889, V III, 408 ) ; A . S ch a a d e , Islâm u n d A lk o h o l ( V o ssisch e n Z e itu n g , nr. 454, 7 eylül, 913, S on n tagsb eila ge, nr. 3 6 , ) ; NÖ1d e k e -S ch w a lly , G e sch ich te des Q o r ü n s, I, 182 v.d.; 199, n o t 1, 3 ; Snouck H u rgron je, V erspreide G esch r iften , umûmî fih ris t, mad. W ijn ; T b . W . Juynboil, H an db uch des isi,



lunun hür v e y a e sir olduğun a g ö re 40 yah u t 20 darb e ile tecziyesin i kab û l e tm işle rd ir ( bk. E u rk âııi, IV , 42 ; N a vâ v i, M üslim şe rh i, IV , 136 ).



G e se tze s, s. 178 v. dd., 304; felem en kçe 3. ta b ., S. _ı yz v.d ., 308. ( A . J. W e n s i n c k . ) H A M R İ N . [ Bk, H A M R ÎN .]



k a d ın esirin z in a ’ cezası hür kadın ın z in â ’ ce­ zasın ın y arısı k a d ar tâ y in edilm iş bulunduğuna g ö re ( IV , 30 ), an cak 40 darb e ile te c ziy e edi­ lir. Bununla berâber şâ fi'îler, P eygam b erin ve A b ü , B a k r 'in



Ş ara b ın ve içkilerin ta h rîm i ten



üçüne g ö r e ) İslâm



( d ö r t m ezh ep ­



âlem ini tem yiz



eden



sıfa tla rd a n biri olm ak itib ârı ile; n eticelerin e ne k a d a r ehem m iyet verilse yeridir. Ş iirlerd e gö rü ld ü ğü üzere, ; haram a riâ y e t etm eyenlerin çokluğunun büyük bir ehem m iyeti yo k tu r. la­ lam dan e v v e lk i şiird e d e e k sik olm ayan şarap m edh iyesi İslâm şâirlerinin de ra ğ b e t e ttik le ri bir m evzû te şk il etm iştir ( k r ş . ibn al-M u'tazz, A b ü N u vâ s v.b, sâ k in â m e le ri) ve h a lifele rin sa ra y la rın d a te rtip edilen â lem lerde şa ra p ,' sa n ­ k i hiç tah rîm edilm em iş gib i, içilirdi ( bk. msl. B in bir gece, tü r, yer.). H alk bilo dâim a vc her y erd e m illî içkileri olan tü rlü -tü rlü burm a şarap ların dan v azgeçem em işlerd ir. H a life 'O m a r b. 'A b d a l- 'A z iz , bu â d e ti k a ld ırm ak iç 'n , b ir em irnam e n eşretm eğe lüzum görm ü ştür ( bk. v. K rem er, C u liu r g e s c k ic h tlic k e S ir e ifz ü g e , Letpz ig , 1873, s. 68 v.d.). Ş a ra b ın t a s a v v u f ed eb iya tın d a , istiğrak ın rem izlerinden biri o lara k , h u sû sî b ir m evkii vard ır. Bu bakım dan m u tasavvıflar^ h ıristiya n olan: v e y a olm ayan sele fle ri gib i, bir dil k u l­ lanm ışlardır, D a h a İskend eriyeli P h ilo 'dan iti­ b a re n is tiğ ra k sa rh o şlu ğ a ( m estliğe ) teşbih edilmiştir:; ( b ilh a ssa bk. D e V iia C on tem ­ p la t iv a ) . ib â h iy a ( mubâlı g ö r e n le r ) arasında bu sö zle r, ( sü rd ü k le ri) h ayatın bir m âkesi olm uş olabilir. F a k a t ta sa v v u f erbabı hakkında umûmî su re tte, böyle d e n e m e z; on la r b ilâkis rûhu t a s f iy e eden riy a z e t iç !nde hayatların ı g e çirm e ğ e m eyyald irler. H â fiz 'm m ey ve aşk g a ze lle rin e gelin ce, bunların m ecâzî bir m âhi­ y e tte olup-olm adıkları henüz halledilm em iş bir n oktadır.



H A M R Î N . H A M R İN , Y â lfS t ( 111, 7 ) 'ta Humrîn , e sk i B ârim m S [ b. bk.], alçak te p e li (200— 300 m.) bir d a ğ s i l s i l e s i . Bu silsile 800 km . uzun luğun da olup, hem en-hem en H a zr hiza­ sından b a şlay a rak , E lce zîre ovaların ı, Irak o v a ­ ların dan v e cen up ta H ü zistân ovalarını Ş a tt a l-'A ra b ,o v a la r ın d a n a y ırır v e İran yaylasın ın cenûp hıidûdunu teşkil eden d a ğ la r İle birleşir. T am âm îyle m ütecan is olan bu h a y re ti mucip dereced e uzun d a ğ k ü tle si b e d e v iler ve fellâhlarca pek mâlûm olup, g a rip ta sv irle re sebep o lm a k ta d ır; m sl. Y a k u t bu d ağd an , „d ü n yayı ku şa tan d a ğ “ o lara k, bah seder. Y a k u t 'ta n ba şk a , bû d a ğ silsile sin in y e n i adı 758 ( 1 3 5 7 ) sen esin de B a g d a d 'd a Mac!rasa al-M arcân iya v a k fiy e si k a yd ın d a da zikred ilm iştir ( krş. L. M assignon, M issio n en M ésopotam ie, In stitu t F ra n ça is d ’A r c h . O rient,, K a h ire , 19 12 , s. 16, 2 8 ). Ş a fâ a l-D in is â a l-K â d iri al-N akşb an di al-B an d au lci 'nin 1077 ( 1 6 6 6 ) senesinde y a z ıl­ m ış ve basılm am ış olan C a m i' al-a n v a r f i ma­ nâ k ib a l-a h y a r (1, 60 ) adlı tü rk çe eserinde, H am rin üzerinde m eşhûr bir ziy a re t m ahalli o lara k , M âçtd a l-K u rd î ( ölm. 567 = 1 1 7 1 / 1 1 7 2) 'nin türbesinden bah sed iliyor İse de, bunun yeri henüz te s b it edilem em iştir. ( E. HERZFELD.) H A M S A . [ Bk. HAMSE.] H A M S E . H A M S ( A ) ( A .) , b e ş a d e d i n i n a d ı d ı r . Elin beş parm ağın dan gelen ve İslâm akid elerin in bazıların d a ( islâm ın beş ş a rtı, beş din î fa riz a , gü n de b eş v a k it nam az ) rastlan an bu sa y ıd a sih irli bir h assa v ard ır. P arm akları



g e rili ve a çık olarak u zatılan el kem nazardan koruyan bir rem izdir. Ş im alî A fr ik a 'da, g e re k m üslüm anların ve ge re k yah u d ilerın kap ılarınd a, B i b l i y o g r a f s a : F re y ta g , E in leitu n g i p a rm a k la n aralanm ış el resim leri sık -sık g ö rü ­ in das S tu d iu m d er arabisehen S p r a c k e lür. Bu şe k ild e, y e rlile rse ham s, h um s ve avru­ ( Bonn, 1861 ), s. 2 j2 v.d,; G . Jacob, S ta d ien p a lıla rca „ F a tm a ’nın e lle r i“ adı verilen altın ve



200



HAM SE.



T ü r k e d e b i y a t ı n d a da bu n eviden b ir çok e se r v a r d ır : A k -Ş e m s e d d in 'in oğlu H a in­



güm üş m uskalar yap ılır. H a fta n ın beşinci günü olan perşem be, n aza r değm esin e k a rşı yap ılan bü yü lere m üsait sa y ılır ve bu g ib i te ’sirleri izâle hnsûstında, m eşlıûr e v liy â tü rb eleri o gü n ziyâre t edilir.



= 1 5 0 9 ) 'n in Y u s u f v e Z e lîh a , h e y lâ v e M ec­ nun, M a v lid a l-N a b i, T u h fa t a l-'u şşa k , M u-



B i b l i y o g r a f y a ' . E. D ou té, M agie et relig io n dans l ’A fr iq u e du N o rd , s. 183, 326; L e féb u re, L a M ain de F atm a ( B u lle tin de la



ham m ediya-, D u k a g i n - z â d e Y a h y a B e y (983 = 1 3 7 6 ) 'in Ş â h v e ged â , Y u s u f v e Z e ­ lîh a , K itâ b -i u su l, G en c în e-i râ z, G ü lş e n -i en-



S o c ié té de g éo g ra p h ie d ’ A lg e r , 1907, 4.. kısım , s. 4 1 1 — 4 x 7 ) ; P . Eudel, O r fèv r erie a lg éri­ enne et tun isien n e, s. 253 ; C e za y ir umûmî



oiîr ; B â k î'n in m uasırı B e h i ş t î (ö im . 979 = 1 5 7 2 ) 'nin V âm ık ve A z r â , Y u s u f v e Z e lîh a , H ü sn ve N ig â r , S ü h e y l ve N ev b a h a r, L e y lâ ve M acnün-, N e v ’ î - z â d e A t â ' î d iy e m eşhur olan S i n a n b . S ü l e y m a n ( ölm. 1044 = ¡634 ) 'm S u h b a t al-a bkar, H a ft-h ^ a n , N a fh a t



v â liliğ i, C a ta log u e d e s c r ip tif illu s tr é d 'o u v ­ rages d ’ or et d ’argent, şekil 47, 48, ,79, 156; V a ss e i ( R . T., m ayıs, 1905, s. 550; , m ayıs, 1906, s. 220) ; T uchm an , F a scin a ­ tion ( M êlu sin e, 1897, V I !, 58 ). . H AM SE.



H AM SA,



fa rs



( C l . H u a r t .) ve tü rk e d e b iy a ­



tın da b e ş mesneviyi ihtivâ eden m e c m u a l a r a v e r i l e n i s i m d i r . H am ­ selerin en m eşkûrları şu n lardır î İM i ? a m i ’nin P a n c g a n c ( „b e ş h a zîn e " ) a d ı. ile m âru f olan ham sesi k i, şu m esn evileri ih tiv â ed er : M ahzan a l-a srâ r ( 559 = 1164 ), H u sr a v u Ş ir in ( 576 = 1 1 8 0 ), h a y l i u M acnün (384 = 1 1 8 8 ) , H a ft p ayka r ( 593 = 119 7 ), İskan dar-n âm a ( 397 = 1201 ) ; A m i r H u s r a v D i h l a v i ' n İ n M a tla ' al-anvâr ( 698 = 1299 ), Ş ir in u H u sr a v , M ac­ nün u h a y l i ( aynı tarih ), Â y in a -i S ka n d a r i ( 699 = 1 300 ), H a ş t-B a k iş t ( 7 0 1 = 1 3 0 2 ) ; H v â c ü y - i K i r m â n i 'nin R a v za t a l-a n v â r ( 7 4 4 = 1 3 4 3 'te ta m a m la n m ış), H u m ây u H ü ­ m âyûn, K am al-nâm a, G u i u n avrüz, C avharn âm a; K â t i b i ' n i n ham sesi noksan kalm ıştır, bu gü n bundan 838 ( 1434 ) 'e doğru yazılm ış olan C u lş a n -i abrar ve h a y li 1z M acnü n mevcû ttu r ; C a m i'n in H a ft a v ra n g ’ in bir k ısm ı olan h am sesi, şu m esnevilerden m ü rekkeptir : T u fıfa t a l-a h râ r ( 8 8 6 = 1 4 8 1 ) , S u b h a t alabrür, Y u s u f u Z u la y h a ( S 88 = 14 8 3 ), h a y li u M acn ü n ( 889 = 1484 ), H ira d-n âm a-i S k a n -



d î m ahiaslı H a m d u 11 a h Ç e l e b î



( öim. 914



a l-a zh â r, S ü k i-n â m a ( h a k ik a tte yaln ız 4 m es­ n ev i ih tivâ e ttiğ i ve 5. m esn evin in de D iv â n 'ı o ld u ğ u son zam an lara k a d a r zan n ed ilm ekte i d i ; bunun D iv â n olm ayıp , H ily a t a l-a fk â r isim li b ir m esnevi olduğu an la şılm ıştır. İstanbul, Ü ni­ v e rsite kütüp., tü rk çe yazm a, nr. 4013 'd e k a y ıtlı H a ft-k e â n n üshasın ın s c n u ; bk. A g â h S ırrı L ev en d , A t a y i’ nin H ily e-t& l-efk â r ’t, A n k a r a 1948 ) ; S e h î te zk iresin d e e d irn eli R e v â n î (ö lm . 950 = 1324 ) 'nin H a m sa -i r ü m î ’ s i zik r­ e d iliy o r ise de, şâirin böyle b ir eser t e ’lif e t­ m em iş olduğu k u vv etle söylenebilir. B ir de N a r g i s i ' n i n ham sesi ( m e n s u r ) vard ır. M i r ' A l i Ş i r N a v â ’ i de şark tü rk çesi ile yazılm ış b e ş m anzum eserini H am sa ismi a ltın d a to p la m ış ( C a ta log u e O u a ritch , 1916, s. 23;



E. B lo ch e t, J A , XI. seri, VIII, 1916, s.



40a ) ve C ü m İ 'nin b eş kısım d a n m ürekkep olan iercüm e-i hâline de H a m sa t al-m utahayy ir in adın ı verm iştir ( B elin, J A , 3. seri, XV II, 1861, s. 30 3). Bibliyografya-.



Ch.



R ieu,



C a fa -



logue o f P ersia n M ss. B rit. M us., s. 504, 6 11, 613, 620, 637, 643, 652, 671, 680; E. J. W . G ib b , A H isto r y o f O tto m an P o e tr y , I, 145 ;



II, 8. ( C l . H u a r t .) HAMSE. H A M S A ( V iiS y â t-i H am sa 'nin k ı­ sa ltılm ış şe k li ) „b e ş v ilâ y e t" , biri cen ûbî A z e r ­



dari-, H a t i f i 'nin tam am lanm am ış olm ası m uhtem el ham sesinden şu m esn eviler m evcu t­ tu r: h a y li u M acnü n , H a ft-m a n za r, Ş ir in u H u sra v , T im ü r-nü m a ( 917 = - 1 3 1 0 ile 927 = 1321 a rasın d a ) ; F a y z i'n in M a r k a z-i advar, S u la y m â n u B ilk is , N a l-dam an, H a f i k işv a r ve A k ba r-n S m a ( 1003 = 1593, tam am lan m am ıştır) m esn evilerini ih tivâ eden ham sesi ; y a s a n b. S a y y İ d F a t h . A l l a h 'in, P e y g a m b er ile



D a h a X . a sırd a F a r s eyâle tin d e , y e rle şik a h â ­ liy e m ah sus 5 v ilây e te m ukabil, g ö çe b e ah âli için de 5 b ö lg e ta h sis edilm iş ve buna V ilây ü t-i H am sa denilm iştir, İşgâl e ttik le ri sa h a ve h u d u tla rı m uayyen ve sâ b it olm ayan bu vilâ­



ilk d ört halifen in şan ını te b c il eden bir hamsç si vard ır ( 1038 = 1628— 1039 = 1630 arasın ­ d a y a z ılm ış tır ) . M o l l a T u g r â ’ - i Ma ş -



y e tle rd e yaşay a n g ö çeb elere o zam an zu m m den iliyordu . K ü rtç e olduğu tahm in edilen bu zum m tâ b iri, tü rk unsuru k u vv etlen d ik ten sonra,



h a d i 'nin H a m sa -i n â k isa 'sı G o lk o n d a sa ra ­ yın da bulunan beş şa h sın h ic v id ir ; bu m üellif



i l sözü ile d eğ iştirilerek , F a rs 'ta tü rk ve arap k a b ilelerin e „H am se ille ri" m ânasında, ilü t-i H am sa denildi ( k r ş . W . B arth o ld , İsio rik o -



A v r a n g z ib sa lta n atın ın ilk zam anların da ölm üş­ tü r (10 6 9 = 16 5 9 ). ,



b aycan 'd a ve d iğ eri İran 'm F ars e yâletin d e olm ak ü zere, m u h telif tu rk b o y la rı ile m eskûn ik i i d â r î b ö l g e n i n a d ı d ı r .



geogr. ob zor İrana, s.



m



v.d .).



A z e rb a y c a n



HAM SE.



'd aki H am se 'ııin de ayn ı su re tte te şek k ü l etm iş olduğu şü p h esizd ir. M am afih „b e ş il, b eş boy, b eş ııru ğ“ m ânalarını da ifâ d e etm esi m u h te­ mel olan ham sa tâ b iri ile V . asırd a bu bölgede yerleşm iş oian ilk tü rklerd en B e ş -O ğ u r veya B eş-U y gu r isim leri arasın d aki b en zerlik de d ik k a ti çekm ekted ir ( K r ş. A . Z e k i V e lid i T o ga n ,



201



lerin de kısm en iskân edilen, kısm en de o yer­ leri işg al ed erek, yerleşen A k -H u n v e K a ça r­ ların d a d â h il bu lu n d uğu A ğ a ç e r ile r ile S ab ır (S u b a r , S u b -er, S a v ır, S a v a r , S u v a r ) tü rk le ri­ ni, V .— V I. a sırlard a bu b ö lg e le re gelm iş, hattâ bunlardan b ilh a ssa S a b ırla rı K a z v in hudûdunda D eylem litere k a rşı, m u hafız o lara k, g ö rü y o ­ ru z. T arum ile K a z v in arasın d a bulunan S e ­



U m ûm î türk tarihin e g ir iş, s. 14 3 ,16 0 — 163 ). I. A z e r b a y c a n H a m s e ' s i ş a rk ta n ventirán ( Sîm ran, Sem iren ) kalesin den d a h a X . c en u p ta n — K a z v in ve H em edan ey âle tle ri, g a r p ­ a sırd a „ Á 1-5 K e n g e r “ y a h u t „İbn S u v a r“ ( K entan ; A fş a r v e G e r ru s sa n ca k ları, şim âl-i g a r ­ g e rîile r, S u v a r-o ğ u lla n ) s ü lâ le s i n e ş 'e t etm iş idi. biden — A ze rb a y c a n ve şim ald en — G ilân e y â le t­ B izan s k a yn a k ların ın kendilerinden P eçen ekleleri ile hudûtlanm ış olup, idâre m erkezi Zen ­ rin bir k a b ile si s ıfa tı ile b a h s e ttik le ri, fak a t : can ( Z e n g a a ) şehridir. V ilâ y e t K ız ıl- ö z e n ırm a­ A z e rb a y c a n 'a çok d aha e v v e l gelm iş oldukla­ ğı, Z en cân -Ç ay, E b h e r-Ç a y , İc-Ç a y ve bunlara rın a şü phe olm ayan bu K e n g e r ( K e n g -E r ) 1er T ü rk ista n K en gerlerin in bir kolu id iler. Bunlar k a rışa n d iğ er bir çok ç a y la r ü zerin d eki ova lar d ah a I. a sırd a T ü rk ista n 'a hâkim olan ve ile s ık orman v e o tla k la rı h â v î K a fla n -D a ğ , A k D a ğ , K a ra vu l-D a ğ, E n gû rân -D ağ, T aru m -D ağ, e k se riy e ti S ır-D e ry a h a v za sın d a y aşay a n büyük A fş a r -D a ğ , S e c a s , G errû s v e b a şk a d a ğ silsile b ir tü rk ulusud ur ( çin ka yn a kların d a K e n g -k i, ve gru p ların ı içine aldığın dan , en esk i zam anlar­ d a n .b e r im u h t e lif tü rk bo yların ın y a y la k ve kişlafc: h a yatın a çok m üsait bir sâh a te şk il e t­ m iştir. İdâre bakım ından A ze rb a y c a n eyâleti hâricin de bırak ılm ak la b era b er, c o ğ ra fy a , e t­ nografya^ dil ve kü ltü r, ik tis â d ı h a y a t ve ta r i­



K e n g ; Iıind k a yn a k ların d a K a n g k a , O rhun k i­ ta b elerin d e A s kavm i ile b irlikte K e n g e r-A s a dı ile z ik re d ilirle r; İran d estan ların d a E frâsy â b 'm p a y ita h tı olarak gösterilen K an g-D İz bunlara a tfo lu n u r; krş. A , Z e k i V e lid i, A z e r ­



baycan etn og ra fy a sın a d âir, A z e r b . y u r t b il­ h î m u k ad d e ra t bakım larından; tâ M ed ya d e v ­ g is i, II, s a y ı 14, 1 5 ) . S â s â n île r devrin d e T a b a r i ( I, 884 ) 'y e göre, rinden beri, A z e rb a y c a n ile : a y r ılm a z : b ir kü ll teşkil etm iş . olan H am se v ilâ y e ti, S â sâ n île r G ü rcistan ve E rm en istan ile b irlik te , „H a za r­ devrin de y e . on ları tâ k ıp eden a rap la r zam a­ la r ü lk esi“ ad ın ı alm ış olan şim alî A ze rb a y c a n nında; D c r b e n d 'd e n H em edan 'a k a d a r uzanan: : 'ı tü rklerd en bo şa ltm ağa v é h iç olm azsa, türkA ze rb a y c a n ( T a b a r i, bk. Z o ten b erg, C h ro - le ri a zaltm ağ a çalışan N ü şirvân , an ’a n e vî İran n;qac d e Tabari, P aris, 1871, III, 494 ) ’m en siy â se tin i ta tb ik ederek, şid d e tle te h c ir ve tem ­ cenup b ö lgesin i te ş k il etm iş ve arap lard an so n ­ sil siyâ se tin e girişm iş idi. Bu m a ksa tla iü rk le r ra başlayan türkierin hâkim iyetleri devrinde, cenuba g ö çü rü lü y o r ve y erlerin e fa r s unsuru cen ub î A ze rb a y c a n ’ın y a y la k olm asına m uka­ iskân ediliyordu . Bu tü rkierin mühim bir kısm ı, bil, şim alî A z e rb a y c a n ile b irlik te , b ilh a ssa bir b ilh a ssa H am se ta ra fla rın d a yerleştiriliyord u . k ışla k rolünü oyn a m ıştır ( krş. Î A , İstanbul, B unlar arasında, T a b a ri ( I, 595 v.d.) 'd eki k a y ­ 1942, II, 92 ). A h â l i bakım ın dan A ze rb a y c a n H am se 'si kam ilen tü rklerd en ib a re ttir. A h âlin in e s â s kütlesin î, E rd e b il ve H alh al [ bk. m add.] da oldu­ ğ u gib i, Ş ah seven [ b. bk.] adı altın da birleşen tiirk ler te ş k il eder. İkiye a yrılan bu Ş ah seveııIerİn en mühim kolu A fş a r [ b. bk.] lardan iba­ re ttir. Z irâ a t ile m eşgûl ve to p ra ğ a yer­ leşm iş olan:: bu tü rklerd en : başka, H am se vilâ­ y etin d e, T o p ra ğa yerleşm iş olm akla beraber,



da g ö re , Y a z a r ve S û l ( S o l ) tü rklerin den başka, B u lg a r ve B clen cer tü rkleri de var ¡dİ. G Ök-türklerin ordusuna mensup olup, S âsân îler ile harpte m ağlûp olunca, bun lardan i o . o c o k a d a r aile A ze rb a y c a n 'a y erleştirilm iş idi. H am se ve havâlisind e, S âsân îlerin sukutun­ dan son ra, arap h âkim iyeti devrin de de türk unsuru artm ıştır. T ü rk ista n 'dan, İran ta r îk i ile, T ü rk m en -O ğu z unsuru, cen ûb î İran ile beraber, H em edan, K a zv in ve H am se havalisine g e l­



a yrı k a b île ad ve te şkilâtın ı m u hafaza etm ekte ! d ik leri g ib i, A b b â s î h alifelerin in hizm etinde devam eden U sanlu, M ukaddem , B ayat, İnanla, bulunan tü rk em irleri de, tü rklerd en mü­ H udâbendeiu, Ç ek n i, Y ılm aç, T ırp ahlu ( T o r re k k e p ordu ları ile, buralara ge lip yerleşi­ pahlu == T o p ra k lu ) ve b aşka tü rk to p lulu kları yorlardı. Bu em irlerden biri olan M ubârak da v ard ır. T o p ra ğ a yerleşm ek n eticesind e boy, a l-T u rk i ÎÇazvin ’in iç k a lesin i y a p tırm ış ve ııru ğ v e oym ak te şkilâtın ı iam âm iyle unutmuş ona kendi adını verm iş İdi ( k r ş . İbn F a k ih , s. olanların adların a meskun v e ga y r-i m eskûn m ev­ z8z ). İbn F a k ih ( 1 4 6 6 ) ’in M eşhed nüshasın­ k i adların da y e r-y e r rastlam ak da mümkündür, i d aki sa ra h a te göre, bu em ir kendi kabilesin i ; S â sâ n île r devrinde K a fk a sy a dağlarını aşıp, j de K a zv in etra fın d a yerleştirm iş i d i ; İbn a l-A ş ir 'im â lî ve cenubî A z e r b a y c a n ’ın m u htelif yer- | ( M ıs ır tab., 1301, IX, 15 7— 163 ) ’d eki ta fs i­



202



HAM SE .



lâ ta gö re , G a zn e lilerd e n S u lta n M ahm ud ve onun o ğ u lla rı zam anında, T ü rk ista n ve H o ra­ san ta ra fla rın d a n ka lkan ve S elçu k lu la rın ön­ cüleri sa y ıla n O ğ u z tü rkleri, b ü yü k b ir k a la ­ b a lık hâlinde, Irak-ı A cem , R ey, Isfah an , H em edan, D eylem ve bütün A z e rb a y c a n ’ı istilâ etm iş ve mühim b ir k ısım bu ralarda yerleşip , kalm ışlard ır. Bu devirde, arap ların h âkim iyeti zam anında, Irak-ı A r a p ve İrak-ı A c em 'den gelen tic â re t yo lla rı, H am se 'nin m erkezini te ş­ k il eden Zencân 'd a birleşiyordu. K a z v in 'den Zencân 'a gid en y o l E b h e r üzerinden . g eçerd i. Zen cân 'd an son ra, M iyân iç 'te n itib aren , bu



G ü r c is t a n ’a, g a rb a giden yo l — Zencân, T eb riz ve oradan da A n ad o lu 'y a ve cenûb-i şa rk yolu ise — S âv e ta r îk i ile, IÇumm, İsfahan, Ş ıra z ve B asra k ö rfe zi lim an ların a u laşırd ı. Ilh a n lıla r devrin de H am se bö lgesin d e, S u ltâ ­ n iy a 'nin şim âlinde, 35 k a d a r tü rk k ö yü k u ru l­ m uştur. M o ğ ü liy a ism i ile ku rulan yeni şe h ir de burada idi, Bu şeh rin e tra fın d a kurulan tü rk ve m oğui k ö y le ri X I V . a sırd a zir â a t ile m eş­ g u l İdiler. S u ltâ n iy a 'nin 5 fersa h şa rkın d a e s­ kiden K u h u d adını ta şıy a n köyün yerin d e S ay ın K a la şeh ri m eydan a g e ld i ( krş. K a z v in i, s.



yolu n bir kolu E r d e b il'e v e oradan d a Ş irvan ,



187 ). 1291 'd e A r g u n 'u n defn ed ild iği S u ltâ n iy a 'nin ceûbu nd aki S e c a s d a ğ la rı b ö lg e sin d e v e



A r r â n ve G ü rc ista n 'a ve d iğ eri de T e b riz ve M e r a g a ’y a gid erd i. S elç u k lu la r devrinde R ey, Ç a z v in , H em edan,



Îc-Ç a y v ilây etin d e yü ze y ak ın tü rk ve m oğul köyü in şa ed ild i. Ic-Ç a y ırm ağı da tü rk ç e S uğu rlu k adın ı a l d ı ; bu ad ayn ı zam anda bu ha­



C e b e l ile D eylem ta ra fla rın d a v e



v alid e h an ların çok se v d iğ i bir y a y la ğ ın a d ıd ır k i, T a h t-ı S üleym an d a bu ra d a bulunur. S u ltâ n iy a 'n in ku ruld uğu yere de K o n g u r-Ö le n adı verilm işti. Bu ve bundan b aşka bu c iv a rd a k i K ö y B u ld ak ve Y ü z - Y ığ a ç k ış la k ve k a sa b a la rı da îlh an lıla r ta rih lerin d e çok zikred ilen yerlerd ir. K a z v in c iva rın d a , e v v e ic e 40 kö yd en ib aret bulunan Paşkİl sa n ca ğı da, K a z v in i ( s. 67 ) 'y e g ö re , „zam anın in k ılâ b ı“ sa y e sin d e „m oğui“ köyleri oldu. S elçu klu lard an sonra tam âm iyle tü rk ve m oğu llar tarafın d an İskân edilen orta S a fid -rü d tü rk çe K ız ıl-Ö z e n adın ı aldı. K a z v in 'İn g a rb ın d a A lk-H vâca ( K a z v in i, s. 173 ) ka­ sa b a sı kuruldu. Bu civa rd a k i K a rb rüd, T ür-



B agd ad 'dan



A z e rb a y c a n 'a gid en y o l üzerind e tü rk ç e ad ta şıy a n ve tü rk le r ile m eskûn m ü tead did şeh ir, k a sa b a ve ka le in şa edilm iş olm ası, bu m ın takad a tü rk nüfûsunun a rttığ ın ı gö sterm e k te d ir ( krş. Z e k i V e iid i, A z e r b . y u rt b ilg isi, II, sa y ı 1$, s. 103 v.d.). S elçu klu la rın so n larına doğru H am se bölgesin in ( K a zv in , H em edan, D eylem , G îiân , T a ik a n ve A z e rb a y c a n ile b irlik te ) T u ğ ru l 'a isa ­ b e t ettiğ in i g ö rü yoru z ( Ş a d r a l-D in ai-H u sayn i, A h b â r -i d a vla t-i S a lç ü k iy a , s, 63— 65 ; B un dâri, s. 134 v.d.). 527 ( 1132/1x33 ) 'd e, Zencân b a şta oim ak ü zere, bu b ö lgen in sâ b ib i em ir Sunlçur idî ( Ş a d r a l- D in a l-H u sa yn i, s. 72— 76 ). Bu d e v ir­ de S elçu k lu ların dâ h ili harplerin e sah n e olan H am se, a tab eylerin h âkim iyeti zam anında, tü rk ­ men b ey leri tarafın d an id âre ediliyordu . S e l­ çuklu v ezirlerd e n zen canlı M u zaffer b. S a y y id i burada



ve bu d evird e yetişm iş olan d ev let adam larından idi ( ayn. esr., s. 77 v.d., 118, 123, 128, 134 }. M oğul fü tu h atın a y ak ın bir zam anda C a lâ l a l-D ın K vârizm şah [ b. bk.J d evrin de, A z e rb a y c a n 'a cen uptan gelen O ğ u z tü rk le ­ rinin akını d a h a ziyâde artm ıştır. H orasan ve Irak oğ u zla rı, bütün k a b ile ve m alları ile, A z e rb a y c a n 'a dolm uşlardı. M oğ u llar d ev­



kân-M üren adın ı alm ıştır. U ica y tu -B u y n u k k a ­ sa b a sı da K ız ıl Ö zen üzerind e kurulm uş idi. XV III. asrın so n larınd a K a ça rla rın İran 'd a hâ­ kim iy eti ellerin e alm aları, R u sya 'nm K a fk a sy a 'da yerleşm eğe ve buradan sıca k den izlere doğru y ay ılm ağ a ç a lış tığ ı zam anlara te sad ü f e d e r ; R u sy a ve onun G ü rc is ta n 'd a n ib a re t peykin e k a ış ı ken d ilerin i m ü dâfaa etm ek m ecL û riyetin de kalan K a ça rla r, H am se ve h a v ali­ sinin a sk e ri ik tis a d iy a t ve h a re k â t bakım ından ehem m iyetin i te k d ird e gecikm ediler. K a fk a s ­ ya 'ya gid en N a h çiv an — E rivan , K a ra d a ğ — K a ra b a ğ ve E rd eb ı!— M ugan g ib i üç ana y o l,



rin de b ilh a ssa bu b ö lged e tü rk k e s a fe ti son derece a rtm ış bu lu nu yord u. H am se bu devirde y e n i isk ân bölgelerin den en m ühim ini teşkil



ge rile rd e H am se v ilâyetin d e b irleşiyordu . Ü s­ te lik bu rası, ordunun te ç h iz i için, h a y va n bes­



etm iş idi. E b h e r 'd en 9 ve Z en cân 'd an 5 fe rsa h m esafed e, bu iki H am se şe h ri arasın da, İlhan­



lem eğe ve ordunun y egân e y e r idi.



lıla r devrin de v e so n raları p a y ita h t hâlini alan S u ltâ n iy a [ b. bk,] şe h ri kurulm uştur. H am d A llâ h IÇazvini ( nşr. S ch efer, 234°— 2458 ) 'y e



1813 G ü listan m uahedesi ile şım âlî A z e r b a y ­ can h a n lıkların ın R u sya h âkim iyetin e geçm esi ve R u s y a ’ nın d ah a cen uplara doğru yayılm ak



göre, bu şehir bütün ana yolların b irle ştiğ i bir m ahal hâlin i alm ış idi. B uradan cen ûb a gid en yol — H em edan ta rîk i ile, B ağd ad 'a v e oradan



İçîn b a bân eler aram ası üzerine, F e tb -A li Şah K a ça r, 1826— 1828 sa v aşların a h a zırlan ırk e n , bu b ö lgeye fev k alâ d e ehem m iyet verm iş idî. F eth -



da M ek ke 'ye,



A li Ş ah S u ltâ n iy a 'y i, S u ltâ n âb âd



şa rk a



g id e n



y o l — if a z v in



ve



H o rasa n 'a , şim ale g id en yol — Z en cân ve E rdebil ta rîk i ile, A rrâ n , Ş irva n , D a ğ ısta n ve



toplan m asın a m ü sait olan



adı altın d a,,



yeniden ih y a y a ka rar v e r d i; bu rada b ir y a z lık s a ra y ve bir de k a le inşa etti. 1826 sa v aşı



H AM SE -



başlarken , ’A b b â s M irza K a ç a r [ b. bk.] 6 5 .0 0 0 kişilik ordusunu burada to p lam ış idi. 1828 ’de im zalanan ve îran 'in m ağlû biyetin i te s b it eden T ü rkm en -Ç a y [ b. bk.] m uahedesi ile, îran hükü­ meti H am se b ölgesin d e bütün faâ liyetlerîn e n ih ayet verm ek m ecburiyetin de kald ı. B ugünkü H am se v ilâ y e ti 8 30 k a d ar m eskûn m ahalli ih tiv a e tm ek te ve Zen cân, Z en eâ n -Ç ay, E b h e r-Ç a y , îc -Ç a y , E n gûrân, T aru m at ve Hudaben delu olm ak ü zere, b ölük ve b ölü kâ t adı v erilen 7 sa n ca ğ a a yrılm a k ta d ır. V ilâ y e tin m er­ k e z i olan Z en cân 20 .C 0 0 k a d a r n üiû su ih tiv a edip , yine H em edan ta r îk i ile Irak -1 A r a p ’tan ve Ç a z v in ta rîk i ile Irak-ı A c em ve F arsista n ’dan A z e rb a y c a n ’a giden ta rih î y o l üzerinde bir k a vıışak n o k ta sıd ır. A ze rb a y c a n ’1 Iran ’a b a ğ la y a n T e b riz — K a z v in dem ir yo lu da bu ra­ dan g e ç e r. 1 8 5 0 ’de, k a tl-i âm a m ârûz kalan B a h â île r ( B â b î le r ) burada şid d etle m u kave­ m et gö sterm iş v e hüküm et k u v v etleri ile uzun m üddet savaşm ışlard ı. H am se, ik in ci cih a n harbinden sonra,



HAM ZA.



203



B u n d a n , İran v e H orasan S e lç u k lu la r ı ta r ih i ( tü r k . trc. K ıv â m ü d d in B urslan , T T K neşri, İstan bu l, 1943 ) ; Ş a d r a l-D in H u sa yn i, A h b â r-i d a vla t-i S a lç ü k iy a ( trc. N e c a tı Lug a l, T T K neşri, İstan bu l, 1 9 4 3 ) ; R, K e rP o rter, T ra v els in G eorg ia , P er sia , A rm en ia a n d an cien t B a b g lo n ia (L o n d o n , 1 8 2 1 ) ; Ö m er H âlis, 1827/1828 m s — İran h a rb i ( Istan bu l, 1932 ), s. 5 ; M. S . Ivanov, B a b id s k ie vosstan iga v ira n e {1848 — 1852), M o sk o v a-L e ­ n in g ra d , r 939; bk. bir de m add . ERDEBİL, HALHAL, TARUM ve bu m addelerde gö sterilen b ib liy o g ra fy a . (MİRZA BALA.) H Â M U N . [ Bk. HÂMÛN.] H Â M Û N . H Â M Ü N ( E ,), îran ’m şarkın d a, E fg a n ista n ve B elû cistan 'd a, bâzan büyük g ö l­ le r hâlin i a la c a k d ereced e gen işleyen v e y ü k ­ se k îran y a y la sın ı iş g â l eden t u z l u b a t a k ­ l ı k l a r a v e r i l e n i s i m d i r . B un ların en ehem m iyetlisi S i s t â n ’d a k i H â m ü n ’dur. Bunun şim âl ta ra lın d a k i h a v zası dâim î bir g ö l teşkil eder v e bü yük yağm u rlar m evsim inde cenuba



Teb­ doğru ta şa r ve suların se v iy e si m üstesna bir riz 'd e k iıru laıi m uhtar A ze rb a y c a n hüküm eti ile T a h ra n hüküm eti arasın d a ih tilâ f m evzuunu te ş­ su rette y ü k se ld iğ i takdirde, daha derin olan G ö d -i Z irah çu ku r m evkiini de doidurur. Bu k il etm iştir. T eb riz hüküm eti H am se ’y i, IÇazvin v e H e m e d a n ’a k a d ar, A z e r b a y c a n 'm ayrılm az su re tle cen u p ta S istâ n ’1 s a rıp , hemen-hem en b ir k ısm ı te lâ k k î ed erek , iIKâk etm iş v e bu ra­ H ehnând n eh rin e k a d a r u laşan büyük bir g ö l v ü c û t bu lu r. B ü tu ğyan , v a s a tî o la ıa k , on se ­ sın ı m ü dâfaaya k a ra r verm iş id i. _ II. Fars H a m s e 's i, o rta îran 'd a, re s ­ n ed e b ir d e fa husûle g e lir. Hâm ün ü zerinde m î idârî: ta k sim ata g ö re , F a r s eyâletin in 8 vilâ­ K u h -i H vâ ca k a le si bulunan tep eyi tam âm iyle y etin d e n birin i te şk il edip, ey âle tin ş a rk k ıs ­ sa ra r ve b u rası m u vakkaten b ir a d a h âlin i alır. m ında; :Y e zd ile K irm an hudûdundadır. N a za rî Helm and, H âşrü d , F arâh rü d v e H arü d-rüd ır ­ olarak} F a r s eyâletin e tabî, fa k a t e y â le t m er­ m akları bu H â m ü n ’a dökülürler. D iğ e r ehem ­ k e zi olan Ş ira z ’dan çok u z a k olm ası d o lay ısı m iy e tli H â m ü n ’lar İran B e lû c is ta n ı'n d a C âzile, f i ’le n d a h a ziyâ d e m üstakil bir hâlde, çok e s k i bir is ta tis tiğ e göre, 427 m eskûn m ah alli ve 2 5 0 — 30 0 .0 0 0 * nüfûsu ih tivâ : e tm ek le v e 1 4 bö­ lü ğ e ( sa n c a ğ a ) ayrılm a kta d ır. V ilâ y e t a h â lisi­ nin esâ sın ı, dördü lü rk ve b iri de kısm en tü rk ­ leşm iş a rap tan ib a re t olan 5 i le t teşkil eder. T ü rk olanların ço ğu , F a r s eyâletin in d iğ er bir ço k v ilâ y e tle rin d e ço k lu k hâlin de yaşayan Kaşk a y [ b. bk. ] tü rk lerin iıı bir kolundan ibarettir. B un lar v a k tiy le gö çe b e b ir h a y a t sürm ekte ilçen} 1295 ’ten beri, to p ra ğ a yerleşip, „z irâ a t ile İştig â l eden“ m ânasında ia h ia kaptı hâline gelm işlerdir. H e r il bir çok tirele re ayrılm ıştır. B a şlıca illeri ş u n la r d ır: İnanlu ( J.coo h â n e ) , B ah arlu ( 8.oco hâne ) ve N e fer (3500 h â n e ) . . B i b l i y o g r a f y a:_ M as'üd K a y h a n , C o ğ r a fy â y -z m u faşşaU i İ r a n {T a h ra n , 1 3 1 0 / S î ;*31 i ; 1, 13s ; u , 78— 90, 214, 241,375— 378, 386, 394— 396 ; III, 39— 43, 86— 92, 183, 286; W . B a rih o k l, Isto rik o -g e o g r a fiç e sk iy c e z e r İra n a ( P e te rsb u g , 19 0 3 ), s. 101— 113 , 138— 142 ve tür. y e r . ; A . Z eki V e lid i T ogan . A z e r bagcan ( İslâm a n sik lo p ed isi, II, 91 — 1 1 8 ) ;



M oriâh ve B e lû cista ır'd a M a ş k e l’dir. B i b l i y o g r a f y a : F e rrier, C aravan jo u r n e y s (L on d on , 1 8 5 7 ) ; B eliew , F rom the In d u s to th e T ig r is (L on d on , 1 8 7 5 ) ; H oldich, T h e Indian B o rd erla n d ( London, 1 9 0 1) ; M ae-M ahon, S u r v e y an d exp lora tion in S i s ­ tân ( Geogr. Journ., X X X IU ); M olesw orth S yk e s, F ou rth jo u r n e y in P ersia {G eog r, Jo urn ., X IX .). ( M . LC N G W CR T H DAMES.) H A M Z A . [ B k, H E M Z E .] H A M Z A . [ B k . HAMZA.] H A M Z A . H A M Z A , ‘A b d a l-M u tta lib ’in o ğ . lu ve P e y g a m b e r i n a m c a s ı d ı r ; kü n ­ y esi A b ü Y a'İS v ey a A b u ‘ U m ara olup, annesi H âla bîn t V u h a y b ’dir. K e n d isin in ayn ı zam an­ da P eygam b erin sü t kardeşi olduğunu da riv a ­ y e t ederler. Bu zâ tın a l-F icâ r m uhârebesinde bulu nd uğu n u sö y le y en le r var ise de, K itâ b a la ğ ö n î m üellifin e g ö re , bu id d ia uydurm adır, ip ­ tid a H âşim îlerin doğm akta oîan islâm iyete karşı g ö sterd ik le ri düşm an lığa K a m za da iş tirâ k et­ m iştir. S on ra A b ü C a lıl [ b. b k .] ’iu m ulıâsam ada fa z la ile riy e g itm iş olm asın a isya u ile, ilk



HAMZA.



20$



v ah y g e liş in in ikin ci y a h u t a ltın cı se n e si P e y ­ gam bere iltih â k etm iştir. M ed in e ’y e h ic re t e t­ tiğ i zam an, P e y g a m b e r H am za ile Z a y d b. H â n sa arasın d a k a rd e şlik ( m u â h S i ) t e ’s is e t­ ti. H am za c esû r b ir m uharip olduğundan, şe­ ca a ti d o la y ısı ile, ken d isin e „ A lla h ın ve resu ­ lünün a rsla n ı" le k a b ı verilm iş ve bu le k a b da p ek çab u k şiire in tik a l e tm iştir. P e y g a m b er k en d isin i, b ir m ıkd ar k u v v e t ile, bir K u re y ş î k ervan ın ı te v k ife g ö n d ererek , istihdam a b a şlam ıştır. C e n k ç i şö h reti, bilh a ssa, en bü­ y ü k b a şa rıla rın ı ‘A l i ile p a y la ş tığ ı B ad r gazâ sı ile başlar. M edine ’de y ah u d i B an i K a y n u k â ’ 'o m m u h asarasın d a da bulunm uştur. H am ­ za 'm u icrââ tı fev k a lâ d e kah ra m a n lıklar g ö s ­ te rd iğ i U lıud m uharebesind e sonuna erm iştir. Z en ci V a h ş i, k e n d ilin i g izle y e re k , a ttığ ı bir m ızrak darb esi ile H am za ’yı yarala m ış ve onun gö ğsü n ü yararak , henüz çarp m akta bulunan k albin i M u 'â v iy a 'n in anası H in d ’e götürm üş ve o da bu k a lb i ısırm ıştır. U m ayya aleyh ind e b ö yle bir v ak 'a h ik â y e e d ilir ise de, h a y li z a ­ y ıf b ir riv a y e ttir. H am za ’nın Peygam b erden bir y a ş b ü yük olduğu sö ylen ir. H am za 'nm e v ­ lâdın dan hiç birinin n esli kalm am *şttr ( krş. bir de road. b a d r ve UHUD). B i b l i y o g r a f y a ' . İbn S a ’d, Tabakat ( nşr. S a c h a u ) , IIP , 3 - u ; İbn a l-A s İr, Û sd al-ğ âba ( M ıs ır , 13 8 5 ), II, 46 v .d .,; İbn Haoar, îşâ b a ( M ıs ır tab.) I, 353/354 ! H am za h a k k m d ak i riv â y e tle r için bk. Z u ık â n i, Ş arh al-m avâhib ( M ısır, 1325 ), I, 255 v. dd , 39c, II, 32 v.d., 47 v .d .; H . Lam m ens, Fâtim a et



les fille s



de



Mahomet, 23, 25, 30, 45 v.d., 13 8 ; bn H işâm , S îra { n şr. W ü s te n fe ld ), 69,



120, 184, 232, 322, 344, 419, 433, 442, 485, 516, 563, 657 ; İbn Ç a y s a l-R u k a y y â t, D ivân ( nşr. R h o d o k a n a k is ), X X X I V , 20; A ğ â n i, IV , 2 5 ; X IV , 15, 22; X IX , 81/82; S p re n g er,



D as Leben des Mohammed 2, II, 69, 81, 88; III, 100, 120, 172, 18 0 ; H . Lam m ens, L ’âge de Mahomet et la chronologie de la Sira ( J A , 1 9 1 ı 1, 209— 250 ).



( H . L a m m e n s .)



H A M Z A . H A M Z A b. ' A l î b . A h m ed , d ü r zîlerin dinî akaidinin kurucusu ve bunların m ukaddes k ita p ların a g eçen m ü ­ t e a d d i t e s e r l e r i n m ü e l l i f i d i r , H a­ y atın a dâir, m u h akkak o la ra k , p ek az ş e y bi­ lin m ektedir. A l-N u v a y r i 'y e gö re, İran 'da Zavzan ( Z ü zan ) ahâlisinden ve k eçeci ( la b b â d ) am elesinden imiş. H ik â ye edildiğine gö re, a k i­ desini 410 ( 1019 ) ’da neşre başlam ış im iş ; lâ ­ kin b iz z a t îdam za ’nın v erd iğ i m alûm ata gö re, bu hâdise iki sene d a h a evvel, 408 ( 1017 ) ’de, d ü rzîle r ta ra fın d a n u lûh iyetin F âtım î h a lifesi al-H âkim b i-A m r A lla h ’m şah sın d a te c e llî e t­ mesi ta rih i olarak kabûî edilen yıld a vuku bul­



m uştur ki, d ü rzî tarih în in ba şlan gıcı sa y d ır [ bk. mad. DöRZÎLER ], K endisinin ne v a k it M ısır ’a gelm iş olduğu, k a t'î olarak, mâlûm d e­ ğ ild ir ; belki 405 ( 1014/1015 ) y a h u t 406 ( 1015/ ı o ı 6 ) 'd a gelm iştir. L â k in a kid esin i K a h ire câm ilerinden birin de alenen iza h e ttiğ i v a k it bir p a tırtı kopm uş ve h alife tarafın d an him âye edilerek, b ir m üddet gizlen m iştir. O rta d a n k a y b ­ olduktan sonra, ne olduğu mâlûm d eğild ir ( 41 1 == 10 20 ). D ü rzî m ezhebinde p ek b ü yük bir rolü olup, k â 'im al-zam ân y a h u t ‘ a k l k a i l ’ an son te c ellîsi olarak te lâ k k î edilm ektedir. A l-M a k in ve d iğ er m üelliflere göre, H am za e k seriy a alk â d i yân i h a d i ’ l-m u sta cib in ( iâ k ip edenlerin, A lla h ın



d âvetin e



ic â b et



edenlerin



re h b e ri)



diye anılm aktadır. B i b l i y o g r a f y a : D e S acy , E x p o sé d e la religion des D r u z e s , m ukaddim e, s. 387 v. dd., m etin 1, 98 v. dd., II, 2 v. d d .; B lo eh et, L e M essianism e, s. 94 v. dd. H A M Z A . H A M Z A , S î l â h b â r H a m z a M âHÎR P A Ş A ( 1 7 2 7 — 1 ; 6 8 ) , X V III. asrın ikinci y a rısın d a yaşam ış s a d r â z a m l a r d a n d ı r ; D e v e lt-K a ra h isa r zen gin lerind en M ehm ed A ğ a ’nm oğlu olup, 1 1 4 0 ( 1 7 2 7 ) 'ta orad a d o ğ ­ muş ve 15 yaşla rın d a İ s ta n b u l’a g e le re k , 1 1 5 6 ( 1 7 4 3 ) 'da osm anlı sa ra yın ın helva-h ân e şâkird liğin e girm iştir. B u h elva-h ân e enderûn k ile rci-b a şılığm a b a ğ lı olduğundan, kü çü k H am ­ za, g ö ste rd iğ i k a b iliy e t ü zerin e, b ir sen e so n ­ ra enderûn k ile r koğuşun a alın ıp , bu rada ta h ­ sil görm üş v e so n ra h a s-o d aya te r fî ettirilm iş­ tir. H am za, bu rada derece-d erece yü kselerek, p e şk ir-a ğ a lığ ın a k a d ar çıkm ış ve bu h izm ette iken, 1 1 7 1 ( 1 7 5 7 ) ’de M u sta fa 111. 'nın hüküm ­ d a r olm ası ü zerin e, g a z a b a u ğ ra y a ra k sarayd an çık arılan S ilâ h d a r İbrahim B ey ’ in yerin e, enderûn kanunun a m u halif olduğu h âld e ( çünkü a ra ­ da çuh ad ar ile rik â b d ar vard ı ), sİIâlıd arlığa g e ­ tirilm iştir. Bunun b a şlıca seb eb i M u sta fa III. k a ­ fe s h a y atın d a iken H am za A ğ a ’ nm ona karşı hü rm etkar bulunup, in tisâp etm iş olm ası idi ( V â s ıf , T a rih , I, 9 7 ) . Bundan b a şk a H am za A ğ a , ta h s il v e ah lâk itib a ri ile de, kendisin i sevdirm iş idi, M -s la fa 131., H am za hakkın da mu­ habb etin i t e ’y it için, ona henüz bir yaşın da bulunan k ızı H ibetvdlah S u ltan 'ı n işanladı ve H am za A ğ a ’yı 1 1 7 2 şe v va lin d e ( 1 7 5 9 haziran ), v ezirlik ile, M ora v aliliğ in e tâyin e tti ve bütün vezâret levazım ı ve m a srafta n p â d işâ h ta ra fın ­ dan verildi. H am za P a şa *761 te v cib âh n d a Rum eli v a liliğ in e g e tirild i ve 1 7 6 2 'de Ö zi v a ­ lisi oldu. A y n ı sen e içinde nişanlısı olan H ibetu llah S u ltan öldü. 1 1 7 7 ( 1 7 6 4 ) te v cih âtm da N 'ğb o lu sa n ca ğı v e V id in m u h afızlığın a tâ ­ yin olunan H am za P a şa 1 7 6 5 'te buradan H o­ tin m u h âf.zlığ ın a n aklo lu n d u ; fa k a t bu nakil



■



HAMZA -



HAMZA HÂMİD PAŞA.



kendisinin itirazın ı mucip olduğun dan v e V â ­ s ıf ( s. 2 7 0 ) ’m k a y d e ttiğ i g ib i, „b â z ı e v z a ’ v e e tv â rı rızây -i tâ cid â rî“ olduğu için, azledilip, v ezirliğ i alınarak, D im etoka k a sa b a sın d a ik a ­ m ete m e'm ûr k ılın d ı ise de, ayn ı sen ede a ffo ­ lunarak, Selanik san cağın a tâ yin olundu ( 1 7 6 5 ) . S ilâ h d a r H am za P a şa



1766



(1179



ş e v v a l)



’d a M ısır valiliğine gö n d erild i. H am za P a şa 'nın v a liliğ i zam anı kölem en beylerinin birb irleri ile u ğ ra ştık la r ı v e hü kü m etin em rine p e k ku lak asm a d ık la rı bir d e v ir i d i ; b u n lar h er sen e İs­ ta n b u l’a H a re m e y n 'e gönderilm esi icâp eden m ü retteb âtı verm ek İstem eyorlardı. Bu sırad a Ş ey lıü lb e le d B u lu t-K ap a n A li B e y ile K e şk e ş H ü seyin B e y a rasın d a k i m ücâdelede H am za P a şa , H ü seyin B e y ta ra fın ı tu ta ra k , A li B ey 'i M ıs ır ’dan çık a rtm ış idi. B u h â d ise ler se b eb i ile, A l i B e y ta ra fd a rla rm ın H am za P a şa ’y ı öldür­ m ek ü zere, hücum ları şuuruna h alel verm iş ve m a iy eti olan a ğ a la rı bu h âli sa k la y a ra k , bir ; m üddet işleri k e n d ile ri idâre etm ek iste m işle r­ se de, n ih a y e t v â k î ş ik â y e t ü zerine, H am za P a ş a H a leb 'e n aklo lun arak, yerin e R âkım M ehm ed P a şa M ısır v a lisi olm uştur. ; S ilâ h d a r H am za: P a şa 1768 (1 1 8 1 ş e v v a l) ’de A y d ın fm uhassili ve az son ra da A n a d o lu vâlisi tâ y in edild i. E v v e ld e n b eri ru slara k a rşı bir harp açm a k »isteyen M u sta fa III., K o c a R â g ıp P a şa sad âretin d e, ru sla rm L e h ista n 'a g ird ik le ri v e P ru s y a k ıra lı ile ça rp ış tık la rı sırad a, ru sla r ile su lh u bozm ak .arzu e tti ise de, K o ca R â g ıp P a ş a bunu önlem eğe m u vaffak olm uş idi. R u sla r ile m utlak su re tte u ğraşm ak arzusunu yenem e­



«05



h a le etm em elerinin te k lifi ve kabul e ttik le ri ta k d ird e , Ingiltere, D an im arka ve* P r u s y a ’yı k e fil v erm esi k a ra rla ştırıld ı. R u sya bu te k lifle ri kabul etm ediği ta k d ird e, harp ilân e d ilecek idi. B u k a ra rı m üteâkip sadrâzam H am za P a şa rus kap u -k eth ü d âsı A b r e ş k o v 'u B â b ıâ iiy e d â v e t ile k a r a n te b liğ e tti ise de, k a p u -k e th ü d âsı s a lâ ­ h iy e ti m a h d û t olduğun dan b a h is ile, istîzâ n için, ik i a y m ü hlet iste d i. B un dan ken d isin in v a k it k a zan m a k iste d iğ i m ân ası ç ık a rıld ı. R u s k a p u -k e th ü d â sı 26 sen eden b eri İstanbul ’da oturup, bu rada çolu k-çocu k sa h ib i olduğun u ve ru slarm tü rk le re k a rşı b ir h a re k e te g e çm e ­ le ri ih tim â li olm ad ığın ı te ’min eylem ek istedi ise de, harp ta ra fd arlarm ın h eyecan ı k a rşıs ın ­ da, d in le te m e d i; bunun üzerine A b r e ş k o v , on n efe r m a iy eti ile , Y e d ik u le ’de te v k if edilip, R u s y a ’y a h arp ilân olun du v e 26 cem âziyelevv el 1182 ( 8 te şrin L 1 7 6 8 ) 'd e tu ğ la r çıkarıld ı. S ilâ h d a r H a m za P a şa sa d â re t m akam ında 28 gü n k a ld ı. S ad â re tin in daha ilk gününde, pâd işâh ın huzûrundan ç ık ışın d a , a vu ç-avu ç al­ tın saçm ası d ik k a ti çekm iş v e iş başın d a da â ciz ve şa şk ın bir hâl a la ra k , zâten bo zu k olan şu u ru bü s-bü tü n m uhtel olduğun dan , derhâl d eğ iştirilm e si m ünâsip gö rü lü p , yerin e N işan cı Y a ğ lık ç ı-z â d e Em in P aşa tâ y in edilerek, H am ­ za P a şa G e lib o lu 'd a ikam ete m e'm ûr edilm iş ( 20 teşrin I.) v e 3 gü n so n ra da ken d isin e H a n ya sa n ca ğ ı verilm iştir. F a k a t henüz h a re­ k e t; etm eden, h a s ta lığ ı a rta ra k , G elib o lu ’da v e fa t e tm iştir ( V â s ı f , I, 3 2 2 ). S ic ill-i osmânî 'd e cem âziy e lâh ır 1 1 8 3 'te H a n y a 'd a v e fa t et» t iğ i h a k k ın d a k i m alûm at y a n lış olduğu gib i, H a d i kat al-vuzara v e ondan naklen Enderun ta r ih i 'nin gö sterd ik le ri 117 5 m uharrem ta rih i de d o ğ ru değild ir. M ordtm ann, a zled ild iğ i a y içinde G elib o lu 'da v e fa tım y a z m a k ta d ır ki, V â s ıf ’ın k a yd ım t e ’y it eder. H am za P a şa 'nm m ahlası M a h i r olup, ilim



ye n p â d işâ h , ru sların L e h is ta n 'a g ire re k , leh işlerin e m iidâhale etm elerin i ve bundan başka leh lilerin h ü k ü m ete m ü racaatların ı öne sü rerek, harp için İsrar e tti. S adrâzam M uhsin-zâde M ehm ed P a şa , h arbı kab ûl etm ek ta ra fd a rı g ö ­ rünm ekle berâber, bu dû t kalelerin i tahkim ile, m u h afız v e erzakın a rttırılm a sın ı ve uzun se ­ n eler m uharebelerin te rk i seb eb iyle, a sk e ri h a ­ zırlam a k lâzım g e le ce ğ in i ileri sürdüğünden, : bu rm itâ ie a sık a b û l edilm eyerek, M u ri' al-tavâr îh 'e gö re , N işan cı M ehm ed Em in P a şa ( Y a ğ lık ç ı-z â d e ) ile şeyh ülislâm olm ak isteyen P îrîşzâde O sm an M olla ve v e z ir k e th ü d a sı H am âm i-zâd e Ö m er E fendinin ta h rik leri ile, M uhsinzâde azlolu n arak, A n ad o lu vâlisi S ilâh d a r H am ­ z a P a şa , sadrâzam olm ak üzere, İstanbul 'a dâ-



sa h ib i, kalem i k u v v e tli ve id a resi iyi ise de, M ıs ır 'd a k i hâdiseden sonra aklen h asta olm ası



vet: olunm uştur ( 23 reb iyü levv el 1 1 8 2 = a ğ u s to s 1768 ). M u h sin -z â d e ’nin malı m üsâdere edilm e­ m iş ; fa k a t kend isi B o zc a -A d a ’da ikam ete me'm ûr edilm iş idi.



H A M Z A H Â M İD P A Ş A . H A M Z A H A ­ M İD P A Ş A ( 1 7 0 0 — 1 7 7 0 ), O sm anlı s a d r ­ â z a m l a r ı n d a n ; orta d ereced e iktid ar sa h ib i bir d e v le t adam ı olup, T e v k i’î ( N işan cı ) H am ­



S a ra y d a p âd işâh ın riyâsetin d e akdedilen m ec­ lis te ru sla rm v a z iy e ti v e L eh ista n işlerin e mü­ d â h a le leri gö rü şü ld ü . Bu görüşm ede ru slara



za P a şa adı ile m eşhurdur. B abası D e ve li-K a ra h isar ’dan Y u s u f ( bk. T u h fa t a l-h a ttâ tin )



L e h is ta n ’ı ta h liy e ile L eh ista n



işlerin e m üdâ­



sa d â re tte çalışm asın a mâni olm uştur. V e fa tın d a 41 yaşın d a idi. B i b l i y o g r a f y a : V â s ıf, T a rik , I ; Ifa d ik a t a l-v u za ra ( A h m e d C â v ıd z e y li) , E n ­ derun ta rih i, II; Ş am 'd ân i-zâd a, M urV al-tav â r ih i J. v. H aınm er, X V I. ( İ . H a k k i U z u n ç a r ş i u .)_



v e y a A h m e d ( bk. H a d ilfa z e y li) adın da bir tacird ir. K en d isi İstanbul 'd a Ç a ta l-Ç e ş m e sem ­



H A M Z A H Â M İD



PAŞA



tinde doğm uş ve sa d â re t m ektû bî kalem inde y e ­ tişm iştir. R e isü lk ü ttâ b Süleym an E fe n d i'y e in­ tisap ederek, ona dâm âd olm uş ve d ah a sonra R â g ıb E fen d i ( K o ca R â g ıb P a şa ) 'nin m ektu p ­ çu lu ğu n a v e yine onun him âyesi ile, 1143 ( *73* ) ’te m ektû bî kalem i b a ş-h a life liğin e g e ­ tirilm iştir. H am za E fen d i bu m e'm û riyelte 10 sen e k ad ar k a lm ıştır. R â g ıb E fe n d i reîsüikü ttâ b olunca, H am za E fen d i 'y i m ektu pçu lu ğa tâ y in e ttirm iştir ( 1153 = 1741 ). H am za E fe n d i 1169 ( 1 7 5 5 ) teşrin I .'d e reisü ik ü ttâ b v e bu v a z ife s i d ah a iki a y a bile v a r­



-



H A M 2A H A R R A N !.



Resm u 'da v e fa t e ttiğ i h a k k ın d a k i k a y ıt yan ­ lıştır, M üstakîm -Z âd e T u h fa i al-katiâiin 'de H am ­ za H âm id P a şa ’ara y a z ısı gü zel olduğundan sita y iş le b a h se d e rk e n , sülüs ve n esîhi h a ttâ t Y u su f E fe n d i'd e n ve d iv an î y a z ıy ı da S in ek A h m e d E fe n d i 'den m eşketm iş bulunduğunu zikretm ekted ir. S a fin a t a l-ru a sâ ’ 'm n ka yd ın a gö re, v efatın d a y a ş ı 7 0 'e y ak ın im iş. B eşik ta ş 'ta S orm ag ir m escidini m üceddeden y a p tırm ış­ t ır { Ifa d ik ct al-cavâm i. II, 10 2 ). H am za H âm id P a şa R â g ıb P a şa 'nın siy â sî



madan, sadrâzam k e th ü d a sı olm uş, 6 a y son ra ( 1 7 5 6 h a z ir a n ) a zled ilm iş; 117 1 şaban da ( *758



fik irlerin e g ö re yetiştirilm iş m u k ted ir b ir d ev­ le t adam ı ise de, vehim li ve karârın d a m ü te­



n is a n ), R â g ıb P a şa 'm n sad âretin d e, te k ra r Scethüdâhğa getirilm iştir. B ir sene sonra, bu



re d d it ve işleri te ferru a tın a k a d a r düşünüp, bir n eticeye vard ıram am asm d an d o lay ı, hüküm et



m akam dan a yrılan H am za E fen d i şe v v a l 1 1 73 (m a y ıs i7 Ğ o ) 't e büyük rûznâm ecî, 2 a y sonra ç av u ş-b a şı ve 1 1 74 ( 1761 ) 'te üçüncü defa



reisliğin d e m u v a ffa k olam am ış, fa k a t m es'ûl bir d ev let adam ının yard ım cısı o lara k k a ld ığ ı m üddetçe, fa y d a lı olm uştur. K en d isin i R â g ıb P a ş a ’nm him âye etm esi bundan d o layıd ır. K o ­



k e tk ü d â olm uştur. B ir sene son raki te v cih âtta, R â g ıb P a şa 'nın te veccü h ü n e rağm en, v a z ife ­ sinden ayrılm asın a za ru re t h â sıl olm uş ise de, sadrâzam , him âye e ttiğ i H am za E fen d i 'nin teessürün ü giderm ek için, onu yanm a d â ve t ile te s e lli etm iş, kendisine sam ur kürk giyd irm iş, n işa n cılık verm iş ve 1 1 76 ( 1 7 6 2 ) ' da, vezirlik ile, S elan ik san ca ğın ı te v cih e ttir m iş ; fa k a t Selanik 'e gö n d ertm eyip , divanda b ırak tırtm ış-



ca R â g ıb P aşa sad âretin d e P ru sy a ile başlayan m ü n âsebetler ilerü em iş ve F ried erich 11. 'in, te ­ dafüi ve te c â v ü zî ittifa k yap m ak ü zere, 1762 'de İstan bu l 'a y o lla d ığ ı k o n t R e zin , şe y h ü lis­ lâm ta ra fın d a n ittifa k ın m eşruiyetin e dâir ve­ rilen fe tv a y a rağm en, bir n etice elde edem eden,



tır ( V â s ıf , I, 202, 21 7) . H am za P a şa m a v e zir olm asından bir m üd­



rak, B e r lin ’e y o lla m ıştır ( i 7 63 JBibliyografya: V â s ıf, T a rik , 1 ; k la d ik a t a l-v u za ra ; S a fin a t a l-r u a sa ; H a ­ d i k a t a l-ca vâ m i ; S ic ili- i os m â n i; ' am 'dân i-



d e t sonra, sadrâzam K o ca R â g ıb P a şa h a sta ­ land ığın dan, H am za P a şa ona v e k â le t e tti ve ram azan 1 1 7 6 ( 8 m art 1763 ) 'd a, R â g ıb P a şa 'nın v e fa tı üzerine, sadrâzam tâ y in edildi. H am za P a şa ta b ’an vesveseli v e m ütereddit olup, b ir h a tâ y a düşm em ek için, her işte lü zu ­ m undan fa zla ih tiy a tlı davran d ığı için, d ev let işlerinin halledilm eyip, çoğalm ası sebebi ile, tâyin ind en 7 a y sonra, (2 4 rebiyü lâh ır 1177 = teşrin II. 17 6 3 ; T a k v im a l-ta v â rîh zeylin e g ö ­ re, b ir gün evvel ) azlolundu ise de, m alı müsâ d ere edilm ed ikten b aşka, bo rcun a yardım olm ak ü zere, kendisine bir m ıkdar da para ve­ rild ikten son ra ( V â s ıf , I, 229 ), K a n d iy e ( G irid ) v aliliğ in e gönderildi. ■ H am za H âm id P aşa bundan sonra, 1181 ( 1 768) tev cih â tın d a , H a n ya m u hâfızı ve 1182 ( 1 7 6 9 ) 'de ikin ci d e fa G iıid vâlisi ve Râktm M ehm ed P a ş a 'n ın çekilm esi üzerine, 118 3 reb iyü levvelin de (te m m u z 1 7 69) C id d e ve H ab eş v aliliğ in e tâyin edilm iş ve aym senenin zilh icce ( nisan 1 7 7 0) ayın d a hacc esnasında A r a f a t ’ta v e fa t edip , M ekke 'd e „G a rip le r m eza rlığın a “ defnolunm uştur. S a fin a t al-ru ’asa ’nın, v e fa tı h a k ­



g e ri dönm üştür. B u n .n la beraber yen i sa d r­ âzam g ir id li R esm î A h m ed E fen d i 'y i, elçi o la ­



zâ d a , M u r i‘ a l-ta v â r ih ; ayn. mil., T alçvim a l-ta v â rih ( z e y il, 116 9 — 1181 sen eleri ) ; J. v. H am m er, H is t. d e V E m p ire O ttom an , X V I, 76— 1 6 5 ; M üstakîm -zâde, T u h fa t alh a iiâ iin . ( İ. H A K K I UZUNÇARŞILI.) H A M Z A H A R R Â N Î. H A M Z A a l-H A R R Â NI, Şam ’da 'A l i a h fad ın d an m eşhûr bir âile olup, bu şe h ird e a sırla rca nalşib a l-a şr â f v azi­ fesini gö rm ü ştü r; bundan d o lay ı bu âiie e k se ­ riy a sâd ece B a y i al-n a kib d iye anılır. M uhibbi nin H a lâ şa t al-aşar ( II, 105 ) 'inde âiienin XI. ( X V II.) asra k a d ar tam bir şe ceresi v erilm ek te­ dir. D ah a 3 30 ( 941 /94 2 ) sen esin de bu aileden b i­ ri, İsm a'il b. H usayn a l-N a tif, n a k ib olmuş ve bu v a zife son zam an lara ka d ar babadan oğula in tika l e d egelm iştir. A ile d e n bir k a ç zâ t, M uhibbi ( II, 105 v. dd., IV , 124 v . d d .)'d e gö rü ld ü ğü ü zere, ilim ve e d e b iy a tta k i beh releri ile te m e y yü z e t­ m işlerdir. Bu âile erkânın ın son zam anlarda en m eşhûrlarından biri 1236 ( 1821 ) 'd a Şam 'd a doğm uş ve sonradan S u riy e m üftülüğüne tâyin edilm iş olan M ahm üd H am za ’d ır ki, bu zâ t



k ın d a, g ö ste r d iğ i 1182 ta rih i Be (H a m z a P aşa bu ta rih te d ah a K a n d iy e vâlisi bulunuyordu,



18 6 0 'ta d o ğd u ğu şeh ird e vu k u a g e le n k a tl-i âm da te c â v ü ze m ârûz k a lan h ırıstİy a n la n n k o ­



bk



runm ası için, ta k d ire



V â sıf,



I, 309). f fa d ik a t



al-cavüm ı 'd ek i



d e ğ e r bir su re tte, ça lış-



İ IA M Z A H a



r r ân î



rmştır. Ç o ğ u fık h a dâir m üteaddit eserler y a z ­ m ıştır ve k en d isin e â it olm ak üzere} 35 eser zik re d ilm e k te d ir; bunlardan b azıları ba sılm ış­ tır. A y n ı zam anda m eşhûr bir h a ttâ t id i; boş zam anlarında F a tih a sûresini bîr pirin ç tânesine ve Bedr m uharebesinde şeh id olanların isim lerini b ir m übür yüzük üzerine yazm ak ile m eşgul olurdu.



1305 ( 1 8 8 7 ) ’te v e fa t etm iştir.



B i b l i y o g r a f y a : C . 7 aydan, M aşâhir al-şark, II, 165 v .d d .; B roekeim ann, G A L ve Suppl,, II, 392. H AM ZA



fS F A H Â N Î.



H AM ZA



a l- İ Ş F A -



H A N İ (8 9 3 — 9 7 0 ), f i l o l o g v e t a r i h ç i olup, tam a d ı A b ü A b d A lla h H am za b. al-H asan a l-îşfa h â n i 'd i r ; 280 ( 8 9 3 ) y ılın d a İ ra n ’da Isfah an şeh rin d e doğm uştur. B ir k a ç te tk ik se ­ y a h a ti m üstesna olm ak üzere, öm rünü d o ğd u ğu yerde, g eçirm iş v e 360 ( 9 7 0 ) 'ta v e fa t etm iş­ tir., F ilh a k ik a se y a h a tle rin d e zam anın en m eş­ h u r râ v île ri ile gö rü şm ü ş ise de, kendisin in a sıl çalışm a v e te tk ik sa h a sı filo lo ji v e ta rih



-



h â n



.h



â n â n



.



B i b l i y o g r a f y a : G o ld zih er, M akam , S tu d ie n , I, 209— 2 13 ; B roekeim ann, G A L , I, 145 ; ve S u p p l., I, 221 ; M ittw och , D ie litera ri­ sc h e T ä tig k e it H a m za a l-Isb a h ä n i 's ( M S O S . ıç o ş , kısım II, s. 10 9 ^ 16 9 ) ; ayn. mH., A lta r a ­ bisch e A m u le tte u n d B esch w öru n g en (H am ­ za a l-İ ş b a h â n i'y e g ö r e ; Z e its c h r . / . A ss y r ., 19 11, X X V I, 270 v. dd. ) ; ayn . mH., A b e r g lä u ­ b isch e V o rstellu n g en u n d B rä u ch e der a l­ ten A r a b e r ( H am za al-Işbahâni 'ye is tin a d e n ; M S O S , 1913, kısım I I ) . ( E . MiTTWOCH.) H A N . t B k, HAN.] H A N . [Bk.JCA G ÄN .] H A N C A H A N . [ Bk. h â n c î h â n .) H Â N C İH Â N L Û D İ. H Â N C A H Ä N LÖ D Î ( ? — 1632 ), im p arator C ih a n g ir [ b . b k . j ’in „ o ğ ­ lum ( f a r z a n d ) “ d iy e ç a ğ ırd ığ ı b ir e f g a n l ı g ö z d e s i d i r . A s ıl ism i P ir H ân olup, D av!a t H â n ’ın o ğ iu v e B abu r H in d is ta n ’ a g ird iğ i zaman P en câb hâkim i olan D a v la t H ân Lödi 'n in a h fa d ıd ır. P ir H ân 'm ilk unvan ı şa-



lâ b c t hân idi, so n raları hân cih a n olm uştur. i j :m le ri olm uştur. A v r u p a ’d a old u k ça erken ıııârûf olan eseri ( Ham zae Ispakanensis A nC ih a n g ir öldüğü zam an, fen â bir ta v ır ta k ın ­ nalium libri, X',' n şr. i. M. E . G o ttw a ld t, I. arap. m ış ve Ş a h C ih a n 'ı tan ım am ak h a tâ sın ı irti­ m etin, II. lâ tin ce trc., P e tro p .-L ip sia e , 1844— kâp e tm iş tir ; h a ttâ e l y a z ıs ı ile g ö n d e rd iğ i 1848 ) kendisinin hemen dâım â ta rih ç i o la ra k ta ­ m ektu ba c e v a p bile verm em iş ve D ekken 'in n ınm alın ı m ucip olm uştur. M am afih y a z d ığ ı B a tâ ğ â t ’m ı N ijâ m al-M ulk 'e sa tm ıştır. Bunun e se rle rin b ü yü k kısm ı filo lo jiy e ve- lü g a tçiliğ e n eticesin d e, y erin e M ah âb at H ân geçm iştir. a ittir. M üellifi olduğun u is b a tı mümkün olan B aşk a bir m e’m û riyete hasbedilm eşine ve sa ra ya 12 eserd en 3 ’ü elim ize geçm iştir. Y u k a r ıd a k i gelm esine rağm en , a rtık gözdelİkten çıkm ış, eserinden b a şk a , bir d e K itâb al-am şâl 'alâ te v k if edileceğin den k o rk m a ğa başladığın d an , a f âl (m u k a y ese li hüküm ler şek lin d e darb -ı "S ile si-v e adam ları ile beraber, A g r a 'd a n k a ç ­ m eseller k i t a b ı ; tıısl. H atim 'd en daha c ö m e rd ; m ıştır. T â k ip ed ilerek, Ç a m b a l’d e hücum a u ğ ­ M ünich ’t e Codex Aum er, 6 4 2 'd e m a h fu z d u r) ram ış ve adam larından bir çoğu öldürülm üştür. ve A b ü N u v â s 'm b iz za t İsfahanı 'nin neş­ D ekken 'e doğru k a çm a ğa devam etm iş ve ni­ re ttiğ i divanı ( B erlin yazm ., A h lw a r d t, nr. h a y et m erkezî H in d is ta n 'd a Ş â h C ih â n 'ın sa l­ 7531 v e K a h ire IV , 239 ’da 3 tân e e k sik y a z ­ tan atın ın dördüncü senesinde öldürülerek, başı bu huküm dâra gönderilm iştir. ma n ü s h a ’ H am za ’ntn eserlerin de kendi şa h siy e ti k u v ­ B i b l i y o g r a f y a : T â r îh -i ficin C a ­ v etle h issed ilir. A s le n iranlı olduğundan, k o la y ­ kan L ö d i ; C a h â n g ir, M em oirs ( tro. A , R o ­ lık la ta k d ir ed ile ce ği üzere, b ilh a ssa İ ra n 'a d â :r ge rs ve H . B cv e rid g e ), I, 87 v. d d .; EHiotm evzûlar ile m eşgul olm ası bu m üellifin m üm ey­ D ow son, H ist, o f Ind ia, V , 67, V I, V II; y iz bîr sıfatım : te ş k il eder. G e re k ta rih v eg e rek A ’ in - i A k b a r l ( trc. B lo c h m a n n ), s. 502; dile â it eserlerin de böyle h a re k e t ederek, te r c i­ B âdşâh nam a , I ( E llio t-D o w so n , V II, 2 0) ; hen farsçadan a rap ça ya g e çen kelim eler ve orta H vâ fi Hân, M untalıab al-îubâb. farsçan ın ( p e h le v î ) iştik ak la rı ile m eşgul olm uş­ _ _ _ ( H . B e v e r i d g e .) tu n Bundan b a şk a bütün eserlerin de ken d isin i H A N H A N A N . [ Bk. h â n h â n â n .] e k se riy a çok keskin ta rizle re sevked en in tik a t H Â N H Â N Â N . H A N H A N Ä N , „h a n la r h a ­ m e y ille ri gö rü lür. F a k a t ten kid leri m ünhasıran a rap la ra tevcih::: edilm em iştir. H am za bir dil m îlliyetç’si ( ş u ü b i y a ) v e a ra p b ğ a k a rşı dil ilm inde bir aksi h areket m üm essili te lâ k k i ed il­ m em elidir. E serleri çabucak sevilm iş ve ıstinsah ed iim işt’r. B ilhassa al-M aydâni M acm a‘ ala m şâl 'inin her: faslının ikinci kısm ında H am za 'm a m u kayeseli darb -ı m eseller m ecm uasını hemen aynen kelim e-kelim e n akletm iştir.



m “ ; D eh li



hükü m darları



tarafın d an , en y ü k ­



se k me’ m iîrlarına verilen u n v a n d ı r . T ü rk çe b ey lerb ey i unvan ın a m ukabil idi. Bu unvan B ab u r zam anında k u llan ılırd ı ve D a v la t Hân 'in oğlu D iliv a r Hân 'a v erilm iş idi. En m eş­ hûr h â n k a n a n ’ia r E k b e r ’in vezirleri, Bayrâm ile oğlu 'A b d al-R ahim olm uştur, D iğer ben zer unvanlar için bk. han d avran ( „ d e v r in hanı“ ) ve hân cih a n ( „dün yanın han ı" ) .



HÂNA - HANBALIK.



2o8



H A N A , t Bk. HÂNE.] H A N A F t Y A . [ Bk. h a n e f î y e . ]



H A N B A L I K . H A N -B A L IK , h a n ş e h r i . 1264 'te m oğul imparatorlumu p a yitah tın ın şim âlî Ç in ’d e P e k in g ’e nakledilm esi ü zerine, bu şe h îr tü rk , m oğu l v e d iğ er g a rp k avim lerin ce, XIII. v e X IV . a sırla rd a , bu isim le m âruf olm uş­ tur. M arco Polo v e d iğ er m uasır a vru p alılar bu ism i C am baluc şeklin de yazm ışlard ır. P e-kin g ( „şim al p a y ita h tı“ ) çin k a yn a k ların d a d a h a 222 ( m. 8.) ’den beri k i, X . a sırd a K h ita n ( K id a n ) ların ve onların h a le fle ri olan K in le ­ rin zam anında ise, Y e n -k ın g ve C h u n g-T u isim­ leri ile ad la n d ırılm ış idi. M oğul fü tû h a tı esn asın ­ da bu şeh re Ç u n gd u v e H an b alık ism i v e r ili­ yordu. K u b ıla y K a ğ a n e sk i C h u n g -T u 'nun y a ­ nınd a 1267 'de k a ğ a n ın o rd a sı v e hüküm et m üm essilleri için ta h s is edilen b ir yeni şeh ir ku rdu ve buna da Y e n i-H a n b alık y ah u t, çinee olarak, T a -T u ( „ b ü y ü k sa ra y “ ) denildi. M oğ u lla r bu Y e n i-H a n b a lık ’a, çince ismi ile, T ad u v ey a T ayd u da d erlerdi k i, bugün P e k İn g 'in şim âl-i g a rb i kısm ın d a avrupai d arca „T a rta r C ity “ adı v erilen yerdir. Y u le ’ün Marco Polo 'y a y a z d ığ ı haşiyelerin d e ( 1 929 ta b ’ ı, I. 304— 308, 362— 3 7 8 ) v e E . B retso hn eider (P ek in g , s. 32 v.d.) bu şeh ri ta v s if etm işlerdir. M arco P o lo 'n u n m uasırı olan O dörie, C h u n g - t u ’y u — Y e n -k in g v e T a-tu 'yu da — C am b a iıc ismi ile zik retm iştir. O n a göre, T a-tu 'nun d ö rt t a ­ ra fın d a, h er b irin d e uçerd en , 12 k a p ısı var i d i ; şim diki „ T a ta r şeh rin in “ Y e -h u kan alı şim âlindeki kısm ı M ing sü lâlesi zam anından beri h a ra b e hâlinde olduğundan, cen upta üç ye d iğ erlerin d e ik iş e r olm ak ü zere, 9 k a p ısı bulu­ nuyor. R a şid a l-D in ( nşr. B lochet, ş. 454— 466 ) e s k i ve ye n i H a n b alık şeh irleri ile oradan de­ nize k a d a r uzanıp, K h in sa ( H an g-ch au -fu ) ’y a gitm ek üzere, K u b ıla y tarafın d an t e s i s edilen „im p arato r k a n a lı“ ve oha m u vâzî o lara k inşa edilen b ü yü k şoseyi, T a -tu 'nun 50 fersa h şim a­ linde şim diki S h a n g -tu m evkiinde bulunan ve o zam an „K u rg u B a lg a su n “ ism ini ta şıy a n y azlık h ü kü m dar sa ra yın ı ve ona gid en yolları mufa ssa la n ta v s if etm iştir. ibn B a ttü ta d a K h in sa 'dan H a n b alık 'a im parator kanalından g ittiğ in i h ik â y e etm iştir. R a şid a l-D in , T â r ih -i Ğ a zâ n l ( Cam i' al-tavârik ’İn tü rk ve m oğul ta rih in e â it c i l d i ) ’nin G a za n H an 'a takdim e ttiğ i „a sıl n ü sh asın d a“ ( her hâlde m o ğu lca olarak takdim e ttiğ in i sö y le d iğ i n ü s h a d a ) H an b alık, T a-tu 'd ak i sa ra y ların resim lerini verm iş İse de, P a ris n üshalarınd a bu resim lerin ta y y e d il dildiği k a yd ­ ed ilm iştir ( nşr. B loch et, s. 457 ). Y e n i H anbaiık, m ü statil şeklin d e olm ak üzere, cad d eleri d ü z ve tam plânlı o la ra k inşa edilm iş i d i ; bu p lân bugün d a h i kısm en m uhafaza edilm iştir.



B u yeni şeh rin hüküm dar sa ra y ı bulunan k ıs ­ m ındaki bin âlardan bazıları kısm en zam anım ıza ka d a r m u h a fa za e d ild iğ i h âld e, b a zıla rı harabe hâlin de b u lu nm aktadır. B azıla rın d a ta rih î k a ­ y ıtla r da vard ır ( Y ü le , I, 378) . K u b ıla y K a ğ a n b u rada b iri çin li âlim ler ve d iğ eri müslüman âlim ler ta ra fın d a n idâre ed ilen ik i rasath an e y a p tırm ış idi. Bunu M arco P o lo da t a v s if etm iş­ tir. Bu rasath an elerd en b âzı â letler de zam anı­ m ıza k a d a r k a lm ıştır ( b k . Y u le, I, 446 v.d. ve W y lie , T he Mongol astronomical instruments at



Peking, Travaux du C o n g r è s International des O rientalistes, P e te rsb u rg , 1897 ). H a n b alık ’ta m oğu llar devrin de müslüman ve tü rk le rin nufûzU çok büyük olm uştur. H ârizm li M ahm üd Y a la v a ç b, Mujhammed, şim âlî Ç in ’in umûmî v a lisi s ıfa tı ile, H a n b a lık 'ta y aşad ı ( R a ­ ş id a l-D in , nşr. B lo ch e t, s. 8$, 3 0 9 ). T a ş k e n t 'in cen ub un d aki B en âk e t ( Ş a h ru h iy e ) şeh rin ­ den n eş’e t eden A h m ed



F a n â k a ti de, 12 8 2 'de



k a tlin e k ad ar, uzun zam an H a n b alık 'ta k a ğ a ­ nın b a ş v e ziri oldu ( Y u le , M arco Polo, I, 415 — 422 ). H a n b a lık 'm şim âlinde, y a z lık sa ra y a gid en yolu n ü zerin d e, S em erkan d 'dan g e tirilen m üslüman m uhacirlerin ye rle ştirild iğ in d en do­ la y ı, S em erkan d ism ini ta şıy a n b ir k a sa b a bu­ lunuyordu. B un lar bu rada S em erkan d usûlünde zen gin b a ğ ve b a h ç e ler vücûd a ge tirm işlerd i. H a n b a lık 'm ga rb ın d a S arı-Irm a k üzerinde ve b u gü n kü F eucben istasy o n u y an ın d a k i dem ir yolu köprüsün ü n ( L a -k u -K ia o ) bulunduğu y e r­ d eki m oğul zam anına â it ta ş köp rü de, M arco P o lo tarafın d an , h e r hâlde o zam an m ârû f olan farsça ism i ile, Pu!-i S en gîn adı a ltın d a zik r­ ed ilm iştir. İbn B a ttü ta H a n b alık 'm şim alindeki b ir d a ğ a K u h -i B uzen e den ilm ekte olduğunu zik re tm iştir ki, yin e farsçad ır. A y n ı se y ya h H a n b alık 'ta bü yük n ufûz ve itib â r sa h ib i olan Ş ayh B urh an al-D in S a g ır ç ı'd a n bahsederken, onun H in d istan m üslüm an hüküm darı ta ra fın ­ dan d â v e t e d ild iğ i hâlde, H a n b alık 'ı te rcih ed erek, bu rada k a ld ığ ın ı zik red er. B u z â t da, n isbesin e g ö re , Sem erkan d şim alin d eki S a g ır ç ı kasa b a sın d a n n eş’e t etm iş bir âlim olm alıdır. R a şid a l-D in , C e n g iz 'İn 1 2 1 2 'd ek i Ç in fütû h atm dan bahsederden , Ç u n gd u ( P e k in g ) şe h ­ rine m oğu llar tarafın dan d ah a e v v el H an b alık ism i v e rild iğ in i k a yd e tm e k te d ir ( C a m i al-tavârih, nşr. B erezîn , III, fars., s. 22, ru sça tro., s. 34 ). B u k a y ıt C e n g iz 'in m eıısûp olduğu B ü rçe gin ailesin in d ah a u y g a r la r ile ih tilâ fta n önce, tü rk ç e ıs tıla h la r k u lla n d ığ ı, bunların iki d illi olduğu h a k k ın d a k i fik ri te 'y it eder. Z âten C e n g iz g a rb i T ü rk ista n '1 fe th e ttiğ i sıra d a B am iyan 'a, tü rk ç e ve m oğulca o lara k , M ob aiık ism ini v erd iğ i gib i, Z arn ük şeh rin e, h âlis tü rk ­ çe olarak, K u tlu ğ -B a h ğ ism ini verm iş id i ( R a -



Ma NBALİK şid a l-D in , nşr. B erezin , III, m etin 80, trc. 5 2 ). Y e n i H a n b ah k 'ın orta sın d a k i k a ğ a n sarayın a türkçe. K a rg ı d en ild iğ i g ib i ( R a şid a l-D in , nşr. B lo ch e t, s. 457) T a - tu 'n u n h e y 'e t-i m ecm ua­ sın a d a , yine tü rk çe olarak, O rd u denilm iştir (göst. yer.). H a n b a lık 'm şim alinde k a ğ an ın av sâ b a la rm a da tü rkçe kurak ve bu rad a gezm ek m ü sâad esin i b â iz olan m e’m ûrlara da, tü rkçe olarak, ilçi v e tur a lık d en ilm iştir ( R a ş id al* Dİny nşr; B loch et, s. 462 v.d.). Ç in 'd e m oğul h â k im iy eti 13 6 8 ’de sona erd ikten so n ra da, m o ğu llar H an b alık 'a â it h â tıra la rı d estan la rın ­ da yaşatm ışlard ır. San an g-Seçen , son m oğul k a ğ a n ı T ogan -T im u r ’un, bu şeh ri özleyerek, sö ylem iş olduğu riv a y e t edilen m o ğu lca şiir p a rça la rın ı n ak letm iştir ( Y u le, Marco Polo, h 3°S )• P e k in g ’e T im ur ve o ğ u lla n zam anın­ d a da, tu rk çe ism i ile , H a n b alık den ilm iş ( b k . Ş a r a f a l-D ın Y a z d i, Zafar-nâm a, K a lk ü te, II, 2 1 9 ) v e Ş â b ru h ta ra fın d a n , 1420— 1421 'de Ç i n ’ e gö n d erilen e lçiliğ in raporun da d a P ekin g ’den, H an b alık ism i ile , b a h se d ilm iştir ( ‘A b d a l-R a zzâ k S am ark an d i, 7l/aiIo' al-sa'dayn, nşr. M uham m ed Ş â f f , L âh û r, 1941, s. 510 v.d .). C am balu c ism i X IV . ve X V . a sırlard a avru p a ­ lıla r ta ra fın d a n ku llan ılm a kta devam etm iş­ tir ( bk. I. H a llb e rg , L ’ Extrêm e O rient dans



la littérature et la cartographie de l ’O cci­ dent, G o te b e rg , 1906, s. 1 0 5 ). . ( ZEKÎ V ELİDİ TOGAN.) H A N B E I .Î L E R . A H M E D b . H A N B A L [ b. b k r]’in m ezhebine m ensôp olan lara verilen isim dir. H A N D A K . [B k . Ma n d a it .) H A N D A K . H A N D A K ( a .) , h e n d e k , ç u ­ k u r . . B u kelim enin iza h ı için b k . A . S id -



:d\qpi&Stadienı über die persischen Fremdıuorter im klassiscken A rabisch ( G ö ttin g en , 1919 ), s. 73 i Ç o k eskiden;: b u k e lim e şim âfî M ezopotam ya 'd a siiry ân îce konuşan halkın dilin e g e ç m iştir; a rtık Book o f ih e Him yarites ( V I. a srın birinci y a r ıs ı; nşr. M ob erg, s. 30, 14 ) 'de de kanda fç şek lin d e tc s â d ü f ed ilir. Ş u hâlde : bu kelim e b elk i de ârâm î dilinden a ra p ç a y a geçm iştir. F a k a t an'ane bu: kelim enin arap çad a ilk k u lla ­ n ılışın ı Salm an a l-F â risi [ b. bk.] 'y e a tfetm ek ­ tedir. Bu riv a y e te gö re, Salm an 6 ( 6 2 7 ) yıUnda P eygam b ere, M edine ’y i m uhâsara eden­ lere k a r ş ı şe h ri korum ak ü zere, o zam ana k a d a r A ra b is ta n ’da bilinm eyen, fa k a t İ r a n ’da taam müm etm iş bir m üdâfaa v â sıta sı olarak, h en ­ d ek k azılm a sın ı ta v s iy e etm iş idi. : M edine m uhasarasının bu s a fh a sı o zam andan b e r i kandak v eya , afyzâb ( „ m ü t t e f ik le r " ) tâ b ir­ lerine bağlan m ıştır. S îra ile d iğ er m u h telif ta ­ rih k ita p la rı hendeğin uzunluğu ile şeh rin hâng i cih etin i m üdâfaa etm ek üzere k a zıld ığ ı hak­ kın da



m u h telif



Iıllm Ansiklopedisi



m alûm at



yerm ektedir.



Lâkin



HÂNDEŞ. çarşı m eydanından v e S a l’ adın daki tepeden b a şlay a rak , b ilh a ssa şim âl ve şim âl-i şa rk î­ y e v e kısm en de cenuba do ğru u zan dığı ta h ­ m in edilebilir. H end eğin k a zılm a sı k e y fiy e ti rivâyetîerd e s ık -s ık zik re d ilir; z îr a b iz z a t P e y g a m b er de k azılm asın a iştirâ k e tm iştir ( B uh ar;, Cihâd, bâb 33, 34, 1 61 ; M üslim , Cihâd, h a d îs 125 — 130 v .b .). P eyga m b erin büyük b ir k a y a y ı p a rça la ­ d ığ ı ve buradan sıçra y a n kıvılcım ların dünyanın m u h telif kısım ların d a ışıld a d ığ ı riv â y e t edilir ( İ b n S a 'd , III/ı, 59 v .d .) . K en d isi v e a rk a d a ş­ la rı tarafın d an , çalışırk e n sö ylen en racaz v ez­ ninde bir çok şiirler m u hâfaza ed ilm iştir kİ, bunların arasın d a o n şn r ve muhacirün hakkınd aki m eşhur d u a ’ da v ard ır. D ah a e tra flı ta f­ s ilâ t için bk. m add. M ADÎNA, MUHAMMED. A l-H a n d a k b ir ço k m ahallerin adı o la ra k da k u lla n ılm ış tır; bk. B alâ zu ri, Fa t âh ( nşr. de G o e je ), s. 8 5 ; Y â k ü t , Mu cam.



B i b l i y o g r a f y a : S p ren g er, £>as Leben and die Lehre des Mohammed, III, 207 v .d d .; G rim m e, Mohammed ( M ün ster, 18 9 2 ), I, 106 v .d .; C a e ta n i, Annaîı deli’ Islâm , § 21 — 43 ; A . J. W en sin ck, Mohammed en de J o ­ den te Medina ( Leid en , 19 0 8 ), s. 26 v .d d . _ ( A . J. W e n s i n c k .) H v A N D A M Î R . [ Bk. h â n d m îr .] H A N D A S A . [ B k . h e n d e s e .] H A N D E Ş . [ Bk. HÂNDEŞ.] •. ■ H Â N D E Ş. H AN D EŞ, H i n d i s t a n ’da b i r m ı n t a k a olup, şim âlde — N a rb ad â, şa rk ta — B e r â r e y â le ti, cen u p ta — A c a n ta d a ğla rı ve g a rp ta — G u c a r â t ile çevrilm iştir. 1 3 8 2 'de R âe â A h m ed v e y a m alik râcâ u nvan ın ı taşıyan A h m ed F S ru ki ’nîn eline ge çin ce , H ând eş müs­ ta k il b ir d e v le t olm uştu r. K en d isi B ah râm Hân M âzan d arân i 'nin D e k k en li M uham med Bahm an i I .'y e k a rşı isyan ın a iş tirâ k e ttiğ in d en dola­ y ı ka çm a ğ a m ecbur ka lm ış v e H â n d e ş 'e gelip , yerleşm iş idi. B ö y le ce bu m ın taka, ism ini bu z â t ile h a leflerin d en a lm ıştır. B unlar uzun müd­ d e t h ü kü m dar unvan ların dan içtin âp ed erek, hân u n van ı ile ik tifa e tm işle r ve m ülkleri de „h ân la r m em lek eti" o la ra k y âd ed iim iştir. K u v ­ v e tli kom şu lar ile çev rili bulunan hu m em leket, tam âm en m ü stakil o lacak k a d a r b ü yü k değil idi. H ü küm d arları b ö ylece e v v e lâ M âlva 'y i ve d a h a son ra G u c a râ t '1, b ir d e re cey e kadar, m etbû ta n ım ışlar idi. L âkin bunların k a rşılık lı k ıs k a n çlık la rı sa yesin d e, bunlar, arasın da eriyip -g itm e k te n ku rtu lm u ş idi. Fârühcî hanlarının on birin cisi olan M iran M uham m ed I., G u carât 'ta hüküm süren hânedâuın y ak ın a k rab âsı olup, 1537 ’de bu devletin ta h tın a d â ve t edilm iş i d i ; lâkin bu yeni m evkii alm ak üzere, g ittiğ i A h m ed âb âd yolu n da ölm üş idi. H ând eş ’tek i



14



!



fcÂN D EŞ -



¿id



HÂNDMÎR.



h a le fle ri bu te v cih te n c esa ret alarak , şa k un­ vanını k u llan m ağa başlad ılar. M em leketin id â ri m erkezi B urh ân pü r id i; lâ ­ k in te h lik e vukuunda A s ir k a lesi hüküm darla­



olamadığı için, siyâsetten çekilerek, H e ra t’ın şarkında G arçisian 'ın Peşt köyünde münzeviyâne yaşayıp, 'A li Ş ir zamanında yazdığı eser­ leri tamamlamakla meşgul oldu.



ra em n iyetli bir m elce’ te şk il ediyordu. A s ir 1601 ’de, E k b e r tarafın d an , bu han ed an ın on yed in cisî ve sonuncusu olan B ah âd u r Ş a h 'tan alınm ış idi ve şe h zad e D ân iy â l, H â n d eş 'i de ih tiv â eden D ek k en 'in k ıra l n aib i o la ra k tâyin ed ild iği zam an, babası onun şerefine bu mıntak a y a , k e y fî o larak, D ân d eş ismini verdi k i, bu İsim, hiç bir v a k it eskisinin yerine geçm em esine v e şim di tam am en unutulm uş olm asına rağm en, tü rk -h in d im paratorlu ğu devam e ttiğ i m üddet­



B e d i' al-Zarnân M irza S a fe v île re iltic a e ttik ­ te n sonra, oğlu M uham m ed Zam an M irza, B a ­ bu r ’un yardım ı ile, B a lh ’i özbeklerd en g e ri alm ağa k a lk ışın ca , H orasan ’da S a fe v île r h âki­ m iyeti felâketlerin d en ku rtu lm ak iste y e n H vând-



çe, resm î k a y ıtla rd a m u h âfaza edilm iştir. B i b l i y o g r a f y a ' . M uham med Kâsim F irişta , G ulşan-i îbrâhim l (B o m b a y , 1 8 3 2 ) ; A n A rabic H istory o f Gujarat ( nşr. E. D e ­ nison R o ss, Indian T e x ts S e r i e s ), London, 1910, 1921 ; T . W . H a ig, The F a m q i Dynasty o f Khandesk ( Indian A ntiquary ), Bom bay, 1918.



( T . W . H a ig .)



H VA N D M Î R . [ B k . HÂNDMİR.] H  N D M Î R . H V N D M İR , Ğ i y  g a l - D I n ( x 4.75— 1 5 3 5 ) , son T im urlular devri Iran m ii. ■ v e r r i h i e r i n d e n d i r . A sle n şirazlı seyyid lerdendir. Sem erkand hüküm darı S u ltan M ah­ mud M irza ’nın v e zir ( doğrusu k â tip , nüvisende-i tâ cik ) 'lerin den olan babası H vâca Humâm al-D in b. H v âca C am âl al-D in b. H v âca B ur­ han al-D in M uham med M irhvând ’m k ızı ile evli olduğu iç in ,H v ârdm ir ana tarafın d an M irhvând 'ın torunu idi. Ğ iy â ş al-D in 1 4 7 S ’te H e r a t ’ta doğm uş ve büyük ba b a sı M irhvând 'm yan ın da ve ‘A l i Ş i r H avâ’ i ’nın ihtim âm lı him âyesi al­ tın da, te rb iy e görm üş, H u sayn B ay k a ra ve ‘A l i Ş ir devrin in g e n ç edip ve âlim lerinden biri olm uştur. B ü y ü k babası T im u rlu la r ta rih i ile cihan ta rih in i ‘ A li Ş ir N avâ’ i ’nin kü tüph an e­ sinde v e onun n ezâreti a ltın d a y a z d ığ ı gib i, g e n ç H vân dm ir d e bu kü tüp h an ede çalışm ış­ tır. H u sayn B a y k a ra ’nm h a le fi olan o ğ lu B a ­ d i' at-Zam ân M irza ’nın zam an ın da H v ândm ir bu hüküm darın m a iyetin d e bulunm uş v e 1502 yılın d a bu m irza ta ra fın d a n K a n d ah âr valisi Ş a h b e k A rg u n 'a bu zâ tı, özbeklere k a rşı ken ­ d isi ile !ittifa k a d a v e t için, elçi s ıfa tı ile gö n ­ derilm ek istem işti. F a k a t H vândm îr K a n d ah âr 'a gid in ce y e k a d a r, özb e k ler H e ra t T m uhasara a ltın a a ld ıkların d an , H e ra t ah âlisi tarafın d an , k e n d isi o zam an şe h ir p olis müdürü olan ye­ ğe n i ‘O sm an ile b irlikte, m üzâkerede bulunm ak ü zere, Özbek hanı Ş a y b e k ’in ka rarg â h ın a g ö n ­ derild i. Ö zb e k le r zam anında H vândm ir hep H e­ r a t 'ta k a ld ı. Bu şe h ir 1510 y ılın d a S a fe v î or­ d u la rı ta ra fın d a n iş g â l edilin ce, H vin d m ir on­ la ra yak la şm a ğ a ça lıştı ise de, p e k m uvaffak



m ir de ona iltih â k etm iş idi. M u asırı olan h e ra tlı Z ayn al-D in M ahm üd V i ş i f i , n üsh aları L en in gra d ş a rk iy a t en stitüsün de bulunan B adat al-vaka i 1 a dlı



eserin de, H vân d m ir 'in



H e ra t ’tan bu ilk



d efa a yrılm asın ı, H o rasan Tn fik ir h a y atın d a o zam an g eçirilen bu h ran lı anların a cık lı s a f­ h a sı olarak ta v s if e tm iş tir. 918 ( 1 5 1 2 ) 'd e HvSnd­ m ir, m ârûf fakîh lerd en Ş am s al-D in M uham­ med K u h istâ n i, henüz 28 y aşın d a olan Z a y n a l-D in V â şifi ve d aha bir çok âlim ve şâirler, esk i T im urlular zam anın daki ictih â d ve fik ir se rb e stîsin i tam âm iyle kald ıran m u taassıp şi'îlik hâkim iyetin den b îz a r o lara k, vatan ların ı terkedip , M âverâünnehr ve H in d istan 'a gitm e­ ğ e k a rar v e rd ile r ve bir k e rv an te ş k il ederek, H e ra t 'tan ayrıld ıla r A n d h ö y 'a gelin ce, H vândm ir, b ir çok a rkad aşları ile, kervan d an a y rıla ra k , H in ­ d ista n ta ra fın a ( her hâlde M uham med Zam âh M irza 'nın yan ın a ) g i t t i ; V â ş ifi, Ş am s a l-D in M uiıam m ed K u h is tâ n i ve d iğ erleri, A m u -D e r y a ’y ı g e ç e re k ,



otdela



B u h ârâ yolun u tu ttu la r ( bk. Trudy



vostoka



gosudarstvennago



ermifaja,



¡940,11, 2 1 7 ). M uham m ed Zam an M irza te şeb b ü s­ lerinde m u va ffa k olam ayınca, H v ând m ir te k ra r P e şt köyü n e dönm üş ve oradan H e ra t 'a g id ip , S a fe v île rin H orasan v â lisi D urm uş H an ’m h i­ m ayesine m azhar olm uştur. S ün n î âlim leri gib i, H vândm ir de ş i’î



S a fe v île r tarafın d an



tatm in



edilm ed iğin den 1527 ’d e H e ra t ’1 b ıra k ıp , t e k ­ ra r K a n d a h â r yolun u tu tm u ş ve o sıra la rd a H in distan fü tu h a tı ile m eşgul olan B a b u r 'a so ­ kulm uştur. H v â n d m ir’ in gelm esi B abu r için de m em nuniyet v erici b ir h âd ise oldu. B ab u r H vând­ m ir 'i v e B a y la r a zam anının m ârûf s a n a t k â r ­ ların dan muam mâcı Ş ih â b a l-D in ile m usikişi­ n as M irza İbrahim K an u n i 'y i 4 m uharrem 935; ( 1 9 eylü l 1328 ) 'te A g r a ’ da se v in çle k a r ş ıla d ığ ı­ nı h â tıratm d a k a y d e d e r ( b k . tü rk. tre,, s. 386 ). H a tıra tın ın d iğ e r b ir yerin de ( s. 428 ) B abur, ayn ı senenin ram azan bayram ın da ( 1 9 h a ziran 15 2 9 ) da H vân dm ir ile M olla Ş i h â b ’ı v e H e ra t 'm büyüklerin d en Ş a y h Z ayn al-D in H vâ fi 'nin torunu Ş a y h Z ayn Ş a d r '1, Şeyh ü Molla Şihâb ız



H ândm îr— gelin üç— üç, ik i— iki



u



bir— bir



b e y ti ile m eclisine ç a ğ ırd ığ ın ı ya zm a k ta d ır. A y n ı sen e B abu r ’un B en g â le seferin d e H v ân d ­ m ir de b e ra b e r bulundu ( Ila bib al-siyar, III, 4. kısım , s. 84).



HÂNDMÎR — HANDÛS. B abu r ’un vefatın d an sonra, H vândm ir H üm â­ yûn M irza 'nın yanında kald ı ve onun imâr işlerini m cdh ed erek, Kârmn-i Hum aynni adlı eserini yazd ı k i, b ir n üshası Londra 'd a B ritish M useu m 'dadır. H üm âyûn 1534— 1535 'te y a p tığ ı G ucarât seferind e H vâ n d m ir’i de berâberin d e al­ m ıştır. H vândm ir 'in hâl tercüm esine â it m alû­ m atı b ir a ra y a toplam ış olan M uham med Jfâsim A sta r â b â d i, T ârîk-i Firişta sinde k eyd ettiğ in e gö re, H vândm ir, H u m âyu n 'u n bu seferind en döndükten sonra, 942 ( 1 5 3 5 ) y ılın d a v e fa t e lm iş ve D e h li'd e Ş ay h N izâm a l-D in v e A m ir H u srav D ih la v i tü rb eleri yanında defnedilm işiir, . H vând m ir, H abib al-siyar ’inin m ukaddim esin­ d e z ik r e d ild iğ i g ib î, şu eserleri y a z m ıştır: 1. H u-



lâşat al-ahbâr f i bayan ahvâl al-ahyâr, 3. Muniakab-i târih-i Vaşşâf, 3. M akârim al-ahlâk, 4. Ma’âşir al-m ulük vc 5. D üstûr al-vuzard. N ü sh ası B ritish M useum ( O r. 3643 ) ’da bu­ lunan M a’ âşir al-m ulük 108 varaktan ib âret olup, d ev let idâresînden, sü lâle adları sıra s ı ile sa y d ığ ı büyük p ad işa h ların hikm etli sözlerin den bahseden bir eserdir. R ieu ( Supplem ents to tke



Catalogue o f Persian M anucsripts o f the British Museum, s. 18 v.d.) bunu H vân dm ir ’in ilk e se ­ ri sa y m a k ta d ır. İstanbul: k ü tüp h an elerin de n ü sh a sın a bugüne k a d a r rastlan m ayan H u lâ şa t al-ahbâr ise, H v â n d m ir'in 905 (1 4 9 9 — 1 5 0 0 ) ’te t e ’ lif edip , 'A l i Ş i r N a vâ ’ i ’ye ith â f e ttiğ i bir umûm î cihan ta rih i h u lâsasıd ır. M üellif ‘A l i Ş ir N a vâ ’ i 'nin ken d isin e g e n ç v e istik b â li p a rla k b ir âlim d iy e ilt if a t g ö ste rip , kendi kü tüph an esin de ç a lışa ra k , ta rih e â it e serler y a z m a ğ a me’m ûr e ttiğ in i bu k ita b ın ın m ukaddim esinde zikreder. E serin son un da H e ra t şehrinin to p o g rafy asın a â it çok k ıy m e tli m alûm at e k li bulunm aktadır k i, A . B elen itszki, H e r a t ’m X IV .— X V . a sırla r to p o g ra fy a sın a â it A liş ir N a voy, S b o r n ik statey (L e n in g r a d , 19 4 6 ) ’deki tetkikin d e ( s . 184 — 202 ) ban dan istifâ d e etm iştir. : Y in e kü tü p h ân elerd e n üsh aları bulunan D ü s­ tû r a l-v u z a râ ’ k ita b ı Baburnâme 'nin sonunda ( tü r k . trc ., s. 436), D üstûr al-anvâr ism i ile, zikred ilm iştir. M akârim al-ahlûlç’ ı 'A l i Ş ir N a­ vâ ’ i ’nin ¿h ayatın a â it olup, B ritish Museum ’da bulunan y e g â n e n üshası ru sça ya tercüm e ed ile­ rek, M . A . S a ly e tarafın dan , 1940 yılın d a T a şk en d 'd e neşredilm iştir. . : ■H v ân d m ir 'in en mühim ve onu büyük v e iti­ m ada şâyân bir ta rih çi olarak ilim âlem ine ta ­ n ıta n e se ri Ijlabib al-siyar f i ahbâr-i afrad albaşar u nvanlı umûmî tarih idir. H er biri dörder cü z’den üç eild olarak kalem e



alınan bn eser,



ta ş basm ası ile, 1271 ( 1855 ) ’de T a h r a n ’da { sa h îfe le ri num arasız ) b asılm ış ve 1273 ( 1 83 7 ) ’te daha b ü y ü k



bir



d ik k a t ile, Bom bay v alisi



L o rd J. E lp h in ston ’un him âyesi ve bir



i! t küçük



İngilizce m ukaddim e ile, A ğ a M uham m ed H âşim K â şâ n i ta ra fın d a n n eşredilm iştir. K ita b ın üçü ncü ve son c ild i e v v e lk i ik i cildin ik is i k a ­ d a r h acim li olup, C e n g iz ’den so n ra k i tü rk, m oğu! ve T im u rlu la r ta rih in e ve eserin 4. cü z’ü de Ş âh İsm â'il ile ilk S a fe v île r tarih in e ta h sis edilm iştir. H vândm ir bu eserini, Ş â h İsm â’ i l ’in v e fa tı sen esin e k a d a r olan v a k ’a la r ile , 1223/ 1224 yılın d a bitirm iş İse d e, ona H in d is ta n ’a g ittik te n so n ra d a b âzı ilâ v e le r y ap m ıştır. K i­ ta b ın ın son T im u rlu la r devrin den e v v e lk i de­ v irle re â it kısm ı b ü yük ba b a sı M irh v â n d ’ın eserinden, R a ş id al-D in ve H âfiz A b r ü 'dan Tim ur ’a ve o ğulların a â it kısım ları, ek serisi b izce mâlûm olan T im urlular h akkın da yazılan tarih lerd en alınm ış ise de, T im u rlu la n n son d evrin e ve S a fe v île rin ta rih in e â i t . kısm ı tam âm iyle orijinaldir. K itab ın ın tedvin i m âhiyette olan ilk cild lerin d e de H vândm ir bâzan bize vâ sıl olm ayan eserlerd en istifâ d e etm iştir. B u­ nunla beraber, T im u îlu hüküm darlarının ve Ş â h İsmâ’il'in v efa t ta rih lerin in son un a, b u : h üküm darlar zam anında yaşay a n âlım , edip, şe y h , v ezir ve sa n ’a tk â rla ra â it v erd iğ i hâl tercüm eleri b ü y ü k b ir kıym e t arzetm ektedir. : . H vân dm ir ’ in eserleri, onların m evcu t nüsha­ la rı ve bunlardan istifâ d e ederek, g a rp ta y a p ı­ lan n e şriy a t için bk. R ieu, Ç a ta l, o f P ersia n ■ M a n u scrip ts o f the B r itis h M useum , I, 96— 98 ve S to rey , Persian L itera tü re ( Löndon, 1927 ), (ZE K İ VELİDİ TOGAN.) A H A N D U S . [ B k , h a n d Ûs . ] ' ■ H A N D Û S . H A N D U S ( p irin ç y a h u t ' fen a g ü m ü ş) V . asırd an VIII. asra ka d ar M â ğ r . i b ' de k u l l a n ı l a n a yârı düşük ufak p a r a . M uvabhidlorin dört-köşeli güm üş para- larm ın h a yli , kötü bir ta k lid i olup, uzun müd- ' d e t p ek ra ğ b e t gö rm ü ş ve son raları, bir çok h ıristiy au p ren sleri tarafın d an , m onetae m iliaren ses, M illa r e s ism i ile b a stırılm ak ta devam 1, l o r — 109.



edilm iştir. E lim ize g eçen h.a n d âsiya '1er fena güm üşten yap ılm ış ve in tizam sız su re tte k e s il­ m iş 1/2— l gr. k a d ar a ğ ırlık ta u fak paralard ır. Bunlarda e k se riy a ne hüküm dar ism i, ne tarih ve ne de k e sild iğ i y e r gö sterilm iştir. Y a ln ız dinî b ir hikm et bulunur ( m sl. K u r ’ an, X L , 47 bâzı . d e ğişik lik le r i l e ). B unlar hiç şü phe y o k tu r ki, Z ir i, H a fş i, M arini v e şim alî A fr ik a 'nın d iğ e r hüküm darları ile ayn ı devrin 'k ü çü k En dülüs ' hüküm darların dan in tika l etm iştir. Bu paralar, A k d e n iz 'in g a rp h avzasın d a küçük tic â rette geçen a k çe olarak, ehem m iyet kesb etm iş ve bu yüzden İspanya ve eenûbî F ran sa darph ân elerın ce ta k lit edilm iştir. ■ B i b l i y o g r a f y a ' . A l-B a y a n ( nşr. D ozy, I, 265; trc. E. F ag n an , I, 3 7 6 ) ; D e Slane,



Ha NDÛS -



ili



H istoire des Berbères, II, 3 5 4 ; H. S au vaire, M atériaux v.b ., I, 15 2 ; L o n gp érter, Oeuvres, V , 330 ; H. L a v o ix , Catalogue des Monnaies musulmanes, Espagne et A friq u e, m ukaddim e s. X X X V I ve 292 ; Dozy, Supplém ent, I, 331. (E .



v . 'Z a m b a u r .)



HÂNE. H Â N A



(F .), e v ( § a n „k a zm a k " C kan -d an ), bundan m a h a l ve ş a tr a n ç ta h ­ tasın ın b ö h a n e s i ; kitS b-hân a, Icutub-hâna, m ih ter-kâ n a ( „a s k e rî m u zika" ), tabL hâna ( M em lûk su lta n la rı devrin d e M ısır ’da „d av u lcu t a k ım ı" ) , top-kan a ( „ t o p döküm y e r i " ) ve a b -d est-h â n a ( „sn y o lu " ) g ib i, b ir ço k tâ b ir­ lerd e k u llan ılm aktadır. lngİIiz-hindû k a rış ık k e ­ lim elerin de de g ö rü lü r; m sl. g y m h â n a ( „sp o r iç tim â i", g y m burada g y m n a stic s ’ den k ıs a ltıl­ m ıştır ). B k . bir de hâna yerine han ( „e v , gem i



H A N E F ÎL È â. İstanbul 'dan dâim â h a n efî m ezhebine sâlİk h â ­ kim ler gö n d eriliyordu v e bu hâlin n etice si ola­ ra k , esk i O sm an lı devletin in idaresi altın da bulunan yerlerd e, msl. m âlikî fık h ın ın c â ri ol­ duğu T u n u s 'ta olduğu gib i, M ısır 'da da bu gü n h a n e fîlik resm en tan ınm ış bir m ezh eptir. Bun­ dan b a şk a bugün o rta A s y a ( E fg a n is ta n , T ü r­ kistan , B uh ârâ, S em erkan d ) 'd a d a h an efî m ez­ hebi hâkim durum dadır. ( S o n a sırla rd a İslâm ka vim v e m illetlerind e h a n efîlik durumu ş e y ­ le d ir : T ü rk iy e v e B alkan tü rk leri, A rn a v u tlu k , B o sn a -H e rsek , A c a r a , Y u n a n ista n , L eh istan , B u lg a rista n ve R om anya m üslüm an ları hep h a n efîd irler. A z e rb a y c a n v e D a ğ ısta n tü rk le ri ile K a fk a s y a 'd ak i çerkeslerin m ühim bir kısm ı ve şim alî K a fk a sy a türklerinin hemen h ep si h an efî m ezh eb in d edirler. H a zer 'in ötesin d e türkm enler-



a n b arı" ), bâd-han ( „ fır t ın a , bora, s e r in lik " ) , k a l-h a n ve k a l-k â n ( „k ü lh a n " ) v.b. H A N E F ÎL E R H A N A F İ Y A , ism ini İmâm A b ü H a n ifa [ b. bk. ] ’den alan m e z h e b e m e n s u p o l a n l a r . A b ü H a n ifa 'nîn en de­ ğ e rli tilm izleri A b ü Y û su f Ya'Siüb ( öim. 182== 795 ) ile M uham m ed b. a l-H a sa n at-Ş ayb ân i (S im . 189 = 805 ) 'dir, B unların birin cisinden k a la n e se r K itâb al-harâc ( bk. B rockelm ann, G A L , I, 1 7 ı v e Suppl., I. 288 ) olup, v e rg ile r­ den v e d e v le t hukukuna d â ir m eselelerden b a h s­ eden b ir t e ’Iiftir ; İkincisine â it olan eserler, m ez­ hebin ana kita p ların d an sa y ıla n v e ü zerin e bir ç o k şe rh le r yazılm ış bulunan K itâb al-aşl veya al-Mabsût ile al-Câm ı al-şağir ve al-Cüm t al-



de, g a rb î ve ş a rk î T ü rk ista n 'd a h a n efîle r e k se ri­ y e t te şk il ederler. Ç in , M an çurya v e Japonya



kabir ( Brockelm ann, G A L , 1, 171 v. d. ve Suppl.,



in h isar e tm ekte, te ş ri’ işleri ümm etin icm âına teka b ü l eden m illet m eclislerin e â it bulunm ak­



I, 288 v. d.) 'd ir. Bu iki tilm iz m ezhebin esâslarının teşekkü lün de b iz z a t A b ü H a n ifa 'den d ah a ziy â ­ de m üessir olm uşlardır. H a n e fî m ezhebi Irak 'ta v ü c û t bulm uş v e A b b â s île r devrin de devletin b a şlıca fık ıh m ezh ebi olm uştur. M ezhep bil­ h a ssa şa rk a d o ğru y a y ıla ra k , H orasan ve Mâv erâü n n ehr 'de en bü yük in kişâfın a erm iştir. B ir çok m eşhûr h a n efî fak îh lerî hep bu mem­ le k e tle re m ensuptur. V . ( X I. ) asırd an m oğulla r d evrin e g e lin ce y e kadar, B u h ârâ 'd a İbn M âza ailesin den gelen h a n e fî reisleri, v erâset ta r îk i ile v e şadr unvanı altında, şeh rin siy â sî İdâresine de hâkim olm uşlardır. H o rasan ’da III. ( IX. ) astrdan itib aren , h a n efîler orad aki sulam a te 's isa tı üzerinde bir hak sah ibi olm uş­ la rd ır ( krş. G a rd iz i, Zayn al-ahbâr, s. 8 ). M agrib 'd e dah i h a n efîle r, V . ( XI. ) a sra k ad ar, m â likîler ile b irlik te , bulunuyorlardı. S ic ily a ’ da ise, h â ­ kim durum da id iler ( M ukaddasi, s, 236 v. d., 238, 14 ). A b b a s î h ilâfetin in ze va li ile h a n e fî­ lik in h ita ta başlad ığ ı hâlde, O sm anlı devletinin kurulm ası üzerine, m ezhep yeniden h a y â tiy e t k a zan d ı. O sm a n lı sa lta n atı devrin d e ahâlinin b a şk a m ezh eb e mensûp oldukları yerlere dahi



m üslüm anlarının h ep si d e haiıefîd ir. H in d ve S i­ yam m üslüm anlarında da h a n efîlik e k se riy e tte ­ dir. K a za n , Irtiş, S ib iry a , K ır g ız v e K a z a k is ta n türklerin în hepsi de öted enb eri h an efîd irler. H i­ c az arap la rm m bir kısm ın da, Y em en 'in A d en h avâlisind e h a n efîlik vard ır. M ısır 'da h an ed a­ nın v e y ü k se k sın ıfın ın m ezh eb i han efîd ir. Irak 'ta h a n efîlik b a şta g e lir. Ş am v e S u riy e müstüm anlarm ra mühim bir k ısm ı da h a n efîd irler. F ilistin 'd e de h a n e fîlik y o k d eğild ir. C e za y ir ve T un us 'ta h a n efîlik hânedanın m ezh eb idir ve h a lk ta da bu m ezh eb e u ya n lar yok d eğild ir. Zam anım ızda m ezh ep ler d a h a ziyâd e ib âd etlere



ta d ır. H. S . Ş.]. M ezhebin e sk i fak îh lerin in en m ühim leri şun­ la r d ır : a l-H a şşâ f ( öl m. 2 6 1 = 8 7 4 ; h â n efîler arasın da re v âcd a olan ve şer’î hilelerd en ( h iy a l ) bahseden k ita b ı ile h a ssa ten m eşhûr ol­ m uştur ; krş. K a ş f al-zun ün ve S c h a c h t, D ie ar ab. kiy a l-L itera tü r, İslam , 1 9 2 6 , X V , 2 1 1 — 2 3 2 ) , a l-T a h â v i



( ölm . 3 2 1 = 9 3 3 ),



al-H âkim ( ölm.



3 3 4 = 9 4 5 f 9 4 6 ) , A b u '1-L a y ş a l-S am akan d i (ölm . 375 = 9 8 5 /9 8 6)



ve b ilh a ss a al-ÎÇudüri (ölm . a l-M u h ta şa r adlı ese ri, d aha son raki m ü ellifler için, b ir m ü râcaat k ita b ı o lm u ştu r). B unlardan sonra a l-Ş a y b â n ı 'nın M absûf üzerine idâkİm 'in y a z d ığ ı şerhin iz a ­ hını ve bu arada bulunan m üstakil fik irle ri d e m u h tev i ih â ta lı b ir eser olan al-M absüt 'un m ü ellifi Ş am s a l- A ’imnıa a l-S a ra h sı ( ölm. 4 8 3 = 1 0 9 0 ) ile son derece sistem li b ir te 'lif olan B a d a ’ i' a l-şa n â ’ i ' kitab ın ın m ü ellifi alK â sâ n ı ( ölm. 587 = 1 19i ) g e lm e k te d ir. D ah a sonra y e tişe n g e n ç m ü ellifler bu e sk i m üelliflerin 428 =



10 36 ;



eserlerin i g e rid e b ıraka n y e n i te ’ lifle r ve şe rh le r vücûda getirm işlerd ir. B un ların en m ühim lerin­



HANEFÎLER. den bîri al-M arğin ân i ( ölm. 593 == 1 1 9 7 ) 'nin a l-H id â y a ( bk. K a ş f al-^unân, Brockelm ann, G Â L , I, 376 ve StıppL, I, 644 v.d.) 's i olup,



fa k a t bu n ların h er ikisi de, h a k ik î mâna ile, bir „kan un n âm e" olm ayıp, hâkim lerin ahkâm -ı şer'iy e y i k o la y lık la kavram aları için vücûd a g e ti­ rilm iş reh ber m âhiyetin de b irer t e ’liften ibârettir ( aiıkâm -i ş e r’iyenın kanun şeklin d e tedvin i m eselesi h a k k ın d a k rş, S n o u ck H u rgron je,



, bunun a l-S ığ n â k i (te'Jİfi 7 0 0 = 1300), Nikâya ; a l-B âb a rti (ö lm . 786 = 13 8 4 ), ‘înâya ve a l. K u rlân i ( V 1I I . = X IV . a sır ), K ifâ y a adlı şe rh ­ le ri vard ır. H id â y a ’niti M ahm üd b. Ş a d r alŞ a r ı'a a l-A v v a l ( VII.' XIII. a s ır ) ta ra fın d a n y azılm ış, VikSya adında, bir şe rh i v a rd ır ki, bu da Ş ad r a l-Ş a ri'a a l-Ş ân i ( 7 4 7 = 13 4 6 ) ta ­ rafın d an , N akSya u nvan ı a ltın d a y a z ıla n bir k ita p ile , şerhedilm iştir. Nalçaya, a l-K ü h is tâ n i (ö lm . 950 = 1 5 4 3 ) ta ra fın d a n , Cütra al-ram ûz u n van ı altın d a, te ’lif edilen b ir k ita p ta şerhedilm iştir. M u ah h ar m üelliflere â it m ühim eser­ lerin İkincisi a l-N a sa fi ( ölm. 710 = 1 3 1 0 ) ’nin K a n z a l- d a k a ik 'ı o lup , y in e ayn ı m ü ellif ta ­ rafın d an , : V â fi unvanı altın d a, şerh ed ilm iştir. H a n efî fık h ın a dâir en mühim şe rh le r şu n lar­ d ır : a. a l-Z a y la * i (ö lm , 743 = 1342/1343 ), Taby ln a l-h a k a ik ; b. a l-'A y n i (ö lm , 855 = 1 4 5 1 ) , Ram z al-hakâ’i k ; c. M olla M iskin a l-H a ra vi, Tahyln al-fıakaik ( te ’lifi 8 l i = 1408/1409 ) ; d. a l- J â ’i ( ölm. 1192 = 1778 ), T a v fîk al-raJımân v e e. en m ü h im i : İbn N u caym ( ölm. 970 = 156s/x^6$ )i:al-B a^ r a t-r a ik . — O sm an lı ül­ k esin de yazılan en mühim e se rle r M olla H u sra v ( ölm. 885 = 148 0 ) ta ra fın d a n t e ’lif edilen D urar al-fıttkkâm ile bunun V e n k ü li ( ölm, lo o o == 1 5 91 ) tarafın d an vücûd a g e tirilen şerh i olup, d a h a b ir ço k şe rh le ri v a r d ır ; bundan b a şk a al-H alab î ( Ölm. 956 = T549 ) 'nin M u lta k a al-ablmr ( b k . B rockelm ann, G A L , II, 432 ve S ttp p l., II, 642 ) 'u ile bunun Ş a y h -zâ d e ( ölm. 1078 = 1 6 6 7 ) ta ra fın d a n vücûd a g e tirilen M acma' al-anhur a d lı şe rh i v e T im u r-T aşi (ö lm . 1004 = 1595 ) ta ra fın d a n t e ’lif olunan Tanvir alabşâr ile a l- $ a ş k a fi ( ölm. 1088 = 1677 ) 'nin alD a rr al-m uhtar’ ma. y a z ıla n şe rh v e b ir de İbn 'A b îd in ( ölm. 1252 = 1836 ) tarafın d an yazılan b üyük şerh de mühim eserlerd en dir. N ih a y e t tan zim ât d evrin d e, A h m e d C e v d e t P a şa 'nin riy a se ti altın da, h u sû sî b ir kom isyon ta ra fın ­ dan, bir kanunnâm e olm ak üzere, te d v in ed i­ len M ecelle ( frn s. trc. Y o u n g k ü lliy a tı içinde n eşredilen Corps de droit ottoman, O x fo rd , 1906, V I, 169 v . dd.) ile D arar al-ltukkâm 'in A l i H a y d ar ta ra fın d a n vücûda ge tirile n iü rk çe şe rh i ( 1330 = 1912 'd e n eşredilm iştir ). K e zâ ¿875 'te M ısır a d liy e n azırı M uham med Ifadrİ P a şa tarafın dan , ahkâm -ı şa h siye y e â it olarak, ted vîn edilen al-Ahkâm al-şar'Iya f î ’l-ahvâl al-şahşiga u nvan lı kanun m ecellesi ( frns., İtal­ yan , ve ingl. tercüm eleri vardır. İngl. trc. W . S te r r y v e N . A b c a r iu s tarafın dan , Sudan hüküm e­ t i için, Code o f Moh. Personel Law ismi altın da n e şre d ilm iştir; London? rç )i4 ) zik re d ilm e lid ir;



Verspr. G eschriften, lV / u , 260 v.dd.). En



m ühim



fetvâ



mecmuaları



şun­



la r d ır : B u rh an al-D in İbn M aza ( ölm. aş.-yk. 3 7 0 = 1 1 7 4 ) , Z ah ira i al-burhâniya\ Ç S z î-H â n (ö lm . 592 = 1 1 9 6 ) , a l-ffâ n iy a ; S irâ c a l-D in i



al-S a e â v a n d i ( V I . = XII. a s ır sonları ), al-Sirâclya\ İbn ’A l a ’ a l-D in (ö lm . 800 = 1 3 9 7 ), alT âtâr-H â n iya ; a l-B a zzâ zi (ö lm . 827 = 14 2 4 ),



al-B azzâziya ; İbn N ucaym ( Ölm. 970 = 1563 ), a l-Z a y n iy a ; şeyh ü lislâm E b u ssu ’ûd (ö lm . 982 = 1574 ) 'un f e t v â la r ı; H âm id E fend i al-I>onavi ( ölm. 985 = 1577 ), al-LIâmidiya ; H a y r al-D in a l-F â rü k i (ö lm . 1081,== 1 6 7 0 ), al-H ayrîya ve şeyh ülislâm a l-A n k a r a v i ( ölm. 1098 = 1687 ) ile ş e y h ü lis lâ m 'A li E fen d i (ölm . 1 1 0 3 = 1 6 9 1 / 1 6 9 2 ) 'nin f e t v â la r ı; bir de tü rk -h in d im paratoru A v r a n g z ib “Â la m g ir (10 6 9 — 1118 = 1659— 1707) tarafın d an cem 'ettirilen al-Fatâvâ a l-A la m g iriya . U s û l - i f ı k h a dâir m eşhur eserler ş u n la r d ır : a l-P a zd a v i (ö lm . 482 = 10 8 9 ), K an z a l-v u şü l ; a l-N a sa fi ( ölm. 7*0 = 1310 ), Manâr al-anvâr; al-M ah bü bi ( ölm.: 747 = 1346 ), Tavi i h ve bunun ş â f i’î a l-T a ftâ z â n i ( ölm. 792 == 1398 ) tarafın d an y a zıla n Tal 1 4 5 , 175 ( tre. ) ; K . N iebuh r, Beschreibung von A ra b ien , s. 249 v . d ; K ; R itte r, E rd ka ıide, XII, 833,912,913 , 914, IC09, IOIO ; A . S prenger, D ie al t e Ceographic A ra b ien s, s. 248 ( § 380 ), 2Sr ( § 382 ) ; E. G la ser, Vön H od eid a nach Şa n 'â ( A . Petermanns M itieilu n g en , X X X II B. [ 1 8 8 6 ]), s. 6— 10, 33— 37, 45 ve levh a I. ■. ( J . S c h l e i f e r ;) H A R B . [ B k. h a r b .] H A R B . H A R B , H icaz ’da M ekke ile M edine arasında, aslen Y em en li olan k u v v e t l i b i r a r a p k a b i l e s i d i r . Bu k a b île 2•' büyük



cenubunda ), 11. M ukâtil ( Ş u lü ş bitişiğind e ) ve 12. al-'Ulçmur ( M a n â h a ’nın cenûb-i şa rk îs in d e ) kola a y r ılır : Banü Salem ve M oşrüh. B ilh a s­ H a râ z, 1763 sen esin e kad ar, ismen Şan â sa a şa ğ ıd a k i a şire tle r Banü S â le m ’e d â h ild ir: imamına tâ b i i d i ; . m ezkûr sene içinde, yeni al-H am da, al-Ş ubh , ‘ A m r, M u'ara, V e ia d Selim , teessü s eden N acrân M akram i ( Yâm ) leri tara- T am im ' ( m ârûf olan büyük k a b île ile k a rış tı­ fıııdan, imamın elinden alınd ı. 1872 ’de Y âm rılm am alıdır ) ,. M uzayna, al-H vâzim ( A vâzim , d a 'i ’si A h m ed al-Şibnm i 'y e â it 'A tt â r a ’deki H âztm ), S a 'd iıı ..( S aa d in , m üfr. S a a d a n î) ; Moş; m üstahkem mevkiin: tü rk ler tarafın dan y ık ıl­ r u h ’a d â h il a şire tle r şu n la r d ır: S a d i ( S a m ası üzerine, Y â m la r, türkler: ile su lh yap arak, ‘ adî ), L alıabba, Bİşr, al-H um rân, ‘A li, al-Cahm , N acrân 'd ak i arazilerine çekildiler. Banü H asseyn ve Banü 'A m r. ■ al-H am dânî zam anın da H arâz m ih îâ f ’1 a şa ğ ı­ B a n ü S â l e m ' e â î t m a h a l l e r ( Medine d a k i 7 k ısm ı ih tiva ediyordu ; H avzan, K a ra r ( c e ­ nubî A ra b is ta n kitabelerin d e ; G la s e r :' K u­ rar, Y â k ü t: K ir â r ; iyi bir öküz cinsi ile m ârû ftur), Ş a'fân ( Y â k ü t : Ş a'kân ; m atbaa y a n lış ı) , M asâr ( k a le , k u yu lar ve sulam a te ’sisâtın ı h â v î ), Lahâb, M ucayyih ( Y â k ü t : M a c n a h ) ve Şibâm ( b i r k a le v e büyük b ir camisi v a rd ır). Bütün



v e Y an b u ' arasın d a v e büyük V â d i F e rrâ [ Ferra 'a o la c a k tır ] ’da D o a g h ty 'y e gö re, bilh assa şunlardır : C ed a yd a, Umm Ş eyyâ n ( D eyyan ), K a y f, D âr al-H aıara, al-K issa , al-H orm a, alV â s ita , al-H assân iye, a l-Ş a fra (b ü y ü k hurm a­ lıkları ve b ü yü k bir p azarı v a rd ır; başlıca' m âllsulü olan ve bu rad a pek ucuz sa tıla n hur­



bu k ısım lar için ku llanılan umûmî isim H arâz * madan başka, cîva r dağlard an



gelen n efis bal



HARB — HARBÂ.



ve B adr ’den b aşka, A ra b is ta n ’m h iç b ir y e ­ rinde s â f olarak bulunm ayan M ekke p elesen g i sa tılır ), a l-'A li, C e d id , B ed d u r ( B adr ? ), Medsu s, Ş a ş a ( S v e y k a ) ; M o ş r ü lı ’ a â i t m a ­ hallerin başlıcaları şunlardır: a l-H ereyby ( M ekke civarın da ) , K le y s, R âbu k, a l-S v e rk iy a . H arblerin bir kısm ı da büyük V a ­ d i al-H um z ( al-H am z, V a d i Rumma y a n ın d a ), kü çük L iş lim anı ve C eb el F ig g e r a (F ik k e ra , M edine ile Y a n b u ', Banü S ale m 'e a i t t i r ) 'de ik a m et ederler. H a k ik î eşkiyâ olan ve M ekke — M edine yo ­ lunu su riy e li h a c ıla r için, em n iyetsiz ve çok te h lik eli bir hâle koyan H arbler, İslâm iyet zam a­ nında, Y em en ( H Sşid [ b. b k .] ’lerden Vadi"a a şîretîn în bir kü çü k kolu da bu ism i taşım ak­ ta d ır ) ’den H icaz ’a gelm işlerdir. G eçen asrın başlan gıcın d a V a h h â b île r [ b. bk.], an cak g a y e t çetin savaşlard an sonra, bunları ita a t altın a alm ağa m u vaffak oldular. P a lg r a v e 'm 1 86 a 'd e , N e c d 'd e ikam eti esn asın da, Şam m ar e m îriT e îâ l b. R a şid b izza t H arb lere k a rşı b ir se fer açtı ve bunları kısm en ita a t altın a aidi. P a lg ra v e Şam m ar em îrine ita a t eden H arblerin m ıkdarım 14.000 ve D o u g h ty ise, 2.coo k işi olarak gö sterm ekted ir. al-H am dâni, Caztra 'sinde, H arbleri, H a yb a r ile M edine arasın da ve M ekke civarın da, B alı [ b. bk.] ve C u h ayn a [ b. bk,] 'lerin kom şuları ola­ rak zikreder.



B i b l i y o g r a f y a : H am dân i, Cazira, s. 82,20, I i o , 12, 120, 20, 130, ıs— m jB u r c k h a rd t, Travels, s . 306, 40Ğ, 42 3 ; K . R itter, Erdkunde, XII, 133, 154, 20?, 1030; XIII, 144, 146, 196, 452,453, 469,480; A . S p ren ger, D ie a lte Geogrophie Arabtens, s. 153 ( § 2 2 5 ) ; W . P a lg ra v e, Une annee de voyage dans l'A rabie centrale ( frns, trc., Paris, 1866,



I, 197 — 199, 208; II, 1 4 4 ) ; ayn. mil., R eise in Arabien ( alm. trc., L eip zig, 1867, I, 130 v .d ., 158 v.d ., 170, 179 v .d . ! II, 42, 6 6 ) ; C h .



M. Doughty,



Travels



in



Arabia Deserta



(C a m b rid g e , 18 88 ), I, 125, 128, 144, 235; II, 20, 21, 24, 85, İ14, 174, 308, 309, 4 6 i, 478, S i l , 512 V . d . ( J. SCHLEİFER.) H A R B A . [ B k. HARBE.] H A R B A . [ B k . H A R B Â .] H A R B Â - H A R B Â ( a lif y a h u t yâ i l e ), bu ­ gün C is r H arba denilen ve D u e a y l k a z a ­ s ı n d a , B alad hurm alıkların ın iji fersa h k a ­ d ar ga rb ın d a, D ic le ’ nin e sk i y a ta ğ ı olan Şut a y t 'm ga rp sâhilînde 34“' şim âl arzın da bu­ lunan h a r a b e l e r d i r . G e re k isim ve ge re k m evki islâm iyetten e v ­ v e lk i zam anlardan gelm edir. Y â k ü t ( I , 187 ) ’a g ö re buranın daha esk i bir ismi U fjnüniya İmiş k i, bir B âbil . ism ine ben ziyor. S âsân î ida­



resi S üristân ( y a h u t D il-i E rân şah r, daha son­ ra S a v â d a l- T r â k ) ’ın şim âl hududunu T assü c M askin ( bugün T eli M asçin ) ’de kâin bu H ar­ b i m evkii ve şa rk ta , k a rşı ta ra fta , T a ssü c B u za rgşâp ü r 'da kâin ‘ A Iş ( y a h u t *Ilş, bugün ' A l ş ) m evkiinden itib aren b a şla tır idi. Şim âl hudûdu  ş ü r v ilâ y e tin e u laşırd ı. Bu hudutlar İslâm devrinin başların d a ve A b b â s île r devrine k a d a r ( msî. 'O m ar b. a l-H a ttâ b ta ra fın d a n m em leketin m esah ası y a p ıld ığ ı zam ana k a d a r ; k rş. H u rdazbeh , s, 1 4 ; Y a'lşü bî, s. 10 4 ; M as'ü d i, Tanbîh, s. 38 ; Y â k ü t , 111, 174 )m u h âfaza edilm iştir. Bu m evki hakkın d a e sk i b ir k a y ıt ( b k . T a b a ri, II, 9 16 ) haricîlerin reisi Ş a b ib 'in I^aecâc 'a k a rşı yürürken , D icle 'y i H arba c iv a ­ rında g e ç tiğ i 76 tarihine a ittir ( lıarbâ ve harb kelim eleri b ir hikâye ve bir te v riy e y e zem in olm uştur ). H arb a 'd a her ta ra fa gönderilen a ğ ır pam uklu ku m aş dokum a sa n a y ii ilerilem iş bir hâlde idi ( Y â k ü t , II,, 235 ve M arâşid, s. 295 ). B ugü n kü h a ra b eler sâ h a sm d a çanak-çöm lek p arçaların ın m ebzulen görü lm esi burada çöm­ le k çilik sa n ’atım n da in k işâ f etm iş olduğunu gö sterm ekted ir. Bu p a rça la r e k se riy â X I I .— XIII. a sra âit olup, R a k k a işi denilen n ev’in ayn ıd ır. al-M ustanşir biliâh 'm sa lta n atı d evrin in ilk zam anlarında D icle snm m ecrâsın ı d e ğ iş tir­ m esi ve nehrin H arba 'n ın b ir az yu k a rısın ­ d a y a ta ğ ın ı b ırak a ra k , Ç â t ü l A b u '1-C u n d ’ün a ç tığ ı kan ala, yân i şim diki y a ta ğ ın a girm e­ si üzerine, h a life a rtık su suz kalm ış olan mem­ le k eti yeniden İska için, bü yük su t e ’sisâ tı ya p tırm a ğ a başlam ıştır. T am âm iyle onun ese­ rinin b a k iy e si olduğuna şü phe olm ayan şim diki D ueayl kanalın dan b aşka, H arbâ 'nın yu k a rı­ sınd a ( nehrin menbâ ta ra fın d a ) vücûda g e ­ tir d iğ i al-M ustanşir kan alın ın h a râ b elerı v e H a rb â yanında, m evkiin bugün C isr H arba tesm iye edilm esine seb ep olan, m uazzam köprü bu im âr teşeb bü slerin e şe h âd et etm ektedir. D ah a e v v elc e j . F. Jones tarafın d an fo to ğ ra fı alınıp, Selections from ih e Records o f tk e Bom­ bay Government ( 1 8 5 7 , XLIH ) 'te neşredilen köprünün ben de bir az d ah a te fe rru a tlı f o ­ to ğ ra fın ı aldım . K ö prü tu ğ la la r ile sağlam bir su re tte inşâ edilm iş olup, d ö rt kem er ile 55 m. u zunluğunda ve 12 m. gen işliğind ed ir. K ö p rü ­ nün iki ta ra fın d a k i 100 m 'den fa zla uzunlukta olan kitabeden, köprünün 629 ( 1 2 3 2 ) senesinde y ap ıld ığı an laşılm akta ve bu kitabe, ih tiy â e ttiğ i m ufassal elkâb ve sıfa tla r ile Sünnîlik bakım ın­ dan k ü fr ad d ed ileb ilecek dereced e g a rip medhiyelerd en dolayı, b ilh assa d ik k a te şayan d ır. H arab eler sah asın ın başlıca h u su siye ti, pek u zaklard an gö ze çarpan



Ş ay h



yahut



S a y y id



S a ‘d adında birinin ka b ri üzerind eki kubbedir. ( E . H e r z f e e d .)



HARBE



-



H A R B E . b lA R B A ( A. ; cem . htirâb), k l s a m ı z r a k . A ra p lu gatçilerin e göre, harba, rumlj. ’tan daha kü çük ve ‘ anaza [ b. b k . ] ’den d a h a büyüktür. D in î m esâsîm lerde ' anaza ile ay m va~ zifey i g ö rü r; nitekim b âzı h adîslerde bir ‘ anaza ve bâzan da bir tıarba 'ııin P eygam b er zam a­ n ında sa fra [ b. bk. ] g ib i ku llan ılm ış olduğu görülür ( k r ş . had îslere dâir m u h telif mecmularda S u tra t a l m u salli f a s l ı ). Nam az k ıla rk en b ir sa fra dikilm esi, ip tid âla rd a bir ta h a ffu z k asd ı ile olduğu farzo lu n m u ştu r; bir la kım ri­ v ay e tle re göre, P eygam b erin , ih tiy a cın ı d e f­ etm ek için ç ık tığ ı zam an, arkasın d a bir ‘ anaza götürülm esi bu riv ay e te u ym aktad ır ( B uh ârî, K itâ b a l - v u i u , bâb 1 7 ; M uslim , Ş a lıih , Nav a v i'n in te fs iri İle b irlikte, K ah ire, 1283, I, 337 ) î zîra insanların tam bu iş y a p ıld ığı sıra ­ d a : şe y ta n î t e ’sirlere en ziyâ d e mâruz k a ld ığ ı zannedilir. Harba ’ııin dinî ehem m iyeti h a k k ın ­ d a ,’ y u k a rıd ak i eserlerd en başka, bk. bir de R h od okan akis, W iener Z e iisch r . fiir die K u nd e d es M org., X X V , 7S v. dd. ‘ A n a za m addesinde k a tib tarafın dan , 'an aza istim alinden: bahsedilm iş idi.:: H a tib in b ir m ız­ rak: k u llan d ığ ı da gö rü lm ü ştü r; msl. S ele b ada­ sınd a ( krş. A d ri a n î ve K ru y t, D e B are’ e- spreken de Toı-adja’ s van M idden-C elc.bes, I, 329 v. d. ) böyledir. jblarba kum andanın, k a b île reisinin v . b, alâm etidir. F ir'a vn askerlerinin kumandanı:; H a­ m ail ’m elinde bir harba tu ttu ğ u sö ylen ir { Ş a ‘-



HÂRCE.



H arca v ah ası, şim alden cenuba 150 km . k a ­ dar boyunda v e ortalam a 20 km . gen işliğin d e b ü y ü k bir vad id ir. Y a k ın zam ana k a d a r H ar­ ca ’y e E sn e y a h u t F a rşü t 'tan g id ilird i. Son m evkiden yolcu luk, deve ile, 4 gün sürerdi. Ş im di d a r h a tlı b ir dem ir yolu (1 6 0 k m .) F arşü[ 'u büyük vâh an m bugünkü idâre m erkezi olan H arca kasabasın a bağlam aktadır, 1 9 1 0 ’da vâh an m 7.000 ka d ar nüfûsu v a rid i. B a şlıca ma­ ha lleri, idâre m erkezinden başka, B âris, Bülâlf ve C an âh 'tır. Bu m m takanın b aşlıca ticâret m etâı hurm adır. Bu m ın takada a ş.-yk. 70.000 ka d ar hurm a a ğ a c ı v ard ır ki, M ısır 'm en iy i hurm ası buralardan elde edilir. E k ilen sâh a 1.800 h e k ta r ka d ar ise de, son senelerde ziraât sa h asın ı gen işletm ek için, arteziyen ku yu ları ka zılm ıştır. V â h a la r h akkın d a arap m uharrirlerden sarîh m âlûm at edinm ek bir a z g ü ç tü r [ b k . BAHRÎYA, DÂHİLE, FARÂFRA ]. Bu m üelliflerden biç biri oraya gitm em iştir ve v erd ik leri isim ler, m alûm atı a ld ık ­ la rı kim selere göre, te h â lü f eder. Bununla bera­ b er L ib y a çölü vâfıalarm ı k ü ç ü k ( = B a h r iy a ), iç ( ■ — D âh le ) ve d 1 ş ( = H a rca } o la ra k a y ı­ ran esk i an ’anenin hâlâ devam e ttiğ i an la şılı­ y o r, A l-M alçrizi bunlara dâir müphem mâlûm at verm ekte, iç v â h a la r h a k k ın d a da dış vahalar hakkm d aki umûmî mâlûm atı hem en-hem en aynen tekra rla m a kta d ır. B ütün co ğrafyacıların işaret e ttik le ri n okta vâh alarm , umûm î su re tte, pek miinbİt olduğudur. Y a 'k ü b i b ilh assa H a r c a ’de



labi,' ffişa ş. 1 290, s. 1 7 2 ). T a b a ri (n şr. d e G oeje, I, 1214, ıs, 1213, 1 9 ) ’ de U sa yd b. H u zay r 'in , B an i ‘A b d a l- A ş I ıa l’in reisi s ıfa tı ile goründüğü v ak it, eline harba ’y i ald ığı v e S a 'd b. M u'âz onun yerine geçin ce, harba ’yi onun elin­ den a ld ığı hikâye edilm ektedir. Lane ( M anners a n d C u sto m s, P a isle y ve London, 1899, s. 44 3) K a h ire ’de am ir al~kacc [ b. bk. ] ’ m çadırının : önündej b e lk i de me’m ûriyetinin alâm eti olarak,



a k a r su ile sulanan v e hurm a ağaçların d an baş­ k a , üzüm v e p irin ç yetişen arâziyi zikred er, lbn D ukm âk 'm h a yli uzun, m evki adları ile dolu ve k a rışık m etninden ancak burada b ü yük bir refâh m evcut olduğu an la şılm aktad ır. A l-B a k ri birbirinden a yrı iki iç v âh ad an b a h s e tm iş tir; M ak rizi d e, an cak Ş alâh al-D in devrin e âit



y e re uzun bir m ızrak d ikild iğin i söylem ektedir. Peygam b erin H a b e şis ta n ’dan,: h ed iye olarak, harba y a h u t ‘ anaza alm ış old u ğu rivayeti, ha beş dinî âyin lerin de bu gü n d a h i böyle asaların kul­ la n ıld ığ ı düşünülürse, doğru: olabilir ( bk. B ent, T h e S a cr e d c ity o f tke E ih io p ia n s, s. 50, 54, 56). . B i b l i s o g r a f y a ı M etinde zik red ilen ­ lerden b aşka krş. bir de mad. ‘ANAZA, ve



v a h a la rı ik i ayrı gru b a te frik edilebilir. E m ev île r v e A b b â s île r devrinde vah aların idâre te şk ilâ tın a dâir bilgim iz e k s ik tir: bir k u ra 'nin adı A b ş â y a ( bugünkü M enşa’a, kadîm P to lem a is-P so ı ) ve a l-V â h â t 'tır. 339 ( 950 ) 'da n ubyalıların talan e ttik le ri vâh an m H arca v a ­



resm î bir v esik ad an bahsederken , al vâhayn al-höricayn tâbirin i ku llan ır. H a k ik a tte H arca



hası olm ası p ek m uhtem eldir. A b ü Ş âlih 'de, F a tım î devrinin sonlarında, fa k a t B a lır iy a ’ye Scbu-arzlose, D ie XEaffen der alten A raber. 1 dâir m âlûm at v erilirk en , bir v a li 'I v ö h â t tâbiri J. W e n s i n c k .) g eçer. M em lûkler devrinde, îbn F azl A lla h 'a i i.. göre, b a şlan gıçta burada su ltan nam ına idareyi H Â R C E . H Ä R C A , L i b y a ç ö l ü n d e c e- elinde tutan bir m e’mûr yok idi. K alljaşan d i 11 lî p v â h a g r u p 1 a r 1 n d a n b i r i : al~Vahât ı de bu hu su sta fa zla bir şey söylem ez. V a h a ­ a l-kâ r(i)ca tâ b ir i k a d îm y u n a n lı m ü e llifle rin in ların hepsi m ukâtaa ( hjcfS1 ) su reti ile me'mûr" O a o ıç



f| ¿ŞrtT'o;.) ifâ d e s in i



v i î A kelim esi k o p t ç a



ile yazılm ış şe k lid ir;



h a t ır la t m a k t a d ır ; ’ in



a ra p



h a r fle r i



lara v e r ilir : onlar da isted ik leri gib i idâre et­ tirirlerd i. S on raları vah aların iradı sultanın ■ hu sûsî hazîn esin e ta h sis olunmuştur.



HÂRCE -



5 30



Harca vahası, bilhassa burada bulunan kadîm mâbedler, Brugsclı tarafından, Reise nach der



grossen Oasen al-Khargek ( Leipzig, 1878 ) ’de tavsif edilmiştir, Survey-Department of Egypt mmtakanm topografik ve jeolojik tetkikini hâvi bir fasikül neşretmiştir (B all, Kharga



O asis). B i b l i y o g r a f y a : aİ-B akri, Ş ifa t alMağrib ( nşr. de S lan e )J C e za y ir, 19 11, s. ı j ; ayn. mil., D escription de l'A friq u e ( trc. de S la n e ), 2. tab , s. 38 ; A b u Ş âlih , Churches (n ş r. E v e t t s ) , var. 93; a l-K a lk aşan d i, Şubfı al-a'şâ ( K a h ir e , 133 1— Ï 3 3 8 ), III, 393 v .d .; İbn a î-C i:ân, Kitâb al t ahfa ( K a h ire, 1898 ), s, 173 ; a l-M a k rizî, H iiat ( nşr. W ie t ), fih rist, Ï, 3 7 2 ; II, 208;



III, 363: IV, 351 ; isam bert,



Itinéraire de l’orient, Egypte , s. 517 v.d. ; Gııide Joanne, s. 616 v .d . ; B ädeker, Ä g y p ­ ten7, s. 364— 366; J. M aspero ve G . W iet, M atériaux pour servir à la géogr. de l'Egypte, s. 219— 223 (b u ra d a bir çok k a yn a k lar g ö s ­ terilm iştir ) . _ (G . W lE T .) HÂRËK. HÄRAK, B a s r a k ö r f e z i n d e , kadîm co ğ ra fy a cıla rın A r a e i a adın ı v erdik­ leri b i r a d a . A ra p devrinde, İran 'in A r d e ş ir H urra v ilây e tin e b ağlı idi ve al-B alh i ta ra fın ­ dan henüz öyle gö sterilm ekted ir. al-M as'ü di, d a h a ziyâd e, k a ra cihetin den k a rşısın d a bu lu ­ nan C an n Sb a ’ye b a ğlı gib i g ö sterir. G em iler için, B asra 'dan H indistan ve ‘Om an yolu ü ze ­ rinde ehem m iyetli bir u ğrak y e ri idi. İbn H ard â zb e h 'de de bunun



bir



ta v sifi



vard ır. O n a



göre, H â ra k B asra ’dan 5o fersah m esafede ve bir fersa h m urabbaı m esahada hububat, üzüm ve burm a m a h sûlleri alınan mezrû bir y e r idi. D ah a X V III. asır sonunda, y e r altın d a ve k ıs ­ men k a ya la r içinde oyulm uş su kanalları Nieb u h r ’ un dikkatin i celbetm iş idi. B üyük b ir câm ii bulunduğuna dâir al-Iş'a h ri ’nin kayd ın dan, nü­ fûsunun ç o k lu ğu v e müslüman olduğu anlaşıl­ m aktadır. Y a k u t zam anında adada ‘A l i e v lâ ­ dından birinin m ezarı olduğu söylenilen bîr zi­ y a ret m ahalli de v a r imiş. H ârak 'te inci çık a ­ rılm asından sık -sık b a h s e d ilir; burada İnci çtk a n la n istirid ye yatakları çok d e rin d ir; bu se ­ beple derlenen incinin azlığın d a n d o layı, ara* sıra şik â y e t ediiirse de, bâzan da g â y e t k ıy ­ metli in ciler bulunduğu söylenm ektedir. A d a X V 1I1. asırda, bir m üddet, Felem enk şarkî H indistan şirketin in eline düştü ; Baron von K n ipbausen adında biri, şirk e t hesabına, bir takım ta lık im â t ve bunların d u va tla rı a r­ kasın da bir fabrika İnşa etti. Son raları bu im a ­ lâthan e bü yüyerek, araplar ve h a n lıla r ile m es­ kûn bir şe h ir vücûda g e ld i. A n la şıld ığ ın a göre, işgal m asrafının çokluğun dan dolayı, 1765 so n ­ larında, şirk e t adayı terketm iştir.



HARF. B i b l i y o g r a f y a ; B G A , I, 32, 106, 10 7 ; II, 18 3 ; V I, 6 r ; Yâlçüt, Mu'cam (n ş r. W ü s te n fe ld ), II, 387 ; T h e ve n o t, Suite du Voyage au Levant ( P a ris , 1 6 7 4 ), II, 336 v .d .; N iebuh r, Reisebeschreibung nach A ra­ bien (H a m b u rg , 18 3 7 ) , II, 202; ayn. mlf.,



Beschreibung



von Arabien ( K o p en h agen , 1 7 7 2 ) , s. 321 ( T om asch ek, N earch’s K üsten­ fa h rt ( S . B. A k . Wien, cild I2T ) ; P. S ch w arz, Iran im M ittelalter ( L e ip z ig , 1896— 19 2 4 ), II, 82, 85— 8 7 ; G . ie S tra n g e, The Lands o f the Eastern Calipkate (C a m b rid g e , i c o j ' , S. 261. ( P . SCHVE'ARZ.) H A R E K E . H A R A K A ( a . \ h a r e k e t ; g ra ­ merde ıstıla h olarak, ü n l ü l e r i n y a h u t da­ ha doğrusu ünlülerden sonra gelen bir ü ns ü z h a r f i n te lâ ffu z edilm esine d elâ let eder ( z ıd d ı: sukân ). A r a p gram ercileri nazarında, hep ünsüzlerden ib a re t olan arap y a z ısı esâs olduğundan, ünlüler ancak ünsüzlerin m uayyen bir su re tte tâdili g ib i ta sa v v u r edilm iştir. Ü ns ü z bir h arften sonra ü n l ü bir h a rf ge ld iğ i ta k d ird e , bu ünsüz harfe m utalarrik ( h a r e k e ­ li ), a k si hâlde de sakin ( h a rek esiz ) deni ir. B u tâ b ir, k u vv etli bir ihtim âl ile sü rek li ses­ lerin ( s , l v .b .),u zu v la rın n 'sb î b ir h a re k e tsizli­ ğin e rağm en, uzatılabiliri elerinin m üşahedesin­ den ileri g e lm iş tir ; o su re tte ki, bu gib i hâl îerde ünlü bir harfin ünsüz bir h arfi tâ kip e t­ m esi, h a k ik a tte bir h a reket gib i görünm ektedir, K rş. A . S ch aa d e, Sibatcaihi’s Lautlehre, s. 24 v.dd, ( H. B a u e r .) H A R E M . H A R A M (A .), y a s a k k ı l ı n m ı ş , m u k a d d e s olan ş e y ; bundan d o layıd ır ki, M ekke ile M edine ( ek seriy â b irlik te al-Haramân ) ’nin m übarek to p ra kların a d e lâ let etm ek üzere, ku llan ılır. Bu tâ b ir aynı zam anda yaban ­ cıların girm esi ya sa k olan ev dâiresin e ve bu dâirede ( fıaram ) ikam et eden ka d ın lara da de­ lâlet eder kî, bu mefhûm da h erim k elim esi ile m üteradiftir. H A R F . [ B k. HARF.] H A R F . H A R F (A -), b i r ş e y i n s i v r i y a n ı , k e n a r ı y a h u t k ö ş e s i dem ek olup, bundan d olayı 1. bir hece ya h u t kelim eyi t a ­ m am layan bir h a r f; msl. h u ru f a lm a d d {alif,



vav, ya v .b .) ; 2. gram er ıs tıla h ı olarak, ister bir harften ve İster, bir k a ç harften teşek k ü l ve taksim âta g ö re kelâm ın üç kısm ından birine delâlet e d e r; 3. „K a r ’an 7 lıarf ( a h r u f ) üzerine nâzil olm uştur" hadîsin de bu tâ b ir ( k r ş . N SldekeS eh w a lly, Gesch. des Korans , s. 48 v.dd ), ev­ velâ zann edild iği gib i, arap lehçeleri dem ek olm ayıp, kira ât ( „okum a" ) ta rzı d e m e k tir; 4. T a s a v v u fta harf, h akikatin bize b itap dili v eya vâsıtası diye ta rif e d ilir ve al-hurüf al- aliySt, msl. hurm a çekirdeğin de m ündem iç hurma ağa-t



HARF ~



H A R ÎB .



gib i, bilfcuvve m evcut bulunan şe'n iyetlerin alâ­



Bu k ita p doğru dan-doğruya H a rg û ş i'n in kendi



m etleridir v e S* eifirde ‘ ilm a l-fta rf ( h u r â f ) harflerin c ifir m urabbâları v.b. şeklin d e s ı­



e se ri olm ayıp, A ze rb ay can valisin e k a rşı isyan açan ve 439- ( 1047 ) 'da ölen A b u ‘A b d . A llâ h a l-Ş irâ z i âdın da korkun ç b ir şarla ta n ın şifâ h î telkin lerin den vücûd a getirilm iştir. Bundan ve d îğ er seb eplerd en dolayı, bu t e ’ iifîn kıym eti p ek yü k sek , d eğild ir ve b aşka bir yerde ( krş. B S O S , 1933 ). de k a y d e ttiğ im gib i, eser tam âm iyle orİjipal olm ayıp , b îr kısm ı A b ü N a şr alS a r r ic ’in Kitâb a l-la m a' a dlı te ’ Iifinden ik tib â s edilm iştir. Buna rağm en, sû fîlik ta rih i hakkın da b a şk a yerlerd e bulunm ayan m alzem eyi ih tiva e ttiğ i c ih e tle , bu k ita b ı büs-bütün ehem m iyetsiz addetm ek d e d o ğru d eğild ir. ( A . J, ARBERRY.) H A R Î B .. ( B k . HARÎB.]



ralanm asıdır.



B i b l i y o g r a f g a i Zam ahşari, M ufas­ sal, bk. f i h r i s t : C u rcâ ııı, T a'rîfat ( n ş r, FIü■g e l ), s. 90, 293 ; L ees’, D iet, o f teehn. terms, I, 318 v .d .; F re y ta g , D arstellang der arab.



Verskansi, s. 3 10 ; gram er tâbiri olara k lıarf kelim esi iç>n bk. J. W eiss, D ie arab. Natio­ nalgrammatik und



die Lateiner ( Z D M G ,



L X I V , 3 4 9 -3 8 2 )( T . H . W e ir .) H A R F U Ş . [ B k . h a r f Ûş .) H A R FÛ Ş. H ARFU Ş, B a a l b e k e m i r ­ l e r i â i I e s i olup, M etâ v ila [ b. bk.] a k id e le ­ rine sâ lik id ile r ve osmanlı h â k im iy eti zam a­ nında, ta n zim a t ferm anı ( 1 8 3 9 ) ile . başlayan İslâh at h a rek etlerin e kadar, b u şeh irde idareyi ellerinde tutm uşlardır. H arfü şların n asıl ve ne v a k it ik tid a r m evkiine geld ik leri henüz anla­ şılm am ıştır. Y a ln ız F ah r al-D in zam anında B aalbek 'te yaşam ış bulunan em ir Müsâ b. ‘A li ile em ir Y u n u s h akların da sa rîh m alûm at vardır. K rş. al-M uhibbi, Halâşat al-agar, IV , 4 3 2 ; W ü s­ ten feld , Fachr ed-din.der Drusenfürst und



seine Zeitgenossen, s. 79 v .d d .; Tarm üs b. Y ü su f, Ahbâr al-a yan f i Cabal Libnân, s. 253 v .d d ,; O ppen beim , Vom Mittelmeer zum Pers. Golf, I, 46. K rş. b ir de mad. BAALBEK, bib­ liy o g ra fy a ^ . ■ H A R G U Ş l . [B k. h a RG û ş Î.] ’ ' H A R G Û Ş Î . A L -H A R G U Ş Î, A b u S a ’Id ( v e y a S a 'd ) ‘A b d a l- M a l I k B. M uham m ed b. İb râ hIm b. 'O sm a n ( ? — 1 0 1 6 ) , olup, N işâ p û r ’un H a rg ü ş sem tinde doğm u ştur; isminin arap çalaştırılm ış şek li a l-H a r k ü ş i’d ir. 393 ( 1002 ) ’te hacc m aksad ı île se y a h a te çık ara k , B a g d a d ’a ve sonra M ekke ’ye gid ip, bir m üddet orada kal­ dı. S on ra yin e N işâp û r ’a döndü v e 406 ( 10 15 ) v eya 407 ( j o i 6 ) ’de orada Öldü. H astahân e Vi b. gib i hayır m üesseseler! kurm akla kom şu­ larının hürm etini kazan m ıştır. K en d isin e 3 e se r a tfed ilm ek ted ir ( Brockelm ann, G A L , I, 200 ; Suppt., I, 361 ) : 1. Şar af al-Mustafâ (nfnabi, al-nabu vva v ey a Dalâ'il al-nubuvva), Peygam berini hâl tercüm esinden bahseden, d a ­ ha do ğru su P eygam b erin h ayatın a â it h a d îs­ leri, ta sn ifli olarak, bir a raya top layan 8. cildlik b ir t e ’I ift ir ; bu eser, Mahmüd b. M uhammed alR âvan di tarafın dan , ta rsça ya tercüm e edilm iştir ( S to re y , Persian Literature, s. 175 v.d.). — 2.



Kitâb al-Bişâra va’l-nizüra f i ta'bir al~ru yâ,



H A R ÎB .: H A R ÎB , c e n û b î A r a b i s t a n 'da bir b ö lg e olup. M a’rib [ b. bk,] 'in şa rkın d a ve, buradan iki gü n lü k kadar bir m esa­ fed ed ir. B urasının Rom a kum andanı A e liu s G a llu s 'un Y em en seferinden çekilerek, sâh ile d o ğru ric ’â ta b a şla d ığ ı ve P lin îu s'u n C a rip eta ismini verd iği yer olm ası m uhtem eldir. Eski A ra b ista n 'm y ü k se k k ü ltü r m erkezlerin den biri olan H a rib bü yük bir vadinin, V a d i 'A y n 'in, m e er â si üzerinde olup, bu v adiye so l cihetinde kü çü k V a d İ M ukbai ve V â d i A b la h ulaşm ak­ tadır. V a d i A y n 'ın iki fersa h k a d a r ileri­ sinde M ablaka tep eleri yü kselir ve bu tepelere, k a ya la r o y u la rak yap ılm ış 4 m. kad ar derinlik ve 15 m. k a d a r gen işlikte kadem elerden m üte­ şe k k il, su n ’î bir yoldan ( riv a y e te g ö te, bu yolu B â rğ â l ism inde biri açm ış im iş ) gid ilir. Yolun n ihâyetind e cen ûb î A ra b is ta n ya zısı ile büyük b ir k ita b e vard ır. V â d i . A y n ile V â d i A blah 'ın b irle ştiğ i m ahalde, m ünferit bir tepe h â ­ linde, K a ra n d a ğı ( aş.-yk. 350 m. yü k se k lik te ) vard ır ki, ü zerin d e cen û b î A ra b is ta n k ita b e ­ lerinde adları g e çen B an i ‘A b d otu rm aktad ır; Bu d ağ ü zerinde evliyad an ve Peygam b erin bir çağd aşı olan U va ys af-M urâdi a l-K a ra n ı 'nin k a b ri bulunm akta o’ıtp, pek u zaklardan ziy a re­ tin e gelin m ektedir. V â d i A b la h ’tan bü yük bir o v a içinde bulunan K a tta b â n la rın e sk i p a y i­ tah tları olan T im n a1 ( burası Plin iu s 'tâ k i Thamma ya h u t T hum na olup, cenûbî A ra b ista n ki tâ belerîn d e tm n ’d ı r ) 'a v a rılır. O van ın a l­ K a b a sa ve a l-Ş ib r k a b ilelerin e â it olan aiC u fra k ısm ı m uazzam harâbeler ile dolu olup, al-M uşayn a'a denilen bu harabelerin oria sında, üzerlerin de bir çok kitabeler bulunan du varları hâlâ a ya k ta duran büyük bir bina yü ksekm ekled ir.



zâh id ân e b ir te ’Iiftir. — 3. Tahzib al -asrâr , çser-r, | J d arib 'in . i d.â r e m e r k e z i , V â d i ‘A y n ile ¡erinin en ehem m iyetlisi olup, sû fîü k m esleğinin V a d i Mukbai arasında bulunan D arb A l ‘A l i ’dir. sistem li b ir su rette 70 fasılda tâ rif ve tavsifin i Buranın ahâlisinin büyük kısm ı şerifler ( P e y ­ ih tîvâ eder ; eserin y egân e nüshası yazm a hâ- gam ber neslinden gelenler ) ’dendir. B un lar 750 ■inde b ize ; k a d a r g elm iştir ( B erlin, nr. 2 8 19 ). I k a d a r olup ( bundan b a şk a kadın lar ve esirler



233



H A R ÎB -



H Â R İC İL E R .



de v a r d ır ) , 4 a iley e ayrılm aktad ırlar. B u aile­ lerin en ehem m iyetlisi A l ‘A l i b. T âlib ’d ir ki, H a rib 'in em îri dâım â bu aileden s e ç ilir ; D arb ’d e ikam et eder ve m em leketin bütün ahâlisi tarafın d an son derece hürm et goru r.  l ‘A li b. T â lib ailesinin bu şeh irde Hişn a l-C a v b a r ismi verilen e sk i b ir m üstahkem k a sırla rı var­ dır. D arb 'de, şeriflerd en başka, Ş ir v a n *( cem. k a r a v i) adı verilen küçük esn aflar, işçiler ve sa n ’a t erbabı otu ru r. D arb  l ‘A li 'den yarım s a a t k a d a r bir m e sa fed e kü çü k D arb Bu T uh e f ( T u h a y f ) şeh ri vardır. Burası A l A b i Tuhef kab ilelerin e â it olup ( bk. S n o u ck H u rgronje, R e v . A fr ic a in e , 1905, s. 92 v. d.), bun­ lar H îlâl [ b. bk. ] 'lerin neslinden oldukların ı iddia ederler. Ş e h ir A l A b i 'JTuhef’in 250 k a ­ dar teb ea sı ile meskûn olup,  l A b î T u h e f'in k en d ileri şeh rin e tra fın d a çad ırlarda otururlar. O rad an bir sa a t m esafed e H acar H a rib ismi verilen, kad îm harabeler ile k a p lı, bir sâh a vard ır. V a d i ‘A y n üzerindeki ( s a ğ - s a h il) m es­ kûn yerler arasın da a ş a ğ ıd a k i m ahalleri de sa y ­ mak icâp eder : B ani ‘A b d şubelerinden  l ‘A m r ve  l M as'üd ve reayasın ın oturdukları D arb  l 'Artır ( C e b e l K arn üzerinde ) m a h a lli; burada Hişn H abbâ ve H işn H icra n a ism inde dörder k a tlı iki eski m ü stah kem bina v ard ır ( b u n la­ rın İkincisi H a rib em îrine â it olup, âşâr v e r­ gisin i v erm eyen leri bu raya h a p setm e k te d ir).



B un dan b a şk a al-H am dâni, H am dânîlerin ta ­ sarrufu a ltın d a b ir Nihm H a rib 'in den dah i b a h s­ e d e r ki, bu rası R a zrâ z ’1a r H a rib 'i olsa g e re k ­ tir. M a’rib ile Ş an ‘â arasın d a ve Ş irvâ h ’m y a ­ nında b ir V a d i H a rib bulunm aktadır. K itâ b elerde H a rib H azram u t ism i ile geçm ektedir. B i b l i y o g r a f y a ' . al-H am dân i, C a z ir a (n ş r. M ü lle r), s. 80, u , 8r, 4, 9 5 ,6 ,10 3 ,6 ,10 9 ,4 , 110 , 3, t 34, 20; E. G la se r, Z w e i In sch riften über den D am m brtick von M a r ib ( M itteil, der Vorderas. G es., Berlin, 1897, s. 32, 44, 54, 58 ) ; ayn. mll., D ie A b e s sin ie r ( M ünchen, !Ö9S ), s. 112 , 113, 1 1 3 ; C om te de L an db erg, A ra b ica (L e id e n , 18 9 8 ), V, 8 1— 119. •



( J. S c h l e i f e r .)



HÂRİCİLER. a l- H A V Ä R I C en esk i



(m ir. h a r ic î) , fırkalarından



mensuplan.



B unların ehem m i­



islâmiyetin birinin



yetleri b ilh a ssa itik a t bahsinde, h ilâfet nazariyest ile alâkad ar m eselelerin tedvininde v e m ağ­ fire te îm an yolu ile mi, y o k sa am eller vâsıtası ile mi e rişileb ileceği m evzuunda kendisini g ö s ­ terir. S iy â s î ta rih bakım ından, rolleri, bilh assa ‘A li'n in hilâfetin in son iki senesinde ve Em ev île r devrinde, b ir çok e y â le tle r ellerine dü­ şünce, fâsılastz isya n ları ile, İslâm devletinin şark kısım ların ın âsâyişin i bozm ak ve evv elâ Mu’Sviya 'nin ‘A li 'y e ve sonra A b b â sîie rin Em evîlere k a rşı za ferlerin i, istem eyerek, k o la y la ştır­



B undan b aşka, Â l G uşaym ’in oturdu kları alS âh a köyü v ard ır ki, burada yap ılan v e A r a ­ bistan 'ın her ta ra fın d a sa tıla n asm a k ilitle r ( k af i ğuşcıym i ) do layısı ile, Â l G uşaym A r a ­



m ak olm uştur. I. Hârici h a r e k e t i n i n b a ş l a n gıc 1. M ezhep a yrılığ ın a seb ep olan h âdise, M u'Sviya 'nin, Ş iffin m u harebesi ( s a fe r 37 =



bistan 'da büyük bir şö h ret kazan m ıştır. Z ik red ilm esi gereken yerlerden biri d e V a d i



tem m uz 6 5 7 ; krş. mad. ‘ ALÎ B. ABİ TÂ LİB) esn âsın da, ‘A l i 'y e y a p tığ ı bir te k lifte n d o ğ­ m uştur k i, buna gö re , harb e se b eb iy et verm iş olan ‘O sm an 'm k a tli m eselesinden m ütevellit



‘ A y n üstünde ve K a rn ‘ U bayd tep esin in ete ­ ğin de kâin H acar H inü şeh ri h arâbelerid ir ki, bunların orta sın d a , m edhali hâlâ a y a k ta duran ve üzerinde k ita b e le r bulunan b ir bina y ü k se l­ m ektedir. Bu harabelere, riv â y e te gö re, v a k tiy le bu ralarda hüküm sürm üş olan al-Z erer b. S alak ism inde birine a tfe n , Hinü al-Z erer ( Z a rir ) dahi denilm ektedir. B elki burası, cenûbî A ra b is ta n kitâbelerin deki m üstahkem şeh ir z r r n ’ dir. B îr riv â ­ y e te göre, bu şeh ird e sâ b i’î-h im yerîlerin reâyâsı olan h a d d â d ( „dem irci“ ) '1ar oturm akta im işler. A l-H am d ân i ( C a zir a ) H a rib 'i zikretm ekte ve C eb el K a rn 'i M a'rib [ b. bk. ], H a rib , B ayhân [ b. bk. ] ve b ir de Radm ân ’a âit olarak g ö s te r­ m ektedir ; burasının sâkin leri olarak, iy i bir a rap ­ ça konuşan M urâd, R a b i‘, H alaf ve ‘U zr k a b i­ lelerini zikred er. B unlardan M urâd k a b ile si şim ­ di H arib 'in hudutlarında ve R a b i'le r ise, H a ­ rib ile -B a y h â n al-K a şâ b 'da o tu rm a k tad ırla r; H alaflerden de T in a l-H a lif arazisinde izler bu ­ lunm aktadır. Burada H ayd m ünferit bir d a ğ da vardır.



a l-H a lif



İsminde:



ih tilâfı, „K ttr ’an ahkâm ın a g ö re “ halletm ek üzere, iki hakem tâyin ed ilecekti. ‘A l i ordusu­ nun e k se riy e ti, is te r harp yorgunluğundan olsun, is le r Içurrâ' 'nin K u r ’an hükmünün, kend ileri­ nin ‘ O sm an 'a k a rşı a çtık la rı, onun k a tlin e k a ­ d ar gid en kanlı cidâiin h a k lılığ ın ı g ö sterec e ğ i ümidi ile olsun, bu te k lifi m em nuniyetle kabul ederken, e k se riye ti T am im kab ilesin d en olan m uhâriplerin bir kısm ı, A lla h ın kelâm ı fevkin d e bir b eşerî m ahkem enin kurulm asına şiddetle m u halefet e tti. O n la r „hükm ün y aln ız A lla h a â it“ ( lâ h ukm a illâ li ’ilâ h ) olduğunu sö yle­ yerek, ord u y a te rk e ttile r v e K ü fe [ b. bk.) 'den p e k u zak olm ayan H arü râ’ kasa b a sın a çe k ile ­ rek, hiç tanınm am ış bir m ücâhidi, ‘A b d A llâ lı b. V a h b a l-R â sib i [ b. bk. ] 'yi, kendilerin e reis seçtiler. Bu ilk iftira k ç ıla r kendilerine al-har ür iy a y a h u t al-m ahakkim a ( y u k a rıd ak i ibâreyi şiâr e d in en le r; krş. R S O , VJIf, 789, n ot I ) ism ini verdiler ki, bu isim ler, ekseriyâ daha



H Â R İC ÎL E R .



so n raki h aricîlere de teşm il edilm iştir. B u k ü ­ çü k züm re, birbirini tâkip eden bozgun larda, b ilh a ssa kurra ’m n in tizârın a tam am en z ıt ola­ ra k neticelenen hakem k a ra n üzerine ( ta h m i­ nen 37. yılın ın ram azan v eya şe v v a li — 658 şu ­ b a t-m a rt), g ittik ç e b ü yü d ü : içlerinde kurra 'nin d a bulunduğu 'A li ta ra fta r la rın ın bir k ıs ­ mı, ibn V a h b ’in k a rargâ h ın a iltih âk etm ek ü ze ­ re (m ü tâ rek e eşnâsında ordunun g e ri çekild i­ ğ i ) , K S f a ’den g izlice ç ık tı ( h a r a c a ). İbn V a h b o arada D İcle 'nin sol kenarın da, F a rs yolları­ nın b irleştiğ i Cühâ m em leketinde ( ilerid e hilâ­ fetin m erkezi olacak o la n ) kü çük B agd ad k a s a ­ basın ın bulunduğu köprü başında, ka rargâ h ın ı kurm uş bulunuyordu. Â sîle rin k a ra rg â h ı al-Nah-, ravân kanalı boyunca uzuyordu. H aricîlere bu is­ min verilm esi, onlara d a h a son raları, b e lk i de h ayli zam an g e ç tik te n sonra, m ü ’m i n 1 e r c e m â a t i n d e n ç ı k m ı ş olduklarına d e lâ ­ le t eden h u sâsî b îr s ıfa t g ib i kullanılm ış olma­ sından ziyâde, yukarıd a bahsedilen K ü fa ’den ç ık ış v a k ’asm dan d o layıd ır, İlk hâricîlerin ( h a ­ leflerin e k a d ar yayılm ış olan v e kendilerinin de bu isim leri ku llan dıkları zannedilen ) d iğer bir adı da al-şurât ( ınfr. f â r î ) s a t a n l a r yâni A İ l a h u ğ r u n a c a n 1a r ı n ı s a t a n ;i a r d ı r : ( b u te lâ k k i o zam ana â it bir çok m anzum elerde g ö r ü lü r ). :H âricîlerin müthiş: taassubu, m üfrit hüküm leri ve şid d et h a re k etleri ile,:: der h âl kendini g ö s ­ terd i : ‘A l i 'nin h ilâ fe t ü zerin d eki iddialarının hüküm süz olduğunu ilân ettikler i gib i, ‘ O sm an 'in h areketin i de ta k b îh e y leyerek , katlin den d o lay ı intikam alm ak fikrin i de kü lliyen re d d et­ t i l e r ! h a ttâ ^daha ileri gid erek, kend i n okta-i nazarların ı kabû! etm eyenlerin, ‘ Osm an ile be­ ra b er ‘A l i 'y i :i inkâr etm eyenlerin, k â fir ve k a ­ tilleri vacip olduğunu ilân ettiler. Hemen sonra, kadın lar da dâhil;: bir çok kim seleri öldürdüler. H a ricî ordusunun ehem m iyeti, din nazarın da ırkların m ü savatı prensibini öne sürm elerinden dolayı, arap olm ayan kavim ler ile d iğ e r m u ta­ assıp ve se rk eş unsurların da kend ilerin e ilti­ hâkı üzerine, g ittik ç e a rttı. M u'âviya ordusu ile k a rşıla ş tık la rı zam an, o v a k te k a d ar g e r i­ sinde bir harbe tu tu lm aktan çekin diği için, â sî­ leri korum ak yolunu tutm uş olan ‘A li, sulh m ukaddem âtının in kıtaa uğram ası üzerine, g it ­ tik ç e büyüyen bu te h lik e y e m üdâhale etm eğe mecbur o ld u : hâricîlerin k a rargâ h ın a hücum e tli ve on ları İbn V a h b İle bir çok tarafdarla* rınm : te le f olduğu m üthiş bir hezîm ete u ğra ttı (N a h ra vâ n m uhârebeşi, 9 sa f er 38 — 17 temmuz 658 ). F a k a t za fe r ‘A l i 'y e pa h a lıya mâl o ld u ; isyan söndürülem ediği g ib i, bu m ücâdele 39— 40 senelerinde kü çük m ahallî kıyam lar hâlinde de­ vam e ttik ten



başka, kendisi de N ah ravân mu­



*33



harebesind e âzâsınm mühim bir kısm ın ı k a y b ­ eden ailed en b ir kad ın ın koca sı olan ‘A b d alR ah mân b. M ulcam al-M uradı [ bk. mad. ‘ a l I ] isim li b ir h a ric î tarafın d an öldürüldü. H âricî­ lerin , ‘A l i , M u'âviya v e M ısır v a lisi ‘A m r b. al‘A ş 'ı ayn ı zam anda öldürm ek için, ahdetm iş old u kları v e bir plan h a zırlad ık ları hakkın dakî riv ayetin sonradan uydurulm uş olduğu hemen •hem en m u hakkaktır. A r a p m üverrihlerinin h â rici hareketinin menşe ’ı h akkın daki y a z ıla rı k a rışık ve m ütenâluz olup, bunlarda h a ric î h a re k e ti ile hakem m ese­ le si arasın daki h a k ik î m ünâsebetlerin g ö z önün­ de bulundurulm am ış olduğu k a yd ed ilm elid ir; d iğ er ta ra ftan da haricî hareketin in ası! mâ­ h iye ti ile h a k ik î ta rih i de m uayyen dağıldır. Y u k a rıd a verilen yen i tarih şe k li bu m akalenin m üellifine â it olup [ bk, BİBLİYOGRAFYA ], W ellhalisen 'm fikrin e ( Lam m ens ile C a e ia n i de ayn ı fik ri ka b âl etm işlerdir ) karşı o rtaya kon­ m uştur ki, o fik re gö re , hâricîlerin isyanı ile hakem m eselesi birbirinden tam âm en m üstakil v a k 'a la r te lâ k k i olunm akta ve N ahravân mu­ harebesi bile hakem lerin hükm ünden evvel vukû bulm uş addedilm ektedir. H. Hâricîlerin Emevîler devrin­ d e k i h a r p l e r i . ‘A l i 'nin za y ıf ve ka rar­ sız h âkim iyeti yerin e geçen M u'âviya ’nin âkiIâne ve azim li idaresi h â ricîlerin yap tık ları ta h rik a tın taşm asın a mâni o ld u ; fa k a t o d a ş i’îlerin infıâ! v e ih tira sla rın ı söndürem ediği g ib i, h â rici ta h rik a tın ı da ortadan kaldıram adı. K ayn a kla rd a n öğren d iğim ize gö re, M u 'âviya ’nin 20 sen elik idaresi ( 40— 60 = 660— 680 ) müddetin ce, B a sra 'd a olduğu k a d ar, K ü fe 'd e de İsyanlar çıkm ış, fa k a t bunlar sür’a tle b a stırıl­ dığ ı için, yaln ız h a ricî şeh itleri sa y ısın ın a rt­ m asına yaram ış idi. Ş eh itle re yap ılan merasim ile onların in tikam ın ı alm ak em eli h â rici hare­ k etin in h u su siyetlerin i te ş k il eder. B ilh a ssa B asra 'd a Z iy a d b. A b ih i ile o ğ lu ‘U b a y d A lla h 'in v alilik le ri zam anında, isyan ların v e te n k il­ lerin p ek fa zla olduğu görülür. E n mühimi M irdâs b. U d a yya al-T am im i A b u B ilâl ( b. bk.] ta ra fın d a n çıkarılm ış olan bu isyan lar, h âricîler için yeni bir h a re k e t ta rzı tâyin e t t i : a rtık on­ ların alan ları çete h a rp leri şeklin i alm ış id i ve m u vaffakiyetlerin i bilh assa â d etâ efsân evî olan sü varilerinin ( b â zı atların ın isim leri a tçılığ a â it arap eserlerin de g ö r ü lü r ) sü r’atin e borçlu olm u şlard ır; bu sü vâriler an sızın toplan ıyor, şu rada bu rada do laşıyor, m ü dafaasız şeh irleri b a sıy o r ve hüküm et ku vvetlerin in takiplerin ­ den sü r’atle sav aşarak , ku rtu lu yo rlard ı. H â­ ricîlerin toplanm a m erkezleri B asra [ b. bk. ] civa rın d a ki B a tâ ’ih b a ta k lık sah ası v ey a hare­ k e t üsleri ve m ağlûp oldukları takdirde oradan



H A RİCİLER.



«34



çar-çabu k İran ’jn d a ğ lık kısım ların a ka ça b ile­ cek leri, D ic le ’ nin so l kenarın daki C ü h â idi. Y a z id I . ’in ölüm ünden son ra zu hûr eden da­ h ilî harp yüzünden doğan umûmî k a rg a şa lık esnasında, h a ricî h areketi büs-bütün şürnûl ve ehem m iyet k a za n d ı ve h ilâ fe t d a va cısı ‘A b d A lla h b. Z u b a yr [ b . bk. ] 'in eline geçirm eğe ba şlad ığ ı y e rle rd e k i hâkim iyetin in k a ra rsız bir h â le düşm esine, h e r şe y d e n ziyâde, bu k e y fi­ y e t yardım e tti. İbn a l-Z u b a y r’in sukutundan sonra, E m ev î valileri,



gâlip lerin old u ğ a kadar,



m ağlupların da düşm anı olan bu p e rv a sız â s î­ ler ile m ücâdele ettile r. İşte bu d ev ird ir ki, ha­ ric île r



arasın d a y a n



siy â sî ve y a rı dinî, tâ lî



fırk a la r a yrılm ağa b a ş la r; fa k a t m enşe'eleri ta ­ m im iy le vâzıh d e ğ ild ir ; çünkü, bunları Y a z id 'in ölümü üzerine, B asra 'da hep birden zuhur etm iş gib i gö steren m enkulâtta, v ak'a ların ha­ k ik î tevâlîsin in değişm iş olm ası ihtim âli v a r­ dır. N e olursa-olsnn, a rtık im paratorluğun bü­ tün şark ta ra fla rın d a ( S u riye dâim â onlardan masun kalm ış ve A fr ik a da on ları ancak A b b â sîle r devrin de ta n ım ıştır) şid d etli h aricî isyan ­ ları ile k a rşıla ş ıld ığ ı görü lm ektedir. İsyanların başında A zârtka ( ezra k îler ; bk.



EZRAKÎLER ),



A b â iiy a veya İbâziya [ b k . madd.] v e Ş u friya [ b. bk. ) fırk a la rın a isim lerin i veren şa h siy e t­ ler bulunuyordu. Bu h a reketlerin içinde, İs­ lâm devletinin b :rliği için en teh likelisi, az­ gın ve u zlaşm a bilm ez m â h iyeti bakım ından en m üthişi, hiç şü phesiz, N âfi' b. a l-A zra k [ b. bir.] isyan ı i d i ; bu isyan h â ricîle re K ir­ man, F a r s ve d iğ e r şark eyâletlerin in h âki­ m iyetini . m uvakkaten t e ’min ederek, B asra ve ona tâ b î arazinin em niyeti için, dâimâ bir te h ­ like teşkil ediyordu ve bu tehlike, e v v elâ alM uhailab b. A b i Ş u fra , sonra al-H a ccâc b. Y û su f ta ra fın d a n , N â fi' b. a l- A z r a lj’ı h :m ağlû biyeti ve hem onun, hem de en m ühim reislerinden biri olan K a ta rı b. a l-F u eâ ’a [ b . bk, ] ’ntn ölümleri İle n eticelenen ve sen elerce süren g a y re tte n sonra ( 78 y a h u t 79 = 698 y a h u t 699) ancak b e rta ra f edilebilm iş idi. ismini, kurucusu d eğil, fa k a t en m eşhur reisi olan Ş a b ib b. Y a z id alŞaybSn i ( 76— 77 = 696— 697 ) ’den alan, hare­ k et n o k tası M ardin ile N usaybin arasın daki yukarı D icle ın ıntakaiarın da bulunan ve K ü fa ’y i za p t ve ta h rip g a y esin i güden isyan dalıa az mühim ve bilhassa daha az gen iş, daha az devam lı, fa k a t E zra kîlerin k i k a d ar da muannidâne olmuş idi. Ş a b i b ’in ta ra fd ariarı, bir k a ç yüz k a d a r süvariden m ü teşekkil, küçük fırk ala r hâlinde ile rile y erek v e ekseriya yan ların a ga y r-î memnunlardan k a ’ abalık ç etele r to p laya ra k , bütün İ r a k ’a d e h şe t sa lm ışla rd ı; bu n lar H ac­ câc ’ın a sk erlerin i bir çok d efa yend ikten sonra, an cak S u riye ’den getirilen seçkin bir fırkanın



m üdâhalesi ile, te n k îl edilebildiler. Ş a b ib , K ir ­ man d ağların a k a çm a ğa u ğra şırken , D u ca yl ’de b o ğu larak öldü. H a lefle ri Y a z id II. ile H işâm ’m valilerin i a z-ço k iz ’âe edebild iler ise de, hiç bir zam an ciddî b ir teh lik e te ş k il eylem ediler. H âricîlerin d iğer fa a liy e t sa h a sı d a , İbn alZ u bayr ’in v a liliğ i devrinde, 65 (684/685 ) ve 74 (691/692) sen eleri arasın da, A ra b is ta n oldu; reisleri A b u T â lü t, N acda b. ‘ A m ir v e A b ü F u d ayk, b ir-b iri arkasın dan Yam am a, H a zra m avt v e Y em en île T â ’if şeh rin i z a p te ttile r ; d i­ nî bir endişe ile, y a ln ız m übarek şeh irlerin fe t­ hinden çekindiler. B un lar da an cak H a ccâc ’m m üdâhalesi ile im hâ e d ild ile r; fa k a t yarım ada­ nın şark kısm ın da b aşka h a reketlerin tohum ­ ların ı bıraktılar. H a ccâc ’ın azm i sayesin de hâricîiiğm tam âm iyle te n k îl edilm iş olduğu görülüyor. O nların m ağlubiyetin e k u vv etle yardım eden d iğ e r bir sebep d ah a v a r d ır : âsîlerin ta assu b u v e müsâm a h a sızlığı. D in î n izâlar h â rici sa fların ı bo z­ m akla n eticelenm iş v e bâzan da reislerin içinde en cessûrlartnm , her h â n gi bir h âdisede p ren ­ siplerinden m utlak su re tte in h ira f etm em ek esâsın a ria y e tsizlik töhm eti ile, azline bile s e ­ bep olm uş İdi. D iğ e r b ir z a a f seb eb i de, b ilh as­ sa ^ a ta r i b. a l-F u e â 'a ’nin ölümünden sonra, E z ra k î b a kiyesin d e görü len arap unsuru ile m evâlî arasın d aki e zelî zıd d iy e ttir k i, bunun d a m eşu m n eticeler doğurduğunu ka b öl etm ek icâp eder. F a k a t son E m ev île r zam an ın da, mer­ k e z î hüküm etin islâh kabûl etm ez fesad ı esna­ sında, h a ricîle r te k ra r b a ş k a ld ırd ılar ve bu se fer küçük ç etele r ile d eğil, büyük k ü tle ler ile fa a liy e te g e ç tile r. Bu d evird eki ayaklanm aların en b â rizi o’ an, al-Zahh âk b. K a y s al-Ş ayb ân i [ b. bk. ) ’nin E lc e zîre ve Jrak ’ ta talib a l-h a k k lekap lı ‘A b d A lla h b. Y a h y a ile A b ü H am za 'nin A ra b is ta n ( bunda M edine bile işgâi ed il­ miş id i) 'd aki isyan ları te n k îl edilm ek su re 'iy le sona erm iş ise de, bunların d o ğu rdu ğu k a rg a şa ­ lığın Em evî ku dretin in şa rk istin atg ah ın ı sa rs­ tığ ı ve A b b a s î hareketinin devletin tâ kalbine ka d ar çok k o la y lık la girm esine im kân a çtığ ı da bir h a k ik a ttir. A b b a s î halifeleri devrin de h â ricî h areketi Irak ’ta ve civa rın d a k i m ın takalard a söndürül­ müş addolunabilir. H em en b a stırılm ış olan bir k a ç m evziî isyan hâriç, h a ricîle r a rtık hiç bir cid d î te h lik e teşkil etm iyorlar, an cak h a y a ti­ yeti kalm am ış bir din î fırk a olara k tu tu n ab i­ liyorlard ı. A k sin e olarak, şa rk î A ra b ista n ’da, şim âlî A fr ik a ’d a ve h a ttâ d a h a son raları A fr ik a ’nin şark sâh iiind e, hâricîlerin e sâ s kolların dan biri olan İb â ziy a ( A b â z iy a ) , mühim s iy â s î bir rol oyn adı v e bu rolün zevâlinden sonra bile, dinî rol oyn am akta devam e tti. B unlar bugün



H Â R İC ÎL E R . dahi kendilerine hâs a kideleri, âyin leri v e fık h ı ile y aşam ak tad ırla r [ bk. mad. EBÂDÎLER.]. HI. H a r i c î l e r i n siyâsî-dinî naz a r i y e l e r i : H ârîeîler, gö rü ldü ğü gib i, hiç bir zam an a sk e rî ve siy â sî h a re k e t sah asın d a h a k ik î birliğe sâ h ip olam adıkları g ib i, y e k p are bir akaid sistem i de vücûda getirem em işlerdir. B unlar, te tk ik edildiği zam ah, b iz i m üstakil tâ lî fırk a la rın ( m ila l risale le ri, a s lî v e tâ lî fırk ala rın sa y ısın ı 20 k a d a r g ö s t e r iy o r ) h u sû sî te za h ü rle ri olarak gö rü lm ekted ir ki, bunların bir k ısm ı kelâm m ekteplerini olduğu kadar, m aşerî m â h iy ette siy â sî h a re k e tle ri de tem sil e ttik le ri hâlde, diğ erleri fırk an ın u a za riy ecileri



tin in



başlan gıcın d an



itib aren



ta tb ik



edilm iş



bulunuyordu v e ezra k î harp leri sırasın d a tam b ir su re tte ta tb ik in e geçilm işti. Bu hunhar p ren sip , haricîlerin ga y r-i m üsîim lere g ö ste r­ d ik leri müsâm aha zih n iy e ti ile, m a n tık sız ol­ m am akla berâber, g a rip b ir te z a t te ş k il e d e r; bu fırkan ın bâzı kolları, kelim e-i şeh âdeti, „ . . . M uham med A lla h ın , bize d eğil, araplara gö n d e rd iğ i resu ld ü r" şekline k o y a ra k , sö yleyen yah u d i ve h ıristiy a n ia n m üslüm anlar iie müsâv î te lâ k k i etm ek d e recesin e k a d a r ileri gitm iş­ lerdi, A ra p la r ile m a v öli 'nin m ü sâviliği tem a­ yü lü ( h ilâ fe t m eselesinin v az'ın d a belirm iş id î),



ik tifa ederler. H epsin de m ü şterek bîr n okta v ard ır k i, o da islâm iyetteki bütün m ezhep ih ­



h a ric ilik n azariyecilerin d en biri olan Y a z id b. A b i A n is a ( y a z id iy a ’nin k u ru cu su ) ta ra fın ­ dan o k a d a r ileri götürülm üş ki, o, A lla h ın ye­ ni b ir K u r an ’1 iran lıların içinden bir p ey gam ­



tilâ fların ın h a re k e t n o k tası olan h i l â f e t m e s e l e s i n e ta a llû k etm ektedir. Bu n oktada h â rîe île r şi’ ilerin m eşrûiyeti d â va sın a ve m ur-



bere v ah yed eceğİn i v e o peygam berin , kendi­ leri için , y a h u d ilik , H ıristiyanlık ve İslâm iyet m ertebesinde ilâh î olup, K a r 'a n 'da zikred ilen



c i'a [ b. bk. ] ak îd esin e m u halefet ederler. O n ­ lar bir taraftan , W ellh au sen ’m isab etli olarak



Ş âb i’ûn dininden b a şk a b ir ş e y olm ayan yeni bir din ku racağın ı iddia ediyordu. H â ricîliğ in d e v le t ve îm ân telâkkisin i teb a ­ rü z ettiren ta sfiy e cilik a h lâ k î pren siplerin de de



arasın daki şa h sî fik ir ih tilâfla rın ı ifâd e etm ekle



„non-conform ısm üs" tâ b iri ile ifâde e ttiğ i, do ğru yold an :çıkan imâmı, s ır f bundan do­ la y ı g a y r-i meşrû v e m ahlû ilân etm ek m ecburiyetini; ( h a ricîle r 'A H 'nin tahkim i k a ­ bulünden son ra, kendileri: ta ra fın d a n : terkedilm esini, b u esâ sa d ayan arak, m eşrû sa y ıy o r­ la r d ı) kabûl e d iy o rla r; d iğ e r ta ra ftan da, a h ­ lâ k ça ve din ce kusursuz, tam b ir e h liy e ti hâiz her mü'min, cem âatin d ile ğ i ile, en yü k se k im am lık m ertebesine çık a b ilir ve „siy â h bir e sir bi le imâm olab ilir“ : d âvasın ı gü dü yorlard ı.



kendini g ö s te r ir : ib âdetlerin m akbul olması için, beden tem izliğin in zaru rî bir mütemmimi oim ak ü zere, k a lp ; tem izliğin i elzem g ö rü r; h a ttâ fırkan ın kolların d an biri XII. sû reyi ( Yâs u f s û r e s i) , A lla h kelâm ı denilm eğe lâ y ık ol­ m a yacak dereced e, d ü n y ev î v e h a fif m uhtevası seb eb i ile, K u r ’a n ’ dan ç ık arm ağ a k a d a r gid er. D iğ e r ta ra fta n , zâ ilîle re verilen cezalardan ta ş­ lam ayı h âriç tu tm ak su re tiy le , ehl-i sünnetten d ah a az şid d et g ö ste rir g ib i görünür ise de, bu k e y fiy e t sâd ece, bu h u su staki m eşhur â yetleri K u r ’an ( k rş. N öldeke-Sch vvally, G esck . d. Q o rarıs, I, 248— zS2 ) 'in ilk m etnine ‘ O m ar tarafın ­ dan ilâve edilm iş addetm elerinden d o la yı, mevsû k iyetin i tan ım ad ıkların dan ileri gelm ektedir.



İşte bu seb ep ledir ki, reisleri d iğ e r şa rtla rı h â ­ iz olm akla b e râ b e r h iç biri d o ğu ştan K u rc y şî o lm ad ığı hâlde, kend ileri tarafın d an am ir al­ m a'm in in tanınm ış idi. B inn ctice kendiîerinînk in ken başk a, meşrû halife olarak, y aln ız A b û B akr ile ‘ O m ar ( onlar bu son zâ tı b ilh assa teb cîl; e d e rle rd i) ’i kabûl e d iy o rla rd ı; 'O sm âıı, h ilâfetinin ilk 6 senesinde ve 'A l i de Ş iffin m uharebesine k ad ar, meşrû ha life addediliyordu. H â rie iliğin d i ğ e r b i r e s â s n o k t a s ı n ı d a y a ln ız îm an yolu ile ve am elsiz olarak m ağ­ fire te : e rişileb ilece ği akîdesîn in m utlak su rette



devam etm esi din î an’anelerİnîn tam b ir su ret­ te m u h afazasın ı t e ’min etm iştir. E b âd îler ( di­



reddi teşkil eder. A h lâ k î taassu pların ı, „b üyü k g ü n a h " işleyen h e r hângi b ir kim seyi m a rta d d addederek, ona mü’min ismini verm ekten çe­ kinm eğe k a d ar ileri g ö tü rü y o rla rd ı; E zra kîlerin: tem sil e ttiğ i s a ğ cen ahları, bu şekild e kâ­



ğ e r ta ra fta n ş a fr iy a g i b i ) nisbeten mutedil bir tem ayülü tem sil e d e rle r; bugünkü m ezhep­ leri, itik a t bakım ından olduğu kadar, fık ıh ba­ kım ından da, b ir dereceye kad ar, d iğ er müslüman m ezheplerin t e ’siri altın d a kalm ıştır. S o n zaman­



f i r olan b ir insanın te k ra r îm âna gelem eyece­ ğin i ve irtidadından do layı, hem kendisinin hem de k a rıla rı ile çocukların ın k a tli icâp e tti­ ğ in i iddia ediyorlard*. H aricî olm ayan bütün m üslüm anlar m ürted addolunuyordu. İşte bu i s i i r â i ( din î k a t i ) pren sib id ir ki, d ah a n aza­



larda e b â d îy e v e m ûtezile a k id eleri arasın da çok sık ı m ü n âseb etler m eydana ç ık arılm ıştır ( C , A . N allino, R S O , V II, 455— 460 ) ; m ûtezile mensûpla rı, h iç olm azsa b â zı n oktalard a, hâricîlikten m ü teessir olm uş farzed ileb ilir. W el!iıausen ’m işaret e ttiğ i gib i, hâricîliğin , iste r doğrudan



riy e hâline konm adan evvel v e h a ricî h a re k e ­



d o ğru ya,



E sâ s pren sipler ve bâzı hu sûsî hâller dışında olarak, h aricîlerin itik a t ve şe ri’a t sistem leri, h e y ’et-i m ecm uası ile bize an cak e b â d île r vâsı­ ta sı ile malûm o lu y o r ; bunların bugüne kadar



is te r îm ân m eselesi üzerindeki fikir-



H Â R İC ÎL E R -



lere verd iği h ız ile olsun, müslüman kelâm ının in kişâfın da çok mühim bir h isse si okluğu şü p­ hesiz görü lm ekted ir. , : H a ricilik b aşlan gıcın d a bize . tâm âm iyle.b irhalk h a re k e ti olarak görünm esine rağm en, onu fik rî m âh iyetten mahrum addetm ekten ç e k in -. m ek lâzım dır. A k sin e olarak, nazarİyeîerinin c e z r îliğ i sayesin de, m üm asil n azariyelerin h e -, m en-hem en h er m em lekette ve h e r zam an y ap ­ tık la rı gib i, b ir ço k m ünevver ze k â la r üzerine câzip b ir te ’sir icrâ etm iştir. B ilh assa ilk A b b â sîler devrin de, m uhitin incelm iş v e şü p heci m edeniyetinin te ’s iri altın d a ve aynı zam anda ona m u h a lif olarak, bir çok âlim ve ediplerin h â ricîliğe âit fikirleri ta şıd ık la rı iddia e d ile b i-, lir ; fa k a t bu bâl onların y ü k se k cem iyetlere devam larına ve sa ra yın lû tu fla n n d a n istifâ d e ­ lerine mâni olm azdı. Bu „m ahrem “ h â ricîler içinde en tanınm ışı, meşhÛr lisâ n iy a tçı A b ü ‘ U bayda M a'm ar b. al-M usanna ’dır ki, onun hiç olm azsa la fzı olan taassu b u hakkın da o l­ d u kça d okun aklı b ir fıkra n akledilir ( İbn H alİikân, 1310, 1, 10 7; burada zikred ilen şiir alM urtazâ 'nın A m a li, III, 88 v. d. göre, ta sh ih edilm elidir ). H aricîlerde şiir ve h itab et de ilerilem iş i d i ; bu hâl reislerinin çoğunun, b ilh assa ilk zam anlarda, K ü fa ve B asra a sk e rî k a ra rg â h ­ ların ın b ed ev î unsurlarından gelm iş olm aları k e y fiy e ti ile oldukça iy i iza h edilebilir. H a ricî reislerinin sö yledikleri hutbeleri ( hutab ) ih tiva eden risaleler vücûda getirilm iştir ki, bunlar­ dan bize kadar gelenler, h aricilik fik irleri hak­ kın da mükemmel malûm at v erdikleri gibi, h ita­ betlerinin de b a y ii yüksek oiduğu hakkın d a bir fikir verm ektedirler. H â ricî şiirlerinden ( bun­ lar husûsî divanlarda to p la n m ış tır), bilh assa ayn ı zam anda h âricî fıkh ın ın kurucularından biri olan 'İmrSn b. H ittân . ( II, 507 v. d . ) Man bir çok p a rça la r bugün m evcuttur. H âricî h a ­ t ip ; şâir ve fak îh lerin in uzun bir listesi C â b fz (B ayan , K a h ire, 1313, I, 131 — 133 ; H, 126 v. d . ) tarafın d an tanzim ed iim iş'ir. H âricî harp leri başlan gıçtan itibaren, arap tarih lerin de ve tam am ı bize kadar gelem em iş olan bir çok eserlerd e anlatılm ıştır. Bununla beraber, A b ü M ihnaf, A b ü 'U b a y d a ve al-Madâ’ini gibi m üelliflere âit oian mühim eserlerin esâs m uhtevalarım a şa ğ ıd a zikred ilen tarih k ayn aklarınd aki iktibaslardan öğreniyoruz.



H Â R İD .



v e 'A lı ’nın h a life liğ i devrine â it m etin nümûneIeri düzeltm eler, ayn esr,, s. 925 ) ; ayn. mil. (n ş r. A h lw a r d t) , s. 78— 96, 125— 151 ( 'A b d a l-M a lık ’in: h a lifeliğ i devrin e d â ir ) , M as'üdî,



.M arSc ( n ş r. B arh ıer de M eynard ), I V — VI, tür, y e r . ; L. C a e ta n ı, A n n a li d eli' Islâm, IX, 541— 55 6 ; X , 76— 151, 168— 195 ve tür. yer. ( bu m akalenin m üellifi tarafın d an tercüm e e d ilm iş tir; ‘A li 'nin h ilâfeti devrine â it ta rih î m etinler ve h a d îs k ita p la rı v. b. risalelerin ­ den alınm ış h â ricîle r ile a lâkalı d iğer m âlz e m e ) ; ayn. mil, Ckronographia Islámica, I ; R . E . Brünnovv, D i e Charidschiien unfer den ersten Omayyaden ( Leiden, 18 8 4 ); J. W ellh au sen , D ie religiös-politiscken Opposiiionsparteien im alten Islam, I. D ie Chav&rig ( A b h . G W Gött., Neue F olge, V , 2, 1901 ) ; H . Lam m ens, L e caliphat de Mo'âvia Ier



( M F O B, s. 125 — 140) ; G . L evi D ella V id a ( R S O , 1913, V I, 474— 48 8 ). II. a l-Ş a h ra stâ n i, al-M ilal va ’l-nihal ( n ş r . C u r e lo n ), s. 85— 103 ( trc. H aarbrüeker, Religionspartheien nnd PlilosophenSchulen, s. 128— 1 5 6 ) ; İbn Haznı, al-F csl f i ’l-m ilal ( K a h ire, 1320 ), IV , 188— 192 ; 'A b d a l-K â h îr a l-B ağd âd ı, al-Fark bayna ’l-firak ( K a h ire, 1328, bu n eşirde ha tâ la r v a rd ır), s. S4— 92 ve 263— 265 (n o k sa n trc. K . C h . S ee îy e, Moslem sekisms and s e c ts . . , C o­



lumbio



University



N ew -Y o rk , 1919,



Oriental Series, X V , 1. kısım , s. 74— 1 1 5 ) ; I.



G old zilıer, Vorlesungen über den İslam ( 2. tab., H eİdelberg, 19 2 5 ), s. 19 1— 196 ( 1, ta b , s. 204— 208 ; frns. tro. F . A rin , s. 159— 16 4 ). III. M. T h . H outsm a, De strijd över ket Dogma in den İslam tot op et-A sh’ari ( L e i­ den, 1875 ) ; I. G oid zih er, Vorlesungen über den İslam ( H eİdelberg, 1910 ), fih r is t; Şerefeddın, îslâm da ilk fik rî hareketler ve dini



m ezh ep ler : H a v â ric ( D arülfünun, İlâh iyat F ak ü lte si m ecm uası ( 1 9 3 0 ) , sa y ı 14, s. 4— İĞ ) ; A b u ’1-H asan ‘A li b. Ismâ'ii a l-A ş‘ a ri, Malfâlât al-islâm iyin ( ıış r . H. R it t e r ), İstanbul, 1929— 1933 ; bk. bir de Bibliotheca Islámica, I, fih rist. ( G . L e v i D e l l a V i d a .)



Bibliyografya: 1. ve II için bk. al-M ubarrad, a l-K â m tl { nşr. W r ig h t ), tür.



H A R Î D . [ Bk. HÂRiD.] H Â R İ D . A L -H A R ÎD y a h u t Ğ A Y L A L - H Â R İ D , cenûbî A r a b is t a n ’da C a v f 'te bir v a d i n i n ve A ra b ista n ’ın bütün yıl kurum ayan bir k a ç a k a r s u y u n d a n b i r i n i n adıdır. J. Halé v y 'ye g ö re , nehir, Ş ira ' civarın da Bılâd A r -



y e r ( bu eserde bu m evzua dâir d a ğın ık bir . hâlde, pek çok malûm at b u lu n u r; tro. O . Rescher, D ie K h a r id sc h iie n k a p ite l aııs dem K â m il, S tu ttg a rt, 1 9 2 2 ) ; T a b a rî ( nşr. de ■G o e je ) , I, 3341 v. dd.; II, t ü r .'y e r ; B alâzu rî,



hab ’ da, bazıları sıca k ve içlerinde mâden milhleri bulunan bir çok ka yn a klard a n doğarak, b a şlan gıçta )ki ta ra flı te p e ler arasın da bir düz­ lükten cereyan eder. M enbam dan zoo m. kadar sonra hayli gen işler ve bu kısım da çok m ık-



A nsâb al-aşrâf {R S O , VI, 488— 497; hulâsa



darda balık bulunur. Bu b a lık la n Ş an a ’ şehri-



HÂRİD ne gönderip, tic â r e t yap an Ş ira ' h a lk ı için, nehrin ik tisâd ı ehem m iyeti bü yüktür. Bundan b a şk a n eh ir, C a v f vah aların ı da sular. S u lar bü yük bendlerde toplan arak, m uhafaza edilir ve kurak m evsim de ced velier ile ta rla lara sev k olunur. C a v f 'in mebzfil n eb atları H ârid sa y e ­ sinde y e tişir v e çok ehem m iyetli olan bu su la ­ ma te rtib â tı bulunm asa idi, C a v f h a v alisi y e ­ şilliğin i g ü ç m uhafaza ederdi. E. G la s e r 'è g ö ­ re, H ârid 'de ancak B a y t C ih a y li 'den son ra su olm alıdır ; bu m evki Bİİâd A rh a b 'in en şim alî n oktasındadır. H ârid bütün Şan'S’ , H avlan ve S anhân m ıntakasm ı su lar v e ş a rk î S a r a t ’ın en ehem m iyetli a k a r suyudur. Zü H u sayn a ra z i­ sinde, m ıntakanın ikin ci büyük vadisi olan V a ­ d i H irr â n ’a u la şır ve ondan son ra bütün C a v f içinden ak ıp gider. Y erlilerin J. H a lév y 'y e an­ la ttık la rın a gö re, H ârid B sled H am dan 'm e t­ rafın ı d o laştık tan sonra, kum lar içinde k a yb ­ olm akta ve ancak H azram avt ’ta te k ra r m eyda­ na çık m aktad ır k i, bu hâl y aln ız H ârid ’e m ah­ sû s olm ayıp, A ra b is ta n 'm başka nehirlerinde de görü lm ektedir. ./(■ B i b l i g o g r a f g a t al-H arndân’ ,; Ş ifa C a z ir a f a l-'A ra b ( nşr. D . H . M üIler-)jiLeîden, 1884— 1891, s. 8 1— 83 ; 109 v.d., ı69;-:J. Ha* lé v y , Voyage au : N e d jr a n i ( Bulletijiv.de. ila S o c ié té de G éograp hie, V f. se ri, 1873, Vf,' 36, *59, 583— 584 ) ; E. G la se r, G eographisch e F orschu n g en im Jem en , 1883, var. 26*,. u y - ’ ( yazm a ) ; ayn. mil., M ein e■Reise- d urch A r h a b un H â sch id ( P e tc r m , M itteil., 1884, X X X , 172 v.d.) ; ayn.- m il., S k iz z e d er G e ­ s c h ic h te u n d G eogt aphie A r a b ien s •( Berlin,



w.



18 9 0 ), II, . 5 5 ; B. H arris, A Journey through th e Yem en ( London, 1893 ), s. 314 ; W . B ury, A ra b ia I n fe lix or th e T u rk s in Xormen (I.o n d o n , 1 9 1 5 ) , s . 7, 21, 70, 7 2 . ( A d o l f G r o h m a n n .) .



HARÏK. [ Bk.



H ARÎK.l



- ■



H A R Î K . a i- H A R İ K ( a l - H a r y k ), N e c d 'd e b i r b ö 1 g e olup, Y am am a ’n ia cenubunda bü ­ yüle çölün ( D a lı n a ) yan ın dadır. Bu çok sıcak



HARİRÎ. fu sta n y a ln ız 130 k iş i kalm ış olduğu iddia edil­ m ektedir. P a lg ra v e 1863 sen esi için, R iy â z [ b. bk. ] hüküm etinin k a y ıtla rın a gö re, H a rik 'm m uharip sa y ısın ı 3.000 k işi k a d a r gö sterir. O n a gö re, burada bulunan 16 m ahallin nüfûsu 45-oco tahm in edilm ekte ise de, bu m ıkd ar mub â le ga lı görü nm ekted ir. Ç ü n kü F. M engin, 1823'te M uham m ed ‘A l i ta ra fın d a n yap ılan seferin rap orların d a, silâ h ta şıy a b ile cek 3.000 kişiden başka (k a d ın , çocu k v e ih tiy a rla r d â h il) nüfusu 9x00 olarak gö sterm iştir. H âlbu ki, W . Sehim per, V a b h â b îierd e n a ld ığ ı m alûm ata göre, 1836 ’d a buranın n üfûsunu 15.000 tahm in etm iştir. B i b l i y o g r a f y a - . K . R itte r, E rd ku n ­ de, XIII, 518, 522, 523 ; W . P a lg ra v e, ü n e a n née de. v o y a g e dans l ’A r a b ie cen tra le ( fr n s . trc., P a ris, 18 6 6 ), II, n o , 152, 153, 179 ; ayn . mil., R e is e in A r a b ien ( alm. trc., L e ip zig , 18 6 7 ), I, 257; II, 36, 37, 60, 66, 67, .97. ( J, S c h l e if e r .) H A R İ M . [ B k. HARİM.] H A R İ M . H A R ÎM (A .) , y a s a k y e r ; bil­ h a ssa k a d ın la r d â iresi ve d o lay ısı ile burada oturan kad ın lar ( h a r e m ) için ku llan ılır. Sâhibinin m u vafakati olm aksızın , işletilm ekten m en’edilen a raziy e d e h a rim d e n ilir; B ağd ad ’d a 'ş e h r in : a y rı sem tlerin i ih tiv a eden H arim d âr a l-H ilâ fa ve H a rim a l- T â h ir i gib i. H A R İ M . [ B k. HÂRİM.] - H Â R İ M , -H A R İM , h a ç lı m uharebeleri zam a­ nında s ık -s ık adı g e ç e n ( C a s tru m H aren e y a ­ h u t . H aren ch ) b ir k a l e olup, A n ta k y a 'nın 33- km . şarkında, b ir . k a za m erkezid ir ( C uin et y e g ö re , nüfûsu 16 3 6 ). H açlılar, A n ta k y a 'n ın m u hasarası esn asın da ( 4 9 1 = 1098 ), burayı z a p te d e re k , hisarın ı yeniden in şa e ttile r. 559 ( 1 1 6 3 ) .’d a N u r a l- D in ’in bu civa rd a hıristiya n lara k a rşı kazan d ığı büyük b ir z a fe r neti­ cesinde, H arim te k ra r m üslüm anlarm eline g e ç ­ ti.. H ıristiy a n la r b ir k a ç d efa bu rayı g e ri alm ağa u ğ ra ştıla r is e de, n eticed e k a le yine müslümanların .elin d e k a ld ı, 630 ( 12 3 2 ) ’da E yyû bîlerd en a l- 'A z iz burada, su n 'î bir te p e üzerine, harâbe-



m ıntakada, P a lg r a v e ’a göre, 6Ö— 70 mil ( 9 5 — u z km. ) uzunluğunda bir da# silsilesi vard ır. :M em leketin idâre m erkezi H ü ta ’dır, İbrahim P a şa , V a h h â b ıle re k a rşı harpte, D a r'iy a [ b. bk. ] ’nin zaptından sonra, H a r ik ’1 ita a t altın a aldı. V a h h â b île r N e c d ’i ve H ic a z ’ı g e ri aldıktan sonra; g e re k H a r ik 't a ve g e re k bununla hem ­ h u du t olan Y a m a m a ’de em îr 'A b d A lla h b. S a 'ü d ’a k a rşı isyr n çıktı. 'A b d A lla h bir ordu ile H a rik ü zerin e yürüdü, isyam kanlı b ir su ­ re tte ba stırd ı ; bütün m em leketi yağm a e tti ve haraca k e sti. H ü ta şeh ri hemen tam âm iyle y a ­



leri hâlâ duran m üstahkem b ir k a le yap tırm ıştır. B i b l i y o g r a f y a-: Y ü k ü t, M u cam , II, 18 4 ; A li Ç e v â d , M a m â lik -i osm an., tarih,



k ıld ı ve çocuklar ile kadın lar k ılıçta n ge ç irild i ;



B asra civarın d a M aşan ’da doğd u ( 446 = 1054 ) v e orada y e tiş ti ; B asra 'da d a h i ta h s il e tti ;



e v v elc e 10,000 k a d ar



tahm in edilen e rk e k nü­



coğrafya . . . , s . 317 ; R itte r, E rd ku n d e, X V II, 1643 v;d. ; v. K rem er, B e itr â g e z u r Geogr. des n örd l. S y r ., s. 35 ; C u in e t, L a Turquie d 'A s ie , H, 211 ; G . le S tra n g e, P a le siin a under th e M u slim s, s. 449, H A R İ R Î . [ Bk.



h a r î r î .]



H A R Î R Î - H A R ÎR Î ( 1054-— j 122 ). A b u M ur HAMMED Aİ.-İÇÂSİM B. ‘A Ü B. MüHAMMED B. A L -H a r Ï r T, g r a m e r c i v e m u h a r r i r . .



HARİRİ — HARÎRlYË. bununla beraber, m evsuk m enbâialarda a l-F a zl b. Muhammet) a l-K a şa b a n i 'nin kend isin in b o ­ cası olarak gö sterilm esi b ir y a n lışlık e se ri ol­ m alıdır ; zîra a l-F a z l b. M uham m ed a l-K a sa b a n i 444 ( 1 0 5 2 )



sen esin d e



v e fa t etm iştir.



H a riri



B asra ’d a sa ra yd a şâ h ib al-habar ( istih b â râ t â m ir i) v azifesin i görm ü ştür ( k r ş . f a b a r İ , ili, 1260, 13 ). A h fâ d ı 556 ’da, B a sra ’y ı ziy a re t etm iş olan '¡m âtl al-D ia İşfab ân i zam anında, h â lâ bu m ansıbı işg al e tm e k te idiler. H a r ir i 'n in e v i Battü H aram m ahallesinde olup, resm î m akam ı ise, M aşan ’da idi. B agd ad ’1 b ir k a ç d efa ziyâr e t etm iştir k i, bunlardan biri 504 senesinde v â k î olm uştur. H acca gitm iş olm ası p e k muh­ tem eldir ; başka seyah atlerin d en bah sed ild iği görülm em ektedir. V a zife s i on u p a y ita h tta bulu­ nan bir çok y ü k se k ze v â t ile tem asa getirm iştir. En m eşhur eseri Makâmat olup, S a rü d u A b ü Z a y d ad ın d a birinin a l-H â riş b. Hammâm ta ra ­ fından n akledilen m aceralarından m ürekkep ve B ad i’ al-Zam ân a l-H a m a zâ n i'n in Makama t ’1 ta rzın d a yazılm ış 30 hikâyeden m ü teşekkil bir



m ış olduğun u ilâve etm iştir. E se ri, ibd â b a k ı­ m ından, H am azân i ’nin eserinden b a y ii g e r i k a l­ m akla berâber, arap lisan ın a ta sa rru f, üslûp k ıv ra k lığ ı ve şa irlik k a b iliy e ti itib ârı ile, H a ri­ ri ona ç o k fâik tır. Bu h ikâ ye ler y a ln ız İslâm câm iasm da m akbûl ka lm ayıp , y a h u d ilc r v e hıristiyan lar tarafın d an da çok ra ğ b e t gö rm ü ş, İbra­ nî, sü ryâ n î ve d a h a so n ra tü rk dillerine tercüm e edilm iş v e bu lisan lard a ben zerleri y a zılm ıştır.



Makâmat ’ın bâzı p arçaları X V III. asırd a, S c h u lten s ve R eisk e tarafın dan , lâ tin ce y e de tercüm e edilm iştir. Bu e ser 1822 ’de d e S a c y tarafın d an , neşredilm iştir ( eserin ikin ci ta b ’ı R eln au d ve J. D erenb ou rg tarafın d an gö zd en g e ç :rild ;kten sonra, 1847— 18 5 3 ’te , 2 cild hâlinde P a r is 't e n eşrolun m u ştur). B undan başka, eserin b ir çok şa rk ve A v r u p a n eşirleri de m eydana g e tir il­ m iştir ; m u h telif A v ru p a lisan ların a tercüm ele­ ri de b a sılm ıştır; m sl. R ü ck e rt tarafın d an al­ m anca b ir tercüm esi ( D ie Verwandlungen des A b a Sa id von Serag, 1826; v . b. ) ile C h e n ery v e S te in g a s s ta ra fın d a n İngilizce bir tercüm esi



m ecm uadır. T arih çi Ibn a l-D u b ayşi A b ü Z ayd ’in al-M u tah h ar b. S allâ m adında, h a k ik î bir şa h siy e t olup, H a riri'n in kendisine ş iir le r d e yazm ış olduğunu iddia etm ekte ise de, bu id ­ dianın d iğer m eşhur hikayecilerin isim leri e tra ­ fında toplanan uydurm a m asallar kabilinden olduğu m u hakkaktır. A l-H a r ir i, ken d isi ile m uhaberede bulunm uş olan bir dostu H ib at A lla h b. Ş â id b. al-T iIm lz ’e göre, Malfümât



de v a rd ır (L o n d o n , 18 9 8 ). A l- H a r ir i 'nin m ektuplarından Tmâd al-D in tarafın d an b ir m ü n tebâbat m ecm uası yap ılarak, bu m üellifin H a r id a adlı eserin de dercedilm iş olduğu gib i, d iğ e r b ir takım seçm e m ektupları d a Y â k ü t tarafın d an y a zıla n bâl tercüm esin e ilâve olunm uştur ( M u'cam al-udabâ, V I ). B ir m ektubunda bütün kelim elerde ş in ve diğerinde s in h a rfi bulunduğu cih etle ş in iğ a ve şin iğ a



'ın a 495 senesinde başlam ış ve 504 senesinde bitirm iştir. İlk ta rih doğru gibi g ö rü n ü y o r;



denilen iki m ektubu da A rn o ld 'un C h resfo m a ih ie 'sinde neşredilm iştir Y â k ü t tarafın d an m u h â­



zîra 490 'd a S a rü c 'u n frenkler tarafın dan za p ­ tından eserde ba h so lu n m a k tad ır; lâkın son tarih h akikî zam anından evvel g ö sterilm iştir; eğer ıbn a l - A ş î r ’in, 503 ’te A s a d i D u b a y s 'in gen ç bir çocuk olduğu iddiası doğru ise, bu ikinci tarih y a n lış tır; zîra Makâmat ’da D u ­ bays m eşhûr bir adam olarak gö sterilm ekted ir. Bu hikâyelerin kimin te ş v ik i ile yazılm ış oldu­ ğu hak kın da da m u htelif fikirler vard ır. Bu



faza edilm iş bulunan m ektupların ın b ir kısm ını yukarıd a adı g eçen İbn al-T ilm iz 'in te ş v ik i ile yazm ış olduğu M ulh at a l-ır â b adlı manzûm bir gram ere dâirdir. D a rra t al-ğ a vv a ş ism indeki eseri de m uhte­ lif tâb irlerin yan lış istim alleri hakkın da ten kid i m ütâleaları ih tiv a etm ektedir ; bu k ita p ta n bir p arça de S a c y tarafın dan , A n th o lo g ie G ram m a­



hususta M ustarşid ’in vezirleri A b ü 'A l i b. Ş adaka ( 5 1 2 = 1 1 1 8 ) ile A n ü şirv an b. H âlid [ b. bk. ] ’ iıı isim leri zîkrolunm aktadır. M alçSmât, daha m üellifinin b a y atın d a, meşiıûr olmuş i d i ; eserin istin sahı için 700 k işiye İcazet verm iş olm ası ile iftih a r e d e r ; bazılarının ( msl. Ziya’ al-D in b. a l- A ş 'r v e F a h ri m ü e llifi) zem m etm eğe u ğraşm aların a rağm en, eser bal­ kın rağb etin i m uhâfaza etm iştir. E ski şârihlerden Şam iro a l-H illi (Ölm, 6 0 1 = 1 2 0 4 ) , Y â ljü t 'a, H a riri ’nin fevkalâd e yü ksek m eziyetini isbât etm ek için y a ratıld ığın ı söylem iş ve b iz za t kendişinin arap edebiyatın ın d iğer büyük m ahsûl­ lerine fâîk eserler vücûda getirm iş olm asına rağm en, M akâm at derecesinde bir şey yazam a-



tic a le 'de neşredilm iştir. E ser tam olarak bilâh ahare b a sılm ıştır ( uşr. T h o rb eek e, L e ip zig , 1871 ). E ser Şİhâb al-D in al-H a fâ ci 'nin m üellifin bir çok m ü tâlealarm ı cerheden bir şerh i ile b ir­ likte, İstanbul 'd a ta b'ed ilm iştir ( 1299 ). B i b l i y o g r a f s a : Y â k ü t, M a'cam aladaba, V I, 179— 18 4 ; İbn H aliikân ( trc. de Slane ), III, 490— 494 ; B rockelm ann, A r a b . L itt., I, 276 v. d. ; S u p p L , I, 486. { D. S. M a r g o u o u t h .) H A R Î R Î Y A . [ B k . HARİRİYE.] H A R Î R İ Y E . H A R İ R İ Y A , Şam m ın takasın da R i f â ' i y a t a r î k a t i n i n b î r k o l u olup, 645 ( 1247 ) 'te Buşrâ ( H avran ) 'da v e fa t eden !A li b. A b i ’İ-H asan a l-H a riri al-M arvari tara­ fından kurulm uştur ; bu ta rik a te mensup şâir



hAR ÎR İYE N acm al-D in b . İ s r l’il tarafın dan y a zıla n bir kasîd ed e ifâde edilm iş olan m üfrit vahd'et-i vü ­ cû t te lâ k k isin i îbn T a y m iy a , son derece müfaim b ir fe tv â ile, te l Sn etm iştir ( bk. İbn • ‘U rva, T a fsir ol-kavâkib al-darâri mecm., X X V I , nr. 2, Şam yazm ası, T a fsir , nr. I $ ( ) . K r ş. b ir de a l-F â rü şi (ö!m . 6 9 4 = 1 2 9 4 ) ; A b u ’1-H udâ, K ilâdat al-cavâhir (İstan b u l, *302), s, 326. _ ( L o u ıs M a s s ig n o n .)



H A R İ S , [B k . HÂRis.]_ H Â R İS . C A B A L a l-H A R İ S .[ B k .A Ğ R I d a ğ i.] H Â R İ S . a l -H Â R İŞ Balbâriş, Yemen



b.



K a ' b , um ûm iyetle grubundan bir a r a p



k a b i l e s i olup, şeceresi şu d u r : al-Pteriş b. K a 'b b .'A m r b . ‘ U lâ b. C a ld b. M azhic ( M â lik ). B u k a b ile m ensûpları NacrSn [ b. bk.] a razi­ sinde otu ru yo rlard ı ve H am dânların kom şuları idiler. K en dilerin e âit olan başlıca m a h a f 1e r ­ d e n ! a l-'A rş , al-‘ A z , B atn al-Z ah âb, D su '1-



HARİS.



¿39



gru b a a yrılm ış S.oco k işiye b â lig olm akta idi. Bu gru p ların dördü de Y a z id ism inde olan 4. kum andanın .idaresinde olup, ‘A b d Y a ğ ü ş b. Ş a lâ t da hepsinin baş-kum andanı bulunuyordu. Bu harp te B alh ârişle r y e n ild ile r; ayrı grupların kum andanları öldü v e ‘A b d Y a ğ ü ş yaralandı. B alhârislerin m uharebeleri arasın d a D avslere k a rşı y a p tık la rı ve y in e kendilerinin m ağlû bi­ ye ti ile son a eren H izra ( T i h â m a ’d e ) muhâ­ rebesi ile B a tn al-Z ab âb gününü de kayd etm e­ lidir. B ir çok d e fala r araların d a m ünazaalar çıkm ış olan A zd le r, M a’rlb şeddinin yıkılm ası üzerine, ‘A m r b, 'Â m ir M uzaykiyâ’ 'nın idaresinde ola­ ra k , Y e m e n ’i terk e ttik ten sonra, B alh ârişleri N acrân ’ın sa h ib i olarak buluyoruz. P eygam ­ berin şö h reti A ra b is ta n 'a y a y ılın ca h ıristiy an B alh ârişle r M edine ’de P e y ga m b ere (8 = 630 senesine d o ğ r u ) bir elçi h e y ’e ti gönderdiler.



'Bu h e y ’etin büyük kısm ı k ilise adam larından te şek k ü l ediyordu ve pisko p os A b u ’Î-H ârişa de h e y 'e te dâhil iç(h M edine civarın da P eyga m ­ b er ile bu lu şacaklardı. O rad a iki ta ra f, arala­ M aynan, Ş a tt Z iyâd ( Z iy â d a şiretin e a i t t i r ) ; rında y ap ılacak m u bahu la veya İz ân ( k a rşı­ v â d i l e r d e n ! aI-‘A v h a l al-a'Iâ ve a l-'A v h a l . lık lı lânet o k u m a ) n eticesini kabûl edeceklerd i; al-asfal, al-N u zârât, Ş a c r ; s u I a r : A y n â , al­ fa k a t P eygam b erin A lla h ın resûlü olduğuna ka­ : B aşrâ, Zi’ b, a l-C a fr, a l-H a râ r H im â, Y a d a m ât, n aa t ge tird ik le ri ye n eticede m ağlû biyetten körka l-K a v k a b , H atm a ( H itm a, kum lar ortasm da tu k ları için, bu kararın bozulm asını P eygam b er­ bir k u y u ), H u layk â, al-M alaljât, M âva, Ş is'â, den isted iler. P eygam b er, bü yü kçe bir v e r g i ver­ m eleri şa rtı ile, bu te k lifi kabul e tti. H icretin a l-Ş a lila ( D â 'ir a şiretin e â i t ) ve. d a ğ l a r d a n : Tuhtum zikred ileb ilir. B alh ârişlerd en b âzı g ru p ­ 10. ( 6 3 2 ) se n e si rebiülevveiîndfe Peygam ber, lar H a z r a m a v t'ta R ayda ’i-Ş a y 'a r 'd a 'A n sia r B alh ârişleri İslâm iyet! kabu le icbar için, H âiid b. a l-V a lıd ku m an dasında, 400 muharip, gö n ­ ve H a v lin la rm yaşad ıkları R adâ! şeh rin de ye B a k ille re â it al-Ş am a ' ve H ad akân m evkilerin­ derd i. P u tp e re stler v e m uhtem el olarak h ıristiy a n la n n b ir k ısm ı İslâmî kabûl e ttile r ve Hâde ve Şam civarın da a l-F a la ça 'd e otururlardı. lid, on lara JC ur’an ’1 ve din î ahkâm ı Öğretm ek C â h iliy e zam anında B alh ârislerin bir,-kısm ı Y a ğ ü ş p utun a. ta p arlard ı , ve diğer, b îr kısm ı da ü zere, a raların d a kald ı. A z zam an sonra, H ilid h ıristiy an idiler. B alh âris eşrafından, 'A b d al» bir' B alh âriş h ey’eti ile b irlik te avd et e tti ( bu M adan b. al-D ayyân ’ ar, D a y r N acrân yah u t h e y ’e t arasın d a Hıristiyan ‘A b d al-M adan aile­ N acrân k â b e sı ism ini;, v e r d ik le r i, büyük bir k i­ sinden iki âza da v a r i d i ). P e y ga m b er bu h ey­ lise ya p tırd ıla r ( b â z ıla r ın a göre, bu kilise 300 ’e t âzasınd an h er bîrine 400 dirhem hediye e tti v e h e y ’e t âzasınd an K a y s b. al-H u sayn 'i deriden yap ılm ış bir çad ır im iş ). T a r i h . B ad r m uhârebesi günü (h ic re tin 2. B alh ârişlere em îr tâ y in eyledi. 1 1 . ( 6 3 3 ) s e ­ se n e si ram azanının, 17 . v ey a 19. günü ) al-R azm n esin de, h a lk arasın da a l-A s v a d a l-A n s ı diye civa rın d a B a lh â r iş le r ile Y a ğ ü ş putunun ken ­ anılan sa h te peygam ber A y h a b b. K a 'b ortaya dilerine â it olduğunu iddia eden M urâd lar ara­ ç ık ın ca, onun adam ları tarafın d an elde edilen sın d a (N a c râ n 'ın cenûbunda v e M urâdlara âit B alh ârişler kend isin e iltih â k e ttile r ve NacrSn a r a z id e ) b ir m uharebe oldu. H am dân lar ile valisin i ( ‘A m r b. H a z m ) k ovd u lar ve a l-A s ­ birleşm iş olan B allıarişler M urâdları büyük bir v ad şeh re, gâlip sıfa tı ile, girdi. A b ü B akr m ağlû biyete u ğ ra ttıla r ve Y a ğ ü ş B alhârislerde zam anın da m üslüman olan lar islâm iyete sâdık k a ld ı, ¿İkinci K ufab g ü n ü " ismi verilen muhâ- k a ld ıla r v e h ıristiy an lar da m uahedeyi yenile­ M arrijt, al-F u ru t (cem . A fr â t , N acrân ile C a v f arasın da ), H adura ( H adürâ ). 'İyâna, al- H aşSşa ( H ic a z ile T ihâm a a r a s ın d a ', iiu rrâ , S ah bal, Ş am 'ar, Sühân y a h u t S avhân, M :uân y ah u t



reb ed e ( D a lm a ) B alh ârişler (N u 'm ân



b. C a s-



sâ s kum andası a ltın d a ), R ib âb T am im leri ve S a 'd b. Z ayd-M an ât k a b ileleri ( K a y s b. ‘A şım k u m an d a sın d a ) ile lıarb ettiler. B alh ârişler ile birlikte, H am dan, K in da, K u d â 'a ve daha baş­ ka k a b ile le r de bulunm akta ve k u vv etleri 4



diler. B i b l i y o g r a f y a : Y â ^ ü t, M u cam, fih ­ r i s t ; H am dâni, C a z ir a , s. 55,8— ıa, 6 7 , 14-— :s, g ı, 1—.3, 6— 9,8 3 ,9— 10, 85, 12, 91, 24, 93,6—-3, 15— 1 7 ,9 7 ,1 — 2, 102,.13— 14, 109, 21— 22, I l 6 , 19 — 1 1 7 , 20, 1 2 5 , 9,



130,



7— 3, 1 3 6 , 3, 1 6 9 , 7— 3, 1 8 9 ,



HÂRÎS 2— 1, 201, ıs i ’l ’abari, A n n a le s ( nşr. de G o e je ), I, 1724— 1727 ve fih r is t; A ğ a n î, X , 82; X IV , 26; X V , 73 ve fih r is t ; îbn H işâm , S ir a ( nşr, W u ste n fe ld ), s. 958— 960 ; K . R itte r, E r d ­ k u n d e, XII, 68; F. W ü ste n fe ld , G en eolog . T a b ellen , t . kısım , le v h a 8, 16; ayn. m!!., R e g ister , s. 2 10 ; C au ssin de P erceva i, E ssa i su r V k ısto ire d es A r a b e s avant l ’islam ism e, I, 123 v.d., 159, 202, 209; II, 582— 5 9 1 ; III, 275— 277 ; 312, 346, 391 j W . M uir, T h e life o f M ahom et, I, 227 v .d .; IV , 224 v .d .; O. Blau, A ra b ien im seck sten J a h rh u n d ert ( Z D M G , X X III, 5 6 2 ). ( J. S c h l e î f e r .'i H A R İ S A . [ B k . h â r İs e .]



H Â R İS E . H A R İŞ A b. B a d r (Ğ 2 3 -6 8 6 ), Ba­ n i G udâna ’nin Tam im soyundandır, Z i y a d b. A b i h i ' n i n d o s t u v e k u m a n d a n ı idi. H ic re t sırala rın d a doğm uş o lsa ge re k tir. E v v e lâ kadın peygam ber S a c â h [ b. bk.] 'a ilti­ h âk etm iş olduğu riv a y e t olunur. C em el g ü ­ nünde ‘A l i ’y ° k a rşı harb e iştira k etm iş iken, son ra ‘A l i ta ra fın a geçm iştir. Sonradan Irak v a lisi olan Z iyâ d ile d o stlu ğu d ah a e v v e l idi. B ilh a ssa e sk i arap tarih in i iy i b ilirdi v e kend isi de cesû r idi. H â riş a m eclislerd e, ze k â ve dirâ y eti k a d ar, sohb etin in le ta fe ti ile de tem a­ y ü z etm iştir. Bu k a d a r m eziyetlerin şahsında birleşm esi kend isin e d â h îy a unvanını k a za n ­ dırm ış olm akla beraber, içkiye düşkünlüğü hoş görü lm ezdi. NufÛz sa h ib i Z iyâ d 'ın do stluğu, onun K u re y ş k a b ile si defterinde ka yd ın ı te'm in etm iş ve bu tem ayüz sayesinde, m aaşı hatırı sa y ılır derecede yükselm iş idi. Z iy â d 'ın oğlu ve h alefi 'U b a y d A lla h H ârişa 'y e k a rşı soğu k davrandı. Y a z id I .'in Ölümünden sonra, zu hur eden siyâ sî k a rg a şa lık la r esnasında, H ârişa h a ­ ricîle re ka rşı, kâh g â lip ve kâh m ağlûp olarak, harb etm iş ve m ağlû b iyetleri de en ziyâde basralı askerlerin intizam sızlıklarından ileri g e l­ miştir. Bu harp esnasında, hicretin 66. senesin­ de su d a boğu larak, ölmüştür. V a lid 1. 'in h ilâ ­ fetin e kad ar y a şa d ığ ın ı kaydeden bir ka yn a k var ise de, bu malum at y an lıştır. B i b l i y o g r a f y a ; İbn D u rayd , K itâ b a l-iştik ü k ( nşr. W üstenfe!d ), s. 160; A ğ â n i, V I, 4/5; X V III, 166, b ilh a ssa X X I, 20— 4 4 ; T ab arİ, A n n a le s (n ş r. d e G o e je ) , I, 322 ; II, 25, 78, 449, 580— 582, 585; H . Lam m ens, Z iâ d ibn A b ih i, s. 120 v. d. ( R iv is ia d eg li S in ­ d i orien tali, I V ; burada d iğ er k a yn a k lar g ö s ­ terilm iştir ). ( H . L a m m e n s .) H v A R İZ M . [ B k . HÂRiZM.] H Â R İ Z M . H vA R İZ M , A m u -D erya 'nın aşağı m ecrasının h er ik i ta ra fın d a bulunan ü l k e n i n ve bu ü lked e, XIII. a sra k a d ar, dilini m uhafaza ederek, yaşam ış olan b i r ş a r k î İ r a n k a v m i 11 i n i s m i d i r . A m u -D e ry a d e lta sı, orta



HÂRİZ&Î. A s y a W m ilâddan so n raki ve b ilh a ssa İslâm de­ v irlerin d ek i h ayatın d a olduğu g ib i, m ilâddan önceki k ü ltü r h a y a tın d a da ön A s y a 'da Me­ zopotam ya 'nın ve A fr ik a 'da Nü deltasın ın ro ­ lüne ben zer bir rol oyn am ıştır. J. M arquart A v e s i a ’ da zikred ilen ve e fs â n e v î îran vata n ı olan A iry a n e m v a eco 'nun H vârizm 'd e aranm ası icâp ettiğ in i sö ylem iş ise de ( E r â n ş a h r ,s. 1 5 5 ) ,bu fik rin y a n lışlığ ın ı d a h a önce N öldeke ( Z D M G , L V I, 435 v.d .) izah etm işti. Z â te n H vârizm lilerin kend i riv ây e tle rin e göre, on lar buranın a s ıl yerli ah âlisi olm ayıp, önce A m u -D erya 'nın Ö zb o y y a ta ğ ı üzerinden H a zer denizine mttnsap olduğu yerdeki B elhan d a ğla rı m m takasm da yerleşm iş, sonradan şim diki Hyârizm ü l­ ke si ne gelm işlerdir ( bk. İbn a i- A ş Y , IX, 267 v e M uljaddasi, E G A , III, 301 ). Buna göre, H vârizm liler „şa rk p â d işâ h ı“ ( y a h u t B irü n :, a l-A ş â r a l-b â k iy a , s. 35, str. 8 : „tü r k p âdi­ şâ h ı“ ) 'm u m em leketinde a sk e rî hizm ette bulu­ nurlarken, onun g a za b ın a u ğ ra y ıp , bu vatan la­ rından to o fersa h m esâfede olan aşa ğı A m uD e rya 'da K â t ( y a h u t K a ş ) m ın takasın a g e tir i­ lerek, yerleştirilm işlerdir. K e n d ile ri 400 e rk e k im işler; p â d işâ h da onları, 400 tü rk k ızı vererek, evlendirm iş v e bu yüzden bunlar b ir halita unsur te ş k il etm işler, yân i kendileri bir irân î kavim ol­ duğu hâlde, y a r a tılış ve k a ra k ter itib ârı ile tü r­ k e benzetmişlerdir. Balhan d a ğla rı m m takası ile K â t ( H v â r iz m ) a rası filh a k ik a 100 fersah kad ar olduğundan v e bu riv â y e tte de 400 hvârizm llnin „ş a r k p â d işâ h ı“ na â it hücrâ b ir ü l­ ked e, doğuda y e rle ştirild ik le ri sö y!en d ;ğ'n d en , hvârİzm lilerin ilk vatan ının Balhan dağla rı m ıntakası olduğuna dâir ib n a l- A ş : r 'de n akl­ olunan riv a y e tin M ukaddesi 'd e k i e sk i H vârizm rivâyetin in b ir p a rça sı olduğu anlaşılm aktad ır. H vârizm liler, bu ü lk ey e S ele vk tarih ind en 980 y ıl evv el, yân ı 1292 (m . Ö.) y ılın d a gelm iş ol­ d u kların a v e H vârizm 'd e m edeniyetin bu ta ­ rih te başlam ış olduğun a d â ir riv â y e tle r nakletm işlerdir. G erçi T h . N öldeke ( S B A k . W ien, phil. histor, KI., 1873, LX X H I, s. 485— 489 ) ve B arthoid ( Z V O , X X I, 2 7 3 ) bu takvim in B irûni 'nin „İlm î h e sap la ra “ d ayan dırılan uydurm ası olduğu fikrin i iteri sürm üşlerse d e, bu fik irleri B irü n i 'd e H vârizm takvim inin e fsân e vî îran kahram anı S iy â v u ş 'a n isb etle 1200 ( m. ö.) y ı ­ lm a â it b ir ta rih m ebde'inden 92 y ıl önce b a ş­ landığın a d â ir k a yd ın a dayan d ırıld ığ ın d an , kabûle şâ yân d eğild ir. H er hâlde bu millî H vâ­ rizm takvim i İran 'm e fsân e vî S iy â v ü ş ta rih in ­ den 92 y ıl önce b aşlam ış ve S ele vk takvim in ­ den e v v e lk i devirler için ku llan ılm ış ve sonraki d evirler için ise, gâ lib â , y a 'n ız S ele vk takvim i istim âl olunm uştur. H er hâlde hvârizm liler ken ­ dilerini aşa ğı A m u -D e ry a 'da S e le v k takvim in ­



H ARÎZM .



den 980 yıl önce başlayan bir küttür hayatının âmili olarak tanımışlardır ve bu husûs, orta A sy a tarihinde küçümsenmesi ve „İlmî uydur­ ma“ olduğa zannı ile ehemmiyet verilmemesi câiz olmayan bir hâdisedir. H vârizm v e hvârizm lilere â it ilk ta rih î k a y ­ da H ero d ot (III, H 7 ) * t a tesâd ü f olunur. B una gö re, on lar A k e s ( " A ıt t ıç , lâtince e ser­ lerde, m sl. A m ia n u s M arcelinus, XXIII, 6, 57 ’d e : O x = çin. G ü y -şü y — hvârizm . O h ş = tü rk. O g ü z ) yâni A m u -D erya nehri üzerin­ d e v â k î b ir o vad a, daha A b am en îlerin T ü r­ k is ta n 'ı işgâlin d en e vv elk i zam anda, H yrkan , P a rth , S a ra n g ve T h am an lara kom şu o la ­ ra k y aşay a n b ir kavim idi. A s y a 'd a hvârizm lilcrin v e zik ri g eçen 4 kavm in ü lkelerin e biti­ şik v e her ta ra fı d a ğ la r ile çevrili b ir o v a var id i. B u o v a A ham en ilerden önce hvârizm lilere â it idi. K om şu d ağlard an çık a ra k akan büyük A k e s bn beş kavm e â it yerleri sulardı ve on­ la r bu nehirden acınan beş kanaldan is tifâ d e ederlerd i. M em leket A h a m en îlerin idâresin e g e ç ­ tik ten son ra, onlar bu k a n allara k a p ıla r ( yâni ba ra jla r ) k u rup , bunlardan istifâ d e y i kon trolları altın a a ld ılar. S u y o lla rı ka p alı otunea, öteki ova da sn: a ltın d a k a ld ığ ı gib i, bu k a n a llar üze­ rinde y aşayan b eş kavim de, ta rla ların a su te'min etm ek için, ira n lılara m u h taç kald ılar. H erodot 'un bu riv ay etin d e d a ğla r arasın da gö sterilen bu g e n iş ova hvârizm lilere â it olm akla beraber, hvârizm liler tarafın dan işg al edilen ü lkeye kom ­ şu olan ayrı bir sâ h a olarak gö sterilm iştir. A lb e r t H errm ann ( A lt e C eo g ra p k ie des anteren O x u s-G e b ie te s, s. 31 ), bu A k e s 'i H arirüd n ehri d iy e izah etm iş ise de, B arth o ld ( Isto rik o -g eo g ra fiçesk iy ob zor İran a, s, 61 ) bu d a ğla rın şim diki ceniibî T ürkm en istan d a ğ ­ ları, ovanın d a bu d ağların şim al ta ra fla rı o la ca ğ ı ve bunların b ir zam anlar eski H va rizm ;’e: tâ b i bulunduğu fikrîni ileri sürm üştür. F ak a t a şa ğ ı A m ıı-D erya 'd a bu nehrin ovadaki ya ­ ta k ların ın şu v e y a bu şekli alm asında âmil o ’ an D ah ân -i Ş ir ( D ü ld ü l-A S la ğ a n ) geçid i ve S u ltan Ü v e y s d a ğ la rı v e Ç ın irtifâ la rı da, araplar za­ m anında C ib â l-i H vârizm ( „H vârizm d a ğ la rı“ ) tesm iye olunduğu g ib i, H ero d o t 'un bu rivaye­ tin d e de, cenubî T ü rk ista n 'd ak i d a ğ la r ile be­ raber, „H vârizm d a ğ la n “ da „büyiik o v a yı“ ih âta e d e n d a ğ la r cüm lesinden sayılm ış ve A m u-D er; y a [ b. bk. ] ’ nın „K e lif Ö zb o y u “ ’ndan ib aret eski » y a ta ğ ı g ib i,H v â r i z m Ö zb o yu “ *nun da bu A k e s 'in k o l’arını te şk il ettiğ i bir zam an ta svir edilm iş olabilir. H er hâlde bu riv ay e t A h a m e n î istilâsın ­ dan e vv el hvârizm lilerin zikri geçen dört komşu kavim üzerinde hâkim v a ziy e tte oiduğunu ve ne-



A h a m e n île r devrin de hvârizm lifer, bunlara tâ b î kavim ler m eyâm nda, İran ' kitabelerin de, H erodot v. b . men balarda zikred ilirler. H ero­ d o t 'un se le fi olan H e k a ta io s 'un P a rth la rin şar­ k ın d a oturan b ir kavim olara k a n la ttığ ı hvârizm lilere âit ülken in ova ve da ğla rd an ib aret bulunduğunu, burada her türlü çalıların y e tişti­ ğini, baş-ken tlerinin H orasm ia (XoQqiCTj) oldu­ ğu n u zikred er. H vârizm kelim esi, b aş-ken t ism i o lara k, XIII. a sra k a d a r hep K â t şehrine itlak olunm uştur k i, harâbeleri s a ğ H vârizm 'd e şim diki Ş e y h A b b â s V e li kasa b a sı yan ın da bulunm ak­ ta d ır. H v ârizm liler son A h a m e n îler devrinde, her hâlde daha İskender gelm eden önce, İrana tâ b î olm aktan ku rtu lm u şlar ve bu ta rih te n son ra hiç b ir v a k it yeniden İran 'a ta b î olm am ışlar­ d ır . ( H a ş a n T a k i-zâ d a , G âhşu m â ri dar İr a n -i k a d im , s. 142). B üyük İskender 'in fü tâ b a tm a â it k a yıtlard a , Phârasm an ism inde b ir H varizm k ıra lı ( A r r i yan , rin a ia s / s , IV , 15, 4— j ) v e P h arataph ern ism inde b ir hvvarizm li e lçi ( Q u in tu s C u rtin s, ViII, I, 8 ) zikred ilm iştir. İskender, B aktra (.B alh ) 'da iken, bu kıral, m aiyetinde 1500 a s­ k e r olduğu hâlde, g elerek , İsken d er’ e itâ a t ve d o stlu k a rzetm iş v e ülkesinin K arad en iz sah il­ lerin deki K o îch v e A m a zon la r ü lkeleri sın ırlarin a kad ar u zan m akta olduğunu, İskender K a ­ raden iz sah illerind eki kavirnleri ita ati altına alm ak isterse, kendisin in ona kılavu zlu k ede­ re k , ordusunun y iy e ce ğin i te ’ min edeceğin i s ö y ­ lem iş İdi. İsken d er bu d efâ şim al yolunu tâkip etm eyeceğin i anlatm ış, fa k a t H vârizm kıralı ile bir d o stlu k ve a sk e rî andlaşm a akdetm iştir. B irîîııi, T a k d i d n ik S y â t al-am âkin a d lı ese­ rinde n a k le tt'ğ î e sk i H vârizm tarih ine â it ri­ vaye tle rin d e , H vârizm ülkesinin teşekkü lü, m e­ den iyetin, sulam a ile zirâatın ve şe h irle r bina­ sının şim diki A m u -D e ry a ’nın şarkın d aki S a ğ H vârizm ’de in k işâ f etm iş oiduğunu anlatm ıştır ( bk.



mad. AMU-DERYA,



423 v.d.]. H ek ataio s



’un H v â r iz m ’ in p a y ita h tı olarak „ K vS riz m “ yâni K â t şeh rin i zikretm esi buna uygundur. B atiam yu s d a hvârizm lilerin O x u s 'un şarkında yaşad ık la rın ı ka yd e tm iştir. 138— 126 ( m .Ö.) y ıl­ ların da T ü rk ista n ’da se y a h a t yapm ış olan Çin gen erali Ç ian -K ien 'den alın d ığı anlaşılan çin kayıtların d a, G ü y-şü y ( A m u -D e ry a } üzerinde bin lerce li ( = '/ z k m .) u zaklığın d aki yerlere, bu nehir üzerinden ve k ara y o lla rı ile, gid ip , ticâret yapm akla m eşgul olan bir kavm in y aşa d ığ ı ve burada beş K ’ang-ku, ( M averâünnehr } v ilâyetin ­ den birisi olan Y u e-gien v ilâ y e t ve şeh rin in bu­ lunduğu zik re d ilir ( H yacin th . Bİçurin, Sobran ie



birlerden k anallar açarak, sulam a usûlü ile zirâat



sv ed en ü o narodah ob itavşik v S red n ey A z ii, III, i — 10, 58, 246 ; B arthold, S v ed en ia ob A r a le -



yap tık ların ı gösterm esi bakım ından



k o m m o re , s. 19— 2 5 ). Bu Y u e-gie n A m u -D erya



/ilim Aaıiklopıdiıi



mühimdir.



İS



fclÂRlZM.



Hi



’nin ga rb ın d a bulunan sol H vârizm ’in m erkezi olan G ü rg e n ç ( arap. C u rcâ n iy a , tü rk. Ürgen ç = şim di K ö h n e -O rg en ç ) şeh ri olarak kabûl olunm aktadır. Y â n i sol H vârizm ’de k ü l­ türün II. ( m. ö.) asırda çoktan başlam ış ve sa ğ H v â rizm 'd e k i K â t ’m k a rşılığ ı olan G ü r­ g e n ç 'in daha o zaman teşekkü l etm iş olduğu bu k a yıtta n anlaşılıyor. V II. ( m, 6.) asra ve S ak a ların cihan h âkim iyeti devrin e â it olduğu anlaşılan ( tik. Z . V . T o ga n , U m ûm î tü rk ta­ rih în e g ir iş , s, 36, 1 6 0 ,4 0 3 ) İran destan la­ rında d a burası, m erkez şeh ri o lara k, zikred il­ m ektedir. Ç in lilerin T a n g sü lâ lesi devrinde İse, H vârizm şim alde G e-sa ( O ğ u z ) kavm i ile kom şu olan H olisim i ü lk esi olarak anılm ış ve bu hvârizm lilerin, büyük arab alar ku llan arak, m u htelif ü lkelere gid ip , tic â r e t y a p tık la rı k a yd ­ edilm iştir ( H y a cin th , ayn. esr., III, 246 ; B art­ hold, S v ed en ia oh A r a lsk o m m ore, s. 19— 2 5 ). B irü n i islâm iyetten e vv elk i H vârızm hüküm ­ darlarına â it H vârizm rıv ây etlerin i n ak letm iştir ( a l-Â ş â r al-b âkiya, s. 35 v.d.). B una nazaran, sü lâlen in ceddi, A f r iğ ism inde birisi olup bunun oğlu K â t ve F ir (y a h u t F il) isim leri ile mârûf olan H vârizm şehrini, S e le v k takvim i ile, 616 (m . 3 0 4 ) 'da binâ etm iştir. Buna



ları ile ayn ı m enşe'den g e ld iğ in i ileri sür­ müş ve H a zar hakanı Y u s u f 'un m ektubunda kendisine ta b î şeh irlerd en biri o lara k gö ste ri­ len G rg a n ’m da sol H vârizm ’in m erkezi G ü r­ gen ç o lacağın ı iddia etm iştir. A ra p la rın H a zar­ la r ile olan îlk m uharebeleri esn asın da H azar ordularının b a ş-k u m an d a '! A s-T a rh a n ismin­ de bir hârizm li olduğu mâlûm idi (T a b a r İ , A n ­ nales, III, 378; Y a 'lfü b i, T â rik , II, 44Ğ; J. Marqu art, U ng ariscke Ja h rb ., IV , 271 ). İskender ’in m uasırı olan H vârizm k ıra lı Ph arasm anes bü­ tün H azer denizi ile şim alî K a fk a sy a ’nin ken ­ disine tâ b î olduğunu za n n e ttiğ i gibi, V I. ve VII. asırlard aki H vârizm kıra lla rın ın da, b elki de H a zar ü lkesi üzerinde siyâ sî nufûz t e ’sis etm ek için, kendilerini, H a zar bakan ları gib i, tü rk h akan ları neslinden g ö sterd ik le ri y ah u t H azar hakanların ın n u lûzu a ltın d a bulunduk­ la rı kabul edilebilir bir iddiadır. H er hâlde H vârizm d ev let teşkilâtın d a da, H a zar ve G ö k ­ T ü rk hakanlıkların da olduğu gib i, „ç ifte k ıra llık “ ( bk. Z . V , T o g a n , t i n F ad lân, s, 2 7 i v. d.) usûlü hâkim olm uştur. B irü n i ( a l-A s a r cd-bâtçiya, s. 3 6 ) ’de şâ h îy a t ve v ilS y a t kelim e leri ile ifâd e edilen bu hu su siyeti S . T o lsto v da te s b it 6 tm işiir ( Sov. e t n o g r 1946, nr. 2, s.



gö re , A f r iğ 111. a sırd a yaşam ış bir hüküm ­ dardır. B irün i 'nin sözünden bu âlimin bunları A h a m e n îie r ile bir asıld an gelm iş olduğunu zann­ e ttiğ i an laşılabiliyo rsa da, İskend er 'in m uasırı olan P h arasm anes île A f r iğ ’m aynt nesilden



J02-— 10 6 ). A f r i ğ - o ğ u l l a n neslinden gelen H v 5 . r i z m ş â h f a r . M ilâdî 7 1 7 'de ü lkeyi araplar



geld iğ in i gö steren h iç b ir k a y ıt yoktur. Marquavt ( F e s ts c h r ift f ü r E d u a rd S a ch a u , s. 255) ise, İran 'ın e fsâ n e vî S iy â v u ş ’unun ism ini hatır­



hâiz olm ak ü zere, hvârizm şâh bırakıla n Iskecm ük, 13. batında, büyük ceddi A fr iğ 'a ulaşır.



latan Ş a v u ş ( Ç a v u ş ) ism ini ku llan d ıkları görülen d iğ er K ’ang-ku ( M âverâünnehr ) hüküm darları gib i, H vârizm hüküm darlarının, da A k -H u n lardan n eş’e t e ttiğ in i ileri sürm üştür. Son y ıl­ la rd a eski H vârizm şeh irleri harâbelerin de y a ­ p ılan h a friyat esn âsm d a bulunan e sk i H vârizm sik ke le ri arasın d a birinin üzerind eki y azı rus âlimi S. T o lsto v ta ra fın d a n , Ş ’v ş p r M R ’M L K p r ’r H zr n ( „H azarların m u ttaki p âdişâh ı Ş âvu şp e r" ) şeklin de okunm uştur ( bk. S. T o lsto v , M on etı şa hov d revn ego H orezm a, V estn ik d revn ey istorii, 1938, nr. 4, s. X2a j S o v e tsk a y a etnog raf­ ya, 1946, nr. 2, s, 102—- ıc 6 ) . Ç o k cür’etkâr g ö ­ rülen bu k ıra a te gö re, bu Ş avu şp er B irü n i ’nin n a k le ttiğ i A fr iğ -o ğ u lla r ı sü lâlesin de görülen Ş â v u şfe r o lacak tır. S. T o lsto v B İrü n i'd e ŞSv u şfe r 'in oğlu ve halefi olarak gö sterilen TÜrk sb a se ( k ita b ın B ritislı M useum nüshasında T ü r k is tâ n e ) ism ini de T ü rk ista n a te okumuş ve bunun B izans k ayn akların d a görülen T ü rk is ta n a ta



ism i



ile bir o lacağın ı,



bunun H a­



za r ve H vârizm ülkelerini idâre eden bir hü­ küm dar olduğunu, kendisinin tü rk huküm dar-



feth e d in ce , bu n lar tarafın dan , v i l â y e t 'den m ahrum edilerek, yaln ız ş a h l ı k unvanını



B unların şeceresin in doğruluğu îs k e ç m ü k ’ ten sonra hvârizm şâh olan Ş â v u ş fe r'in isminin Ç in ta rih lerin de de görülm esi ile s â b il olm aktadır. T an g sü lâlesi ta rih in e göre, bu Ş â v u şfe r ( çin y a z ısı ile -Ş ao -şe-fe n ) 751 yılında, yâni Ç in li­ ler g a rb î T ü rk is ta n ’da T a la ş ve T f ş k e n t ’e ka d ar ilerileyip, arap la r ile y a p tık la rı sa v a ş ta mağlûp old u kları sene, Ç in ’e elçi gönderm iş idi ( bk. E. C h a va n n eş, D ocu m en ts su r les T u rcs O cciden taux, s, 145 ). Bu sülâleden, İslâm d ev­ rinde hüküm ranlık eden H vSrizm şah lardan biri s ıfa tı ile, B irü n i ’d e zikred ilen M uham med b. T r â k ’ı A b b a s î h alifesin in e lçilik k â tib i İbn F a z ­ lan, 921/922 k ışın d a, H vârizm üzerinden tçiil B u lgarlarm a giderken görm üş ve onunla konuş­ tu k la rın ı anlatm ıştır. K â t ’ta oturan bu H vârizm ­ şâh S âm ân -oğulların a tâ b î olm uş ise de, bu ül­ k e d e n g e çerek , türk d iyarın a girm ek için mü­ sâ a d e verip-verm em ek h akkın ın ken d isin e â it olduğunu anlatm ış, y a ln ız elçiliğin B u lga r 'a se y a h a ti ve H vârizm em îrinin de buna müzâhereti a m ir al~mu m inin ( al-M uktadir bi 'ilâh ) 'in k a t ! emri olduğunu sö y le y ip , onun m ektubu gö sterilin ce, Muhammed b. ‘ îrâlf da elçilere yol-



HÂRİZM. ların a devam etm ek m üsâadesini verm iş idi. Bu­ na m üteakip h e y ’et H vârizm ( K â t ) ’den, n eh ir yo lu ile, C ü r c â n iy e 'y e gitm iş ve h a v ala r ısın ıncaya k ad ar, bu şehirde k a lıp , 3 m art 922 ’de b ozkırlara doğru h a re k e t etm iştir. H alife al-M uktadir bi 'ilâh H orasan um âm î v a lisi N a şr b. A h ­ med S âm â n i *ye kendisinin H vârizm 'd ek i v a lisi­ ne ( yân i M uhammed b. ‘ İrak ’a ) elçiliğe dokun­ m am ak hakkın da, bir de »Türk k a p ısı“ kum an­ danına da e lçiliğ e, B u lg a r’a giderken, re fa k a t ede­ cek m u hafız k ıt'a te rfik etm ek h akkın da m ektu p­ la r verm ek hususlarım em rederek, m ektup y a z ­ m ış id i ( îb n F ad lân , s. 4 ). İbn F azlan d iğ er bir y e rd e { § 17 ) bu „T ü rk ka p ısın ın “ C ü rcân iye 'nîn g a rb ın d a b ir günlük m esafede O ğ u zla r ülkesine götüren yolun başında ( h îu d ü d a l-â lâ m ise, G ü r­ gen e — C ü rcâ n iye ’nîn kendisine „T ü rk k a p ısı“ adını v e rm e k te d ir) bulunan Zam cân rıb âfı oldu­ ğunu sö ylem ek ted ir. Bu Zam cân ’da Sâm ânî em îrine tâ b î k u v v e tli hudut m u h afız k ıt a la r ı old u ğu an laşılıyo r. İbn F a i l a n ’ın k ıs a c a a n lat­ tığ ın a ğ o r e , hudut m u hafaza kum andanı ha­ life lik ta ra fın d a n e lçiliğ e verilm esi istenilen re fa k a t k ıt ’asm ı verm iş v e bu a sk e rle r Y a ­ y ık ( U r a l) v ilây etin d e e lç iliğ i v e tic â r e t kervân ın ı B a ş k ırtla rm taarru zun dan korum uştur (/& n F a d la n , § 37 ). F a k a t Zam cân ’da „T ü rk k a p ıs ı" m u hafızı olan kum andantn e lçiliğ 'n iş­ lerin e’ m ü d âh ale ettiğine: y a h u t H vârizm şâh 'in H vârizm ülkesind eki idaresinden: a yrı bir idare kurm uş olduğuna dâir, İbn F a z la n 'd a hiç bir işa re t y oktu r. H e r hâlde C ü rcân iye şeh ri Muham m ed b. ‘ İrak 'a tâ b î bulunuyordu. H vârizm 'in m erkez m m takasm da, K â t 't a n C ü rcân iye 'y e g id en n eh ir yolunda, H azârasp 'ten 17 ve C ü rcâ n iye 'den 14 fersah m esafede kâin olan ( bk. Z . V . T ogan , îb n Fadlart, s. 108; Ham d A lla h K a z v in i, N u z k a t al-ku lüb , s. 177 ; Y a k u t, m ad. A r ş a h u ş m îte n ) v e : şim diki K ılıç-N iyâzB a y ve T a ş h a v u z civarın da bulunduğu ani aşı­ lan A rta h u şm ite n k a sa b a sı A b b a s î halifesinin vezirlerin den İbn al-F u rât 'm m alikânesi imiş ; o da bu z a y a 'sim FazI b. M üsâ isminde bir h ıristiy an v ek il v â s ıta s ı ile idare e tm iş ; ken ­ d isi azlolunup, em lâki m üsadere edildikten sonra, ha life ta ra fın d a n bu i a y a ’mn idaresi A h m ed b. Müsâ al-H varizm i ism inde yeni bir vek ile devredilm iş:; ha life M u tta d ır b i ’ l l i h İdil B u lga rla rı ülkesinde: y a p tıra ca ğ ı kalelerin inşa m a srafları ile B u lg a r 'd ak i müslüman u lem âsı­ na m m aaşların ın ve bundan b aşka B ulgar hâ­ nına halifeden ; hediye olarak, 4.000 din ar k a ­ dar bir m eblâğın da A rtah u şm iten varid atın ­ dan verilm esin i emretm iş, fa k a t İbn al-F urât 'in vek ili bu m eblağları verm eği, desîse ile, g e ­ ciktirm iş, h a ttâ bu hıristı'yanm kendi yerine tâ y in edilm iş olaa



yeni



vekilin



arap



elçileri



M i



Hvârizm ’de iken, buraya gelmemesi için, Naşr b. Ahmed 'in uyanık olmasına rağmen, Hora­ san tarafındaki hükümet me’mûrları vasıtası ile tertibat almış ve m uvaffak olmuş olduğu­ nu da İbn Fazlan ( § 1 , 4, S, 4 8 ) 'dan öğ­ reniyoruz. Bu kayıtlar Hvârizm 'deki A rtah uş­ miten şehir, beiki de vilâyetinin varidatının, A b b asî halifesinin dış siyâsetinde büyük rol oy­ nayacak kadar, zengin olduğunu ve onun her hâlde hvârizmli bir hıristiyan olan müdürünün Bagdad hükümetine kafa tutacak kadar kud­ retli olduğunu göstermektedir. Artahuşm iten 'i ziyaret etmiş olan Yakut, bıi şehri ön A sya 'daki Nusaybin şehri ile mukayese ekmekte, fakat bu Hvârizm şehrinin, Nusaybin 'e nisbet)e, daha mâmur ve ahâlisinin daha çok oldu­ ğunu kaydetmektedir. İbn Fazlan 'm bu ka­ yıtları, A b b a s î halifeleri devrinde eski A friğ -oğullan sülâlesine mensup olanlar, vâli sıfa­ tı ile ve Cürcâniye 'deki hudut muhafızları da asker sıfatı ile, B u h ârâ’daki Sâmân- oğullarına tâbî oldukları hâlde, tekmil Hvârizm ülkesinin iç İdâresinin Hvârizmşâh 'ın elinde kaldığını, İbn al-Furât 'ın hvârizmli hıristiyan vekilinin hü­ kümet içinde hükümet sürdüğünü göstermesi bakımından, çok mühimdir. M a ’ m ü n - o ğ u l l a r ı . Ç o k geçm eden, v a ­ ziyet: d e ğişm iştir. S âm ân -o ğu lları b o zk ır ile tic â re tte ehem m iyeti g ittik ç e artm akta olan C ü rcâ n iye 'nin idaresini b iz za t kendilerine tâ b î a y rı bir v aliye te v cih e tn rş le f ve bu v alile r de vilây eti, irsî bir sü lâle s ıfa tı ile, id are et­ m işlerdir. Mâlûm olan ilk vâli. A b ü 'l-'A b b â s Ma’mün b. M uham med ism inde bir z â t oldu­ ğu n dan , bu sü lâ leye Ma’m üniler denilm ektedir. Bunların B aranlı tü rk uruğundan n eş’et etm iş olm aları m uhtem eldir ( bk. Z. V . T o g a n , U m û­ m î tü rk ta rih in e g ir iş, s. 58, 39, 181, 416, 440 ). M evcut sik ke le rin e ve ta rih î k a yıtla ra g ö ­ re, Ma’ mün b. Muhammed 385— 387 ( 9 9 5 ~ 9 9 7 ) , oğlu A b u 'I-H asan ‘A l i b. Ma’ mün 387— 406 ( 997~~ * 0 15 ), bunun biraderi A b u 'l-'A b b â s Ma’mün b. Ma’mün 406— 409 ( 1015— 1 0 1 7 ), ‘A l i 'nin oğlu A b u '1-ldâriş M uham med b. ‘A lî 409 ( 1 0 1 7 ) sen elerinde hüküm sürm üşlerdir ( A . M arkov, Z a p isk i num ism at. c td el. ru ssk in arkeolog, obşç., I, 8 0 ). Ma’ mün b. Muhammed m erkezi C ü rcân iye ( G ü r g e n ç ) olan „sol H vâ­ rizm " ’i id âre e d iy o r d u ; az son ra „ s a ğ H vâ­ rizm “ 'i idâre eden A fr ig -e ğ lu H vârizm şâh lar ile çarp ışm a ğa başla *1. H vârizm ’i Muhammed b, ‘ İra n 'ın torunu 'A b u ‘A b d A lla h M u­ ham m ed b. A h m ed idâre ediyordu. Â lim ve edipleri him aye eden bu iki hüküm dar a ra ­ sın d a 383 (993 ) sen esin de başlayan sa v a ş­ lardan B irüni „H vâ rizm ’in iki büyüğünün d o ­ ğu rd uğu te şv işler“ diye te e ssü fle bahseder ki,



246



HÂRİZM.



kinden fark lı yapm ak m aksadı ile, iki ta ra fta n kum to rb aları asarak, b a stırır ve g e n işletirler­ miş. B ö y le ce k a fa tasları türklerinkinden fa rk lı bir şekil alm ıştır (M u k a d d d a si, s. 285 v. d., Yâlcüt, mad. H v â r izm ; S. V o lin , M a tery a li po isto rii türkm en i türkm enii, I, 1939, s . 186 ’da, M ukaddasi ’deki bu k a fa şeklinin d eğ işti­ rilm esine â it kısm ı izah e tm iş tir ). Bunun n eti­ cesi olsa g e re k tir k i, hvârizm liler araplara çok g a rip görünm üş ve şâir Lahhâm da onlar h a k ­ kın da : — „H vârizm liler âdem cinsinden değil, behâim e in sin d e n d ir; onların çizm eleri ve b a ş­ la rı g ib i bir şeyi bu dünyada gördün mü? E ğ e r büyük babam ız Âdetn onları kendi evlâdı sa y ıy o rsa , o hâlde biz A d e m evlâ d ı d e ğiliz dem ektir,, — dem iştir ( Y â k ü t ). H er hâide hvârizm liler, tü rk ler gib i, uzun sa çlı id ile r ; arapla r gelin ce, ta h k ir m aksadı ile , bunların prensle­ rinin saçlarını kestirm işlerd ir ( T a b a ri, II, 1523 ). Bundan başka d e v let te şk ilâ tla rı da tü rklerîn kinin aynı, yâni ç ifte k ıra llık şe k li idi. H vârİzm lilerin k ıy afe tle rin d e b ilh a ssa uzun tü yleri d ışarıy a konulan geniş kalp aklar ve kalın ç iz ­ m eler gö ze çarpıyord u. D iğ e r şa rk î Iran kavim lerinde olduğu gib i, hv ârizm H lerde de m ahbûp d o stlu k re v âcd a id i v e kom şu tü rkler on­ ların bu âdetlerinden n efret ederlerdi ( Ibn Fad lSn , § 27 ). H vârizm ahâlisi her devirde fik ir hürriyetinin â şık ı kalm ış, cam ilerinde kelâm m e s'ek le rin e dâir se rb e st m ün âkaşalar yapm ak­ tan hoşlanm ış ( Z a k a riy â K a z v in i, A ş a r albilâd, nşr. W ü sten feld , s. 253 ) ve en liberal fik irle re karşı gö sterd ikleri m üsam aha ile, Y â ­ k ü t H am avi ve F a h r a l-R âzi gib i, âlim leri h a y ­ re tte b ırakm ıştır. Bu cih e tte n bu m em lekette h a k ik î m ânası ile, m utezile m ezhebi in tişâr etm iş ve bu m ezhebe mensup büyük fa k îh ve m üfessirler ile kelâm âlim leri yetişm iştir ( Mahmüd Zam ahşari ve onun talebelerinden M uvaf­ fa k H a fib H vârizm i ve M utarrizi g ib i âlim ler



nılan bîr y azı diline sâh ip old u kla rı A b u ’1F azl al-B ay h aki ( T â rih , nşr. M orley, s. 842 ) ’nın bir kayd ın d an an la şılm ak tad ır. A ra p c o ğ ­ ra fy a cıla rı ( İşta h ri, s. 304 ; M u k a d d asi, s. 335 ) H vârizm dilini, b a şk a kavim lerce anlaşılm az b ir d il o lara k, k a yd ed erler. İbn F azlan ( g 11 ), hv 5rizm lilerin lisan ve sim alarının çirkin olduğu ­ nu, bunlardan K e rd e liy e ( K e rd er ) k a sa b a sı a h â ­ lisinin dilinin ise,k u rb a ğa ların v a k -v ak ların a b e n ­ zediğini söylem ektedir. B âzı eserlerd e H vârizm dilinden m ünferit kelim elere tesad ü f ed ilm ekle idî ( m sl. M ukaddasi ’de i h vâ r „ e t“ , rezm „odu n “ ; Yâkmt ’t a : n a z k a t „yeni k a sa b a “ ; Şam ’l n i ’d e : en b ije k „d ış“ ; îbn F azlan ’da : p e k e n d „e k m e k “ , iâ zça „d irh em “ ; B irü n i ’de a y ve bayram isim leri, yine onun C a m â h ir ve Şaydana adlı eserlerin de H vârizm dilinde bâzı m âden ve nebat ad ları görü lür ). G erçi B ’ rüni bunları „fa r s ağacın ın dallarından b iri" olan bîr kavim d iye tâ rif e tm iş ti; dillerinin eski İran d il­ le ri ile akrab a olduğu da a şik â r i d i ; bununla be­ raber, bu m ü n îeıit kelim elere b a k arak , bu dilin kuruluşu ve m âhiyeti hakkın da kesin hüküm v e r ­ m ek k a b il olm ayordu. W . B a rth o ld ( Istcr iy a oroşen ya T urkestana , s. 77 ) şarkî T ü rk ista n h a friy atın d a m eydana çıkan a ryam dil v e sik a la ­ rından birin in h vârızm ce o lab ileceğ 'n i söylem iş idi. Son raları bu dile â it 500 ’den fa zla ayrı cüm le ve kelim e, a ra p ça ve fa rs ç a k a rşılık la rı ile birlik­ te, Zam ahşari 'nin M ukaddim ai al-adab adlı e s e ­ rin de ve X II.— XIII. a sırlard a y aşay a n hvârîzmlî fakîh lerden ‘ A lâ ’ T aroum âni ve M uhtar a l Z a h i­ di 'nin fık h a dâir eserlerinin T ü rk iy e kütüph ânelerinde m evcut n ü sh aların d a ve C am âl alD in al-’ im adi a l-K a rd a ri 'ııin fık ıh kita p ların d a görülen bu nevî hvRrizmce cüm leleri izah etm ek m aksadı ile, bu dilin H vârizm 'de a rtık u nutul­ duğu X IV . asırd a t e ’ iif e ttiğ i ayrı risalesinin yine İstanbul kütüph an elerin de bulunan n üsha­ ların da keşfed ilm iştir ( bk. Z. V . T ogan , C h w arezm zsch e S a tz e in einem arabischen F ich ıv er-



için bk. D er İslam , III, 220). İbn F azlan 'ın ziy a re ti esn asın da burada, A b b a s î h a lifelerin e k e, Islam ica, 1927, 111, 190— 2 13 ; ayn. mil., tâb i d iğ er İslâm ülkelerinden fark lı olarak, | Ü ber die S p ra ch e a n d K u ltu r d er altça C h vıaE m evîier zam anın daki an’ane yaşıyo r ve her I rezrnier ve W . H enning, Ü ber d ie S p ra ch e der C h m arezm ier, Z D M G , 1936, X C ; B e rich te der nam azdan sonra ’A li t e f in ediliyordu ( î bn VIII. D eu tsch e ı O r ie n ta listen ta g za B onı,. s. 27— 3 3 ). Bu k e şifle r n eticesind e H vârizm d ili­ nin ş a rk î İran dillerinden biri olduğu, A v e s ta , S o ğ d , Y a ğ n u b ve O s e t dilleri ile m ünâsebeti m eydana çıkm ıştır. A ra p harfleri ite yazılırken , şâ fi’ i m ezhebi ( XII.1'. a s ırd a ) ancak H iv e ta ­ | H vârizm dilinin se sleri arap a lfa b esin e ayrı rafların d a kalm ıştı, H vârizm lilerin en b â rız vet I h a rfle r ilâvesi ile, m sl. j v e - yanında - ; 3 kayd a şâyâu v a sfı, şark m illetlerinde p ek g ö ­■i ve i yan ın da >. ve j ve j yan ın da j. , o» ve F rülm eyen d ik k a 1, işte se b a t ve vukuf, usul ve: yanında y ve J ve j yanında ' harfleri bu­ lunm aktadır. W . H enn in g bunlardan r ye y disiplin se v g isid ir { bk. ZD M G , X C , 30). H v â r i z m d i l i . H vârizm lilerin daha XI.. harfleri ile O s e t d ilin d eki ik i sese muâdil iki



F ad lân, § i z ). K vüıizm ’de h ıristiy an lar da serb eslîd en fa y d a la n ır la r d ı; ara’ an n dan d ev let ve idâre işlerine iştira k e ttirilen le r de var idi. İslam m ezheplerinden b id â y e ü e şâ fi’î m ezhebi y ay ılm ış ise de, som adan han efilîk g a lip gelm iş,



asırd a, kendi araların d a m ektuplaşm ada ku lla­■ H vârizm sesinin , d iğ er harfler ile de so ğ d ca ile



HÂRİZML



m üşterek T ü rk çe y e yazark en , m ektedir.



seslerin ifâd e ed ild iği fik rin dedir. de geçen hvârizm ce akşam kelim esini kullan ılan ^ h a rfi h ş 'ye tekab ü l e t­ Zam ir şekillerin d en birin ci şa h ıs as



( G e n . m an a), so ğ d ca d a k i a rzu ( A k k . m a ) 'y a v e A v e s ta 'd a k i şe k illerin e ben zetm ekte ve şa h ıs m ü lkiyet la h ik a la rın d a ( f. p iş-em , p îş et, p îş -e ş y e r in e ) m âp iş, v â p iş ve h îp iş şe­ k illeri görü lm ektedir. F iil şek illerin d en kâm edâtı ilâ v e si ile yap ılan g e le ce k zam an so ğ d ca ile m üşterek olduğu hâlde, p raes., p ra e s. konj. v e im p erfek t şekillerin de 3. şa h ıs eem. r ile ( m sl. „v erm ek “ m ânasınd aki h ip r 'den hifirir, h i$ ra r v e h â fira r) A v e s t a v e S a k a dili ism i v erilen esk i H oten ve Y a ğ n ü b dili ile m üşte­ r e k olduğu hâlde, bu h u su slard a so ğd ca d a n ve O s e t dilinden ayrılm aktad ır. M isâl o la ra k bir cüm le î k im i h ibribkâm i z ır n i ne difiac ev iş h a re n ik k â m p â h i isp a n i kinâm kâm „e ğ e r sen ban a bu a ltın ı verirsen, ben senden (se n in h esab ın a ) bir iş ( m an gır ) bite sarfetm em , ben bu altın ile dem ir satın alırım “ . D il vesikaları- arasın da k ü ltü r ıstıla h la rı da



2+7



Ben bu kanalın y a h u t y a ta ğ ın bugünkü G ü ldü rsün -K ala, T a m a n -K a la ve A y a z -K a la hara­ b e le ri m ın takasın da o lacağın ı tahm in etm iştim ( s. 424 ). R us ilim akadem isi tarafın dan , eski H vârizm k ü ltü r b akiyelerini araştırm ak için, bir h e y 'e t ile gönd erilen S . T o ls t o v ’un bu sa ­ h ada y a p tığ ı a raştırm alar n eticesinde, bu fik ir te e y y ü t etm iş v e çok m ühîm n eticeler elde edilm iştir. Bu z â t 1937 yılın d a y a p tığ ı h a friy a t ile, s a ğ H va riz m 'd e B erk ü t-K a la m ıntakasında, V .— VIII. a sırla ra â it 60 k a d a r m üstahkem k a ­ le v e şato en kazı keşfetm iş, b ir çok Hvârizm s ik k e le ri bu lm u ştu r; G ü ld ü rsü n -K ala v e K u v a d -K a la kalelerin in X .— XII. a sırla ra â it oldu­ ğ u N arın can -B ab a h arâbelerin de 712 ( 1 3 1 1 / 1 3 1 2 } y ılm a â it M uham med b. M üsâ b. D âvüd A b ü ‘A b d A lla h ism inde birinin m ezar ta şı k eşfed ilm iştir ( V estn ik d revn ey istorii, 1938, nr. 1/2 ; S o v e ts k a y a arheologiya, 1940, V I, 168— 1 8 9 ). S . T o ls t o v ’un 1938 yılın d a , özbeklerden G ulâm -o ğlu , A li-z â d e ve M am lı-oğlu ile b irlikte, y a p tığ ı ikin ci se fe rin d e B erk ü t-K a la



vardır: Bu eserler y a z ıld ığ ı d evird e ( X III. a s­ rın başında ) H v â rizm 'd e „ih tiy a rla r için m ek­



sa h asın d a II. ( m. ö.) binin sonu ve I. bin se ­ n elerine ircâ edilerek, cesûrân e tarihlen dirilen keram ik ve tu n çtan eserler bulm uştur. K elte-



te p le r" d e m evcut idi ve bu n lara h vârizm ce pâz ir m ü jik â n ç denilirdi. A y n ı dil vesikaların d an H v â rizm 'in e sk i sik ke sistem i ( i ş , tâ zça , zir-



M ünar m evkiind e bulunan ve en çok b a lık çılık kültürünü g ö steren eserler de 1100 (m . ö.) y ıl­ ların a â it olarak tarih len d irilm iştir. C an b as-



n î ) ve ölçü leri (m iş k â l, dirham , su h , ğ ü r ve ğ â r ; b k . Z . V . T ogan , U m ûm î tü rk ta rik in e g ir iş , 1, 426. v.d.) dc z ik r e d ilir ; bunlar h a k k ın ­



K a îa m evkiind e bulunan e sk i H v â rizm 'in V .— IV . ( m. ö.) asırla ra â it m üstahkem kalelerinin en ka zı arasın da 100 'den fa zla h e yk e lcik le r bu­



da K â iib al-H vâırizmi, BirÜ ni, Z am ah şari, Muta rrizi v .b .'d a malûm at vard ır. B unların X I I .~ XIII. asır fık ıh k ita p ların d a zikred ilm esi bu



lunm uş ve burasının kültürün e, k â şifi T o lsto v tarafın dan , „H vârizm helenizm i“ ism i verilm iş­ tir. A y n ı kü ltü re A y a z - K a la 'd a da rastlan m ış



sikke v c ölçülerin bu eserlerin y a z ıld ığ ı d e v ir­ de/ esk isi gib i, ku llan ıld ığın ı g ö sterm e k te d ir. E sk i H vârızm 'de şehir hayatı. İslâmdan önceki şeh irlerden an cak K â t, G urg â n c, H azârasp , K erd er ve H âm card mâiûm olup,., h a friy a tta m eydana çık a n şe h irle r hep bugünkü harabelerinin ta şıd ığ ı isim ler ile te s ­ m iye edilm ektedirler. B irü n i, T a h d id n ikây ât al-am âkin 'inde şim diki so l H «ârİzm 'de kü ltür -h ayatı başlam adan önce, H vârizm ülkesindeki m edenî h a y atın A m u -D e ry a 'nın şa rkın d a sa ğ H v5riz m 'e m ünhasır k a ld ığ ın ı, o zam anki ismi ile Ş eytaıı-B end i ( S a k r a l-Ş ay tâ n , aynı zam anda hvârizm ce d iv fitn a = ; krş.



ve burada K üşan hüküm darı K anİşka 'y a âit b a k ır p a rala r bulunm akla, bu kültürün m ilâdî



p itn e k is m i; bâzı n üshalarda şeklin ­ d e y a z ılm ış tır; İran destan ın daki ismi ile Fam m al-asad, D ah ân -i ş i r ), şim diki tü rk çe ism i ile D ü ld ü l-A tla ğ a n b o ğ a zı yanından ş a rk istikam e­ tinde F ârâb ( M ukaddasi 'd e : F ârâb -sar ) ’a d o ğ ­ ru akan Fahm i y a ta ğ ı ü zerind e 300 kad ar şe­ h ir ve k a sa b a kurulm uş olduğunu v e bunların harâhelerhtitı kendi zam anında m evcû t olduğu ­ nu zik retm iştir [ bk. mad. AMU-DERYA, s. 422 ].



1. asra â it olduğu an laşılm ıştır. Dum an ( y a ­ hut Tam an ) - K a la 'd a da islâm iyetten evv elk i zam ana â it sik k e le r bulunm uştur ; G üldürsünK a la ve B erk ü t-K a la civa rın d a G ulâm -oğlu ta ­ rafın d an yap ılan h a friy a t bu iki harâbenin y e ­ rinde bulunan e s k i kalelerin ayn ı „b ü yü k k a ­ n al" üzerinde oldt-ğunu gö sterm iş ve burada  fr iğ la r devrin e ( V II.— VIII. a sırla r ) â it 96 ka d ar şa to h a râ b e si keşfed ilm iştir. H e r hâlde B irün i 'nin b a h s e ttiğ i Fahm i y a ta ğ ı bu „b üyü k k a n a ld a n " ib a re t o lacak tır. B urada T e şik -K a la harâbelerin in şim âl-i şarkîsin d e 36 num aralı şato d a  fr iğ la r ın Ş â v u şfe r adına sik ke ve alçıdan kem ik san dukası bulunm uş ve ölülerin ev içinde d efn o lu n d tğu a n laşılm ıştır ( S . T o ls­ to v, H o rezm sk a y a ek sp ed itsiy a 1939. goda, K r a k tiy e soobşçenya in stitu ta istorii m ateryalnoy k u lta r i A k a d e m ii N a u k , IÇ40, I V , 70— 7 9 ). 1939 se ferin d e so l H vârizm 'd e C erm en -Y ab k an alı üzerinde yap ılan h a friy a t ve bulunan e se rle r buraların ın H elen v e K ü şan devirlerinde;



HÂRİZM. mâmûr b ir sâ h a olduğunu ve k a n a llar ile İska edilen y erlerin bugünkü T a şh a v u z ’un 250 km. cenüb-i g a rb ın a kadar u zan d ığ ın ı, k e ş if ve te t­ k ik olunan 35 şatonun aneak beşi ( o cümleden K a b riz-K a la , T o p ra k -K a la ve_ K o ş-K a la ) 'nin antik d evre ve diğerlerinin ise, A fr iğ la r v e İslâm devrine â it olduğunu gö sterm iştir. Bununla m edeniyetin önce s a ğ H v5rizm ’de ve sonra da sol H vârizm 'in yu karıların d a in kişâf ettiğ in e dâir, B irün i tarafın dan , verilen malum atın d o ğ­ ru luğu ta b a k k u k ediyor. Bütün bu te tk ik a t e sk i H vârizm ’in bâzı y erlerd e ik i k a tlı olduğu anlaşılan binâ tiplerin i, sa n ’a t ve ik tisâd ı h ayat şa rtla rın ı ayd ın latm aktad ır. S . T o ls to v ile G ulâm -oğiu 19 4 6 'd a da eski H 'â riz m tetkiklerin e devam etm işler ve T op rakK a la harabelerin de 2.000 m .2 işgâl eden 28 od alı bir kasr keşfetm işlerdir. Bunun d u varla­ rında, orta A s y a kü ltü r tarih i bakım ından, son derece ehem m iyetli resim ler ve alçıdan mamul h ey k e lcik le r bulunm uştur. Ç ın ’ın cenubunda X. a sra âit kale enkazı, b ilh assa P u lja y -K a la is­ minde, X ,— XII. asıla ra âit hudut kalesinde kıym etli eserler elde edilm iştir. B ir taraftan Str-D erya kenarların da yapılan te tk ik le rd e H vâ­ rizm 'i nki ile ayn ı tip te bir m edeniyetin daha V ( m. ö.) asırd an başlayıp , aşağı S ır-D e ry a sah asın d a dahi in kişâf etm iş olduğunu g ö ste r­ m iştir ( Voprosı isiorii, 1947, nr. 5, s. 162 v.dd. ). N eticeleri hakkın da şim dilik ancak kâşifin pek umûmî m âh iyette m utâlealarııiı okuduğum uz bu te tk ik le r sayesin d e, aşa ğı A m u -D e ry a ’ da m’ı iâddan Önceki devirlerde yaşayan m edeniye­



( Ç â r e û y ) 'd an S gü n de T â h ir iy a ( şimdi K ıt* mençi, belki D â y e -H a tu n ) 'y e gelin irm iş ve H vârizm burada b a ş’arm ış. B uradan D arğa n ( 2 gün ; şim diki D a rğ a n -A ta ), C iğerb en d ( 7 fer­ sa h ), D ıvfitn e ( = D ah ân -i Ş ir, 5 fe r s a h ; bu­ gün D ü ld ü l-A tla ğan ), S ad va ru ( 4 fe r s in , bu­ gün S ad va r ), R ib ât-ı H aşan, N a b a d ğ in ve H azârasp ( l o fe r s a h ) , K erd erân -h as ( 3 fe r s a h ) , H iy v a ( y a h u t H a yva k, 5 fersa h ), V e d â k , A r ta huşm iten ( 1 m erhale), D eskah an h as ( t mer­ hale ), (Jzarmend ( 4 f e r s a h ), R tizvan d ( 2 f e r s a h ) v e Zam ahşar ( I m erh ale, şim di U zm u k şu r) şe h ir y a h u t kasabalarınd an geçerek, Zam ahşar ’den I m erhalede bulunan C ü rcân iye 'y e gelin ird i. D iğ e r yol da H a zârasp A z ra k ( 10 fersah ), A rla h u şm ite n ( A n d a ra sta n ( 6 fersah ), N ü zvar ( üzerinden C ürcâniye ( 6 fersa h ) ’ye



’ten D ih-i 7 fersah ), 2 fersah ) geliyordu.



NesS yanındaki E frâ v e ( şimdi K ızıl A r v a t ) 'den C ü rcân iye ’y e giden yolda araları birer m erhale olan R ib ât-i C a f a r , R ibât-i A b i S a h i, Bi’r alHâkim, R ib ât-i M iyânşâh, R ibSt-i M ahdi, R ibât-i B ahân ve A rd k iv a istasyon ları s a y ılır ; A rd k iv a 'den C ü rcâ n iy e de bir m erhale idi. S a ğ Hvârizm 'de B uh ârâ ’dan K â t ’a ve oradan C ü rcân iye ’ye yah ut A ra l gölü sâh iline y akın K e r d e r ’e giden yollar mühim idi. B uh ârâ 'dan, çöl yolu ile, 4 fe r ­ sah ta olan A m ze ’den araları birer m erhale olarak T a ş rıb atı, Ş urü h, Kum , T o ğ a n , C iğe rb en d rıb atı, H aşan rıb atı ve N a b a d ğ in ’den geçerek, „d a r y e re “ yân i D ah ân -i Ş ir ( D ü ld ü l-A tla g an ) ’e gelir. Buradan 3 fe rsa h ta G a v h o re ( G â v hvâra ) kanalı başlıyord u. S elçuklu lar, H ora­ san 'a geçm eden evvel, b!r m üddet bunun k ö y ­ lerinde yaşam ışlard ı. Bu kan alı takiben 3



tin II, bin ( m. ö.) ’in başlan gıcın a kad ar ç ık tığ ı ta h a k k u k ederse, eski H vârizm takvim inin ta ­ rih î bîr esâ sa dayan dığı da gerçekleşm iş bu­ fersah g ittik te n sonra, buradan sa ğ a G iry e ( y a h u t G izne ) kanalı a yrılırd ı; bunun üzerinde lunacaktır. ' de bir çok n ah iyeler var idi. G avh o re ’nin başın ­ A ra p la rın g e ld iğ i zam ana â it k a y ıtla rd a pek dan 6 fersah m esafede G arabh aşn e şehrî bulunaz şeb ir ismi ge çiyo rsa da, sonraki k a yn a k lar 'da Hvârizm 'd eki şeh ir b a yatı hakkın da bol malû­ | m akta id i; burada G avh o re şa rk istikam etin d e mat bulunm aktadır. X . asır arap co ğ ra fy a âlim ­ ! akar, yolcular G arabh aşn e yanında G avh o re ’den leri sa ğ ve sol H vârizm sahalarında pek çok ^ ayrılan H arkerü r adlı b ü yük kanalı 6 fersah tâ ­ şehir ve kasaba zikred erler k i, bunları W . B ar­ kip ettikten sonra, K â t şehrine g elirlerd i. K â t thold ( T u rk esta n down to the M ongol In v a ­ ile C ü rcân iye arası, A m u -D erya Üzerinden, İbn Faâlan ’a gö re, 50 fe rsa h lık yol i d i ; C ürcân iye sion, s. 142— 155 ve Istoriya oraşenya T urkestana, 3. 77 — 102 ) ile G . le S tra n g e ( T he Lands ’ye 2 m erhale m esafede nehrin şarkın d a B ar­ o f th e Eastern C al'p hc.te, s. 446— 4 5 9 ) to p la ­ mış ve şeh irlerin yerlerin i de kısm en tâyin etm işlerdir. R esm î d ev let m erkezi K â t olduğu hâlde, C ü rcâ n iye ’nin tic â re t ve bâzan da m üstakil em aret m erkezi olm asından dolayı, arap c o ğ ­ ra fy a c ıla rı A m u l ( Am a- D erya ’yı tâkip ederek ) 'dan, G ü rg â n ( A m u -D e ry a 'n in eski m ecrası ö z b o y ’u tâkip ederek ) 'dan ve M erv 'den oraya gid en yo lla rı ve m enzilleri gösterm işlerdir. Bu m ü elliflere gö re , H vârizm ’e gid en yold a A m ul



kan ka sa b a sı v a rid i ki, m eşhur edip A b ü B akr al-H vârizm i buradan n eş'et etm iştir. K â t ile C ürcân iye arası karad an 20 fersa h lık yo! idi. K a ra yolunu tâkip edenler K â t ’tan bir gün­ de A rtah u şm iten ’e, oradan bir günde N ûzvar ( y a h u t Buran ) 'a ve oradan da bir günde C ü rcâ n iy e 'y e g elirlerd i. K â t ’tan A m u -D erya d elta sın a giderken , 2 m erhalede D arcâs ka sa ­ basına, oradan I m erhalede ( her hâlde şim diki K ıp ç a k ve N ü küz arasın d a v â k i ) K erd er şeh ­ rine, oradan 2 gü n d e, şim di B u rlıtav civarın d a



249 bulunduğu anlaşılan, B erâtigin şehrine, oradan da A m u -D e ry a 'n m esâs m ecrasının s a ğ ta ra ­ fın d a bulunan M edm iniye şehrine gelin ird i. K erder ve B erâtig in mühim m erkezler idi. K erd er ahâlisi n o { 7 2 3 } 'd a T ü rk hakanın ın y ah u t O ğ u zia rın yardım ına dayan arak, arap lara karşı isyan etm iş idi. A ra p lar kerderlilerin bu te ş e b ­ büsünü akam ete u ğratm ış olm alarını, H orasan 'm . m erkezi M erv 'in feth in e m uâdil, b ir b a ­ şarı sa y m ışlar ve şâ ir ‘A rfa c a a l-D â r im i: — ,;Biz C a r a p la r ) M erv ahâlisinin v e diğ erleri­ nin hakkından g e le b ild ik ; K erd er ah âlisi ( ile beraber bulunan ) tü rkleri de oralardan kovabil­ dik“ — dem iştir ( T a b a rî, 1!, 1325 ). Y ilj ü t 'a g ö ­ re* bunların diline hvârizm ce ve ne de tü rkçe idi. K e r d e r 'e tâ b î b ir çok köyler var i d î ; ahâli zengin idi ve „ken dilerin e sâ h ip ", iradeli, seciyeli: ve şecâatli insanlar idi. K e r d e r ’e tâb î B erâtig in k asabası oğuzlar ile yap ılan ticâretin m erkezi id i ( T M , II, 341 ). Bu kasabadan C ü rcan iye 'y e gid erken , harabesi şim diki H ocayli yanında olan M azdahkân şehrine gelin ird i. Muk addasi ( s. 343 ) s a ğ H vârizm 'd e bir de „D a r yer“ 'den araları birer m erhale olan R ib ât-i Maş, R ib ât-i San da, B ağ ırk en ( B akırğan ) v e Surahan istasyon ları üzerinden K â t 'a , oradan H â s ( 1 m e rh a le ), N u zkât ( 4 fersa h ), V ayh ân ( 1 m er­ h a le ) ve N ubâğ ( 1 m e r h a le ) üzerinden Mazdahkân ( 2 m erhale ) ’a gelin irdi. K a ra -Ç u m tarafın d an C ü rcâ n iy e 'd e n Ü sty u r t 'a gid erken , iki günlük m eşâfede, G it ka sa ­ bası v a r id i ki, ibn F azlan da orada bulunm uş­ tur. Bu G it, C ü rcân iye ve B erâtig in , oğuzlar ile yapılan tic â ret için, birer m erkez sa yılıy o rdur Burasının da nahiyeleri var idi. X V . asırd a H vârizm d e v le t’, ku vvetli gö çeb e oğuz v. b. tü rklere karşı m üdâfaa m ecburiyetinde olduğundan, dar bir yere s ık ış m ış tı; özbekler zam anında olduğu gib i, gen iş sa h ay a yayılm ış d eğil idi. H azârasp ile K â t arası ancak bir merhafe yol idi. H ive ile K â t arası 8 fersah idi. A ra d a ( H iv e 'd e n S fe r s a h ta ) S a fa r d iz k a ­ sabası var idi. Bütün bu sâ h aya bü yük k a n a l l a r yay ılm ış­ tı ı 1. H azârasp ( G avhore 'nin y a r ısı k a d a r ) ; 2. bunun bir kısm ında daha gen iş olan K erd erân h â s; 3. bundan a şa ğıd a ve d ah a büyük olan H iv e ; 4. bundan 2 fersah ta başlayan ve G avh o re 'den bü­ yük olan M ed râ; 5. bundan bîr mil ( 2 km .) m e­ safed e başlayan ve K â t 'ten 2 fersa h m esafede olan V ed â k k a n a lı; 6. b ü yü k V e d â k ile birleştik­ ten sonra, C ü rcân iye 'nin cenubundan ga rb a geçen büyük B av a ; 7. Buva ’dan sonra, a sıl C eyh un g e lir ve C ü rcân iye 'nin 1 fersa h şarkından, M azdahkân 'in 2 fersah garbından g e çerek , A r a l gölüne m unsap o lu rd u ; 8. K a t 'ten 4 fersa h ta ( a ; .- y k . 28 km .) C e y h u n 'u n sa ğın d a A m u -D e r-



ya 'nm bu gü nkü y a ta ğ ı olan K e rd e r kanalı v a r idi. H azârasp 'ten buraya k ad ar, bu kanallar aş.-yk. 80 km . b ir sa h a y ı su lardı. K a y ık la r işleyen bu k a n a lla r ülkenin e sâ s muvâûala yol­ la n idi. Buranın şato ların a a rap la r k a la ismini ver­ m işlerdir. M em leketin m âm ûrluğunu ta sv ir eden M ukaddasi ( s. 388) ya ln ız M azdahkân etra­ fın d a 12.000 kale, y ân i kalın ve y ü k se k duvar­ la r ile çevrilm iş m üstahkem ç iftlik le r bulundu ğu uu sö y lerk en , her hâlde m ü bâlega etm iş­ tir. F a k a t y a ln ız A rtah u şm ite n ve civarının v arid atı İdil B u lg a r k ıra tlığ ın ın m asraflarına ta h s is ed ilecek ka d ar b ir yekûn teşkil e ttiğ in ­ den, X. asırd a H vârizm ülkesinin zen gin liği­ ne dâir verilen m âlûm alta h akikatin b ü yük bir hissesi bulu nd uğu n a inanılabilir. H vârizm ’¡n arap co ğ ra fy a eserlerin de zikr­ edilen tic â r e t m addeleri bu ticâretin daha X . a sırd a en çok tran sit m âhiyetinde olduğunu gö sterir. M u kad d asi ( s. 325 ) 'y e g ö re Hvârizm tic â re t m addelerinde sincap, herm in, her türlü tilk i d erileri, mum, e lb ise, balık dişi, balık tu tk a lı, k ly m u h t ( meşin ) d erileri, bal, a v ku ş­ la rı, k ılıç la r, zırhlar, sü slü ku tu lar yapm akta ku llanılan h a le n ç a ğ a c ı sa fh a la rı, saklab ( slav ve cerm en ) k ö leleri, koyun ve sığ ırla r, B ulgar 'dan gelm ekted ir. K ılıç la r , B u lg a r yolu ile, Sk an d in av ya 'd an , balık dişi ve tu tk a lı da y in e B u lga r yolu ile, şim al denizinden gelen m allar idi. K iy m u h t ise, b ilh a ssa bu lga r metâı idi. B u cih etten H v â rizm 'e İdil bu lgar tü ccarları, h a ttâ B irûn i 'nin şimâ! kavim lerine, rus ve S k an d in av y a kılıçların a â it n a k le ttiğ i rivayetlerd en ( ZD M G , X C , 37— 5* ), onun bu ülkelerin etn ografya ve folkloruna â it malû­ m atı H vâ riznı ’e kad ar gelm iş olan ru s-va ry a g tüccarların dan



alm ış



olduğu



a n laşılıyo r.



İbn



F azla n 'in mensûp olduğu sefâret b e y 'e ti B ul­ ga r 'a C ü rcân iye 'de tertip edilen 5x0 0 kişiden ib aret b ir büyük tic â re t kervan ı ile birlikte yaptı ( İbn Fadlan, § 29 ). H vârizm lilerin şim âl kavİm leri ile ticâretlerinin ehem m iyetini b elirt­ m ek için, yaln ız bu rakam kâfidir, ibn F azlan ( § § *5— 27 ) oğuzlar arasın da tic â ret ile meş­ g u l olan hvârizm li tü ccarların b o zk ır ah âlisi ile tem as v e d o stlu k m ünâsebetlerini gü zel an­ la tm ıştır. A y n ı zam anda h vârizm li tüccarlar, İslâm m em leketleri ile olduğu gib i, H indistan ile de tic a rî m ün âsebette bulunuyorlardı. Bun­ dan dolayı H vârizm 'in b ü yük ölçüleri ( su h ve ¿ U r ) H indistan ölçüleri ile b ir idi ( b k . B irü n i, T c h k lk mâ H 'l-h in d , s. 7 9 ). H vârizm 'in kendi m ahsûllerinden ih râc malı olarak, M ukadd asi ve “A b d al-M alik a l-Ş a'â lîb i ( L a ta i f al-m a a r if, nşr. P . de Jong, s. 129, 1 4 i ), pam uk y a ğ ı, b a lı, y organ , kum aşlar, peçe,



HÂRİZM. süslü elbiseler ve Hvârizm peyniri ile balığı zikrederler. Bir de mâdeni kutularda B agdad'a kadar gönderilen H vârizm kavunları mârûf idi. Bunlar halife Ma’mün ve V aşik zamanlarında pek makbûl sayılırdı. H v â r î z m ' i n t ü r k l e ş m e d e v r i . 1017 tem m uzunda gazn eli M ahmüd 'un H vârizm 'i işg â l etm esi te h lik esi belirince, H vârizm şâh A b u 'l-’A b b â s M a’mün âlim m üşaviri B irü n iy i ç a ğ ı­ ra ra k , onun ile y a ln ız başın a katıp , ne yapm ak icâp e ttiğ in i istişâ re etm iş, B irün i ona : — „H an ­ la r ( y â n i K a ra h a n h la r ) ile b irle şin ; bunlar Ö zg en d yanında çarp ışıyorlar, sen aralarım b u l; on lar sana m innetdar o lu rla r; onların d o stlu ğu ­ nu kazan m akla, m em leketi Mahmüd 'un istilâ sın ­ dan k u rta rırsın “ — dem iştir ( B ayh aki, T â r ih , s. 844). M ahm üd m em leketi îçgâl e tti ve ida­ resini em irlerin den A lt ın - T a ş ’ a v e rd i; bunun vefatın d an sonra, oğlu H ârün idâreyİ e lin e a ld ı; 24 sene sonra ( 1 0 4 1 ’d e ) idâre K ıp ç a k ve K anlı u ruğlarm dan gelen em irlerin eline g e çti. B öylece H v â rizm 'd e karah an lılarm ktn d eh farklı, o ğ u zca ile bağd aşm ış bir K a n g lı-K ıp ç a k dili ve kültürü yerleşti. A l t ı n - T a ş ’ın oğlu H ârün, C en d hâkim i Baranlı Ş â h M alik tarafın dan , b e rta ra f edildi ise de, bu da, az sonra, S elçu k lu Ç a ğ rı B ey ta ra ­ fından, H v ârizm 'd en



a tıld ı.



S elçu k lu la r



d ev­



rinde H vârizm bunların v a lile ri tarafın d an idâre



( b k . S h ara f al-zamân Tâhir Marvazî on Cina, Turks and India, nşr. V . Mi-



neş’e t e tm iştir



n orsky, London, 1942, s. 30, 98— 10 2 ). K atilı, K un ve Kom an, etn ik m enşe’ bakım ından, h e­ men fa rk s ız olan züm relerin isim leridir. E n ü şti­ g in ’in oğlu M uham tned ( K u tb al-D in ) vâli oldu. Bunun oğlu A ts ız , su lta n S e n e e r ’in o ğ u zla r elin ­ de esir k a lıp , S elçu k lu la r hâkim iyetin in z a a fa u ğram ış olm asından istifâ d e ed erek , H vârizm ’i kendi k ey fin e id âre e tm eğe başlam ıştı. 115 7 ’de S en cer v e fa t edince, alenen is tik lâ l ilân edip, şa rk ta K a ra h ıta y la r ’a dayan an bir „K a n lıhvârizm şâh lart“ sü lâlesin i kurdu. A t s ız ’ın oğlu T e k e ş v e torunu ‘A lâ ’ a l-D in M ujjam m ed za ­ m anında H vârizm h e r ta ra fı K ıp ç a k b ey leri ta ­ rafın d an idâre olunan b ir ülke hâlin i alm ıştı. 12 2 0 ’de ülke C e n g iz 'in o ğ u lla rı ta ra fın d a n iş­ g a l edilip, m oğul devletin in d ö rt ulusundan C u c i u lusun a ilh ak edild i. F a k a t 1 2 5 6 ’da H ulagu İran 't iş g â l edip, İlh an lı d e v letin i ku run ­ caya kadar, H orasan v e İran işleri e k se riy â H v â rizm 'd e oturan v âlile r tarafın d an idâre edil­ di. S on raki ulus ta ksim atın d a şim âlî ve garb î H vârizm — C u ci ulusuna ve H ive ile K â t, yâni sa ğ H v â rizm — Ç a ğ a ta y ulusuna b ağlan d ı. C u cio ğ u lla rı H vârizm 'in id a re sin i K o n g ra t u ruğu beylerin e verd iler. Bundan b a şk a bu rada U yg u r, N üküz, H ıta y, M an gıt ve B ilg ü v ü t g ib i u ru ğ la r yerleşti, H vârizm C u ci ulusunda islâm iyetin ya ­



edildi. B un lar arasın d a M elikşah 'ın „ta s td a rı“ olan E n ü ştigin ile E kin çi b. K o çk a r m âru ftur­ lar. Bu iki zât ülkenin türkleşm esi tarih in d e de mühim y e r tu tm uş’ ardır. M uahhar büyük H vâ-



yılm asın d a b a şlıca rolü o yn a m ıştır. Ö z b e k H an 'ı m üslüm an yap an zâ t, S e y y id A t a v e onun em ir­



rizm şâ h la n n ceddi olan E n ü ştigin 'in ğ rçe (



lardan olan annesi B ay a lm m üslüman id i; T o k ta g u zam anında H vârizm ’d e bunun b irad eri B eyd em ir v â li idi. B undan sonra sıra sı ile K u tlu k-T em ü r ( 13 2 1— 13 3 6 ), K o n g ra t beylerinden



)



lekabını okuyan R a şîd al-D :n, onu o ğ u zla r­ dan saym ış ise de, isminin enûşe ( nü$e, nûp ) ve iig in gib i T iyan şan sa h ası tü rkleri a rasın ­ da ku llan ılan iki kelim eden m ürekkep olduğu­ na ve to ru n ların ın m aiyetlerin in hiç de O ğ u z olm ad ığın a b a kılırsa, o da o ğ u z olm asa g e re k ­ tir. E n ü ştigin 'in ’. orunları hep Y em ek ve K an lı gib i K ıp ç a k ve „ Y u g u r “ züm releri ile ç e v ril­ mişti. Bunların diline dâir Şam s b. K a y s ta ra ­ fından yazılan lü g a t kitabın d a da bu dil „K a n lı dili“ tesm iye edild iğin den ( bk. F aad K ö p rü lü, Türk d ili ve edebiyatı, İstanbul, 1934, s. 155—



lerin i islâm iye te sokan da F a b r al-D in H vârizm i adlı b ir tüccardır. Ö z b e k H an ’m K o fig ra t-



N a g a d a y ( y a h u t N a n g ıd a y ) N o yan , o ğ u lla rı H üseyin ( 115 5 — 1 3 8 1 ) ve Y u s u f S û fî ; Tim ur zam anında, N ü kü z uruğundan M usaka, Ş âb ru h zam anında, B ilg ü v ü t u ruğun dan em ir Ş â h M a­ lik ( 1 4 1 4 — 14 2 6 ), oğlu İbrah im ( 1 4 2 6 — 1430) ve bunun oğlu N u r S a 'id ( ( 4 6 7 ’y e k a d a r ) um ûm î valilik ettile r. H ân g ı uruğa mensup ol­ duğu mâlûm olm ayan E m îr K u tlu k-T em ü r, Ö z ­ bek Han ’ın b e y le rb e y i v e



dam adı



id i;



Abd



161 ), H 'â rizm ’de E ııü ş 'ig n oğulları devrini „K afili H vârizm şâhları d evri" diye anıyoru z. E n ü ş t'g ln ’in lekab ını garçe okutan riv aye tle re ( bk. B artlıold , T a rk esta n , s, 323 ) rağm en, bu



A lla h K â şâ n i ondan, bir şeh zad e olarak, b a h s­ eder ( Târih-i Ulcayta, N uruosm aniye kÜtiip., nr. 3271, var. 37*» — 38“ ). Bu zâ t, H vârizm vâlîsi s ıfa tı ile, A ltm -O r d u ile llh an lıla r a rasın d a ce­



kelim enin gu rçe ( k ü ç ü k G ü r — U ğ u r ) olm a­ sı da m ü m kü n d ür; n itekim bu H vârizm şâh!ar



reyan eden h âd iselerd e b ü yü k rol oynam ış ve kendisin in 1336 başın d a v e fa tı, Ö zb ek H an 'm



zam anında K ıp ç a k züm resine mensup tü rk le re „Y u g u r o ğ u lla rı“ ( Y u ğur zâd agân ) da denilm iş'ir ( bk. B arthoid, ayrı, esr., s. 370 ). Enüştı-



llh an lıla ra k a rşı a ç tığ ı seferin in akim k a lm ası­ na seb ep olm uştur ( H â fiz A b rü , Z a y l-i cami



gtn ’in h a lefi olan Ekin çi b, K o çk a r da K ıp ç a k V? Y u ğ u r züm resinden olan Kun türkieripden



al-tavârih, T ah ra n , s. 135, 137 ). Vm B a tü ja ondan ve e se rle ri zam anım ıza k a d a r gelen ze v ­ cesi T ü re b ek H atun ’dan, m aiyetlerin deki g ü z i­



HÂRİZM.



25ı



de âlim lerden sitayişle bahsetm iştir. N ü sh ası K â b il M illî kütüp. (y a z m a eserler, nr. t i ) 'de bulunan v esik ala r m ecm uası F a ş l al-hitâ b C 544b— 1 4 5 » ) 'd a Ş ih â b al-D in te lk ip olunan



a tlası, çin kem h ası“ gibi em tia da zikredilm ek­ tedir. H vârizm ile S a ra y arasın d aki ticâret muâm elesi (842, m uharrem 1 ) anılm ıştır. K e n ­ disi âlim ve ta rih m eraklısı bir zâ t olan em îr



K u tlu k-T eraü r 'ün



Ş ah M alik, oğlu İbrahim ve bunun şâ ir olan oğlu N u r S a 'id B ey H vârizm kü ltü r hayatım devam e ttird iler. Nur S a i d B ey 'in b âzı fa rs­



Ü rgen ç 'teki



binâ ettird iğ i



cam iler, „dünyada misli görülm em iş m edresesi“ , dârtişşifâsı, d â rü lhu ffâzı, dârü lhadîsi, rıb atları, kanal ve köprülerini yaşatm ak için ta h s is e t­ tiği v ak ıfları sayılm ıştır. Bu v esik a A ltm -O rd u devrinde ' Ü rg e n ç 'in im ârının v ü s’ati hakkın ­ da da b ir fik ir verm ektedir. H a lefi olan Naga d a y N oyan 'm H vîirıxm deki ıtıüsbet faa liy eti ve a d aleti, m uahhar H ive K o n g ra t em irleri tarih ind e, cedd-i âlâları sıfa tı ile, çok zik re ­ dilir. Onun m eşhur S e y y id A t a ile so h b etleri, bu şeyh in emri ile, „k ö h n e yân i H vârizm 'in p a yitah tın ı, hüküm et y a p tığ ı v e bu su retle B akırğan 'da şeyh in huzuruna h er



sam im î K â t" 'i, m erkezi yaşayan



v a k it g id eb ild iğ i, ken d i­



sinin bu e sk i K â t 'te evliyâd an Ş ay h ‘A b b â s V a li 'nîn m ezarı yanında d efn ed ild iği, m cnkıbev î m âhiyette, a n latılır. A k -H ü se y in , B erdibek H an 'in 1355 'te vefatım m üteakip, H^ârızm ordusu ile A ltın -O rd u işlerine k a rıştığın d a n , „N an gıd ay -o ğlu A k H üseyin B e k " ism i ile ( O tcm iş Hactj T â rik -i D o st S u ltâ n , husûsî k ü tüp ., yazm a, 35®! H aci ‘A b d a l-G a ffü r a l-K r im i, ‘ U m dat a l-ta v â rih , s. 44 ) v e T im ur 'un 1381 H vârizm seferine â it k a yıtla rın d a „N ıga d a y K o n g ra t-o ğlu H üseyin S û fî" ism i ile ( Ş a ra f a l-D in Y a z d i, Za fa r-n â m a , 1, 232, 2 4 1), k e z a h a lef ve b irad erleri olan Yusuf- S û fî ile A k -S û fî ve a şa ğ ı Ö z b o y 'da bu sonuncunun adını taşıyan A k -S û fî k a le si zikred ilm ekted ir. Bu k a yıtlard a n türk ta sa v v u f tarih in d e mühim yer tu ta n B ak ırğ an kasabasın ın eski K â t y a ­ nınd a bir y e r olduğu ve X. asır arap c o ğ r a f­ ya cısı M ukaddasi tarafın d an K a t yukarısın da 2 m erhalede zikredileli B ağırkan ile, yine K â t yanında olduğun u son H ive han ları ta rih lerin ­ den öğren diğim iz B a lfırğ a n -A ta 'tim avnı yer olduğunda ( b k . B arth o ld , T urkestan, s. 1 3 0 } şü p h e bırakm am aktadır. D iğ e r ta ra f ı an A k S û fî ka lesi de H varizm ’i



idâre eden



K o n g ra t



beylerinin Ö zb o y 'u im âr eylediklerin i gö steren d elillerin birini teşkil eder. Tim ur zam nm da yıkılm ış, fa k a t sonra kısm en '.âmir edilm iş olan Ü rgen ç Ş â h n h zam anında, em îr Şâh M alik tarafın dan , imâr ediîm-'şLir. O zam anki K VSr iz m 'in o rta A s y a ticâretin d e tu ttu ğ u mühim m evkî ‘A l i b. Muhammed al-K um î ( Ş am s alsiy â k , A y a s o fy a kütüp., nr. 3986) 'nin Ş âh ru h zam anı Tim urlu devleti büdcesine dâir eserinin H vâ riz ın 'e ayrılan faslın d a la kam ia r ile b elir­ tilm iştir. Burada ( 132^ ) H vârizm 'in dış lic â r .t m addeleri, bunlardan alm an „tam g a “ vergisinden bahsedilm iştir.



Bu arad a



„ru s



ketenleri, çin



ça şiirleri ile bunun oğlu şâir M ir Şâtih B ey 'İn tü rk ç e manzûm eseri bize kad ar gelm iştir. ‘AH Ş ir N a vâ ’ inin Ç âreû y 'dan A z a k 'a k a ­ dar uzanan ü lk e ’Ieri idâre e ttiğ in ! k a y d e ttiğ i N ur S a 'id B ey 1 4 6 0 'ta , N ü r - A t a ’da otura­ ra k , M âverâünnehr işlerine ka rıştı ( B arthold, U lu g B eg u n d sein e Z e it , s. 2 1 4 ) . 1467 ’de H vârİzm için, Nür S a id



B ey



İle



çekişen



He ra t hüküm darı H usayn Bay kara tarafın dan Ş â h ru h 'un b ey le rb e y i F irü z Ş ah 'm oğlu em îr ‘A b d al-H âlik F irü z Ş â h ve şâ irler m eyânında sa yıla n Ç a ğ a t a y em irlerinden S u lta n H usayn H atm i H v â rizm 'i idâre ettile r. F a k a t 14 6 0 'tan sonra bunlar ancak cenûbt ve şa rk î H vârizm ’ i ellerinde bulundurdular. Ş im â lî v e g a rb ı H vâ­ rizm C uei ulusu h an ları ve K o n g ra t beyleri idaresinde kald ı. Z ik ri geçen senede bunlardan Ö zb o y 'da V e z ir şeh rin i m erkez y ap ıp , M ustafa H an ile biraderi P ir B udak S ultan ve yanlarında K o n g ra t beyi M uhammed S û fî oğlu ‘ O şm ân S û fî aşa ğı H v â rizm 'i idâre e d iyorlard ı. Bu M ustafâ, ismi bir sikked e G iy â ş al-D in o ğ lu M ustafa d iye yazılan han olsa ge re k tir ki, G iy â ş al-D in Ş a d ib e k Han Tn oğlu olm alıdır. N ür S a id B ey 'in tekm il H vârizm ’i idaresi 14 6 0 'ta sona e r­ miş olduğu, bundan sonra onun cenûbî H vâ­ rizm ile Ç â r e û y ve A d a k ta ra fla rı, yân i K a ra ­ kum ve Ö zb o y ile ik tifâ e t r ğ i anlaşılıyor. B u ­ na rağm en özbeklerden Ş ayb a k Han 'ın Hvgrizm 'i 148ü 'da bir defa ve 150Z 'de nihâî o la ­ ra k işg âl edip, ü lk ey i b o zk ır uruğları idaresine a ld ığ ı güne kadar, Hvgı-izm 'de k ü ltü r hayatı devam etm iştir. H er hâlde tü rk le r idaresindeki Hvârtj.fn, o rt a A s y a ’nın bir m edeniyet m erkezi olm uş ve beş asır kad ar ( 1 0 1 7 — l; O o ) bu h â ­ lini m ulıâfaza etm iştir. ' Bu devrin en büyük hâdisesi m em leketin, tam olarak, tü rklejm esî olm uştur. H vârizm liler kendilerin e iranlı ve tü rkten m ürekkep bir kavim nazarı ile b aktıkların d an , bu netice m ukadderdi. M iiâddan evv elk i zam anlardan beri bir taraftan P eçen ek, d iğ er taraftan O ğ u z ve d iğ ;r türk kavim leri ile çevrilm iş idiler I bk. madd. A L A N ve A M U - D E R Y A ]. H v â ­ rizm 'in e fsân evî A fr â s v â b 'm P eşen g ismindeki oğlunun idaresi altın da bulunduğuna dâir rivây .tte k i ( F ird av si, Ş â h n S m a , nrş. V u liers, III, 1 1 44) bu P e ;.eng ismi Peçen ek v eya Peçeu k olsa gerektir. Zâten bu ülkenin garbındaki S arık a m ış 'ın en eski ismi Peçen ek türkçesînce



*5 2



HÂRİZM.



»H ız te n îz i“ olduğunu B irü n i 'nin n ak lettiği riv ayetlerd en öğren iyoruz, Ibn F azlan C ürcân îye 'de hvlrizm le rd e n Öğrendiği k la v u z kelim eşini T ürkm en istan, Ö zb e k is­ tan ve K a ra -K a lp a k ista n arasın da taksim e tti­ ler. 1926



sayım ına



gö re,



Hvârizm 'in



nüfûsu



725.815 olup, bundan 314.850 Ö zb ek ista n ’a, 286,501 K a ra -K a lp ak ista n 'a ve 124.461 de T ü rk ­ m enistan ’a ayrılm ıştır. H vârizm son dört asır içinde büyük badire­ ler g eçirm iş olm asına rağm en, kendi eski kü l­ tü r an ’anelerİni ep ey m uhâfaza etm iştir. E ski H vârizm ’de 48 ve 96 'ya bölünen ve d iğ er İs­ lâm ülkelerinden kü çü k olan güm üş ten ke { = 4 altın kuruş ) eski „ta zça 'm n, 20 tenke karşılığı



-J



ÎÎA R ÎZ M r



olan k ü çü k ttla ( = 80 altın ku ru ş ) eski zirni 'rnn yerin i tutuyordu. T ü rk ista n 'ın d iğ er yer» lerinde v e B u h â râ 'd a kullanılan ve ru slara da geçen 16,389 k ilo lu k ölçünün k a rşılığ ı o la ­ ra k , esk i H^arizm ölçülerinin a ğırlığ ın ı yeni bir ta k sim a t ile m uhafaza eden 19,656 kilo luk batman ku llan ıld ı ki, onardan „on ser“ , „s e r“ ( s a r ı ) ve ağrı ( ara ) 'la ra bölünüyordu ( R. KHm pert, Lexicon der Münzen, s. 380} Mehmed Emin, A syâ -i vustâya seyahat, s. 294). Bu batm anın 1/10 'i P e g o lo tti 'nin 1335 Te k a y d ­ e ttiğ i S a ra y men ’inin ve sir ( o, 491 gr.) ’i de eski süm erlilerin „kü çü k d arik“ (0,491 g r .; b k . Seminarium Kondakoaianam , P rag ,



tam am en tem essul e ttile r. O rad a ayn ı H vârizm „ k a lp a ğ ı“ ile „to n " denilen b ir n evî pardesü , işlem eli kürk v e çizm e giy ilird i. E s k i H vârizm nevruzu, B uh ârâ v e İran nevruzundan üç h a fta evvel yapılm ak ü zere, devam etti. Y a ln ız A lla h K u h H an bunu 1827 'de d eğiştirip , „N ev ru z i ş â h i“ adı ile Iran nevruzunu k a b u l e tti. A h â ­ li, zekâ itib â rı ile, dâim a kom şularına faik idi. Bütün geçirilen badirelere rağm en, ilim h ayatı v e fik ir h ü rriyeti sönm edi. S on h a n lar­ dan ö r e n ( 1 6 7 8 — 16 9 4 ), Ş ir - G a z i, İlbars ve T em ir-G âzi şiir ve sa n ’a tı him âye ettiler. Ö ren H a n 'ın m aiyetinden M avlana V a f i 'i iyi bir n ak­ kaş idi. S on H iv e h an ı M ehm ed R ahim II. de şâir



1927, I, 271 v. d . ) ’inin ayn ıd ır. H vârizm lilerin an ’ane sev erliğin i ve d ikka tin i ta kd ir için,



idi. F irü z m ahlası ile y a z d ığ ı tü rkçe şiirleri bir divan te ş k il e d iy o rd u ; m em leketindeki şâ irle r­ den 30 kad arın ın şiirlerin i de, kalın bir eild



yaln ız bu hususun te sb iti k â fi gelir. E s ­ ki hvârizm liler, m em leketlerinin bir h u su si­ y e ti olarak, „güm üş bize g irer, fa k a t dışarıya çık m az“ derlerdi ( M ukadd asi, s. 28 6). 1819 y ı­ lında H ive ’de bulunan N. M uravyev ( Voyage en Turcomanie et â K h iv a , P a ris, 1823, s. 317 ) ı — „B u rad a ecnebi p a rala rı kendi şekillerin i m uha­ faza edem iyor. Ç ün kü han onların p a za rd a g e ç ­ m esine derh âl mâni oluyor ve bu p a rala rı yer­ li sik k e y e çe v irtiy o r“ — dem ektedir. D e v le t idare­ sinde „ç ifte k ıra llık “ , 4 uruğ ve 4 ve2Îr ( mikfer, kuş-beyi, mahrem ve div a n -beyi) usûlü hâkim idi. M ekteplerde çocuklar bile m uallim i h a n yerin de tu tu p, dâvayı ona bildirm eden, kendi a raların d an seçtik leri k a d ı ile h a lle t­ m eği vecîb e biliyorlard ı. Ç ift e k ıra lh k ta „n aip “ ( inak y a h u t a ta lık ) bir u ru ğ reisi olduğu hâlde, asıl hüküm darın han lar neslinden olm ası icâp e ttiğ i fikrî, h a n ­ lığ ın 1804 y ılın d a ortadan kaldırılm asın a r a ğ ­ men, K o n g ra t b ey leri d iğer u ru ğ larca g â sıp sayılm ıştır. K o n g ra tla rm resm î ta rih çile ri olan M unis M îrâ b ile A g e h î K o n g ra t sülâlesini g û y a C e n g iz 'd e n beri H v â r iz m '1 idare eden hanlar gib i gö sterm ek v e XVIII. a sırd aki C e n g iz neslinden gelen hanları g ö lg e d e bırak­ mak istem işlerse de, M an gıt u ruğun a men­ sup B a b a c a n 'in ı8 6 4 ’te y azd ığı Tanarih'i H va rizm şâ hîya 'sinde, h akikî hüküm darlar s ı­ fatı ile, ancak C e n g izlile r gösterilm iş ve K o n g ­ ra t beylerinden „M ehm ed Emİn in ak 'in e v ­ lâ d ı“ s ıfa tı ile bahsedilm iş ve onların te ga llübünün h a lk ta u yan d ırd ığı a k isle r tebarü z ettirilm iştir. Y a d ig â r-o ğ u lla rı devrinde birleşen d e v le t idâre c ih a zı K o n g ra tla r zam anında da mu­ h afaza edildi. A y r ı u ruğlarm b aşın d a inak, atalık, beg, su işlerine bakan mirah ve a sk e rî işlere bakan darağa ve iç işlere bakan ağa ’1ar hâkim idi. B o zk ırd an gelip yerleşen özb ekler „ ş a r t" d ed ik leri eski ah âliye, kü ltü r itib ârı ile,



hâlinde, n e ş re tm iştîr; 1865 yılın d a a çtırd ığ ı m atb aayı V am b ery görm ü ştür ( W Z K M , V I, 270 ), O ğlu İsfen d iyâr T öre v e v ezîri İslâm H oca ru sça öğrenm işlerdi. T ü rk ç e ve ru sça g a ze te okurlardı. N. M uravyev H ive 'y e g e ld iğ i zam an ( 1 8 1 9 ) , eski Muhararaed b. M usa al-H vârizm i, A b u N aşr b. :İrâk ve B ir ü a i’nin m em leketinde artık riy a ziy a t b ilg isi tam âm iyle ortadan kalk-, tığ ın ı görm üş ve H iv e *de â şâ rî h esab ın h iç bilin­ m ediğini, fak a t m ünevverlerin, efsân e k a rışık olm akla beraber, ta rih e çok m eraklı oldukların ı kayd etm iştir ( Voyage, s, 38 9 ). A z sonra M eh­ med R ahim II. İstan bul 'dan top çu , h e y ’etşin a s ve riy a ziy e ci g e tirtm iş idi. 1877 ’d® kendisin i H iv e 'd e ziy a re t eden osm anh s e y y a h ı M ehm ed Emin ile riy â zî ilim ler, m akina ve te lg r a f mes’elelerin i konuşm uş, H ive 'yi z iy a re t eden H. V a m b ery ile İngiliz F . B u rn a b y 'n in eserlerin i okum uş olduğunu a n la tm ış; birad eri S e y y id A h ­ med T ö re İse, osm anh se y y a h ı ile kon u şm ala­ rında hep eeb ir v e h e y 'e t m es'elelerin den b a h s­ etm iştir. E sk i H vârizm 'd e olduğu gib i, X IX . a s ­ rın so n ların d a H vârizm de ta assu p yo k i d i ; bu hususta H iv e, kom şu B u h ârâ 'dan bü s-bü iün fa rk h idi. R u s İstilâsın d an az evv el, ü lke ta ri­ hine dâir, zikri geçen M ûnis M îrâ b ile yeğen i M uham med R ıza  g e h î ta ra fın d a n vücûd a g e ­ tirilen bü yük ese rle rin b ir n ü sh a sı, M ehm ed R ahim II. ta ra fın d a n , hed iye o larak, İs ta n b u l'a gönderilm iş idi ( Ü n iver, kütüp., T Y , nr. 82 ). Bu eserlerd e, o d evirde B u h ârâ v e H okan d 'da vü ­ cûda g e tirilen bu n ev î ta rih î eserlerd en fa rk lı olarak, gen iş ih â ta , cid d iy et, doğruluk, ik tis a t ve kü ltür m es’elelerm e k a rşı a lâk a gö rü lm ekte­ dir. Bu eserlerd e h an ların im âr ve inşa işleri, j m untazam olarak, kaydedilm iş ve halk ta b a k a ­ ; la n m n ictîm âî h a y a tla rın a dâir m alûm at v eril­ miştir. Zâten A b u *l-G azi Han 'ın, fran sızca tercüm esi sayesin d e, 'da mâlûm



avru p alılara



oîan Şecere-i türk de



daha



1726



H vârizm 'in



H Â R İZ M -



sa d elik , doğruluk ve ettirm iş bulunuyordu.



şe'n iyetçiliğin i



H A R İZM Î.



tebarüz,



v ersite kütüp., T Y , n r. 8 2 'de bulunan, 1737 sah if eden ib a re t „H ive ta rih i", M ûn is'in F ir -



:B i b l i y o g r a f y a : E sk i devir için bk, . E. S acbau, Z a r G escb ich ie a n d C h ron olog ie von



K h w a rizm



(SB.



A k a d . Wien,



d a v s4 ilşbâl 'inden maada, Â g e h î 'nin eserle­ rini, ih tiv a etm ektedir. L en in grad akadem isi



1S73,



tarafından, 1938— 1939 senelerinde, b ir çok âlimlerin iştirâ k i ile neşrolunan İki cild lik



L X X U I, 4 7 1 - 5 5 5 ; L X X 1V , 2 8 5 - 3 3 0 ) ; K. İnostrantsev, O dom usalm anskoy k ü ltü r e hivinskago



oazisa



( Jo urn a l



M a tery a li p o



m in isterslv a



narodn. prosveşçeniya, 1911, nr. 2, ksm . 2, s. 284— 314 ) ; W . Barthold, T urkestan dow n to the M ongol invasion 142— 15 3 ; N.



( London, 1928), s.



V eselevsk iy , O çerk



Turkestana



— X IX . asırların e se rle ri; o cümleden s. 355 — 638 'de M ûnis ve A g e h î 'nin isim leri zikredi­ len bu eserlerden alm an p a rça la r bulunm ak­ ta d ır ). A g e h î 'nin m uâsırı olan B abacan b.



( P etersburg,



Voyage en



türkm enii



fa rs kayn aklarının k a y ıt la r ı; 2. cildinde X V I.



19*4)1 s; 77— 102. — Son H ive hanları devri için bk. H. H ow orth, H istory o f the M ongols, II, 2.; M. N. M uravyev,



türkm en i



sonuna kadarkı devrin tarih îne dâir arap ve



istoriko-



g eog ra fiçesk ih sv ed en ii o h iv in skom kantsve (Petersburg-, 1 8 7 7 ) ; W . B arthold, K isto rii oroşen iy a



isto rii



kü lliyâtın d a da H vârizm tarih ine dâir şark kayn aklarının verdiği m alûm at ru sça olarak, n akil ve izah edilm iştir ( 1 . cildinde X V . asrın



H udayberdı Man g it 'ın 1280 zilkadesi sonunda (18 6 4 m ayısı b a şın d a ) tam am ladığı Tavâr ik -i H vâ rizm şâ hiya ( d iğ er ismi M a â r if al-



T urco-



m anie et d K h iv a fa it en 1819 et 1820 ( P a ­ ris, 1823 ) ; J. A b b o tt, N a rrative o f a J o u r ­



nasab ) adlı 400 sa h ife lik eseri Berlin d ev let kü tüp., A e c . m ss. or., 1927, 144 numarada



n ey fr o m H erat to K h iv a and M a n gysh lak (L on d on , 1840 ve 3. tab., London, 1 8 8 4 ); D an ilevskiy, Q pisan ie h ivin skag o han stva



m ahfûzdur. — H vârizm s a n a t ta rih i için bk.



( Z a p tsk i im per. ru ssk .g eog r. obşç. 18 51, V , 62— 1 3 9 ) ; B asiner, N a tu rw issen sch a ftlich e



grad, 19 3 0 ); M. V oyevod ov, S u m m a ry R ep ort o f K h v a r iz m E xp ed ition ( B u lle tin o f A m e ­



R eise: nach C h iv a ( 1 8 4 8 ) ; I. A . M ac G ahan , C am p aign in g on the O x u s and the F a ll o f



rican O ranian A r t and A rch a eo lo g y , 1938, V , nr. 3, s. 235— 244).



A.



J a ku b ovskiy, R a z v a lin ı U rgença ( Lenin­



K h iv a ( 18 76; bu eserin, bâzı ih tisar ve ilâve­



( Z e k î V e l İd î T o g a n .)



H  R İ Z M Î. a l - H v R İZM İ, A



ler ile, türk. trc. için bk. H iv e seyahatnâm esi ■ v e tarihi, 1292 ) ; Friedrick Burnaby, A R id e to



bu



‘A b d A l ­



MöH_AMMED B. A h m e d B. Y û s u f ( mama­



la h



K h iv a (L on d on , 1 87 6) ; A li S u â vî, H iv a f i m uharram sana 1290 (P a ris, 18 73; frns.



fih



olarak, bâzı ih tisa r ve ilâveler ile, L e K h iv a



a l-K â tib olarak zaptedilm iştir ) IV . ( X . ) asrın ikinci yarısın d a yaşam ıştır. B ir eski İslâm an­



en mars 1873, P aris, 18 73; müellif arap k a y ­ n akları, A b iî 'I-G âzi Han, M uravyev ve A b ­ b o tt seyahatnam elerinden



istifâde



etm iş ve



M akrizi,



B alh i



H ita t, B ulak, 1270, I, 2 5 8 'de at-



ism ini de verm e k te d ir;



bu zâtın



lekabı



siklop ed isi olan M a fâtilf al-‘ ulüm ( nşr. G . van VIoten, Leiden, 1895 ) onun kalem inden çıkm ış­ tır. Bu eser; zam anının İslâm ilmi ve kültürü­



A m u -D erya 'um H azer denizine XIII.— X V I. asırlard a munsap olduğu m es’elesi ile de m eşgul olmuş ve iki h arita e k le m iştir) ; M eh-



dim 'in F ih r is t 'inden v e ne de İhvan al-şafâ 'nin



med Emin, İstanbul 'dan A sy â -i viistâya seya­ hat (İstan b u l, 12 9 5 ). — Y e r l i k a y n a k ­



bir eserdir. K en d isi N işâp ü r 'da Sâm ân-oğulla-



: I a r : Ş îrM u h a m m e d M ûnis M îrâb, F ird a vs-î ik b â l' ( 18 0 6'da 11-T ü zer için y a z ılm ış tır; K o n g ra t sülâlesi



kuruluşundan



17 4 0 'a k a ­



d a r ) 4 M uhammed R ızâ A g e h î ( h e r hanın devri için ayrı olm ak üzere, 5 k ita p şeklinde y a z ılm ış tır: r. R iy â z al-davla, A lla h K ulı Han d e v r i; 2. Zabda t al-tav&rih , R ahim K u lı Han d e v r i; 3. Cam i: al-vukû ât a l-su ltâ n îy a , M ehmed Emin H an d e v r i; yazm ası Len in grad A k a ­ demisi şa rk en stitüsü kütüp. N. E. 6 'd a bulun­ m a k ta d ır; ^ .G u lş a n - i davla, S e y y ıd



M eh-



nü



ih tiv a



etm ek



itibârı



m eşhûr Raca il a l-îh v â n rından



Nüh



II.



ile,



ne İbn



al-Na-



a l-şa fâ 'sıncian geri



( 366— 387 — 976— 997 ) 'un



sa ra yın a m ensup idi ve bu eserini hükümdarın ve ziri A b u '1-H aşan 'U b a yd A U S h b . A b i 'l-‘U tb i ’ 'y e ith â f etm iştir. B ir nisbesinın de ai-B alhi olm asına n azaran, bu zâtın B elh 'te doğm uş bir tü rk olm ası ih tim âli yok değild ir. K itab ın ­ dan a n laşıld ığın a



göre, id â rî bir



me’m ûriyeii



v a r idi. H orasan 'd a ikam eti do layısı ile, bilhassa şark ahvâlini iy i biliyordu. Ş a rk ta pek ziyâde ta k d ir edilen kitab ı,



bir çok m evzulardan mü-



nakkah b ir su re tte ba h settiğ i için, p e k k ıy m et­



m ed H an d evri, 1856— 1865; yazm a nüshası ayn ı en stitü k ü tü p / 'd e : B, 1891, 562 'd ed ir ; 5.



lidir, H a k ik a tte bu eser İlmî tâbirlerin ta sn if edilm iş bir kam usudur. İlimler y e r l i ve e c ­ Ş â h id a l-ik b â l, S eyyid M eh m ed R ahim Hann e b i diye ik iy e taksim edilerek, e c a e b î



devri, 18 7 2 'ye k a d a r; yazm a nüshası ayn ı enstitü kütüp. C , 5 7 2 'd e d ir ). İstanbul ÜnilaU m A n sik lo p e d isi



f



.



ilim ler sınıfın a yunan, süryânî, İran ve hind eserleri ve y e r l i ilim ler sınıfın a dâ fık ıh , keÎ7



HÂRÎZMI. iâm, sa rf ve nahiv, usûl-i k ita b e t ( id are ilm i),



kardeşlerden



arûz, şiir ve tarih dâhil edilmiş, felsefe, man­ tık , tıp , hesap, hendese, astronom i, m ûsikî,



[ b. bk.] ile karıştırılm ası olm uştur. H er hâlde k a t'iy e tle bild iğim iz b ir n okta v a r ise, kendisi



m ekanik ve kim ya da e c n e b i yılm ıştır.



h a life Ma’ mün zam anında yaşam ış ve onun kü-



ilim lerden sa ­



M uham med



b. M üsâ



b.



Ş â k ir



tüphânesınde h âfız-ı kütüplü k etm iştir. K ü çü k



M atem atik v. b. m evzularda H vârizm i ’nin yu­ nan kaynaklarından E ukîides, N ikom achus, H e­



risalelerin ih tiva e ttiğ i mühim eserlerin i o za ­ man vücûda getirm iştir. V e fa t ta rih i bile, her



ron, Philon v . b. 'mn eserlerinin tercüm elerinden



riy a ziy a t ta rih çisin e g ö re, d e ğ iş ir; msi. H. Su ­



istifâd e e ttiğ i m u hakkaktır. K a yn a k la rın ı, ek­



te r ’e göre, 835— 844 seneleri arasında ve C . A . N allino 'y a göre ise, 847 senesinden sonradır.



seri şark



m üelliflerinde



olduğu



gib i, pek nâ­



dir olarak kaydeder.



D oğum yerin e g e lin ce, bunu m eşhur n isbesinin



B i b l i g o g r a f g a ı Brockelm ann, G A L , 1, 244 > S u p p l., I, 434 v.d.; ikinci m akaledeki



d e lâ let e ttiğ i H vârizm ’den alarak, B agd ad ci­ varın a n akletm ek çok m üşküldür. Çünkü ken ­



kısım lardan tıp, E. Seidel tarafın dan , D ie M e­



disinin B agd ad ’da



d izin im K itä b m afâtİh



olm asına



a l-u lü m ( S B P M S



E rlg ., 1:915, L X V II, 1— 79 } ’da, te tk ik edilm iş­ tir ; bir de E. W iedem ann, B eiträ g e VI\ Z a r M echanik



u. T echnik bei den A rabern ( S B



P M S E rlg ., 1906, X X X V III, I ~ s 6 ) ; B eiträ ­



çalışm a kta



nazaran, İkam etgâh



olduğu mâlûm n isb esi



olarak,



al-K u tru b u lli sıfa tım alm ış olm ası akla daha yakın d ır. Bu hâlde H vârizm i 'nin, H vârizm 'in, yâni şim diki H ive bölgesinin, bir köşesinde dü n yaya gelm iş olduğunu kabûl etm ek daha



ge X , Z u r Technik bei den A rabern ( 1906), X X X V III, 307— 3 5 7 ; B eiträ g e X I V , Über



doğru olacaktır.



die G eom etrie u. A r ith m e tik nach dem Mafa tih a l-u lû m ( 1 9 0 8 ) , X L , 1 — 64; B eiträ g e X V II I, A stro n om isch e In strum en te ( 1 9 0 9 ),



A v r u p a 'y ı o kad ar sarm ıştır ki, o devrin meşhur riyaziyecisi G eroiam o C ard an o ( J . C a r­



X L I, 33— 35; B eiträ g e X X I I > S tü c k e aus den Mafättt;1 a l-u lü m ( 1 9 1 0 ) , X L I 1, 303— 322;



sın d a H vârizm i 'yi de sa y ıy o rd u ( D e S u b tilitate, Lyon , 1581, X V I, 568— 571 ). G a rp ta bu kadar m eşhûr olan H vârizm i 'nin ismi türlü şe­



B eiträ g e X X I V , Z u r C hem ie bei den A r a ­ bern { 1 9 1 1 ) , X L II 1, 72— 1 x3; B eiträ ge X X V I I , G eograp hisch e S te lle n aus den M ajä iif} a l-u lü m ( 1912 ), X L 1V , 37— 40 ; B e i­ träge



X L V I I , Über



die



A stro n om ie



nach



Hvâriznıi 'nin riya ziyed ek i şö h reti X V I. asırda



dan ) dünyanın 12 en büyük



killere so k u lm u ştu r; evvelâ latin cede A lkh o rism i { bundan algorism e ) ve sonradan g eçerek ,



msl.



C h a u cer ’in



şeklin i alm ıştır. O nun



242; B eiträ g e L V I I , D efin ition en v ersch ie­ dener W issen sch aften u n d über diese v e r ­



’iy etle



L X V l,



Z u r G esch ick te



19 2 3 ), L1V, 7 — 22. [ Bu



m akale ta h rir



der



h e y ’e ti tarafından tâdil ve



te v sî edilm iştir ]. H Â R İ Z M İ. a l-H V Â R İZ M İ, M u h a m m e d



b.



M u s a



M u sik (1922/



( E . W i e d e m a n n .)



a l



A



b u



- H v â r îz m I



‘A b d



A



l l a h



{ ? — 8 50 ?),



fran sızcada



A u g rism e veya A u g rim e ve orad an İngilizceye



den M a fâ tîh al-'ulû m (* 915 ), X L V II, 214­



fa s ste W erke ( 1918/1919 ), L , l — 2 ; B eiträ g e



m ü tefekkiri ara ­



dercolun abilecek



eserin de,



hâl b ir



A u g rim



tercüm esine katcih e t



daha



var



ise, o da kendisinin, her hâlde E fga n ista n yo ­ lu ile, H indistan 'a g ittiğ i ve yah u t E fga n ista n 'd a hind riy a ziy e si ile tem asa g e ld iğ i n oktası­ dır. Bu seyah at, bâzı kayn aklara gö re, Ma’mün tarafın dan E fgan istan 'a



gönderilen bir h e y 'e t



arasında vukûa ge lm iştir. S e y a h a tte n 830 se ­ nesinde B a g d a d ’a dönen H vârizm i a rtık orada halife M a’m ü n 'un



kütüphanesinde



( b e lk i de



şa rk ta IX . asrın r i y â z i y â t , a s t r o n o m i ve c o ğ r a f y a âlimlerinden birid ir.



B a y t a l-H ik m a ’d e ) kita p te ’iifi ile m eşgul ol­ muştur. T e ’yidi ka b il olm ayan bir riv ay e te g ö ­



İsmi şa rk v e garbın riy a ziy a t sem âların da uzun m üddet şim şek gîb i çakm ış o’ an bu m eşhur



re de, B a g d a d 'd a Ş a m â siy a ve Ş a m ’da K âsiun



riyaziyecin in hâl tercüm esine d â ir, ne ya zık ki,



H a life M a’mün tarafın dan , arzın tûl dâiresinin



çok



bir derecelik kavsini ölçm ek için, S in câ r o v a sı­



d eğil, az



bir



şey



bile



bilm iyoruz.



Me­



'd a ra sa t



yapan



h ey’ete de



dâhil



olm uştur.



se lâ T a b a r i tarih in d e ( III, cüz 5, s. 13 6 4 ) bu



na gönderilen



âlim in ismi sonuna bir



al-M acüsi ve ÎÇut-



duğu da b â zı kayn aklard a görü lürse de, bu hey-



edilerek, kendisinin



'e tte Muhammed b. M üsâ nâm ında üç astron o­ mun sa yılm akta olm asına n azaran, bu k a rışık lık



de



ru bu lli n isbelerî de ilâve



e v v elâ bir m ecûsî ( z e r d ü ş tî)



Şileden



olduğu



h e y’etin



âzası arasında bulun­



ve sonra da B agd ad yakın ın da ve D icle neh­ içinde, bizim H vârizm i 'nin h e y 'e tte bulunuprinin garb ın d a belki sâd ece oturdu ğu m ev k iin . bulunm adığtnı k a t'iy e tle tâyin bir az gü çtür. H vârizm i 'nin h ayatın d a, yine T a b a r i tarih î­ n isbesi tebarü z ettirilm iştir. S ağlam olarak, ne doğum v e ne de olum ta rih i bilinm iyen bu â li­



ne ( göst. yer.) istinaden, bildiğim iz



min hâl tercüm esindeki ka rışıklıkların , e k sik ­



da, hasta bulunan halife a l-V â sik 'm Ölüm dö­



lerin bir seb eb i de, m uâsırı



şeğin e celbolunup, h a stalığ ın n eticesi hakkında



olan



Bani M üsâ



bir vak'a



HÂRİZMÎ. m üneccim lerden



ta b ’ettirm ıştir ( bk, J . R u ska, Z u r ältesten ara­



birinin de kendisi olduğu v e H vârizm i de, diğerleri ile berâber, a l-V â şik 'in daha 50 sene



H eid ., phil. K l., 19 17, s. 1— 1 2 5 ) . D iğ e r ik i la



kehânetin e m üracaat



olunan



b isch en



A lg eb ra



und



R ech en k u n st,



SBAk,



yaşaya cağın ı söylediği, fa k a t hastan ın 10 gün



tin ce tercüm eden biri ve iyisi L ib r i’nin H ist, des



sonra (2 3 2 = 8 4 7 ) v efa t ettiğ i k e y fiye tid ir. H VI evvel, kendi­



S cien c e mathem. en Ita lie ( Paris, 1938, I, 253— 297 ) 'de neşrolunan G erard o d i C erem on a 'y a ve



sinin yaşad ığı asrı, ilim ta rih i noktasından, mutâlea edersek, bu asırda şarkta — B a g d a d 'da, garp ­



d iğeri de İngiliz orta çağla r âlim lerinden R o b e rt of C h e s te r 'e a ittir. A h ire n L . C h . K a rp in ski.ta ­



ta — C harlem agn e



rizm i 'nin



eserlerin e



geçm eden



B izans



rafın dan , uzun b ir m edhal v e n otlar ile, 1915



’ta ve cenubî H indistan ’da ve Japon ya 'da o l­ mak üzere, beş rönesans başlan gıcını a y ırt ede­



'de N e w -Y o r k 'ta neşrolunan R o bert C h e s te r 'in



biliriz. B unlardan en mühimi B agd ad 'da İslâm



p a n y a 'd a kâin S eg o v ia şehrinin ismi ve 1145 ta rih i y azılıd ır. Bu ta rih e aynı zam anda A v r u .



im paratorluğunda,



âlem indeki rönesans h areketidir ve bu ta m a ­ men h alife Ma’mün ve H vârlzm i zam anına te ­ sadüf eder ki, bu h a re k e tte âmil olanların en mühimlerinden biri H vârlzm i olduğu, şim di eser­ lerinin m utâleası ile, anlaşılacaktır. E s e r l e r i . H vârizm i 'nin eserlerinin liste si Ibn âl-N adim ’in F ih r ist 'inde ve îbn a l-K ifti 'nin İhb ar al- ulam a bi-ahbâr al-kukam a adlı hâl



tercüm eleri



kitabında, Ibn Haldun 'd a ve



n ih a y et bunlardan naklen,



K â tib



Ç e leb i 'nin



K a ş f al-ışunün ’unda m evcûttur. Bu eserlerden ismini bütün dünyada b ir itme verm iş olduğu -şim diye kadar kabul edilen en mühim eser H isâb al-cabr va ’ l-m u k â b a la ’ Air. Bu a l-C a b r va 'l-m ukâbala isminin tercüm esinde avrupalı mü­ e llifle r h a y li zahm et çekm işlerdir. C a b r arapçada bir k ırık kem iği yerin e koym ak: yân i düzeltm ek m anasınadır. H er ne olursa-olsun, a l-C a b r va



bu tercüm esinin eski nüshasının üzerinde İs.



p a 'd a cebrin doğum ta rih i nazarı İle de bak­ m ak mümkündür. Bu mühim kitap



hakkın da



A şâ r -ı bâlşiya



m üellifi S âlih Z eki B ey o ka d ar heyecan lı g ö ­ zükm üyor. Bil 'akis eserin bâzı m esaha usûlle­ rini, ced veller açm ak ve m eselelerinin h esap ­ larını gösterm ek ü zere, umûma m ahsûs b ir eser olduğunu söylüyor ( fek. S â lih Z eki, j4ş 5r - i 65fciya, II, 25° v. d . ). V â k ıa eserde cebir ve m ukabe usûl ve kaidelerinden sonra, m esa­ ha ve m esâlıa yan lışlarından ve farâ ’izden bahsedilm ekte ise de, h er hâlde şa rk ta v e ga rp ta birinci d efa olarak, cebir üzerine yazılm ış k i­ tap olm ası ve ism ini bugünkü ilme vermiş bu­ lunm ası itibârı ile, ço k ehem m iyetlidir, Bu k i­ : tap ta H vârizm i iu r ü b sitta ( = a ltl m is â l) de­ d iğ i birinci ve ikinci dereceden m uadelelerin



’ l-m u kâbala uzun m üddet ga rp ta, Iâtineede aynı isb atsız hali sûretini gö sterm iştir. Bu mıiâdeşek ild e kullanılm ış ve sonradan algebre = al­ : ieler şu n la rd ır: b x 2 = a x \ b x 2 ~ a ; b x ~ a-, gebra şeklini alm ıştır. X IV . v e y a X V . asırlard a, x 2- \ - a x = b ‘, x 2 -\- b = a x ; x 2 — b - \ - a x . ilk d e fa İta ly a 'd a al-m ukâbala kısm ı a tılarak , F a k a t bunlardan ilk üç tip muadele, ikinci de­ yalnız algeb ra şe k li kabûl olunm uştur. K â tib Ç e leb î, K a ş f al-zunün ( II, K itâ b al-ca b r va ‘ l-m ukâbala diye b aşlan gıcını d a ilâ v e ediyor. B una tabı: K â tib



Ç e le b î 'nin görm üş



Bu eseri 140 7) 'da k a y ıt ve g ö re k i­



olm ası



lâzım



g e lirse de, geçen a sra k a d a r kitab ın arapça a sıl nüshası g a ip g ib i te lâ k k i edilm iştir. Ni-



rece m uadele sayılam az. B unlarda cezir murabbat alınınca, m uadele birinci d erece



m uadele



şeklin e düşer [ bk. mad. CEBİR ]. B u eserin ce­ birden ilk yazılm ış kitap oldn ğu, ondan sonra ya zıla n v e onu ikm âl eden kitap lard a nilm ekte olup, bu m eyanda m sl. A b ü



söyleK âm il



Ş ucâ' b. A sla m ’in K itâ b al-vaşâ yâ bi ’l-çabr va



h â y e t O xford 'd ak i B odliana kütüphânesinin k a ­ talogu yap ılırk en , bu yazm a keşfedilm iştir. Bu keşfe: gelin ceye kadar, A v ru p a kütüphanelerin,



’l-m u kâbala ’sinde, H vârizm i ’nin kitabın ı şerh ve



d e m üellifi B an i



göst. y er. ). D iğer ta ra ftan



MüsS



kardeşler gibi gö steri,



len Verba filiora rn m o y s ifilii seh aker, mahum eti, kam eti, hassan a d ı ile, lâtin ce tercüm esi bulunm uş ve n ilıây e t P aris 'te B ib i, N a t. 'de L ib e r M akum eti f i l i i m oysi alekorism i de a l­ g eb ra et alm uchabala adlı d iğ er bir nüshada -eser, bir :ta ra ftan



H vârizm i'n in isminden müş­



ta k b ir kelim e ile un vanlandırıldığt hâlde, aynı



izah ederken, onun tekaddüm ünü kabûl e ttiğ in i sa ra h a ten beyân etm ektedir ( bk, K âtib Ç eleb î, riyâ ziy ât ta rih çisi



am erikah Salom on G an d z’ ın cebrin



H vârizm i



’den e vv el bâbilliler ve isrâilîter tarafından y a z ıl­ dığın a dâir The sources ö f a l-K h o v a r ism î’s A l ­ gebra adlı bir m akalesi vard ır ( bk. O sirzs, 1935, s. 263 }. B u zâ t d ah a sonra yine aynı O siris m ec­ m uasında ( III, 405— 557,1938 ), T he origin s and d evolop em en t o f th e quadratic equations



in



zam anda yine Ibn M ûsâ kardeşlerden Muham: med 'e affolunuyordu. N ilıâ y et a sıl te k nüsha



B a by lon ia n , G re e k a n d ea rly A r a b ic algebra adlı uzun b ir m akalesinde, esâsen âsû rî b ir tâb ir



O x fo r d 'd a keşfolununca, 1831 senesinde müs­ te şrik Rosen bu nüshanın arap ça metnini, fena



olan gabru ’dan gelm iş sa y d ığ ı cabr kelim esinin alem olduğu ilm in m eydana gelm esinde en bü­



: b i r :İngilizce tercümem ile berâber, L o n d ra ’da



yük h isse y i bâbillilere verm ektedir. H er hâlde



Hâ



r İz m î .



Bâbil cebri eski ve an’anevî usûlleri ihtiva eder ki, bu usûller Euklides ile Diophantos 'un yazılarında daha ziyâde tekemmül ettirilmiş ise de, bildiğimize göre, burada bahis mevzuu olan muadeleler ve meseleler, daha ziyâde, cebrin hendeseye tâbi olduğunu göstermekte­ dir. Hâlbuki Irak ve İran ’da da cebrin yeni usûlleri olduğu, Hvârizmi 'nin bu yeni usûller mektebine mensûp bulunduğu ve yazdığı eseri ile cebri hendeseye tâbi olmaktan kurtararak, klâsik bir hâle koymuş ve kendisinden sonraki ilim dünyası üzerinde büyük te’sirler icrâ etmiş olduğu muhakkaktır. Bu eseri,



H vârizm i 'den



sonra,



A b u Kâm il



Ş ucâ‘ b. A sla m , K a m â l al-cahr v e K itâ b alvaşâgâ va ‘ l-cabr (jûv,



m eşhur idi. Yu nan ­ rom alılar C arrhae,



verm işlerdir. C hw olsoh ñ, şehrin



uzun tarihini, b ib ü k, yunan, Roma, h ıristiyan v e İslâm d evirleri olmak üzere, 5 devre a yır­ m aktadır. Ç iv i y a zısı k itâbelerd e görülen H arrânu ( yâni „y o l“ ) ismi buranın, tic â r e t mer­ k ezi olarak, ehem m iyetini



belirtm ektedir. Ma­



m afih bu şe h ir başlıca şöhretini a y tanrısı Sin m abedine m edyundur ve m âbed m uhteüf âsûr kıraliarı tarafından te zy in edilm iştir. K eldân î hâkim iyetinin n ih âyete erm esi ve İran hâkim i­ yetinin teessüsü ile şehrin v aziyetin d e hiç bir d eğişiklik o lm am ıştır; lâkin İskender ’in se fe ­ rinden sonra, b ir çok m akedonyaiı m uhacirler şim âlî Irak ’a gelm işler v e ondan sonra burası M ygdonia adını alm ış ve H arran ’da tapılan m âbûdlara yunanca isim ler verilm iştir. H âlbuki Rom a h âkim iyeti burada za y ıf izle r bırakm ış ve buna m ukabil, şark m edeniyeti garplı fatih ­



( Paris, 1854 ), 2. kısım , I, 422 v. d ; H . von M oltke, Briefe über Zusiande und Begebenheitken in der Türkei in den Jakren 1835 — 1836, bk. fih r is t; C . Sandredzki, Reisen nach



le r ü zerinde m üessir olm uştur. H ıristiyanlık devrinin b aşlan gıcına doğru şim âlî İrak ahâlisi



Musul und durek Kurdistan . . . ( Stuttgart, 1857 ) , I ; J . G . T aylo r, Journal o f a tour in A rm enia. . . ( J R G S , London, 1868, X X X V I I I , s. 281— 361 ; E lisée R eclus, Nouvelle géo­ graphie Universelle (P a ris, 18 84), I X , 37 1 ; D . B u ty k a , D as ehemalige vilayet Derssim



şık bir h âld e id i. H udût şehri olm ası dolayısı ile, H arran im paratorlardan yum uşak -ve müla­



bir ta ra ftan



yunanlılar ve m akedonyalılar, d i­



ğe r ta ra ftan da erm eniler v e araplar ile k a rı­



yim muamele g ö r d ü ; ancak Hıristiyanlık d ev­ let dini olduktan sonradır ki, m erkezi Harran olan eski dinin



söndürüim esine



çalışılm ıştır.



Mam afih bu hususta çok ileriye gid ilm ed i, iî -



HARRÂN -



ra d iğ er yerlerde



olduğu gib i, H arran ’da



da



halk m geçinebilm esi için, eski dine â it m abe­ din kaim ası lâzım id i. Y in e bunun içindir kî, k i­ lise erkânı H arran 'dan dâim a b ir pu tperest şeh ri olarak bahsederler. B uraya piskoposlar tâyin edilm iş olm asına rağm en, h a ttâ buraları h a lifeler ülkesinin bir v ilâyeti olduktan sonra bile, şe h ir pu tperest m erkezi olarak kalm ıştır. D aha V I. asrın iptid aların da burada başların ­ d a bir p iskopos ile m onophysit akidesin i tu ­



HARRE.



elinden



henüz



çıkm ış



g ib i olduğunu sö y le r.



H arran, R akka eyâleti (şim d i Ut fa vilâyeti ) dâhilinde ek seriyetle kaza ( bâzan da n a h iy e ) şeklinde idâre olunm uş ise d e ,‘ k aza m erkezi çok defa



b aşka bir yerde bulunuyordu. N ite­



kim XIX. asrın son yılların da nın m erkezi A k ç a -K a le



( T e li



H arran



k a za s ı­



a l-A b y a z ) nîn



cenûb-i garb isin de ( şim di T ü rkiye h u d u tları­ nın dışında ) T e li al-’A rü s m evkiinde bulunu­ yordu . Son sen elerde H arran k a zası ( 1.952



tan bir h iristi yan cem âatinin bulunmasını şe h ­ rin ticarî m ünâsebetleri ile İzah etm ek müm­



k m 2, arazi,



kündür; m am afih şeh ir ahâlisinin kısm ı p u tp erest kalm ıştır.



üzerinde bir istasyon olan A k ç e - K a le 'y e nak­ ledilerek, H arran buraya, b ir nâhiye olarak, bağlan m ıştır. Şim diki Harran külah şeklinde



büyük bir



H arran , D iy a r M uzar 'm idâre m erkezi iken, 639 'd a ‘İyâz E m ev î



b. G a n m 'a



halifelerinin



teslim



oldu. Burası



sonuncusu olan M arvân



II. (7 4 4 — 7 5 0 ) 'm tercih an oturduğu y e r idi. A bb âsîierd en imâm İbrahim de, burada esir edilerek, öldürülm üştür. E vvelleri bura



a h â li­



sine dinlerini icrâ etm ek serbestîsi verilm iş olm alıdır. Lâkin Harun ai-R aşid devrinde g â y e t



adını



1945 'te 17.644 n ü fu s ) A k ç a -K a le



almış ve m erkezi



B agd ad



dem ir



kerp iç kulübeler ile k ara b azalttan eski binâ



harabelerinden



mına gö re, 748



nüfuslu



yolu



yapılm ış



ibaret ve 1945 sa y ı­ bir k ö y



halindedir.



B e s im D a r k o t ).



B ibliyografya: Chvvolsohn, D ie Ssab ier an d der Ssabism us, I, fasıl X ; îbn



şid d etli b ir ta zy ik başlam ış ve bunlar d a tâki-



C u b a y r ( nşr. de G oeje ), s. 244 v.dd. ; C b e sney, E xp ed ition to E u p h ra tes and T igris,



battan kurtulm ak için, me’mûrları rü şvet ile yu­



1, 1 12 v.dd. ; G . le S tra n g e, T h e L a n d s o f the



m uşatm ak çârelerine baş vurm uşlardır. 830 'da ai-M a’mün ahâliyi, y a müslüman olmak veya



E astern C alipha te, s. 103 ; S achau, R e ise in S yrien u n d M esopotam ien, s . 4 1 7 v.dd. ( h a ­



m üsâadeye m azhar olan d iğ er dinlerden birini kabûl etm ek ile im hâ olunm ak şıkları arasında,



r it a la r ) ; K â tib Ç eleb î, Cihannüm â, s. 4 4 4 ; E vliya Ç eleb î, Seyahatnâm e s. 1 6 1 ; H aleb



m uhayyer bırakm ış, ahâli de sâ b i’î olduklarını ilân ederek, im hâ olunmaktan kurtulm uşlardır. X. asrın so n la rın a doğru, al-M ûkaddasi Harran



v ilâ y e ti saln âm esi ; V ita l C uin et, L a turquie d ’A sie , İl, 263. ( T . H . W e ir .) '



’1, kesm e taşlardan yap ılm ış güze! kalesi ile ş î ­ rîn bir şe h ir olarak, tasvir ediyor. 1184 ’te ibn



H A R R A Z . [B k , h a r r â z .] H A R R Â Z . H A R R A Z , A b u S a ' îd



C u b ay r tarafın dan ziyâret edildiği zam an , H ar­



H A R R A R . [ B k . H ARAR.] A hm ed



hâkim iyeti altın d a bulu­



B. ‘ ts , ( ? - ~ 89g ) eski s û f î t e r d e n b i r i olup, fa n a ‘ v a baka’ n azariyesinin kurucusudur.



nuyordu ve ah âlisi de yab an cılara karşı misa­ firp erverlikleri ile iş tih a r etm işlerdi. Bunun aksine olarak, A b u ’1-F id â ’ (ö lm . 1 332) zama­



tâb a l-şid k ( Ş elıîd A l î P aşa kütüp., nr. 1 37 4) adlı eseri zamanım ıza kadar kalm ıştır.



ran Şalâh al-D in 'in



nında şeh ir in h itat



hâlinde



bulunuyordu.



H arran yaln ız p u tp erest m abedi ile değil, kubbayt denilen bir nevi konservesi v e orada



286 ( 8 9 9 ) ’da K a h ir e ’de menfada ölmüştür- K U



Bibliyografya: a l-K u şa yri, R isâİa (n ş r. A n şâ ri ), 1, 68; II, 126; H u cviri, K a ş f ( trc. N icholson ), s. 143, 241 ; al-G az-



konuşulan süryân î dilinin sa flığı Üe de meşbûr idi. C h e sn e y ovada mebzûl m ısır, tütün ve pa­ muk yetiştiğin den b a h setm ekted ir; fak a t bu memleketin şöhretin i te ’min eden n esiller bo­



zâli, İhy a



yun ca, burada yetişm iş olan feyleso f ve âlim ­ lerdir. B unların en m eşhurları S a b it b. K urra



1305 )> I, 94 v- dd. ; L. M assignon, Lexiq u e Technique ( P aris, 1922 ), s, 270— 273 ; B ro­



ile oğulları v e torunları, bir de astronom i âlimi a l-B attân i [ b. bk.j ’dir.



ckelm ann, G A L , S u p p L , Ï, 354.



[H a rra n 922 osm anlı



( 1516 ) 'd e, Selim I. devrinde,



mülküne ilh ak



edildi. F a k a t daha o



sıralard a kadîm şeh ir hemen-hem en harabe hâlinde idi. E vtiyâ Ç eleb î, buranın bedevî araplar tarafın dan tahrip edilerek, nüfûsunun başka



[ K a h ir e ,



1 31 2) ,



IV ,



346;



İbn



a l-'A ra b i, a l-F u tü h ât al-m akkiya ( K ah ire, 1269) I, 217, IV , 442; C âm i, N d fa k â t {n şr, Lees ), s. f.ş, 8t ; a l-Ş a ‘râ v i, T abakât ( K ah ire,



( L . M a s s i g n o n .)



H A R R E . id A R R A , b a z a l t ç ö l ü , „y a n ­ m ış gib i siy a h , p arça-parça ta şla r ile örtülü sâh a“ . Y er-altı volkanlarının d algalı çöllere Üstüste yap tık ları lâv tabakalarından teşekkü l eden



kârgir câmi, han



bu harra ’lere bilh assa H avran ’ m şarkında te sa ­ düf edilir ve buradan M edine ’ ye kadar uzar.



ve ham am lar ile harâbhân eler İçinde arapların kışlad ıkların ı, fa k a t kalesinin gû ya ü stad mimar



tafâ (M e k k e , 1316, s. 3 8 ) unvanlı eserinde M e-



yerlere hicret ettiğini, ancak



Sam hüdi, H u lâşat al-vafa bi-ahbâr dar al-M u s­



kAkRE -



dine 'de I cem âziyelâhır 654 ( 2 6 haziran 12 5 6 ) ’te başlayıp, b ir k a ç gün süren şid d etli zelze­ leyi m ufassal sûrette ta s v ir etm iştir ( k r ş . bir d e W üstenfeld, G eschichte von M adyna ). T e v ­ ra t ’in Erm iya kitabın d a ( X V II, 6 ) geçen „ber-



M a r î u M.



ayn a v e çan g ib i şeylerden bahsedilirse de, verilen m alûm at gâlibâ bunlar hakkın da işiti­ len şeyleri nakilden ibâret olsa ge re k tir. M âd en iyat âlim i a l-G a ffâ ri hârşlnî ’yi hacer-i sem âvî d iye anlatır. W . Hammel ( Zeitschr. f .



fiyen in ' yanm ış yeri“ tâbiri ile, W e t z s t e in ’in fa rz ettiğ i gib i, böyle korkunç çöller kasdedilm iş olm ası m uhtem eldir; Y a k u t ( M u cam, II,



angewandte Chemie, 1912, X X V , 1 0 0 ) 'e göre, har sin i h er hâlde zann edild iği gib i çinko



247 v. d d .) buna benzer tam 29 h a r r a ’yi isim­ leri ile kaydederek^ bunlar hakkın da malûmat



ile çok m ıkdarda antimuan ve az m ıkdarlarda arsenik, bakır, dem ir v e kalaydan m ürekkep



v erir ( krş. Z D M G , XX II, 365 v. d d .) ; bunlar arasında: M edine civarındaki H arra V âkim , 63



bir h alitadır. Bu halita, hârşini ’ ye atfedilen fiz ik v a sıfla rı h â iz d ir ; fa k a t araplar ona bir takım hârikulâde ( şifâ v e r ic i} v asıflar daha



(683 ) ’te Em evîlerin m edinelilere k a rşı elde e ttik le ri g a lib iy e t d o layısı ile, ta rih î bir şöh­ re t kazanm ıştır. Ü zerinde harra 'le r bulunan bütün arazinin, isim ced veli ile birlikte, doğru b ir h a ritası Â . Stübel 'in D ir e t ii-tu lû l ve H avrö n 'd a i 18 82'd e y a p tığ ı seya h a tin h âtırası ile beraber, Z eitsch r. d. D eu tsch . Pa lä stin avereins, X I I 'd e



neşredilm iştir.



Aynı



m üellif, v.



O p­



penheim ( Vom M ittelm eer zum p ers. G o lf, I, 90, n ot S ) 'in eserine istinaden, D ie V u l­ kanberge von Ecuador 'd a bu ta ş Örtülü ç ö lle ­ rin muhtem el menşe’leri hakkın d a malûm at ver­ diği g ib i, b izza t v. O ppenheim , Peterm an ns G eogr. M itteil., 1896 ( Z u r R outenkarte m ei­ ner R eise von D am askus nach B a rd ä d in dem Ja h re 1893) 'd a bundan bahsetm ektedir. B ibli­ yog rafya için krş. bilhassa v. Oppenheim , agn. esr., I, 89_v. dd. H A R R Ü B A . [Bk.



asırlarda M ısır



c a m v e z i n l e r i n d e bakır paranın a ğırlı­ ğın ı gösteren bu tâbire sık-sık rastlan ır ( msl. 25, 30 yah u t 35 harrüba ağırlığın d a fa ls „a k ­ çe“ v. b . ). İyi m uhafaza edilmiş cam vezinler harrüba 'yi, v a sa ti olarak, 0,196 gram (3 h a b b e ) yân i bir altın k i r i l ’tan bir az fazla gösterm ektedir. Bu kelim e T u n u s’ta , son za­ m anlara kadar, b ir bakır sikkenin adı olarak, kullanılm ıştır. D ah a fazla ta fsilâ t için bk. mad. JflRÂJ.



_



H A R Ş Î N İ [ Bk.



isnâd ederler. A 'in -i A kbari ( alm. trc. B loch­ mann, I, 4 0 ] 'de âhenşini İle m üteradif gibi ( k r ş . Sitz.-B er. der Physik. Medizin. Soc. in Erlangen, X X X V II, 1 9 0 5 , XLIII, 1 9 1 t ; E . W iedem ann, Beiträge z. Gesch. der Naturwiss., V , 403, X X IV , 80, 86 v. d d .; bu



kayd edilm iştir



m akalelerde bib liyog rafya



ve bu m addeye â it



yazm alardan alınm ış daha başka mâlûmat da v ard ır ).



B i b l i y o g r a f y a : W . Hommel, Über indisches und chinesisches Zink ( Zeitschr. fü r angewandte Chemie, 1912, X X V , 10 0 ); E . W iedem ann, Beiträge, V , Auszüge aus arabischen Enzyklopaedien ( S B P M S Erlg., 1905, X X X V II, 3 8 8 ) ; ayn. ml!.. Beiträge, X X IV , Zur Chemie bei den Arabern, ayn. esr., 19 1 1, XLIII, 86; bu m akalelerde bib li­ y o g ra fy a ya dâir mâlûmat verilm iştir.



h a r r û b e .]



H A R R Û B E . H A R R Ü B A (k e ç i boynuzu, C e ratonıa S iliq u a ¿ . ç e k i r d e ğ i ) k ira t ile müterâd iftir. I, ve II. ( V II.— VIII.)



( tu ty a ) olm ayıp, sert bir kurşun, yâni kıirşun



( E . v . Z a m b a u r .) h â r s în î .]



H Â R S İ N Î . H A R Ş ÎN İ ( = Hâ r ç M . \ kozm ografyacı v. b. müelliflerden bir çoğu tarafm dan, mâruf altı mâdenden ( altın, gümüş, bakır, demir, kurşun v e k a la y ) sonra, yedinci olarak, kaydedilen m â d e n d i r. E 'kim yacılar buna 'u tâ r id ( eiv&) adını verirlerdi. A l-B îrS n i [ b. bk.] ve meşhûr hekim ve kim yacı al-Râzi tarafın ­ dan v erilen malûmattan anlaşıldığına göre, araplar bu mâdenin a sıl kendisini bilm ezlerdi; bütün bildikleri belki nihâyet bununla imâl edilm iş eşyadan ibaret id i; arapça kitaplarda bu madde ile yapılm ış sert ok uçları, zıpkınlar,



( E . WiEDEMANN.) H A R Ş A N A . [ Bk. e lb îs t a n .] H A R T A B lR T . [ Bk. h a r p u t .] H A R T U M , r Bk. HARTÜM.] H A R T U M . H A R T Ü M ( A.), „f i 1 h o r t u m u“ ( iki nehir arasındaki kara dilinin şeklinden d o la y ı), S u d a n 'm 15 müdüriyetinin i d a r e v e t i c â r e t m e r k e z i olup, M ısır hükümda­ rının m uvafakati ile, İngiliz hükümeti tarafından tâyin edilen umûmî vali burada ikam et eder, H artüm M âvî-N il 'in B eyaz-N il 'e k a rıştığ ı yer­ den 1,5 km. k a d a r cenupta ve M âvî-N il 'in sol yâni garp kenarında k â in d ir; nehir boyunca 3 km. uzayan cephesi v a rd ır; A k d e n iz seviye­ sinden 381 m. yükseklikte, 15“ 36' şimâl arzı ve 32° 32’ şark tülü üzerindedir. K ızıld eniz sahilinde Port-Sudan 'a dem ir yolu ile 695 km. ve K a h ir e 'y e demir ve nehir yolla n ile 2164 km. m esafededir. T akriben 640 m. gem şlikte



bulunan



nehrin



karşı sahilinde ( gem i yanaşm asına inşa ve ta ­ mirine m a h s u s) doklar, sivil hapishane ve asker kışlaları ile, 16.000 nüfûslu şim alî H ar­ tüm vardır. Suların a k tığ ı istikam ette 2,5 km. kadar uzakta ve asıl Nil nehrinin sol kenarında, 60.000 nüfûslu Om durmân şehri bulunmaktadır,



H ARTÜM . S u d a n 'ın 1 8 1 9 'da M ısır valisi Muhammed ‘A l i P aşa tarafın dan zaptından evvel H artüm ,



rek, çizilen bir plân üzerine, yeniden inşa ed il­ m iştir. Eskiden m uhasara esnasında ku llan ıl­



şimalden



mış bulunan to p rak İstihkâm lar boyunca, fa s ı­ lalar ile, yerli a sker İçin, kışlala r yapılm ıştır.



S e n n â r 'a giden başlıca yol üzerinde,



yerliler ile meskûn küçük bir k ö y idi. Bu yol H artü m 'u n 161 km. şim alinde Ş e n d i'd e n Nü boyunda a yrılarak, çölün ortasından doğruca S ob a 'y a varır ve oradan M âvî-N i! 'in sa ğ ( ş a r k ) kenarı boyunca cenuba bükülür. B aşlıca iki nehir yolunun b irleştik leri n okta­ da bulunan H artüm , bu m evkiinden dolayı, m ısırlılar tarafından hareket üssü olarak seçil­ m iştir. 18 2 3 ’te idâre m erkezi olm uş ise de, tu ğla ile in şaata ancak 18 39’da başlanm ıştır. İdârî ve tic a rî fa a liy et m erkezi olması dolayısı



Ingiliz garnizonunun k ışlala rı şehrin şark ucun­ da M âvî-N il boyunca ve şim alden H artüm "a gelen dem ir yolunun g e ç tiğ i köprünün bitişiğindedır. Bu dem ir yolu, M âvî-N il boyunca 273 km. kad ar ccnûba devam e ttikten sonra, garh a dönerek, B eyaz-N il üzerinden aşıp, zam k a ğ a ç ­ ları arasından K ordofan içerilerine girer. Hartüm 'un, nehir boyunca, 3 km. kad ar imtidât eden ve boydan-boya sıralan an hurma a ğaç­ ları ile bu düm-düz ve a ğaçsız arazide m ev­



ile, bir esir pazarı hâline de gelm iştir. S ir Samuel Baker, Nil kaynaklarını k e şfe t­ mek m aksadı ile, 18 6 2 'de H artü m 'd an hare­



ki



k e t etm iş ve ı8 7 o ’te, A v ru p a büyük devletle­



tir.



Feyezan



rinin



ve



gâyet



M ısır



hüküm etini



tazyiki



üzerine, esir



ticâretin i durdurm ak ve cenûp tarafların ı siy â ­ sî ve ik tis â d ı faâliyete açm ak üzere, tekrar harekete geçm iştir. H att-ı istiva vilâyetleri v a ­ lisi tâ y in edilen general G ordon da şubat 1874 'te buraya gelm iş, fa k a t teşrin I. 18 7 6 'd a me’m ûriyetinden



ayrılm ıştır. 1877 şubatında, Su ­



dan umumî vâü si sıfa tı İle, hiç istem eyerek, tekrar buraya dönmüş ise de, idârede İslâhat



nen



belirtm eğe y arar sahil



bîr



alâm et



gib i gö rü ­



ciheti, pek az istisn alar ile,



res­



mî dâirelere ve ikam etgâh lara tahsis- edilm iş­ zam anında 9 m. k a d ar yükselen



h ızlı



akan



nehrin



taşm asına



ve



sâhili aşındırm asına mâni olm ak üzere, k ıy ı boyunca hayli uzun bir dolm a d u var vücûda getirilm iştir. B u b ir n ev î rıh tım boyunca, a ğaç­ la r İle gölgelenen umûmî bir y o l ve bu yolun öbür ta ra fın d a g â y e t iy i bakılan bahçeler, bun­ ların ötesinde de bankalar, tic â ret şirketlerin in



istifa etm iştir. M ahdi kıyam ı zuhur e ttiğ i vakit,



büroları, m ağazalar, yerli çarşı ve m esken ler v a rd ır; daha ötede, belediyenin in şa at nizam­ ların ın p ek sıkı tutulm adığı yerlerde, avrupaIıların ve yüksek sın ıfta n yerlilerin oturdu kları



G ordon şu bat 1884 'te,



nisbeten ucuz e vle r yap ılm ıştır. E n



yapam am aktan me’yûs olarak, kânun I. 1 8 7 9 'da



kere daha şehrin



umûmî vâli olarak, bir



m üdâfaasın a



liler, şehrin çevresinde yap ılm ış v e kısm en on­



fi’len iştirâ k ederek, 26



ların arazilerine te câv ü z etm iş bulunan kışlala ­



kânun II. 1885 'te umûmî v a lilik konağının mer­ divenleri üzerinde öldürülm üştür. A n c a k iki



rın hâricindeki



gün sonra yetişen İngiliz imdad k u vv eti îş-işten geçtiğin i görerek, g e ri dönmüştür.



len



Omdurman 'd a



fa k ir y e r­



dervişlere karşı



bu raya avd e t ile,



köylerd e



otururlar. M ısır ’dan



teberru edilen p a rala r ile yerli ta ştan inşa edi­ g ü ze l



b ir



câm i



kânun



f. 1901 'd e, hidıv



‘A b b â s Hilm i tarafın dan , küşâd edilm iştir. A n ­



hükümet kuran dervişler ta ­



glikan kated rali kânun II. 1 9 1 2 'd e , Londra p is­



rafından, idâre m erkezi olarak, terkedilen H ar$üm 2 eylül 18 98 'de d e rv iş ku vvetlerinin g e ­ neral K itch en er kum andası altın daki İngiliz—



koposu tarafın dan , dinî âyin ile açılm ıştır. Rum,



m ısır ku vvetleri tarafın dan hezim ete u ğra tıl­ ması üzerine, te k ra r ışgâl olunm uştur [ Burada İngiliz— m ısır ku vvetleri tâbiri doğru değildir.



si ve daha b aşka m âbedler vard ır. L o rd K iteh e-



M ısır ordusu v âkıa resmen M ısır hizm etine g ir­



su rette İslâm fık h ım ta h sil



miş bulunan serdar K itch en er P aşa 'nın kum an­



leje m ülhak olarak, hoca yetiştirm eğe m ahsus



d a sı altın da îd i; fak a t ge re k paşa, ge re k or­



bir m ektep ile san ’a t öğretm eğe m ahsûs a tö l­



duda bey unvanları ile anılan yüksek İngiliz zabitleri b şiarın d a fes ile hizm et etm işlerdi.



yelerden başka, hüküm et tarafın dan açılm ış bir ilk m ektep ve m uhtelif m isyoner m ektepleri m evcûttur, Sudan ’m her tarafın dan m üracaat



M uharebe k ayb ed ilse idi, M ısır mağlûp ola­ c a k tı; m u vaffak olunca, İngiltere galebe etti ve hidivîn imzâ etm eğe m ecbur kald ığı 1899



kop t, k a to lik ( A v u stu r y a m isy on erlerin in ) k i­ liseleri ile A m erikan m isyonerlerinin b ir kilise­ ner tarafından toplanan p aralar ile in şa ve idâ­ re edilen G ord on kollejin de yerliler e sâ slı bir ettikleri gib i, kol-



eden h astalara tıb b î ve cerra h î te d â vî te ’min eden ve ahâli arasın da pek İyi bir şö h ret k a ­



m uahedesi ile İngiliz-Sudan idaresi vücûda geldi].



zanm ış olan mükemmel bir h astah ân e ve k ü ­



Sudan 'in istirdadını m üteakip, derhâl şehrin y e ­



çük bir h ayvan at bahçesi v ard ır. Ş eh ird e 1906



niden kurulm asına haşlanm ış ve eskisinin yeri­ ne, üç k a tlı yeni bir vâli konağı inşa edilm iştir,



'dan beri e lek trik ve 1909 'dan beri iyi su t e ’min eden te'sisler m evcût olduğu gibi, buharlı tram ­



H artüm Lord K itch en er tarafın dan şehrin m üstakil in kişâfı ve askerî icâplar düşünüle­



vay la r inşasını deruhte eden (19 2 5 ) bir İngiliz şir­ ke ti Om durman 'da da bir köprü kurm uştur.



Ü ARTU M ~ H Â R Û N İYE. : H a rtü m ’un takriben 23.000 kad ar olan nüfû­ su k a rışık tır. En kalab alık yabancı gru p lar İn­ g iliz ve yunan tebeasıd ır. Şim alden h icre t eden m ısırlılar ve Suriyeliler v a r ise de, nüfûsun e k seriyeti Sudan yerlileri, şim al bölgeleri arap­ ları ve cenûp zencilerinden m ürekkeptir.



B i b l i y o g r a f y a : Lord E d w ard G leiehen, The Anglo-Egyptian Sudan (L on d on , 1904 ) ; E, A . W allis B udge, The Egyptian : Sudan ( London, 1907 ), 11, fas. X IV , X IX ; The Sudan Alm anac ( H artum , 1925)-; B aedeker, Â gypietd, s. 407— 4 11. ( P . R . P h ipp s.) H A R U D . [ Bk. HERÛD.]



HARUN. [Bk.HÀRÛN.] HÂRÛN. H A R U N b. 'İMRÂN,



doğm uştur (Ş a 'Ia b i, s. 100 ; T a b a r\ I, 44 8 ). M üsâ, A lla h tarafından, Bani İsrâ’il ’in M ısır 'dan çıkm ası için, F ir'avn ’dan izin alm ağa me’mûr ed ild iği zaman, kendi soyundan birinin kendisine arkad aş verilm esini istedi ( Ku r'a n m eclisinde âza olan



Hârün ( al-K isâ’ i, s. 211 v e Tevrat, H a r â c ) bu işe



me’mûr edildi ve h itab ette k i



100, 123— 125, 14 6 ; a l-K isâ ’ i, Kitâb Bad’fjalk al-dunyâ va İfisaş al-anbiyâ’, s. 222.v. dd. ve 238 ) Eisenberg, M ases in der arabisehen Leg e n d e j 1910 ), s. 4_8, ( J. ElSENBERG.)



HARUN a l - RAŞÎD. [ B k . h â r û n C r r e ş I d .] HARUNÎYA. [ B k. HÂRÛNİYE.] HÂRÛNİYE. a l- H Â R U N İ Y A . i . 1 r a k 'ta C a lû lâ civarın da k a d i m b i r ş e h i r olup, Y a k u t bu rada taşları kurşun ile kenetlenm iş eski b ir köprü bulunduğundan bahseder. 2. İslâm d iy â n ile



T e v r a t’ın



A: a r o n diye zik re ttiği zâ ttır. F ir'a vn ’ın er­ kek çocukların öldürülmesi hakkın daki emri kal­ dırm ış olduğu sırad a, M u sa'd an 3 sene evvel,



X X , 30— 3 4 ). F ir'a v n 'u n



B i b l i y o g r a f y a : T ab ari, Annales, I, 448, 473— 493, S02 i Ş a'Iab i, ‘ A râ'is al-ma. calis f i kişas al-anbiya (K a h ire , 1 3 1 2 ), s.



kudretinden



dolayı, M usa 'nın sözcüsü oldu ( X X VIII, 34— 35 ).



B izan s A n ad olu 'su ara­



sında h u d û t k a l e l e r i n d e n ( şu ğ ü r } b i r i olup, M araş ile A n aza rb a ( ‘ A y n Z a r b a ) arasında, M araş 'a bir gü n lü k m esafed e, d a ğ lık b ir sâh ad a bulunuyordu. 183 ( 7 9 9 ) 'te Hârün a l-R a şid tarafın dan kurulm uş olan bu m üstah­ kem şeh re halifenin adı verilm iştir. B izan slılar 348 ( 959/960 ) 'd e kaleyi tahrip ederek, 1500 müslümanı e sir ettiler. Buna rağm en, b ir kaç sene sonra H ârû niye 'den geçen İbn H avkal 'e ba kılırsa, o sırad a burasının



h âlâ mâmûr bir



y e r olm ası icâp eder. H ârûniye, Ham dânîierden H aleb em îri S a y f a l-D avla ( ölm. 356 = 967 ) tarafın d an , te k ra r inşa edilm iştir. Sonraları



A ltın buzağı heykelinin yapılm asında en b ü yük haçlılar tarafından za p ted ild i ve küçük Erme­ hisse ona düşer ( V II, 134— 136; X X , 90— 95 ve nistan k ıra tlığ ın a ilh âk olundu. M üteâkip asırH u rû c, 33, î — 7 ). Talm ud ( Sanhédrin, 7 7 ) 'a j larda H ârû niye ehem m iyetini k a yb e tti ve belli görey isrâilîicrin kendisini öldürmelerinden kork­ tu ğu İçindi böyle h areket etm iştir. F a k a t başka zivâyetlere göre, isrâ ilîler Hârün 'a p ek merb û t imişler. N itekim , a l-K is i’i [ s. 238 ), Ş a lâbi ( s . 14 6 ) v e T ab ari ( 1, 502 ) 'de, hemen -hem en i birbirinin aynı olan hikâyelerde şunu söylem ektedirler : „Müsâ ve Harun bir gün içinden nûr fışkıran bir m ağara görerek, oraya girdiler ve o m ağarada bir altın ta h t buldular. T ah tın üzerinde „ölçüsü kime uyarsa, ona m ah­ sûstur“ cüm lesi y a zılı bir kitâbe v a rid i.



M üsâ



olm ayan seb epler ile harâp oldu. İslâm ansik­



lopedisi 'nin Leiden tab'm d a bu müstahkem şehrin m evkiinin mâSûm olm ad ığı zikred ilir. F ilh akika XIX. ve XX, asırlard a A d a n a ovası­ nın şark kısm ında ve A m an os dağlarında do­ laşm ış seyyahların



buradan



geçm em iş



olduk­



ları, H ârûniye adının R . K ie p e rt haritalarında da kayd edilm em iş bulunm asından, anlaşılıyor. Bugünkü H ârûniye, A m an os d ağların ın garp yam açlarında, C eyh an nehrinin, bu d a ğla r ara­ sından çık tık ta n sonra, a ld ığı Sabun suyu



için çok küçük gibi göründüğünden, ta h ta Hârûu oturdu ve o anda malak al-mavt zuhûr ederek, onun rûhunu aldı. Hârûn 1 27 yaşında



vadisine yakın bir yerde, te p e lik b ir sâhada y e r alan bir k ö y ( 1945 'te nüfûsu 665 ), A dana



idi; M üsâ isrâilîlerin yanına döndüğü vakit, kendisine H â rü n 'u n nerede olduğunu sordular. Müsâ : — „Ö ld ü “ — cevabını verdi. — „O nu sen öldürdün“ — d ed iler; o anda Hârün ’u ta ş ı­



n âh iye m erkezi olup, A d a n a-M a laty a



yan m elekler göründüler ve — „Müsâ 'y ı böyle



bın d a



b ire in â y e t ile ithâm etm eyiniz“ — dediler. İkin­



K a ra tep e 'de,



c i b ir riv ayete gö re: ( Şa'Iabi, ayn. esr. ; T a ­



ü n iversitesi p ro fesörlerin d en H. B ossert ve arkad aşları tarafın d an ( bk. Karatepe. Yeni bir Eti harâbesi ; ilk rapor, İstanbul, 1946



b a ri, I, 50 5) de, Müsâ isrâilîieri H a ru n ’un m ezarına götürm üş, onu diriltm iş ve o da eceli



( S eyhan ) vilâyetin in B ah çe kazasına b a ğ lı bir



ve



C eyh an



Karatepe,



ile öldüğünü ta sd ik etm iştir. Bu arap hikâyesi M idrasch Jelamdenu ; Yalkut, 764, Aboth d * R.



ve



Nathan, 32, Pirke d° R. EL, 12 taraflarından



şehrinin



nakledilm iştir.



m ıştır.



-



dem ir­



yolunun Y a rb a şı istasyon una 10 km . 'lik bir bir y o l ile b a ğ lıd ır ve burada bir k ö y ensti­ tüsü bulunm aktadır. H â rû n iy e 'n in 20 km, ga r­



rapor,



1946



nehrinin



karşı



senesi



yazın d a,



K adirli ve



İstanbul,



1947 ),



yakasında İstanbul



dolayları; zengin



yeri bulunm uş ve ilk



bir



ikinci H itit



k a zıları yapıl­



H Â R Û N İY E — M Â R Û N Ü R R E Ş İD .



m



B i b l i y o g r a f y a ; G . le Starange, The Lands o f the Eastern Caliphate, s. 62,



sene sonra yine harp p a tla d ı; lâkin İstanbul ’da zuhura gelen k a rışık lık lar yüzünden, îm parato-



128 v. d.



riçe İrene sulh akdine ve v erg i verm eğe m ecbur kaldı. Bu su lh ancak 186 ( 802 ) 'd a im parator



( T. H . WEİR.)



[ Bu m akale B£SİM DARKOT tarafın dan ikmâl edilm iştir ], H Â R Û N Ü R R E Ş lD . H Â R Ü N a l- R A Ş İ D (766 — 809), A b b a s î h a l i f e l e r i n i n e n m e ş h û -



N ikephoros 'un ta h ta çıkm asına kadar devam et­



r u d u r . R e y 'd e zilhicce 145 ( m art 763 ) ve yah u t



ti J bu im parator halifeye m üstehziyâne bir mek­ tu p göndererek, te ’diye edilm iş olan verginin iade­ sini isted i. H ârün derhâl sefere çık tı ve im pa­



daha doğruya benzeyen bir riv aye te göre, m uhar­



ratoru yeni b ir vergi verm eğe icb â r e tti. F a k a t



rem 149 ( şu bat 766 ) 'da doğm uştur. B abası ha­



im parator m uahedelere ehem m iyet verm edikten başka, harbe de devam e tti. 190 ( 8 0 6 ) ’da Hârün H eraklea ( E r e ğ li) 'y ı aldı v e im paratoru



life Muhammed al-M ahdi olup, anası H ayzurân ism inde bir câriy e idi. 159 ( 775/776 ) senesinde M ahdi bu câriyeyi azâd etm iş ve aynı sene içinde nikâh



ile alm ıştır.



Hârün



rebiiilevvel



yaln ız yeni bir vergi d ah a verm eğe d eğil, buna ilâve olarak, şa h sı v e a ilesi için, b ir n evî baş-



170 ( e y lü l 7 8 6 ) senesinde ta h ta çıkınca, Y a h y a b. H âlid al-Bar maki 'y i v ezîr tâyin ederek, ona



vergisi verm eğe de icb âr e t t i; m am afih m üteâ-



hudutsuz b ir sa lâ h iy e t verdi. B arm akı, görü­ nüşe nazaran, 17 sene, iki oğlu al-Fazl ve C a '­



dan m ağlûp edild i ve onun y erin e g e le n H ar­



far ile beraber, bu ku dretli im paratorluğun fi’ len hüküm darı olm uştur. Bundan d o layıd ır



eremedi. Bu suretle senelerden beri devam eden bn m ücâdele hemen-hem en neticesiz kal­



k i, muharrem 187 (k â n u n II. 803) fe lâ k e ti [ bk. madd. BERMEKİLER ve CA'FAR ] bek­



dı. Buna ka rşılık , garp



lenilm edik bir hâdise olmuştur. 176 (792/793)



lerde bulunduğunu ve iki hüküm darın k a rşılık ­ lı elçilik h ey 'etleri gönderdiklerin i yazm akta­



'da Y a h ya b. ‘A b d A lla h isminde bir alevî, D eylem 'd e İsyan bayrağın ı kaldırd ı ve etrafına



kip sene Y a z id b. M ahlad b izan sh lar ta ra fın ­ şam a 'nin



g a y re tle ri de hiç bir m uvaffakiyete



tarih çileri



Hârün 'un



büyük K art ( C h a rle m a g n e ) ile iyi m ünâsebet­



dırlar. F akat arap m enbâlarında bu husûsta hiç bir k a y ıt bulunm adığı için, bu rivayetler



bir çok tarafd ar to p lad ı. Bunun üzerine, halife ona karşı, al-F azl b. Y a h y a kum andasında, büyük bir ordu gönderm eğe karar verdi, al-



pek şüpheli görülm ektedir ( bu h u su sta krş. Schm idt, K a r i der Grosse and Harun al-Ra -



Fâz! âsî ile m üzâkereye girişip , kendisine bir



sehid, D er İslam , 111,409— 4 1 1 ,; B arthold, ayn.



çok hediyeler



mec., IV , 333 v.d. ve oradaki b ib liy o g rafy a ve V a siliev , Vizantiyskiy vremmennik, 1913, X X



vaad



ettiğ i



verdiği ve Harun da affetm eği için, Y a h y a teslim



oldu.



F akat,



buna rağm en, B agd ad 'a gelince, Hârün ta ra ­ fından hapse a ttırıld ı. A y n ı zam anda Suriye 'de şimâl arapları ile ye m e d ile r arasında şid ­



'teki m ütâleası ile R. B asset, La VHistoire des religions, 1914, 2 ).



revue de



d etli bir sa v aş hüküm sürüyordu. A n c a k 180 ( 796/797 ) senesinde C a 'fa r b. Y a h y a buralarda



H orasan valisi ‘A li b. ’İsa, aşırı vergiler tarh etm esi yüzünden, bütün halkın nefretini kazan m ış idi. Ş ikâyetlerin çoğalm ası üzerine,



sükûnu iâde edebildi. D aha 178 ( 794/795 ) 'de m ısırlılar, vâli İshâk b. S u la y m ân 'a karşı, k ı­



h a life 189 ( 805 ) 'da b izza t R e y 'e kad ar g it t i; fa k a t ‘A l i 'nin sözlerine k ap ılarak, onun me’-



yam etm işlerd i; lâkin Hârün onlara k a rşı de­



m ûriyetîni yeniden te ’y it etti. A y n ı ta rih te Se-



ğerli kum andanı H arşam a b. A ‘yân 'ı gönd e­ rince, â sîle r çabucak itâ a t altın a a lın d ı. K ayravân ’da k a rışık lık la r b a ş g ö sterd i. G erçi H ar­ şam a burayı da m uvakkaten teskin e t t i; fa k a t onun avdetinden sonra, 181 ( 797/798 ) 'd e bu serkeş ahâli te k ra r ayaklap dı. V â li İbrahim b. a l-A ğ la b âsâyişi iâde e t t i ; lâkin b ir az sonra



m erkan d 'd a



R â fi' b. L a y ş isyan



e tti ve ‘A li



b. ‘ İsa ona karşı harekete g e çti. Lâkin bu ada­ mın hadsiz hırs v e ia m a ’ mdan şikâyetler gün ­ den-güne



şiddetlen diği



için, Hârün H orasan



valiliğ in e H arşam a ’yi tâyin etm ek icâp ettiğin i a n la d ı; ancak şim di R âfi‘ bütün M âverâünnehr arazisine hâkim bulunuyordu v e v a ziy e t de



m üstakil im iş g ib i davranm ağa başladı. Hârun 184 (8 0 0 ) 'te , sen evî bir v e rg i mukabilinde, memleketi, irsî tİmar olarak, kendisine terke



gündeu-güue g ü çle ştiğ i için, ha life b izza t se ­ fere gitm eğe k a ra r verdi v e öncü olarak, o ğ lu



m ecbur



bir çokları gibi,



rine varınca, hastalandı ve en çok tercih edilen



Hârün da b izan slılara karşı çetin m uhârebelerde bulunm ağa mecbur oldu. D ah a saltan atı­



rivayete göre, 3 cem âziyelâh ır 193 (2 4 m art 809 ) ’te v efat e tti. O ğlu a l-A m in ’e ta h tı te ’min



oldu.



Seleflerinden



al-M a’mün 'u M erv ’e gönderdi. K en d isi, T ü s şe h ­



nın iptidâsında, hudût şehirlerini tahkim ettirdi



etmek için, Hârün daha çok evveld en tedbirler



ve hemen her sene vâlileri düşman arâzisıne



alm ış i d i; lâ k in bunların pek şeâm etli oldukları sonra meydana çık tı [ bk. rnad. A L - A M İ N ].



akınlar y a p tıla r ; fak a t devam lı m enfaat t e ’min edem ediler. 181 ( 797/798 ) 'de halife bizzat s e fe ­ re g itti ise de, çok geçmeden, geri döndü. Bir



Hârün san ’ at ve ilme gayet



parlak



olan



çok



sarayın da



alâka



g ö ste rd i;



h er züm reden



H Â R Û N Ü R R E Ş İD ~



â lim le r toplanırdı.: B âzı te k -tü k istib d âd tezâhü ılerin e rağm en, H ü rü n ’un A bb asî: h alife­ lerinin en iyilerinden addedilm esi lâzım ge ld iğ i şüphesizdir. A n c a k A b b a s î im paratorluğunun zevale: yüz tutm ası d a H ârün 'un zam anında b a şlam ıştır; fa k a t m enkıbe ve rivâyetlerd e H a­ run a l-R a şid dâim a şa rk k u d ret ve azam etinin h a k ik î tim sâli olarak gösterilm ektedir. Nâm ve şöhreti, Bin bir gece



h ikâyeleri



v â s ıta s ı ile,



: şa rk ta v e g a rp ta yayılm ış bulunm aktadır. B i b l i y o g r a f y ax T a b a ri (n ş r.



de



G oeje ), Hly tür. y e r ; İbn a l-A ş ir ( nşr. Tornb e r g ), bk. fih r is t; Y a ’kübi (n ş r. H o u tsm a ), II, 491— 524; A b u ’l-F id â’ (n ş r. R eiske ), II, 42 v .d d . ; İbn H aldun, 'Jbar, III, 217 v .d d . ; W e il, Gesch. der Chalifen, II, 126 — 172 ; MülIer, .Der Islam im Morgen- und Abendland, I, 478 v.dd. ; M uir, The caliphaie. its rise, decline, and fa ll, 311 tab., s. 477— 488; P a l­ m er, Haroun Alrasohid o f Bagdad', Lindberg,



Hârûn Arraschtd och kans närmastc samtida; G . le Stran ge, Baghdad during the _: Abbaeid caliphaie , tür. y e r . ; H uart, Histoire des arabes, I, 292— 298; B ouvat, Les Bar­ mecides d’apres les hisioriens arabes et ( K .V .Z



e t t e r s t e e n .)



HÂRÛT



v e



M ÂRÛT.



3°5



A llah huzurunda bunlara karşı hissettikleri istihfafı izhâr ettiler. Lâkin A llah şöyle cevap ve rd i: — „Sîzler de aynı vaziyette olsa idiniz, daha iyi hareket etmezdiniz“ . Melekler bu hükmü kabul etmediler ve tecrübe için yer-yüzüne melek gönderilmesine izin aldılar. Bunun için Hârût ile Mârüt seçildi ve kendilerine put­ lara tapmak, zinâ etmek, insan öldürmek ve içki içmek gibi, büyük günahlardan içtinâp etmeleri emrolundu. Fakat gayet güzel bir ka­ dın gördükleri vakit, derhal ona meciûp oldu­ lar ve günah işlerken, suç üstünde yakalanınca, üzerlerine gelen adamı öldürdüler. O vakit A llah meleklerin nazarlarını yer-yüzüne, kar­ deşlerinin üzerine çevird i; onlar da : — „Haki­ katen doğru söylemişsin“ — dediler. İki suçlu­ ya cezalarını bu dünyada mı, yoksa öbür dün­ yada mı çekmek istediklerini sordular. Birinci teklifi kabul ettikleri için, Bâbil 'de hapsedil­ diler ve o zamandanberi orada en elîm azap­ lar içinde yaşamaktadırlar. A . G e ig e r bu hikâyeleri hulasaten bir yahudi M idraş ’ında bu lm u ştu r; lâkin buna iiâve olarak, bu hikâyenin bir çok noktalarına Incil ( P e tru s ’un 2. risâlesİ, 2, 4, ep. Jude, 6 ) ’de 6. fasıld a tesâdüf olunduğu söylenebilir. A şa ğ ıd a k i nakiller bunu



H A R U R A ’ . [ B k . HARÛRÂ.] H A R Û R Â . H A R ü 'R Ä ’, H a r a w r ä , K ü fa ci­



a çık ça belirtm ekted ir: bir İslâm rivâyetin e göre,



varında bir y e r i n a d ı d ı r . Burada ‘ A ti ’ye karşı alen en isyan edenler ile, sonra N ahravan



dikleri zaman vukua gelm iş olsa g erek tir“ . Tekvîn ’de de, yine bu hâllerden dolayı, A lla h oğu l­



’ da vııkûa



la n yere inmişlerdir. O n la r da kadınlar ile cinsî m ünâsebetlerde bulunm uşlardır. M idraş ’ta k i iki



gelen kanlı



m uharebede



h aricîler,



üç — beş kişi kalıncaya kadar, imhâ edilm işlerdir.



„bu hâdise insanların üredikleri ve günâh işle­



İlk haricîlere Ifarâriya ismi de bu m ünâsebetle verilm iştir [ bk. mad. HÂRÎCÎLER ].



m eleğin isim leri Ş am h azay v e ‘A z a e l ’dir. Bu



B i b l i y o g r a f y a ,4 Y â k ü t, Mu cam (nşr. W ü s te n fe ld ), II, 246; T a b a ri (n şr. de G oe­



da tesâd ü f olunm aktadır. Ş a 'la b i bu bu su sta şöyle d iy o r: yer-yüzüne 3 m elek indi, H ârût



je ), I, 3341 v .d d . ;



yah u t ‘A z a , M ârût y alıu t ‘A zâ b â ve ‘ A zriy â ’ il. Bu sonuncu, d ah a ilk günde, yer-yüzündeki h ev â ve heves cazibelerine karşı çok za y ıf ol­ duğunu hissederek, ricâsı üzerine, te k ra r sem âya



diğer



arap



tarih çileri



İçin bk. Brünnow, D ie Charidschiten, s. 16 v. d d .; W elthausen, D ie religiös-politi­ schen Oppositionsparteien, s. 4 v . d d , ; alŞ ajıra stân i ( nşr. C ureton ), s. 86 v. d. v. b: H Ä R U T VE M A R U T . [ B k . h â r û t VE üi: İMÂİrÖtİ ;'-V. _ H Â R Û T VE M Â R Û T . H A R Ö T v e M Ä R U T , K u r’an, II, 96 ’da aşağıdaki sözlerde zikri g e ­ çen i k i m e l e k : „ • .. . ve Süleyman küfre s a p m a d ı; B âbil ’de iki m eleğe, H ârût ile Mâ-



İsimlere, d e ğişik bir şekild e, H enock kitabın da



kabûl edildi. B ir riv a y e te göre, H â rû t ve M â­ rü t her günün sonunda tekrar g ö k yüzüne su’ûd ederler im iş ; lâkin günâh işleyince, kanatlarına felç gelm iş. Bu nevîden bir hâl de Sckatzhöhle ( „h azîn e m a ğa ra sı“ ) kita b ın d a ( nşr. B ezold, s. 68 v.d .) da g ö rü lm e k te d ir; burada S e t ’in ço­ cukları, işled ikleri gü n âh tan , a rtık



m ukaddes



rü t ’a, bildirilm iş olan şeyler ile insanlara sihri ö ğreten şeytanlar: kü fre s a p tıla r ; faka t m elek­ : :1 e r : — b izler bir fitn ey iz ( im tihan v â s ıta s ıy ız )



dağa çıkam az olurlar. F elce uğrayan m eleklerin m uasırları î d r is ’ten, A lla h indinde kendileri için şe fa a tte bulunm asını n iyaz ettik leri ve



k ü fre sapm aktan sakın “ — demeden, kim seye : b ir şe y öğretm ediler. İşte bu su retle in :an lar



bunun üzerine, yukarıd a anlatılan iki cezadan



bunlardan k a rı ile koca arasın a a yrılık so k ­



birini te rcih etm elerine m üsâade olunduğu da riv a y e t ed ilir. K a zv in i ( nşr. W üsten feld, I, 6 ı )



manın yolunu ö ğ re n d ile r. . . “ . Bu â ye te muh­ te lif h ikâyeler de b a ğlı olup, bunlar şöylece



’ye göre, H â rû t ile M ârüt d ah a A d a m ’in sağ­ lığın d a insanları böyle İstih fa f etm işler imiş.



h u lâsa e d ile b ilir: G ö k te k i m elekler insanların



K a d ın a gelin ce, buna Z u hra, A n â h id ( B â h in d )



k a b ah a tli



ve B İduht isim leri



çocuklarını



tsMm Anıilclopedisi



te tk ik



e ttik le ri zaman,



v e rilm e k te d ir; M id r a ş’taki 10



k  R Û T v e M ÂRÛ T -



$o6



adı İste har olup, d iğ er yahudi m asallarında da Na'm a ( z a r if, e d â lı) 'd ir ki, bütün bunlar V e ­ n ü s ’ ü telm ib etm ektedirler. B â zıla n n a göre, bu kadın alelade bir kadm im iş ve insanlar arasın da adâlet icrasına m e’mûr edilm iş olan H ârüt ile M ârüt ’a



kocası ile



araların d aki bir



ih tilâ fı arzetm eğe gelm iş imiş. H er ikisi de onu kandırm ağa teşeb bü s edince, kadm onlar, dan, A lla h ın emrine m u gayir olarak, kendisine



H ÂŞAM .



Y em en 'den M ekke 'ye gid en kervan yolu boyun­ da v e a l-T â ’if İle al-N acrün arasın d aki d a ğ lık m ıntakada ik a m et ediyorlard ı. T arih yazan iarca kabul edilen ve kab ilelerin m uhâceretlerinî onla­ rın nesep silsilesin e bağlayan n azariyeye göre, M a'add-oğulları da ğıld ıkları vakit, bu k a b île alS a r â t [ b. bk.] dağların da sâkin imiş, Ma’ rib su bendinin p atlam ası üzerine, cenubî A ra b is ta n k a ­ bilelerinin m uhâceretleri sırasın da, A zd le r ta ra ­



gö ğ e çıkıp-inm ek için kullan dıkları sih irli k e ­ lim eyi öğretm elerin i istem iş ( M idraş 'ta bu kelim enin A lla h ın ism i olduğu m u k a y y e ttir).



fından , ta rih î zam anlarda işg âl e ttik le ri yerlere sürülm üşler imiş ( B a k ri, Ma cam, nşr. W ü ste n ­



K ad ın , öğren d iği bu kelim eden istifâ d e ederek, gö ğ e çık ın ca, A lla h ona bu kelim eyi unutturm uş



sitze u. Wanderungen d. ar. Stämme, Abh. G. W. G o tt, X I V , 39, 53, 58 — M ufaizaiiyät, nşr.



ve kendisini bir y ıld ız hâline sokm uştur. H ârüt



L y a ll, s. 113 v. d., İbn a l-K a lb i 'y e g ö r e ; Y ä k ü t,



feld , s. 28,38, 41 v. d. = W üstenfeld, Die Wohn­



ile M ârüt ise, B âbil 'd e kalarak, sihir ilmini



Mvtcam, nşr. W ü sten feld , I, 464; 11, 326 v . d . ;



tâlim etm işler ( krş. H enoek, fa sıl 8, 8, 9,7 ). Bu



W ü sten feld , Register z. d. genealog. Tabellen, S. 130 v. d.). Bu n azariyeye göre, H aş'am lar



ik i m eleğin D em âvand 'de bir kuyuda m ahbus tu tu ldu kları da hikâye edilir. Ç e k tik le ri azaplar pek canlı ta sv irle r ile anlatılm aktad ır. H euock kita b ın d a ( fa s ıl 14, 5, 69, a s ) v e Y ö h eler ( J ü ­ bile, 5, 6 ) 'de yere düşm üş m elekler hakkında an la tıld ığı gib i, bunlar da zincire vurulm uşlar (k r ş . B a ru c h 'u n sü ryan îce A p o k a ly p se , nşr. C erian i, s. 152, col. a , sonunda = fa sıl 36, 13 ). A ğ ızla rın ın Önünde, erişem eyecekleri su­ rette, su da bulunm aktadır ( T an talu s iş k e n c e s i).



( h er yerd e onların



kard eşleri gib i zikred ilen



B acilaie r [ b . bk.] g i b i ), n esep leri H a s'am b. A n mâr b. N ız â r olm ak d o lay ısı ile , ism âilî k a b ile ­ lerden id ile r ( İbn H işâm , Sıra, nşr. W ü sten feld , s. 49, ıs — 50, 2 ; İbn K u ta y b a , M aârif, nşr. W ü s­ ten feld, s, 50, ıs ; [ s a h t e ] B a lh i, nşr. H u art, IV , 110 v . d . ; bu kayn akların h ep si bu görüşü „M u zar ensâbeıîarm a“ a tfe d e r le r ). F a k a t b aşka bir n azariye H aş'am lekab ı ile anılan A ft a l b.



Bundan sonra, sih ir ve efsûn ile yan ların a k a ­ d a r gid eb ilm iş olan b âzı müslüm anlardan da bahsolun m aktadır. M ahbuslar P ey ga m b er 'in zu-



A n m ar b. İrâş ‘A m r b. a l-G a v ş ( bu sonuncu A z d i



hûrunu du ydu kları zam an, a rtık ç e k tik leri ce­ faların sonu yaklaşm ış olduğu için, memnun



K a lb i, Camharat al-ansâb, E sco ria l yazm ., var. 44*, 119V, İbn D urayd , İştikak, nşr. W üsten feld,



olm uşlar imiş. W ü sten feld 'in O r ie n i und O cciden t ( I , 329) 'te tercüm e e ttiğ i e fsân evî bir M ısır tarihinde,



s. 302,1 v . d. ’da onu tâkip eder. İbn K u ta y b a ,



H ârü t ve M ârü t 'un M ısır k ıra lı ‘A r y â k zam a­ nında yaşad ıkları söylenm ektedir. Bu



iki



adın sih ird e istim ali



h a kkın d a bk.



D ou tte, Magie et R elig io n , s. 391. F arsçad a H â rü t „sih irb a z“ mânasını alm ıştır, B i b l i y o g r a f y a : K u r ’an, I I ,9 6 ’y a â it



kab ilelerin de ceddidir ) su rette,



y a h u t daha b a sit bir



H aş'am b. 'A m r b. a l-G a v ş



( ib n al-



s. 50, 19 v. d . ; İbn Hişâm , s. 50, 3— 5 ; Ağânî, X V , 1 5 1 ; W ü sten feld , Geneal. Tabellen, 9, ¡3; H am dâni, Çazırat al-'arab, nşr. M üller, s. 116 , 11 ’de şu m ü n ferit n esebi v e r ir : ^ a g am b. R ab i'a b . ‘Â m ir [ ? ? ] v e İ b n K u ta y b a , s. 50,16 A n m âr '1 S a b a ' 'in oğlü g ib i g ö s t e r ir ; krş. R eiske, Primae lineae, s. 133 ) nesebi ile bu k a b i­



te fs ir le r ; a l-Ş a 'la b i, K isa ş al-a nbiy a' ( 1 282 ),



leyi S ab a ’ in b ir koluna ba ğla r. B u m ütenâkız m âiûm at H a ş’a m lan n da, d iğ er bîr çok k a b i­



s. 52 v .d d .; G eig er, W as h al M oham m ed aus dem Ju d en thu m e aafgenam m en ? 2, s. 104—



leler g ib i, bir ırk birliğin i tem sil etm eyip , d ah a ziyâ d e m u h telif m enşe’lerden gelen batın ların



10 6; G rünbaum ( Z D M G , X X X I, 224 v. dd.) ; de L agard e, G esam m elte A b h a n d lu n g en , s.



term ek ted ir. A d la rın ın iştik a k ı d a bun a d e lâ let



birleşm elerinden teşekkü l etm iş olduğunu g ö s ­



A b u '1-F id â ’ ( n ş r . F le is c h e r ) , s.



eder gib i görü nm ekted ir. Tahaşama ( b îr itti­



232; E. W . Lane, T h e 1001 N ig k ts , fasıl 111,



fa k ahdi m ünâsebeti i l e ) „b irin in kend i vücû ­ duna ka n sürm esi“ m ânasına g e lir ( bu âdet



14 v .d d . ;



n ot 1 4 ; Littm ann 19 1 6 ).



( F e stsc h r ift f . A n d r e a s, ( A . J. WENSINCK.)



H A S A , H A S S A . ( B k.



a h s A.]



hakkın d a krş. J. P edersen , Der Eid bei den Semiten, s. 21 v. d., ve zik re ttiğ i m ü e llifle r). H aş'am ’1 b ir d a ğ v ey a d eve adı farzed en d i­



H A Ş 'A M ( B k. HAS’ AM ] H A S ’ A M . H A Ş 'A M , ( bu kelim e h e r ne k a ­



ğ e r iştik ak la r n aza r-ı itib â ra alın m ağa değm ez



dar A vru p a ’da neşredilen bâzı arap ça m etinler­ de, yan lış olarak, ga y r a l-m u n şa rif g ib i g ö ste ­



(İb n a l-K a lb i, v a r. 120* = İbn D n rayd , s. 302, 2-3,304, 6 a ş . ; tlamasa, nşr. F re y ta g, s. 72, 375;



rilm iş ise de, m u n ş a r if’ tir ) b i r a r a p k a b i ­



Lisân, X V , 56 ). H er hâlde, H aş'a m la rı dâim â



l e s i . Bunlar, hiç olm azsa V I. asırdan itibaren,



y a se fe rle r m ünâsebeti ile y a p ılan



ittifa klard a



Ma S’AM. (m si. A ğ S n l IX, 1 7 ; XII, 47 v. d .; XV III, 35 v. d. v . b.) yah u t irtidâtlar ( r id d a ¡T a b a r i, T â ­ r ih ; nşr. de G oeje, I, 1985 v. d.) esnasında ce­ nup k abileleri ile birleşm iş yah u t daha sonraları Basra ve K ü fa a sk e rî karargâhların da ye rle ş, tirilm iş kab ileler arasında gö rm ekteyiz ( T a b a ,



v.d.; Ağâni, XVIII, 137 v.d.; Sbn K u tayba, Kiiâh al-ştr, nşr. de G oeje, s. 217 ) ’y i öldürdüğü sa­ vaş gib i, daha başka savaşların da kahram anıdır, ıslâm ıa zuhurundan sonra yıllarca yaşam ış olan A n a s 'in hâl tercüm esine dâir notlar bu mad­ deyi yazan tarafından C aetani ’nin Annaîi deli’ İslâm, ( X , 499 v.d.) 'ında bir araya toplanm ış­



ri, I, 2495, 3 17 4 ; II, s a z ; fa k a t II, 1382, 1— 5 'te onları bütiin şîmâl kab ileleri, Kinâna, K ays



tır ( sene 40, § 347 ),



'A y la n , M uzayna ve h attâ K u ra y ş kabileleri ile bİTİikte, ahi a l- â li ya umûmî unvanı altında bulm aktayız. O zam anlar (1 0 1 = 720) mül­



îşg âl ettikleri arazinin vaziyetinden dolayı, H aş'am lar habeşlilerin M ekke aleyhine seferle­ rinde bir rol oynam ak m ecburiyetinde kalm ış­



k î icâp lar ırk prensibine



lardır. A b ra h a ’nin ileri hareketine karşı g e l­ m eğe teşeb b ü s etm işlerse de, mağlûp olm uşlar



takaddüm etm iş gibi



görünm ektedir ).: B aşlıca batın ları Ş ah rân , Nâb iş v e A k lu b idi. Bu sonuncular, eenûbî A r a ­ b is ta n : ensâp k ayıtların a göre bile başka bir menşe’ ( A k lu b b. R a b i'a b. N i z â r ) ’den olup, k a b ile y e sonradan girm işler idi (fcrş. al-B akrj, s. 53, ar. 54, 9 ). A ra b ista n yarım adası tarih inin p ek eski devrin de H aş'am lar hakkın da sa h îh bilgim iz yok tu r (BÎan, ZDMG, XXII, 658; XXIII, 561,



ve düşm an askerine T â ’i f ’e ka d ar yol g ö ster­ m eğe mecbûr kalm ışlardır ( bk. N öldeke, G esck.



der. Perser u. Araber, s. 206— 217 ). tslâmın y a ­ yılışın a karşı, b aşlan gıçta, alâka gösterm em işler­ dir ( T a b a ri, 1,1 0 7 9 v. d.). H aş’am ilerin P eygam ­ ber ile ilk m ünâsebetleri, şü phesiz hasm âne idi ( V â k îd i, trc. W ellh au sen , s. 387; al-T ab ari, I, 1730 v . d.).



F ak a t n ihâyet



Peygam b ere bir



not 6 'da Uı anios ve P lin iu s'ta k i ‘ATçapTicu A dram itae ile bağlam ak ve bunları H azram avt



elçi h e y ’etı gö ndererek, İslâm iyet! kabûl etm iş­ ler ve Peygam berden, islâm dan evvelki kan dâ­



'ta k i XaTçaj.ı.»-tiTaı'den ayırm ağı ileri sürm esi is b a t v e m üdâfaa edilem eyecek m âhiyettedir ).



valarının ilg â edildiğin e dâir, bir nâme alm ışlar­ d ır (İb n S a 'd , Tabakâi, I, 2, 34, 7 8 ; C aetan i,



VI. asırd an itibaren bunları, m u htelif m en şelerden b aşk a k a b ileler ile beraber, B işa , T u ra­ ba, C u ra ş ve T ab âla bölgelerinde sakin bulu­ yoruz ; bu son b ö lge Zu ’İ-H alaşa ( bunun hak­



Annali deli’ Islâm, II, 330, sene 10, § 28; krş. bir



kın da b k . \Pellhausen, R este, 2. tab., s. 43— 48 ) ilâh ın a tapanların m erkezi i d i ; : H aş'am lar da, B acila, D avs, B âh ila v. b. gib i, ayn ı puta ta p ı­ yorlardı ( Y â k ü t, M a ça m , I, 7 9 1 ; II, 461, 703;



IV, 62, 567 [ A ğ a n !, XI, 152, 578, 1? v. d .); bu­ ra d a H a şa m la rın k o m şu la rı olan k a b ile ler h a k ­ kında: v e I. asrın sonunda B işa arâzisinin bir k ıs m ım n U m a y y a ve H aşim i ailelerine ta h sisi­ ne dâir h ayli m alûm at v a r d ır ; H am dâni, 135 v. d .; îbn a l-K a lb i, K itâ b al-aşrâm , 34 v. d.) H aş'am iarm k a rışm ış:oldukları bir çok g a z ­ velerin ( k r ş . Ağâni, V I I , 1 1 9 ; XII, 47, 51 v. d .; X IV , 23; X V III, 35 v. d . ; N a l^ a ii, nşr. Bevan, s. 4 6 ; Y â k ü t, II, 735,16 i IV , 56,16 v. d . ; Hamdâni, 170, 21 ) en m eşhuru F a y f al-R ih m uharebe­ sid ir k i, M azhiclerin büyük b ir kısm ı ile müt­ te fik bulunan reisleri A n a s b. M üdrik ( yahut M u d rık a ), ‘ A m ir b. al-T u fayl [ b . bk.) idaresin­ de bulunan Banü 'A m ir b. Ş a'şa'a ’yi mağlûp etm iş ve 'A m i r ’in de bir gö zü bu v a k ’ada kör olm uştur ( Nalça i i , s. 469— 4 72 ; İbn a l-A şir,



de § 23, s. 326 v . d.). Peygam berin vefatından sonra; ancak bir kısm i irtîdat etm iştir ( Annali, II, 573 v. d . ; 581, 585, sene 11, §§ 87— 88,98,104 ). 'A b d -A llâ h b. C a r ir al-B acali tarafından, Zu 'l-H alasa sanem ine â it mabedin tah rib i, bu fe ­ sat: oca ğı etrafın d a toplanm ış bulunan diğer kab ileler ile beraber, onların da mukavemetini kırm ış olsa ge re k tir ( T ab ari, I, 1985 v. dd.). F ü tû h ât h arp leri esnasında onları S u riye ( İbn ‘A sâ k ir, Annali, III, 588, sene 15, § 66», kezâ krş. T ab ari, I, 3287, u , 3408, s— n ) ve bir de Irak ordusunda ( T ab ari, 2188, 11 v. d.) bu­ luyoruz ve e vvelce gördüğüm üz gib i, bunlar B asra ve K ü fa ’de askerî m evkilerde ye rle şti­ rilm iş olan kab ileler arasında idiler. H a ş am kadın larınd an bir çoğu K ureyşîlere varm ışlardır. Bunlardan biri İslâm tarihinde oldukça ehem m iyetli bir rol oynadı. A sm a’ bint ‘ Um ays İslâmî en evv el kabûl eden kadın­ lardan biridir ve ilk m üslümanlar ile beraber H abeşistan 'a h icret etm iştir. B irbirini m üteakip C a 'fa r b. A b i T âlib , A b ü B akr ve 'AH ile evlen ­ miş ve h a d is rivayetin d e husûsî bir m evki al­ m ıştır



( İbn S a'd , VIII, 205— 209 v e krş. A n -



nşr. T orn b erg, I, 474 ; ’ ilçd, 1923, IH, 102 v.d.,



nali delT İslâm, X, 231— 236, sene 38 §§ 269—



‘ A m ir ’in divanı, nşr. L ya ll, medhal, s. 82 v.d., nr. X , X I lM u fa z za Ü y â t, xır. C V I ] , XII, XIX, X X V , X X V II,: ze y il nr. ı , 1 9 ) : Ş âir olara k da



292). K ız kardeşi Salm a’ H am za b. ‘A b d alM u tta lib ’in k a rısı idi (Annali, göst. yer, 285;



m eşhur olan A n a s b. M üdrik, H aş'am iarm Banü Cuşam {Ağanı, IX, 1 7 ) aleyhine savaşları ve



larından A sm a’ H âlid b. a l-V a lid ’in k a rısı idi ( İbn H acar, işâba, K a h ire, V iII, 6, nr. 39;



haydû t şâ ir S u lâ yk b. S u laka ( tfam âsa, 5.4x5



Annali, IX, sene 37, § 412, X, 499).



İbn



S a 'd ,



VIII, 209). A n as b. M üdrik ’ in k ız ­



H a S ’a m - H a s a r H aş'am k a bilesin e mensup şâirlerin sa yısı azdır. En m eşhuru I. ( V II.) asrın sonunda v eya



çıkm ış olduğu için, m ülkünden



II. asrın başlarında yaşam ış ve sad a k a tsizlik eden karısın d an kanlı bir intikam alm ak ile



şehrine ve n ih a y et B icâ ya ( B ou gie ) 'ye sığın d ı ve buranın em îri tarafın d an C e z a y ir ’de h ap s­



şö h ret kazan m ış olan İbn aUDum ayna ( A ğ â n i, X V , 15 1— * 5 ? ; İbn K u ta y b a , K itâ b a l- ş t r , s,



edildi ve şeh rin M uvahhîdlerin eline düşm esine kad ar (5 4 7 = 115 2 / 115 3 ), orada k a ld ı..M u ta ­ v a a t e ttiğ i 'A b d ai-M üm in kend isin e iy i mua­



458 v. d., v . b.) ’dır. B i b l i y o g r a f y a ' . M etinde zikredilen­ lerden b aşka bk. bir de tbn a l-K a lb i, Cam harat al-ansâb (y a zm ., var. 124»— 127ı- ) ; tbn D urayd , iş tik a k ( nşr. W ü sten feld ), s. 304— 306 v e ‘ Ikd , 1293, II, 78 v. dd. ( G . L e v i D e l l a V i d a .)



H A Ş A N . [ B k . HAŞAN.) H A Ş A N . [B k. h a s e n .] H A Ş A N . a l -H A S A N b . ' A bd A l l a h . [ Bk. NAŞİR AL-DAVLA.)



H AŞAN .



-



a l -H A S A N



b. A b I 'l -H a s a n



al-



B a ş r Î. [ Bk. h a ş a n b a s r I.]



H AŞAN .



a l -H A S A N b .



'A l î . [ B k. a l -' a s k a -



rI, İbn m â k ü l â , n îzâ m a l - m u l k , a l - u t r u ş .]



H A Ş A N . a l -H A S A N b. ' A l î ( ? — 116 8 ), M a h d i y a ' n i n s o n Z i r i h ü k ü m d a r ı ( 51 5 — 543 = 1 1 2 «/ * *2 2— 1 148/u 4-9 )• Bab ası ‘A l i nin vefatında henüz çocuk olan al-H asan hüküm et iş ­ lerini azadlt kölelerin in eline bırakm ağa meebûr oldu. Bunlar S icily a Norm anlarınm taarruzlarına karşı koym ak zorunda kaldılar. F ilh akika 1122 senesinde am iral G eo rg e s d ’A n tio ch e, C o ssira ( P an tellaria ) adası ile D im as burunu hisarını zapt ve M ah diya ’ yi muhasara e tti, fa k a t kendi­ sine pek çok adam kayb ın a mâl olan m uharebe­ lerden sonra gem ilerine dönm eğe m ecbur kaldı. 1 1 3 5 'te hıristiyan donanması Z ir i payitah tın ın



mahrum kalan



al-H asan, ilkin R iyâh lara, sonra B öna ( Bone )



m ele ederek, M ah d iya ’nin h ıristiyan lard a n is­ tird a d ın ı m üteakip, 555 ( l l ö o ) ’t e al-H asan 'ı bu şehre vali tâyin e tti. S onradan ‘ A b d alMu’min 'in o ğ lu Y û s u f tarafın d an F a s ’a alındı v e Tem esnâ v ilâyetin d e A b a r Zellü ’da, 563 ( 1 1 6 7 / 1 1 6 8 ) yılın d a , v e fa t e tti. B i b l i y o g r a f y a ' , İbn H aldun, Ber­



bères ( trc. d e Slan e ), II, 26 v. dd. ; İbn a l-A şir , Kâmil (n şr. T o m b e r g ), X . ve X I. ( d e Slane 'd a göst.yer,, II, ze y il V . ) ; a l-T icâ n i, Rihla ( t r c . A . Rousseau, J A , 18 5 2 /18 5 3 ); A m ari, Storia dei Musulmani di Sicilia, V I . ; Pellissier, Mémoires historiques et géographiques sur l’Algérie ( P a r is , 18 4 4 ), s. 179— 183..



. F ak a t bu teşebbüsün hiç bir n eticesi görülm edi. Eğri seferine, yine Rum eli beyler­



bu v azifed e kalan S o k o llu -zâd e, B agdad 'ın im â­



m üşten bir ta h t imâl ve üzerine ham ten y ap rak lı ve m ty va lı



güm üş­



a ğ a ç 'a r v a z ’ı ile te z ­



yin e tt'r c r e k , „kâh -ı b e b iş ı“ tesm iye eylem işti (N a z m î-zâ d e , G ü lşen -i h u lefâ , H 43, var. 66; Ü n iversite kü tüp., T Y , 2636, var. 198 ; H asan-



beyi sıfa tı ile, iştirak e tti; p âdişalı ordu ile B eyzâd e, T arih , Nûruosm âniye kü tüp., nr. 31C6, var. 245; „ravza i cen n et“ ). 15 şe v va l 1009 S e g e d in 'e vâsıl olduğu vakit (m uh arrem ıc o ; •== ağu sto s 1596 ), üstün v a s ıfla n ile d iğ er eyâ­ | ( 1 5 nisan 1 601 ) , aynı zam anda dinî b ir k a ­ le t ku vvetlerind en b â riz su rette a yrı'a n Rumeli ra k te r taşıyan ( krş. B abin ger, Z D M G , L X X V I, ask eri ile i tih âk e tti. K ale dü ğm eğe mahsus 143; J. M. ICramers, E l, II, 8 1 ; ) K a ra -Y a z ıc ılopları V id in ’den T un a gem ileri ile S e g e d in 'e kadar beraberin d e getiren H aşan P aşa 'nın m uvasalatı orduda büyük bir üm it uyan irdi



isyanını bastırm ağa



m e’mûr edildi. Kendisinin



bu v a z ife y i deru hd e etm esine kadar, H a leb ; 'deıı mâzûl olan H acı İbrahim P aşa vekâlet e t- :



( Naim â, I, 142 v.d.). E ğ ri kalesinin m uhasara­



miş ve serdarı beklem eden, K a y se ri



sında ehem m iyetli



ya p tığ ı m uharebede K a ra -Y a zıcı 'ya m ağlûp ol­



hizm etler



gördü ve 18 sa-



ferde ( i t teşrin I.) kaleye giren lerin başında bulundu. H aço va m eydan m uharebesinde R u ­



c iv a r ın d a 1



muş ve g ü çlü k le K a y se ri k alesin e k a p a n m ış tı.1 Bu haber, ku vvetlerin i toplam akta ve yen i va- '



H ASAN PA ŞA .



329



ya­



B i b l i y o g r a f y a ; M etinde zik red ilen ­



kın ında bulunan H aşan P a ş a ’y a gelin ce, d er­ hâl: eşk iy â üzerine yürüm üş ve 12 s a fe r 1010



lerden b a şka b k . B aşvekâlet arşivi, F e k ete ta s­ n ifi : Soku liu M ehm ed P aşa nın d iğ er çocuk



( 12



v e torunlarından bahseden b ir v esik a ( 980 = 1572, nr. 5 7 0 ), Budin m uhafazasın da olan



zifesin e h areket etm ek



ağu sto s



üzere, D iyarb ekir



l ö n ı ) ' da



S ep ed lü m evkiinde



E lb istan



vuku



bulan



yaylasın d a m uharebede



K a ra -Y a zıcı k u vvetlerin i ağır bir hezim ete u ğ­ ratarak , C a n ik dağların a firara m ecbûr etm iş­ ti; K en d isi de, onları tâkip ile, T o k a d 'a geld i



H aşan Paşa ’ya ferm anlar ( muharrem 1001 =



( K â t ib



Soku liu M ehm ed P a şa -zâ d e Haşan P a şa müh­ rü ile y a z ılı a rîza ( 1 muharrem 1 0 0 2 = 2 7 eylül 1593, nr. 2027 ) ve Rum eli beylerbeyi H a­ san P a ş a 'y a ferm anlar ( s a f e r 1003 = teşrin



Ç e le b i, 1, 1 7 4 ;



Naimâ,



s.



28 2). So-



kullu-zâde îly a s P aşa 'y a S iv a s b e y lerb ey iliğin i verdi (2 2 sa fer 1010 — 22 ağustos î6 o t tarih li bir a rz için bk. B aşvek âlet arşivi, F ekete ta s­ nifi, nr. 3152 ). M aiyetindeki kuvvetlerin ekse­ risinin sü v ârî olup, d ağlara tahassun eden eşk iy â y a k a rşı m u vaffakiyetle harp yapabilm ek :: İçin,Spiyâde ve tüfenk-endâza ih tiy âcı old u ğu ­ nu İ sta n b u l'a bildirdi ki, bu m ünâsebetle, A y ­ dın san cak b eyin e ve kad ılara bu livad an , H a­ şan P aşa 'y a yardım için, 700 tü fen k-en dâz ıh ­ . râcı hakkın da b ir ferman gö n d erild iğ in i gö rü ­ yoruz ( şâban 1010 = şu bat 1602; ayn ı tasnif, nr. 3037 ). Bu esnada K a ra -Y a zıcı ölm üş ise de, k a rd e şi D eli-H asan eşkiyân ın



başına g e ç ­



mişi Ş a h v e rd ijY u la r-K ıs d ı v. b. bâzı eşk iy â ile birleşereki H aşan P a şa 'n ın D iy a r b e k ir'd e n ge­ le n a ğ ırlığ ın ı yağm aya gitm işti. Bunu ele g e ­ çirdikten sonra,: doğruca T o k a d 'a gelip, se r­ darı ta zy ik a başladılar. H aşan P a şa , k â fi



de­



re c e d e 1 ku vvet toplayam adığı için, k a leye ta ­ hassun etti ve e şk iy â da şehri zaptederek, H a­ şan Paşa 'nın „cenn et bağı“ tesm iye eyled iği b ahçeyi talan ile kaleyi ku şattı. B ir ay k a d ar mu­ hasaradan sonra, kaleden çıkan birisinin Haşan P aşa 'nın her sabah kapı önünde ta h ta p erd e ile » çevrilm iş b ir yerde oturduğunu haber verm esi



kasım 1592, nr. 1995; reb iü levvel 1002 = kânun I. 1593, nr. 1997 ), Budin b eylerb eyi



I., 1594, nr. 2088 ; ayn, tarih , nr. 2089). E. A l­ bert, Relazioni degli ambasciatori veneti al-



Senato (F ire n ze , 1840), 3. seri, s. 320 ( 1573 ‘te M arcantonio B arbaro 'nun sadrâzam a ver­ d iğ i malûm at hakkın da ) ve s. 364 ( ayn ı se­ nede A n d re a Badoaro ’nun s ö y le d ik le r i). A h ­ m ed R e fik ( Sokuliu, İstanbul, 1924 ) ve A b dürrahman Ş eref ( Sokallu Mehmed Paşa 'nın



evâil-i ahvâli ve âilesi hakkında bâzı mâlûmat, T O E M , s. 5 ) Soku llu-zâd e H aşan Paşa h akkın da fazla malum at verm ezler. K araY a z ıe ı isyan ın d aki rolü hakkında bk. T veritim ova, T ü rk iy e ’de Kara-Yazıcı ve DeliHasan isyânı ( trk . trc. T T K n e ş r i) ; Hurmuzaki, Documenie privitoare la istoria Romanilor ( = H D , B ucureşti, 1887 ) J J. v. Hammer, C O R , H 2, 2, 489, 585 v. d., 6oo, 614, 616, 619, 639, 651 v. d., fü r. yer.; tü rk. trc. VII ve VII, tür. yer.\ Iorga, G OR, III, 293, 300, 311, 316, 322 v. d., 425. Haşan P a ş a ’nın



7 kânun II.



1597 'de B athory Zsigm ond ’a gö n d erd iği d i­ ğe r b ir m ektubun m acarca ve rum ence ter­



üzerine, b ir gün onu şeh it etm eğe m uvaffak oldular (şe v v a l ı o ı o = nisan 1Ğ02 ; H aşan-Bey-



cüm eleri için bk. A n d re i V eress, Documente privitoare la İstoria Ardealuhıi, Moldovei si Tarii Romaneşti (B u cu re şti, 1 9 3 2 ), V ,



zâde, ayn. esr., var. 595; K â tib Ç e leb i, s. 1751 N aim â, s. 283 v . d.)



G e v a y , Versuch eines chronologischen Ver­



H aşan P aşa y a k ış ık lık lı, gösterişli, „şâhân e hadem v e m üiûkâne haşem e" düşkün idi. P eçevî, tu tu n d u ğ u eyâlette, pâdişâh g ib i, cuma seiâm, lığ ın a ç ık tığ ı için, babası tarafından, şik â y e t : e d ild iğ i bahanesi: ile, azlinin arzedildiğîni, fak a t p â d işâ h ın : — „ Y o k azlolunm asun, amma ol . değm e yabukları kaldursun“ dediğin i n akleder ( I, 29; Nazmî-zâde» gösi. y e r . ; T a k â ts Sandor,



52— 56.



Budin



beylerb eyiliği hakkın da



bk.



zeich n isses der tiirkishen Statthalter von O fen ( De r österreichische Geschichtsfor­ scher, nşr. Josef C hm el, W ien , 1841, II, 56— 90 ). ( M .T a y y îb G ö k b İ lc în .) H A S A N P A Ş A . H A S A N P A Ş A , Ş a r Î F (? — 1791), t ü r k k u m a n d a n v e d e v l e t a d a m ı ( V a sıf ’a göre, ÇaLABÎ-ZÂDA AL-SAYYİD H a S A N ). 1769— 1774 rus muharebesinde R u s­



ayn. esr., s. 275 ). S uku llu-zâd e nin m ağrur ve kendini beğen m işliği de mârûf idi. İiiifâtım k a ­ zanan adam ları kendisine hazinedar yaptığı*



çuk, S ilistre ve Y e rg ü y ( G i u r g e v o ) asker­ lerine kum andanlık eden R usçuk âyânı Ç alabi



nı v e k en d isin in kin e benzer elbise ve a t vere­ re k , a la y selâm ında yanında bulundurduğunu da yine P e çev î haber verm ektedir. Bununla



Tarih, II, 63) . B izzat kendisi de 1 7 6 9 ’da K ı-



b era b e r, N azm î-zâde ’nin >!e te ’y it e ttiğ i g ib i,



al-H âcc



Sulaym ân



A g a 'n m



oğludur



( V âşif,



rım gira y H a n 'ın R u s y a ’da yap tığı ve Baron T o tt 'u n h âtıraların d aki ( II , 131— 201) etraflı



„ç e le b ilik “ ve şecaat ile mevsûf idi ve ,,serh adluda b ir ferd b ahadırlığın ve k ılıcın inkâr”



ta fs ilâ t ile m eşhur olan akına bir a lay gönüllü ( serden-geçti ) ile iştirak etm iştir. Ay n ı muhârebe esnasında, sadrâzam M uhsin-zâde 'y e yap­



etm em işti ( G ü lş e n - ih u le f â ; P eçevî, s. 30 ),



tığ ı mâlî m uavenete



m ü kâfat



olarak,



kapıcı



H ASAN PAŞA.



33°. - başı rü tb esi ile ta ltif v e bilâhare zıy e lâh ır,



1187=11



ağu sto s



( 23 cemâ-



1773}



vezâ ret



rü tbesi ile, R usçuk kum andanlığına tâyin olun­ m uştur. Sulhun akdinden sonra ( 1 7 7 4) « menkûp .olarak, rütbesi alınm ış v e senelerce Filibe v e S elân ik 'te sürgün kalm ıştır. 1201 sen esi ni­ h âyetin de



( 1787 so n baharı )



tekrar



ruslara



karşı m uharebe başlayın ca, Tuna üzerinde bir k a ç kum andanlığa tâyin edilm iş ve C e za y irli H aşan P a şa 'tu n vefatın d a, onun yerine, sadr­ âzam ve serdâr-ı ekrem olm uştur ( 1 şaban 1204 = 16 nisan 179 0 }. B iraderi S ey y id Mehmed, tu şların m üttefikleri olan a vu stu ryaiılara Y e r g ü y 'd e



p arlak



bir



galebe



çalarken



(8



h aziran 179 0 ), kendisi ru slara k a rşı olan hareketlerin de hüyük bir ta lih sizliğ e uğram ış 3 a y içinde ru slar K iiia, T u lça, Isakça v e



İs­



ma i l k a lelerin i alm ışlardır. Bu m ağlû biyetler, v e kendi fik rin e gö re h areket etm esi yüzünden ve bir de verdiği raporlardaki açık ve to k sö z­ leri ile üzerine şüpheyi d â v e t etmiş olduğun­ dan, sultanın emri ile, te v k if ve 9 cem âziyelâhır 1205 ( 12/13 şu bat 1791 g e c e s i) ’d e Şumnu (Şum la ) 'd aki kıştık karargâh ın d a idam edilm iştir. B i b l i y o g r a f y a : ¡J a d lk a t al-vuza rff ( A h m e d C âv id z e y l i ), s. 42 v .d .; S ic ill- i osm âni, II, 160 ( biyo grafi n o t la r ı) ; V â şif, Tâ­ rih , II, tür. y e r . ; C evd et, Tarih, IV , 352— 447; Zinkeisen, G esch ich te des O sm aniscken R eiches, VI, 768, 796— 814. ( J . H. M o r d t m a n n .) H A Ş A N P A Ş A . H A Ş A N P A Ş A , Y em enlI (7 — 1607 ), Y e m e n v â î i . s i . 25 sene kad ar bu valilik te k a ld ığı için, çok defa „Y em en li“ diye anılan bu zâ t aslen.arnavut olup, H usayn adında birinin oğludur. Uzun y ılla r İstanbul 'da bostancı -başı vazifesin i görm ekte iken, M urad III. ta ­ rafından, cem âziyelevvel 988 ( haziran., 1580) ’de, büyük b ir kısm ı ze y d î imamı M utahhar sülâlesinin eline geçm iş olan Yem en vilâyetin ­ de B âbıâlîn in hüküm ve nufûzunu iâde için, Y e ­ men-'e gönderildi. 5 sene zarfınd a, gerek kuv­ v et ve gerek h ile ile, âsî şerifleri ita at altına alm ağa ve zap tetm iş bulundukları m üstahkem m evkileri istirdâda m u vaffak oldu. Bu kıyam ­ ların



tekerrürüne



mâni



olm ak



için, 1585 'te



M utahhar ailesi âzasm m ileri gelenlerini İs­ tanbul a gönderdi ve bunlar orada ölünceye kadar m evkuf tutuldular. H aşan P aşa ertesi yıllarda, bir ka ç küçük



kaleden



başka, Y â fi'



arazisini İşgâl etm iş ve 1591 ’de tekm il v ilâyet sükûna kavuşm uştu. 6 sene sonra, zeydîler, başlarında m ahdi al-Kâsım b. Muhammed ol­ duğa hâlde, yeniden ayaklanarak, K avkabân



'da tutunabildi. 1012 receb nihâyetinde ( 1604 senesi ip tid âst) Haşan Paşa, talebi üzerine, İstanbul’a alındı, Safer nihâyetinde ( 1605 tem­ muz ortaları) M ısır vâlisi tâyin edildi ve 1016 muharrem nihayetine (m ayıs 1607 so n u ) ka­ dar, bu me'mûriyette kaldı. M ıs ır’dan avde­ tinden az zaman sonra, 9 yahut 16 receb 1016 (teşrin II. iptidası ) 'da İstanbu l’da vefat, etti. B i b l i y o g r a f y a : Selânikî, Tarih, a. 214, 222, 223; N a'im â, Târih, I, 122, 197, 249; Kâtib Çelebi, Takvim , s. 220; S icill-i Osmâni, II, 128; Haşan P aşa'nın Y em en ’deki seferleri için bk. Rutgers, Historia Jemanae sab Hasano Paşa (Lugd. Bat., 18 3 8 ); A h - . med Râşid, Târih-i Yaman va S a n a , I, 153 — 1 8 7 ; Wüstenfeld, Jemen im X I. (X V II.) Jahrhundert, s. 35— 41. (J . H . M o r d t m a n n .)



H AŞAN P A ŞA . ( ? — 16 0 3 ),



H A Ş A N P A Ş A , Y em Iş ç I X V II. a sır o s m a n l ı s a d r ­



â z a m l a r ı n d a n olup, hângi ta rih te ve nerede doğduğu m echûl kalm akla beraber, menbâlar onun A rn a vu tlu k 'ta n neş’e t e ttiğ in i söylem ekte m ü ttefiktirler. O evv elâ zü lü flü -b altacılar oca­ ğın a dâhil olmuş ve bilâ h are çâşn îg îr-b aşılığına getirilm işti. 14 receb 988 ( 1 5 8 0 ) 'de İse, Y e ­ mişçi H aşan A ğ a 'nın ka p ıcıla r-keth ü d âsı sıfatı, ile, sad âret mührünü teslim etm ek üzere, y.enİ sadrâzam K o ca Sinan P a şa 'nın İran serhaddinde. bulunan karargâhın a v â s ıl olduğunu görü yo­ ru z ( P e ç e v î, T arih, İstanbul, 1283, II, 6 5 ; krş. İsmail H akkı U zunçarşıiı, M erk ez teşk ilâ tı, A n ­ kara, 1948, s. 182, not 1 ). Y em işçi H aşan A ğ a 'nın k a p ıcıla r-k e th ü d âlığ ı, görünüşe nazaran, pek uzun sürm em iş ise de, 996 ( 1 5 88 ) sen esi ortalarınd a onu, ikinci bir d efa dah a, aynı va ­ zifed e buluyoruz (S e lâ n ik î, T arih, İstanbul, 1281, s. 253 ). K en d isi b ir m üddet bu m evkide bulunduktan sonra, 997 ( 1389 ) senesinde kapıcı-b a şılığ a getirilm iştir. O nun bu yen i vazifesin ­ de ne k a d a r k a ld ığ ı mâlûm olm am akla berâber, 999 ( 1 591 ) ’da henüz m evkiini m uhâfaza e ttiğ i gö rü lüyo r ( S elâ n ik î, ayn. esr., s . 28 8). S ad r­ âzam Sinan



P aşa 'nm 1002 senesinde M acaris­



tan 'd a y a p tığ ı h a re k â t esn âsm d a, ordu da bu ­ lunan Y em işçi H aşan A ğ a , T a ta kalesinin za p tı günü ( 3 şevval 10 0 2) y e n içe ri-a ğ a sı M ehmed Ağa



( L ala M ehmed P a ş a ) 'nın



a zli



üzerine,



yeni çeri-a ğ alığ ın a g etirilm işti ( P e ç e v î, ayn. esr., II, 145 ; krş. Selân ikî, ayn. esr., V elİyüddin kütüp., T Y , nr. 2368, 836). Y a z aylarını m üteâkip, Sinan P aşa B elgrad 'da kışlayın ca, Yem işçi H aşan A ğ a , âdet m ucibince, kışı İstan­ bul 'd a geçirm eğe me’mûr edilm işti



( S elân ikî,



ile Şulâ ’yı za p tettiler ve



ancak kanlı



çarp ış­



ayn. esr., 86*1 v. d.). Naimâ (I, 123 ) sadrâzam



m alardan sonra, 15 9 8 'de



buralardan tardedil-



F erhad P a şa 'n ın 17 şâban 1003'te E flâ k se fe ­ rine çıkarken , yen içeri-a^asj Yem işçi Haşan



dtler. Mam afih reisleri Kâsitn senelerce Şahârâ



HASAN P A Ş A . %



■



33*



■Ağa'nın İstanbul 'da kald ığım ya za rsa da, m ez­ kû r sen$ recebinin orta ların d a yen içeri-a ğa iığından azlolunduğuna ( S elâ n ikî, ayn. esr., 93* ) göre, Naimâ ’um yan ıld ığın ı k a b u l etm ek icâp



husûsî kütüp., 29° ), kanaatim izce bu görüşünde kısm en h aklıd ır. Bu su retle ister-îstem ez sefere



eder. TC04 şe v va li sonlarında vezâretle Ş irvan



ve bu arad a S u n ’u llâh E fendi 'y i azlettirm eden,



vilâyetin e tâyin edilen Y em işçi H aşan P aşa m ezkûr .sene zilh iccesin in ip tid asın da, mûtad merasim den sonra, yeni m e’m ûriyeti başına ha­



İstanbul 'dan ayrılm am ıştı. Y em işçi H aşan P aşa



re k e t



etm işti ( S elân ikî, ayrı, esr., I2 0 a ). Ş ir­



v a n v â l i l i ğ i epeyce h areketli geçen Y em işçi H aşan P a şa 1006 şevva li ortalarınd a, uzun m üddettir Kulzum ( H a z e r ) denizi k ıyıların da, ktzıl-başların da yardım ı ile, tah kim at y ap ­ m akta o la n r u s la r a hüeûm ederek, onlara bü­ yük zâ y ia t : verdirm iş ve ile ri gelen reislerini İstanbul 'a



gönderm işti



(S e lâ n ik î,



ayn.



esr.,



1 7 i b ). O nun Ş ir v a n ’dan ne zaman ve hângi şa rtlar : altın da a yrıld ığ ı m echûl olm akla berâber, 1008 ( ı 6 o o ) ’de yine g ö zd e bulunduğu ( S elâ n ik î, ayn. esr., zsı*>), kendisine bâzı Kaslar, tâyin: edilm esinden, istid la l olunabilir. Y em işçi H aşan P a şa 5 rebiü levvel 10 0 9 'da, 13 sene gib i: k ıs a b ir zam anda, kıym etinin d ö rtte birine' inmiş olan p arayı y arı-y a rıy a d ü zelt­ m eğe m uvaffak olarak, florlyi 230 akçeden 120 ’ye v c kuruşu 80 e indirm işti



( Kâ t i b Ç e le b î,



F e zle k e , İstanbul, 1286, I, 142 ve bnradan naklen N aim â, ayn. esr., I, 250). Bundan sonra Y e ­ mişçi H aşan P aşa ’nın sü r’atle te rfî ettirilerek, ayn ı sene şabanı başında, Hadım H â fız A h m ed



çıkm ak zorunda kalan H aşan P aşa b aşlıca ma­ kam larda g e n iş ölçüde d e ğ işik lik le r yapm adan



9 sa fer 1010 'd a İstanbul 'dan m erasim ile ç ık ıp , iki gün sonra B elg ra d 'a m üteveccihen h areket ed erek, se ri bir yürüyü ş ile, rebiülevvelin 8. günü selefi İbrahim P aşa 'nın B elgrad karşı­ sında, Zemûn sah rasın da bulunan otağ ın a dâ­ hil olm uş ve 10— 15 gün zarfın d a o rad a son h a zırlık ların ı görm üş idi ( K â tib Ç e le b î, ayn. esr., I, 1 48; H asan -B eyzâd e, ayn. esr., 298; P e çev î, ayn. esr., s. 236 'da Y em işçi 'nin B el­ g rad 'a 20 gü n de g e ld iğ in i ka yd ed erlerse de, doğru d e ğ ild ir ) . Sadrâzam henüz Zemûn sah ­ rasında bulunduğu bir sırad a düşmanın Istolni B elg rad '1 a ld ığ ın ı ve K a n ije 'nin arşidük F er­ dinand tarafın d an m uhasara ed ild iğin i Öğrenince, v a ziy e ti m aiyeti erkân ı ile m üzâkereden sonra, ik i âteş arasın da kalm am ak için, evv elâ İstolni B elg rad 'a ve bilâh are K an ije 'y e gidilm esine karar v erilm işti ( K â tib Ç e le b î, ayn. esr., I, 150; krş. A b d ü lk a d ir Efendi, T op çu la r kâ tib i ta rih i, E s ’ad Efendi kütüp., nr. 2 1 5 1 , 70b). H aşan P aşa rebiüiâhır



başında



B elgrad 'dan



h areket ile,



ayn i ayın 11 'inde C a n k u rta ra n ’ a gelm iş ve rebiülâhır ortalarınd a İstolni B elgrad ( S tuh lw e iss e n b u rg ) ka lesi önüne vâsıl olarak ( A b ­



P aşa yetin e, sadâret-kaym akam lığına tâyin olun­



dülkadir E fe n d i, ayn. esr., 7 1 0;



duğunu görüyoruz ( K â tib Ç e leb î, ayn. esr.,



g ö st. y e r . 'd e bu ta rih le ri ep eyce fark lı b ir şe­ k ild e ka yd e d e rse de, bu seferd e h azır bulunan



I,



143; M uhibbi, tfu lâ ş a t al-aşar, M ısır, 1284,11,72 ( k rş. b ir de Naim â, 1, 247 ). M acaristan ’da a sk e rî h arekât ile m eşgûl bulunan sadrâzam İbrahim P aşa ’nın v efa tı üzerine, kaym akam Y em işçi H a ­ şan P a ş a a l m uharrem 1010 ’da sad ârete g e tir ile ­ . re k , hem en M acaristan 'a hareketi emroiunmuş ve



bunu



te ’min için de merhûm



B e lg ra d 'd a k i



sadrâzam ın



bütün levazım ı kendisine



hibe



e d ild iğ i g ib i, İbrahim P a ş a 'n ın nikahlısı A y ş e S u ltan da ona n am zet kılın m ıştı ( K â t ib Ç e le b î, ayn. esr., I, 147 ). Y e n i sadrâzam her ne kadar se fe r m evsim inin geçm ek ü zere bulunduğunu ileri sürerek, şim dilik esâsen o ta ra fta olan L a la M ehm ed P a şa 'n ın serd arlığı ile ik tifa



K â tib Ç eleb î,



P e ç e v î’nin gün ta srih etm ediğine göre, m ezkûr m uharebede orduda bulunan A b d ü lk a d ir E fendi 'nin verdiği ta rih leri kabul etm ek daha doğru o lu r ),



vakit



geçirm eksizin,



kalenin



hemen



önünde m evzie girm iş bulunan düşm ana hücûm etm iş ise de, ge re k o gün ve gerek'm ü teakip gün­ lerdeki ta arru zlar tam bir akam et ile n eticele­ nince



( P e ç e v î, ayn. esr., II, 237



v.d.), İstolni



B elg rad ’ın istird ad ın d an o sen e için v a z g e ç­ m eğe mecbur olm uş idi. K an ije müdafii T iry âk î H aşan



P a şa { b. bk.]



ise, K arap en çe



iie gö n d erd iği m ektuplarda, serdardan



vâsıtası yardım



edilm esini v e a sıl seferin e rte si seneye b ırakıl­ m asını istem iş ise de, pâdişâh ( M ehmed III.),



talebin de bulunarak, hiç olm azsa S ig e tv a r 'a kad ar gelm esin i rica ediyordu ( N aim â, ayn. esr., I, 2 6 4 ). Y e m ’ şçi H aşan P aşa, bâzı kim­



:şe y h ü lislâm S u n 'u llâ h E fen d i ’nin telkin i ile, vakit



selerin m evsim in g e ç tiğ i şeklin deki itirazların a



geçirm eksizin h areket etm esini kendisine bildir-



rağm en, yaln ız kendi adam ları ile de olsa, K anîje 'y e yardım a gitm eği g ö ze alarak, S ig e tv a r 'a



mi.şti. H asan -B eyzâde [ b . bk.], Sun ’ullâh Efen­ d i'n in bu m eselede b ü yük bir h atâ işlediğini k a y d ile H aşan P aşa ’nm sö yled iği y ap ıl­ d ığ ı ta k d ird e düşm anın



istoln i B e lg r a d '1 al­



m ak şö y le dursun, belki E sterg on 'un dah i ta ­ rafım ızdan zap tın ın mümkün olabileceği mütâleasm da bulunuyor ki ( H asan-B eyzâde, Tarih,



gelm iş, fa k a t askerin şiddetli m uhalefeti ve işi otağın ı ta şla y a ca k k a d ar ileri götü rm eleri üze­ rine, 12 cem âztyelevvelde g e ri dönmek zarûretin d e kalm ış idi. T iry â k î H aşan P aşa ise, iki b u ç u k la y ka d ar devam eden kahram anca ve ku rn azca b ir m üdâfaadan sonra, arşidükün, şid­



332



H ASAN PA ŞA .



detli so ğu k lar yüzünden, uyuşuk bir hâle gelen ku vvetlerin e hücûm ile, k a t'î bir za fe r k a zan ­ m ağa m uvaffak olmuştu. Sadrâzam henüz Şik-



haber verm işlerdi. Y em işçi H aşan P a şa , bunun



loş ’ta İken a ld ığ ı m u zafferiyet haberini, vakit



d iğ i gib i, kend isi de ge ld iğ i yold an



geçirm eden, İstanbul ’a



m üd­



müş, fa k a t T isa suyunu g eçerken , a ğ ırlık la rın ­



de t daha, orada kalıp, T iry ak ı H aşan P a şa ile m ülakat e ttik te n sonra,. 24. cem âziyelevvelde B e lg r a d ’a gelm işti { A bd ü lkad ir E fend i, ayn, kışı Bel-



dan büyük bir kısm ı su lara göm ülm üştü. K ısa bir zam anda P e ş te sah rasın a vâsıl olan H esau P aşa, Tuna sah illerin d e kurdu rd uğu to p lar ile, P eşte 'y i ve K ızla r ad asın d aki köprüleri âteş al­



yen içeri-ağası A lt kılın d ığ ın ı evvelce



tın a alm ış ise de, zâten sık ın tı içinde olan Budin sadrâzam ordusunu beslem ekten â c iz k a ld ığ ın ­



esr., 73a ).



bildirm iş ve bir



Y em işçi H aşan P a şa 'n ın



g r a d ’da geçird iği sırad a, A ğ a 'y ı, kendisine nam zet



kayd ettiğim iz A y ş e S ultan ile nikâh merasimi­ ni icrâ için, vekil tâ y in ederek, İstanbul ’ a gö n ­ derdiğini ( K â tib Ç e leb i, ayn.. esr., I, 171 ) ve 12.



şevvâld e



n ikâhının



k ıyıld ığ ın ı



üzerine, R um eli askerlerin i Budin kalesine ve bâzı ku vvetlerini de P e şte ’ ye yardım a gönd er­



dan, orduda



tam



b ir k ıtlık



g e r i dön­



b a ş gö sterm işti



( A b d ü ik a d ir E fe n d i, ayn. esr., 77b ; krş. P e ­ çev î, ayn. esr., II, 247 v.d .) Bu sebepten



görüyoruz. Budin b e y le rb e y i K a d ı-zâ d e A li P aşa ve H â b il E fen d i sadrâzam dan, y a ln ız R um eli b e y le rb e y i



10 11 m uharrem i içinde, g irişeceği yen i seferin hazırlıklarını ikm âl eden sadrâzam , saferin ilk



günü Istolni B elgrad 'a m üteveccihen yola çı­ k a ra k , 34, gün süren bir m uhasaradan sonra, L a la M ehm ed P aşa [ b. bk.] ’nın g a y re ti sâyesiude, rebiü levvel ortalarında Istolni B elgrad 'm istird ad ına m u vaffak olmuş idi ( A b d ü lk a ­ dir E fen d i, ayn. esr., 7 s» v. d d .; d îğ er k a y ­ n aklar ve bu arad a K â tib Ç e le b î, ayn. esr., I. 178 v.d.. ve ondan naklen Naimâ, ayn. esr., I, 297 v .d .; J. v. Ham m er, D e v le i-i O sm aniye tarihi, türk. trc. M ehmed A tâ , İstanbul, 1333, VIII, 1 6 'd a Istolni B e lg ra d 'm m uhasara ve fe ­ tih tarihlerini çok farklı olarak g ö s te r irle r).



L a la M ehm ed P aşa ’yı b ıra k a ra k , ordusunu g e ri çekm esini ric â etm işlerd i [ bk. m ad. BUDİN ]. Bu te k lifi m üsait k a rşıla d ığ ı anlaşılan Y em işçi H aşan P a şa , k ışı B e lg r a d 'd a geçirm ek ü zere, y ola çıkm ış v e 10 11 cem âziyelevveli için d e V a r a d in 'e vusûl ile 10 gün k a d a r orad a kal­ m ıştı. S ad râzam Zemûn sah rasın a g e ld iğ i sırad a K ırım hanı G â z î G ira y [ bk. m ad. GÂZÎ GİRAY II.] ’ın ordusu ile buluşm uş v e b irlik te B el­ g ra d 'a gelm işlerd i. Y em işçi H aşan P a şa B e l­ g ra d ’da askerin . m evâciplerini v e rd iğ i gibi,, bilcüm le k a lele rin za h irelerin i ikm âlden sonra, İstanbul 'd a işlerin iy i gitm em esi ü zerine, kışın



Y em işçi H aşan P aşa, daha 1010 kışını B elgrad ’da ge ç ird iğ i sırad a, Erde! beylerinden S ze k e ly



geçm esini beklem eden, yan ın da p e k a z bir k u v v e t bulunduğu h âld e, şâban d a İstanbul ’a



M özes, avu stu ryahların E rdel 'i bir A v u stu ry a vilâyeti g ib i idâre etm elerinden münfail olarak,



tanbula gelişi esn asın da yanında, bulunan mü­



sadrâzam a iltica İle, onu Erdel ’in fethin e te ş­ vik ve bu hususta bâzı kolaylıklar da g ö ster­



verrih H asan-B eyzâde [ b. bk.] g e ç tik le ri men­ zilleri ve y o ld a ç ek tik leri m üşkilâtı, g â y e t canlı



mişti [ bk,. mad. ERDEL ]. Yem işçi H aşan Paşa,



ve ta fs ilâ tlı b ir şe k ild e, anlatırsa da, gün ta s rih etm ez ( H asan -B eyzâd e, ayn. esr., 30Ö



Istolni B e lg r a d ’m fethin i m üteakip,. E r d e l’e gitm ek İçin, rebiülevvel sonlarında oradan h a ­



h a reket etm işti. S ad râzam ın



v.d .).



Y o l esn asın da



rek et ile Budin 'e gelm iş, bir müddet G ü rz İl­ yas ( G e lie r t ) tep esi eteğin de kaldıktan sonra, 5 rebiüiâhırda P eşte sah râsın a geçm işti ( A b ­



m ektuplarda



d ülkadir



sırad a



Efendi,



ayn.



esr.,



77“]. Sadrâzam ,



B elg rad 'dan



b irbiri



arkasın a



İs-



gelen



bir an evvel İstanbul ’a gelm esi



bild irilen H aşan P aşa, F ilib e 'den so n ra, yoluna daha sü r’a tle devam etm işti. S ilivri 'y e g e ld iğ i k a p ı-k e th ü d â sı



Y em en li H üseyin A ğ a



m üteakip, E rdel 'e



gitm ek



ile S arı A li



İsteyince, bir çok kim seler buna mâni



olmağa



olarak, o ge ce B ü yü k-Ç ekm ece ’d e konaklam a­ m asını, pâdişâhın o g e ce için S iliv ri kapısının



k ısa bir tev ak k u fu



çalışm ışlar, h attâ Budin beylerbeyi K adı-zâd e A li P aşa, düşm anın büyük bîr k u v v e t ile Bu­ din ’e hücûm için fırsa t kollad ığın ı ve bu v a zi. y ette Budin 'den ayrılm asının



büyük bir hatâ



olacağını m usirrâne bir şekilde sö ylem iş ise de, onu kararından cayd ırm ağa m uvaffak olam a­ m ıştı {.Peçevî, ayn.



esr.,



1!, 245



v.d.). Erdel



feth i.n iy e ti ile yola çıkan Y em işçi H aşan Paşa, T isa ( T e i s s ) n e h rh t Szolnok m evkiinde ku r­ durduğu köprüden geçerek, S za rv a s p a lan ga ­



Y em işçi H aşan



P a ş a 'y a m ülâki



açık bırakılm asın ı em rettiğin i, ertesi gü n e k a ­ lırsa, zorbaların, yolunu k eserek , kend isin i ve adam larını zarfınd a



öld ü receklerin i,



İstanbul 'a



bin âen aleyh



duhûlü



lâzım



ge ce



ge ld iğ in i



ona, b ild ird iler. Sadrâzam vaziy e tin vehâm etıni anlayın ca, şabanın 25. gecesi dördüncü' sa a tte sûrdan içeri girerek, bir sa a t sonra A tm ey d an ı ’nda bulunan sarayın a ( İbrahim P aşa s a r a y ı)



d â h il



olmuş



ve



vusûlünü



pad işah a



sına dâhil olmuş, konakçılarının G u la ( G y u la ) kalesin e vardıkları bir sırada, Budin 'den fer-



bildirm işti ( K â tîp Ç e le b î, 017«. esr.. I, 186; N aimâ, ayn. esr., I, 3 10 ). Sad râzam o ge ceyi



y atçıla r g e le re k , Budin ’in m uhasara edildiğini



önce kaym akam



G ü zelce



Mahmul}



P a şa 'n ın .



H ÂŞAN PA ŞA .



sonra da kazaskerlerin ziy a re tle ri ile g e ç ir­ m işti. Bu su rette G ü zelce Mahmud P aşa b ir



den sonra, A lm eyd a n ı 'ndaki sarayına gelm işti. A y n ı gün ikindiden sonra, isyan ın ele-başılarm -



taraftan Y em işçi Haşan P a ş a 'v a k a rşı zâlıirî b ir d o stlu k gösterirken, d iğ er taraftan da er­ k e s i gün; zorbaların Haşan P aşa 'nm k a tli için fetvâ ;a ld ık la rın ı; istekleri yerin e getirilm ediği tak d ird e, bunların büyük b ir fe s a d çık a ra ca k la ­ rın ı padişaha te lh is etm iş ve bahis mevzuu olan



dan olan P o y ra z Osm an Ve Ö k ü z M ahm ud 'un ele geçirilm esi ile, m esele kapanm ış İse de, yeniçeri



fe tv a y ı da berab er gönderm işti. Ö te



kalkışm ası, en yakın dostlarını dahi darıltm ak­ tan çekinm em esi ve n ih a y et bâzı sın ıfla r için,



yandan



bunu haber alan sadrâzam da ayııı gün, HasanB e y zâ d e vâsıtası ile, padişaha yazdırd ığı b ir te z­ i/kerede M ahm ud P a şa 'n ın , fesad çıkarm ak içiıı, 30.000 flori d a ğ ıttığ ın ı, hemen h arakete geçilm ediği takdirde, büyük bir fesadın meydana g e ­ deceğini,: bu seb ep ten M ahmud P a ş a ’nıa hemen hakkından gelinm esi icâp ettiğin i kayıttan sonra, sa d â re t kaym akam ının sipah ilere dayanm asına / m ukabil, yeniçerilerin de kendi elinde olduğunu ' b e lirliyo rd u . M ehm ed III., sadrâzam ın iste k le ­ rini m âkûl gö rerek , Mahmud Paşa 'nın telhisin i v redd ed in ce, o da zorbaları H asaıı Paşa aleyhine ayakland ırm ıştı. Zorbalar, sadrâzam ı öldürm ek m aksadı ile, A tm eyd an ı 'n da olan sarayı önüne gelm işlerse de, sarayın muhkem ve akşam ın /yakın olmasından dolayı, o gün bir netice



ile sipâh î arasındaki zıd d iy e t p e k kolay-kolay gid erilem ez b ir hâl alm ıştı. Y em işçi Haşan Paşa 'nm , bu g a ile y i b ertaraf etm esine m ağrur ola­ rak, seb ep siz yere bir takım k a til ve azillere



yeni v e rg ile r iiıdâsı, kendisine karşı umûmî bir ten efîürü mûcip oim uş idi. Ş eyh ülislâm Mustafa E fend i, R â ziye H atun -zâd e M ustafa Paşa, yeniçeri-a ğası K asım A ğ a , dârü sseâde-ağası A b d ü rrezak A ğ a ise, padişah üzerinde işleye re k , Y e ­ mişçi H aşan P aşa 'nın sukutunu hazırlam ağa ça­ lışıyo rla rd ı. Bu gurup, m aksatlarına varabilm ek için, hiç b ir şe yi ihm âl etm eyip, padişaha sadr­ âzam ın yen içeriler ile



an laştığın ı, g e ri



iste­



diğ i ta kd ird e, mührü verm eyeceğinin m uhak­ kak bulunduğunu sö y le d ik le ri gibi, sadrâzam ın padişaha m ülâki olm asına da imkân verm edi­ ler. M uhit böylece Y e m iş ç i hine meşbû b ir hâle



U ssan P aşa a ley ­



g e ld ik ten



sonra, Kasım



A ğ a pâdişâhtan , sadrâzam ı imtihan makam ın­ da, mührü geri alm asını istedi. Y em işçi Haşan



alam ayacaklarını anlayarak, işi ertesi güne b ı­ rakm ışlardı. Sadrâzam ise, geceleyin , yanında



P a şa mührü teslim etm ekle beraber, ocak-ağa-



ik i adam olduğu hâlde, g izlice sarayının K u le



iarına haber gönd ererek, yeniçerilerin kend isi



kapısından çık ıp ; A ğ a kapısına gitm işti. S a d r­ âzam , A ğ a kapısında H asan-B syzâd e 'ye y a z­ d ığ ı telh isin d e, e şk ıy a y ı him aye eden şeyhüi-



lehin de nüm ayişte bulunm alarını, h attâ ağala­ rının hapsini te ’min etm iş ise de, bu Kasım A ğa 'nın pâdişâh n ezdindeki iddiasını ispattan baş­ ka bir şeye yaram am ıştı. N itekim b ir k a ç gün geçm eden, yeniçerile- in H aşan Paşa üzerindeki İsrarlarından vazgeçerek, sadrâzam kim olursa-



sİslâm Sun’ullâh Efendi 'nîn azli ile, yerine A n a ­ dolu k a zask eri Ebülm eyâm in M ustafa Efendi 'nin getirilm esin i padişahtan talep e ttiğ i gib i, padişaha sâ d ık olanların ertesi sabah S üleymâniye harem inde toplanm aları içîn de, m uh­ t e l i f y e rle re bu yuru!tular gönderm işti. Ertesi sabah ( 2 6 ş â b a n ) yeniçeriler ve ulem â, Süteym âniye harem inde toplan ırlarken , sıp â h îler /de A tm e y d a n ı'n d a A rslan -H ân e önünde m evki /alm ışlardı. Y em işçi H aşan P aşa böiük ağaların ı - A tm e y d a n ı'n a gönd ererek; sipahilerin zorbaları teslim etm elerini talep etm iş ise de, sipah iler b u n a ra zı olm am ışlardı. Lâkin bu esnada M eh‘ 'med III, M ustafa E fend i 'y i şeyh ülislâm lığa ' g e tirin ce, Y em işçi H aşan Paşa bundan gâ y et iy i istifâde etmesini bilmiş, şehrin kap ıların ı kap atarak, âsîlerin cem iyetini d ağıtm ağa rauvaffa k olmuş idi. Bu sırada Sun'uliâh Efendi ve



olsun dediklerini ve



Y em işçi Haşan P a ş a 'n ın



da bu arada ele g e çirile re k , S ütlü ce bahçesin­ d e ( K â tib Ç e le b i, ayn. esr., I, 2 0 1; Naimâ, agn. esr., I, 337 ; bu ka tlin Handan A ğ a bah­ çesinde olduğunu k a y d e d e r le r ) katlolıinduğunu görü yoru z ( M uham med b . M uham med, N uhbat al-tavârih v a 'l-a kbâr, İstanbul, 1276, s. 216; M üneccim başı, T a rih , İstanbul, 1285, III, 61 2; Haşan Paşa 'nın 28 re b iü lâ h ıf 1012 'd e azil, 10 cem âziyelevveid« katlolunduğunu k a yd ed erler; d iğ er kayn aklar gün tasrih etm ezler ). K atline J j ' (1 0 1 2 = 160 3 ) tarih düşürülen H aşan Paşa Ü s k ü d a r ’da medfûndur. T arihte h a k ettiğin d en çok daha fazla fena bir nâm



- M ahmud P aşa saklanm ak m ecburiyetinde k a l­ . mışlar, yeniçeri-ağası F erhad A ğ a D arbhâne



bırakan Y em işçi H aşan Paşa, kend isin i tanı­ yanların k a y d e ttik le ri g ib i, gözü pek, lâkin fevkalâ d e inatçı bir kim se idi. Fazla ğurûru



■civarındaki Kurşunlu-Han '1 basarak, buradaki sip a h ilerin m allarını yağm a ile kentlilerini katl-



ve dostunu-düşm anını te frik edem em esi onun hayâtına ma] olm uştur.



' etm işti. Y em işçi Haşan P aşa, o ge ceyi de A ğ a



B i b l i y o g r a f y a : Y em işçi Haşan P a­ şa '11ın hâl tercüm esi h akkın da bk. M uhibbi, H u lâ şa t aL aşar, II, 72 v . d . ; N ev’î-zâd e A tâ 'î,



k ap ısın da g e ç ire re k , ertesi giirt, şeyhülislâm ve / k a za sk erler yanında olduğu hâlde, pâdişâhın ■ :•/huzuruna d âhil olm uş ve b ir m üddet m üşavere­



Z e y l-i Şakayık ( İstanbul, 1268), s, 477— 480,



M A S A N P A $ A - H a S A N -B E Y Z A d E.



Î3 4 48 3;



A bd ürrafım an



H ıb rî, D e fte r -i ahbâr



olm ad ığı g ib i, b ir çok bakım lard an da ha-



d d .; C h . de C o e ck elb erg h e d e D u tzele, H is­ toire de l ’Empire d’A utriche (W ie n n e , 1847— 1851 ), V , 296, 298 ; A . L e fa iv re L ee Mag­ yars pendant la domination Oiiom ane en Hongrie (P a r is , 1 9 0 2 ),!, 251 v . d .; N . İorga, Geschichte des Osmanischen Reiches ( G o ­ th a, 1 9 1 0 ) , III, 335 v. d.; ayn. mil., Histoire des Roumains (B u c a re st, 19 4 0 ), V , 459



tâ lıd ır. Tarihler.



Y em işçi H aşan P a şa ile a lâ­



gib i eserlerd e de y a İstoln i B e lg r a d ’ m mu­ h a sara sı m ün âsebeti ile y a h u t d a S ze k e ly



kalı v ek a y ii yazan ta rih ler arasında S e iâ n ik î ’nin m etinde zikred ilen eseri, P a ş a ’nıu 1008



M ö ze s’ten b ah sed ilirken , Y em işçi H aşan P a ­ şa h a kkın d a verilen m âlûm at ehem m iyetli



senesine kad ar geçen



sa yıla m az. ( ORHAN F . KÖPRÜLÜ.) H A S A N A K . [ B k . h a s e n e k .J _



(Ü n iv e rsite kiitüp., nr. *631, 7 7 * ) i ’ Osm ânzâd a T â ’ib , H a d i kat a l'v u z a r a ( İstanbul, 1* 7 1 ), s. 50 v. d . ; A tâ , E n d erû n ta rih i ( İs­ ta n b u l), II. 132 v. d .; M ebm ed S ü rey y a, S ic ill-i osm ânî, Ii, 126 v. d. ve b a şk a b iy o g ra fya eserlerin d e verilen malûm at ehem m iyeti hâiz



hayatı h akkın d a, b i­



rin ci d ereced e b ir kayn aktır. A b d ü lk a d ir E fen d i ’nin m etinde a d ı g e ç en tarih i ise, İsto in i



B elg rad ve E rd ei se ferleri



h akkın da



mühim m alûm atı ih tiv a eder. P e ç e v î v e Hasan -B eyzâde 'nin yine m etinde zik rettiğim iz eserlerin de Y e m işçi H aşan P aşa h akkın daki k a y ıtla rı, h er iki m üellifin onu yakından ta ­ nım aları itib â rı ile , mühim old u ğ a g ib i H asan -B eyzâd e tarihinin H aşan P a şa 'nin A v u s ­ tu ry a seferinden dönüşünden ölümüne kadjşr geçen d e v re zarfın d aki kısım ları, K â tib Ç e ­ lebi, N aim â v e Solak- zâde ( Tarih, İstanbul, 1297, s. 668 v. dd.) ’nin y e g â n e k a yn a ğı ol­ ması bakım ından da, husûsî bir ehem m iyeti h â izd ir. M ustafâ Ş â fi E fen d i 'nin Zubdat a l-ta v S r ih



( V e liy ü d d in



k ü tü p .,



H A S A N -B E Y Z Â D E .



H A S A N -B E Y Z A D A



( ? — 1636 “i ), asıl ismi AHMED o lu p , XVII. asrın tanınm ış o s m a n l ı m ü v e r r i h l e r i n d e n ve d e v l e t adamlanndandır;reisülküttâp K ü çü k H aşan B e y 'in oğlud ur. K en d i ism inden ziyâde, k ü n y e si ile iş tih â r eden H asan-B eyzâde 'nin n erede ve h ân gi ta rih te d o ğd u ğu mâlûm d e ğil ise de, bu gü n e ld e bulunan yazm a b ir mecm uadan an la şıld ığın a gö re , bu z â t mun­ tazam bir m edrese ta h silin d en sonra, m ülâzem et alm ış ve akranı arasın da te m a yü z etm iştir. F akat ailesin in k a la b a lık ve g e lirin in a z bulun­ m ası yüzünden, m esleğini d e ğ iştirerek , ilm iye tarikın dan babasının m esleği olan „k ü ttâ b “ ta -



nr. 2428 )



rikın a geçm iştir ( M ecm ua, yazm a, C âvid B ay-



'in de de Y em işçi H aşan P a ş a 'y a â it malû­ m at var ise de, A n ad olu 'd a bulunduğundan,



sun husûsî kütüp.). Y in e bu m ecm uadaki b ir k a y ­



istifâ d e edilem em iştir. K â tib Ç e le b i, Takvim



da nazaran, H asan -B eyzâde 'nin divan -ı hüm â­ yûn k â tip liğ in e girm esi, D al M ehm ed E fen d i'n in



al-tavürih (İstan b u l, 1146, s. 177 ), Muhammed b. M uham med, Nuhbat al-ta v â rik v a ' l ahbâr (20 7 v. dd ., 2i r , 2 1 3 ) i K a ra Ç e le b îzâde, R a v ia t al-abrâr (B u la k , 1248, s.



birinci re isü lk ü ttâ p lığ ı esn âsın da, y ân i 998— 999 (1590— 15 9 1) sen eleri arasın d ad ır. 1004 senesi son larında M ehm ed III. E ğ ri se ferin e çıkm ak



488,



490 v. d,, 494 v. d . ) ; M üneceim başı, Tarih (III, 606 v. d d .; 611 v. d.) ve H ay-



da te zk ireci ( b elki ikin ci te z k ir e c i) olarak g ö rü ­ yoruz (A b d ü lk a d ir E fen d i, T o p çu la r k â tib i ta ­



E fen d i, Tarih ( İstanbul, cüz



14, s.



rih i, E s’ad E fen d i kütüp., nr. 2151, 37“ ). B izzat



K â tib



H asan-B eyzâde de E ğ ri se feri esn asın da hazır bulunduğunu, M ehm ed P aşa-zâd e H aşan P aşa



ru lla h 102,



IC4 v. dd.)



gib i tarih lerd e ve



Ç e le b i 'nin Cihannümâ ( basılm am ış kısım , husûsî kü tüp., ı i 4 b ) ’sm da Y em işçi Haşan P aşa hakkın da verilen b ilg i mühim değild ir. Bk. b ir de A zm î-zâ d e H â letî, Divan ( Üni­ v ersite kü tüp., nr. 160, 6* v.d, Ecnebi



eserler.



C h a lcon d yle, A r lu s



Thom as, L ’Hist. de la decadence de l’Em­



üzere ik e n , H a sa n -B e y zâ d e 'y i ord u -yı hüm âyûn­



ve F etb G ira y 'a te zk ire le r y azd ığın ı, M ehmed III.'in İstan bu l'a dönm ek arzusunu, buna k a rşı sadrâzam ın ( İbrahim P a ş a ) hayretin i ve ken ­ disine y a z d ırd ığ ı (H a sa n -B ey z â d e ,



te lh isi ta fs ilâ tı ile ka yd ed er T a rih , hu sûsî kütüp.,



I9b



pire Grec et Vestablissement de Celuy des Turcs Continuaiion (P a r is , 16 6 2 ), 858 v . d.



v .d .; N aim â, T a rik , İstanbul, 1283, I, 156 v.d . 'd a bu v ak ’aları aynen H asan -B eyzâde 'den a l­ dığ ı hâlde,on u n ism ini tasrih etm em ekten b aşka,



(B ilh a s s a İstolni B e lg r a d 'm tü rk le r ta ra fın ­



te zk irele ri reisü lkü ttâbm



dan za p tı hakkın da epeyce malûm at v a r d ır ) ; J. v. Ham m er, D evlet-i Osmaniye tarihi



yazar. H albu ki ne H asan -B eyzâd e



( tü rk . trc. A t â ), VIII, 28, n ot 2 ve te zy ilâ tta s. 277 'd e H aşan P aşa 'm a m ektuplarından



kalem e



ald ığın ı d a tarihinde,



ne de başka bir yerde, m ü ellifim izin bu esn âda



malûm atı



reisü lkü ttâp okluğuna d â ir, en u fa k bir emare dahi m evcut d e ğ ild ir ) . 1006 sonları ve 1007 senesi başların d a, serd ar S a tır c ı M ehm ed P a şa



Histoire de VEm-



'nin M acaristan h a re k â tı sırasın d a , m aiyetin de



pire Ottaman (P a r is , 1 81 7) , II, 160, 162 v.



hizm et eden H asan-B eyzâde, İsta n b u l'a a vd e ­



bah sedilen kısım lar hâriç, ih tiv a etm ez.



S ala b e rry ,



mühim



r Ma



s a n -ö e y z â d e



.



'‘535



tin d e , 3. defa olarak, sadâret m evkiini İşgâl



zûm hasb-ı hâlinden de, yine tarih lerin i kat’î



eden İbrahim P aşa ’m n tezkireciliğin de bulun­ m uştur ( H asan-Beyzâde, ayn. esr., 2Ja v e bu ­ radan naklen N aim â, ayn. esr., I, 214) . Ma­ m afih H asan-B eyzâde ’nin, İstanbul 'd a ancak 3 a y kad ar k ald ık tan sonra, 1007 şevva li son la­ rın d a sadrâzam ve serdar İbrahim P aşa ile bir-



olarak



le k te j U yvar seferine g ittiğ in i görü yoru z ( Ahdü lk ad ir Efendi, ayn. esr., 56« ). Bu sefere te z k ir e s i sıfa tı ile iştira k eden H asan-B eyzâde,



kestirem ediğim iz



zam anlarda ken d isi­



nin bir E flâ k se ferin e (10 2 3 'te İskender ve K e te n ci Ö m er P aşa 'nm E flâ k v a k ’a ları olarak tahm in e d ile b ilir ) iş tira k ettiğ in i, K ıl-B urun k a lesi ( 1026 ? ) ile K e fe sûrunu tâm ir ettird iğin i ve V arn a 'da bulunduğu b ir sırad a ru s kazak­ larının hücûmunu püskürttüğünü öğreniyoruz. Y u k arıd a zik re ttiğ im iz yazm a m ecm uadaki mü­ te a d d it v esik a la r ile H asan-B eyzâde tarihinin bir



1008 muharrem i başlarında, baş-tezkıreci Ham za ( Y a y cı-zâd e ) Efendi reisülkü ttâp olunca, onun



nüshasının ü zerin d e bulunan „K aram an e y â le tin ­ den m ü tekait olup, m ükerreren T un a d efterd arı



yerin e



Efendi,



olan H asan -B eyzâde A h m ed P aşa te ’Iifid ir“ k a y ­



ayn. esr., 6oa ), Sadrâzam İbrahim P a ş a ’mn K a n ije seferi esnasında ( 1009 ) b a ş te zk irecilik m evkiini işgal eden H asan-Beyzâde 'nin, ordu­



d ı, H a sa n -B eyzâ d e'n in ta rih kitap ların a g e ç ­ m em iş olan m e’m û riyetlerin in , hiç olm azsa, bir



tâyin



edilm işti



(A b d ü lk a d ir



nun E sze k 'e g e ld iğ i sıralard a reisü lkü ttâ p Y a y cı-zâd e Ham za Efendi 'nin, M ihai 'in elçisi Dimo ile berâber, İsta n b u l'a



gönderilm esi



üzerine,



bir müddet için, ihtim âl ki vekâleten , reisülk ü ttâ p lık v azifesin i de gördüğü anlaşılıyor ( H asan-Beyzâde, ayn. esr., 27® ). M uahhar e ser­ lerde’ (A h m e d Resm î, S e fin e tu r rüesâ, İstanbul, 1269, 26 v.d.; buradan naklen C cm âleddin, A y îne-i zu refâ , İstanbul, 21 v.d. v c S ic ill- i osrnân î IV , 795 ) H asan-Beyzâde ’nin bilfiil reisüli’ kü ttâp olarak gösterilm esi, kanaatim izce, yan* lıştır. Z ira gerek mecmuada, gerek H asau-Beyszâde tarihinde müellifim izin bilfiil reisülküttâp



kısm ını te ’y it e tm ek ted ir. H a sa n -B e y zâ d e 'n in bulunduğu m e'm ûriyetleri düşünürsek, ona aynı zam anda A h m ed P aşa da denilm esini ta b i’î kar­ şılam am ız lâzım g e lir. Şurasını da kayd etm ek lâ zım d ır k i, daha ziyâd e m âlîye hizm etlerinde bulunan bu zâ t ep eyce uzun m âzû liyet d e v ir­ leri geçirm iş ve devrin ricalin e m ü tead dit de­ fala r hâlinden şik â y e t eder m âhiyette, arıza­ lar ve hattâ eserler ( Ü şü l al-hikam , b ö yle bir v esîle ile, G ü ze lce A li P aşa nâm ma



yazılm ış­



t ı r ) kalem e alm ıştır, H a sa n -B e y zâ d e 'n in idbârm a ekseriya b aş-d efterd ar B âkî P aşa 'nin se­ bep olduğu da m uhakkak gib id ir. O nun, Bâkî



: olduğuna delâlet edebilecek her lıângi bir kayd a rastlanraam aktadır.



P a şa 'mn vefatına dâir mâlûm at verirken, kullan­ dığ ı kelim eler ve düşürdüğü tarih buna ku v­ vetli bir d elild ir. K e zâ adı geçen m ünşaatta



' H asan-Beyzâde, veia tm a kadar ( 9 m uhar"rem 10 10 ), İbrahim P a şa 'n in m aiyetinde bu-



d a ,’ B âkî P aşa ile olan m ünâferetine dâir, bir takım k a yıtla r m evcuttur.



Umduğu gibi,



müteakip,



H asan -B eyzâd e 'nin ölüm ta rih i de, k a t’î ola­



k ısa bir m üddet de Lala Mehmed Paşa 'nin y a ­



sadrâzam ın ölümünü



ra k , belli d e ğ ild ir. B ursalı T a h ir ( O sm anlt mü­



nında çalışm ış idi ( H asan-Beyzâde, ayn. esr., 28*> v. d.). D aha sonra sadrâzam Yem işçi H a­



ellifle r i, III, 46 ), hiç bir esâsa dayanm aksızın, bunu 1035 olarak g ö sterir. J. H. Mordtmann E l ’ de m üverrihim iz hakkm dakt m akalesinde,



şan Paşa [ b. bk.] 'mn maiyetinde vazife gören H asan-B eyzâde, 1011 senesi sonlarına doğru,



sadrâzam ile



b irlik te , İstanbul 'a gelm iş idi "(H asan -B eyzâd e, ayn. esr., 31« v .d .). HasanB eyzâd e 'nin 1013 ( 1605 ) senesine kadar baş ■tezkirecilikte k a ld ığın ı te s b it ediyorsak da, bu



tarih ile 1018 arasın da onun hângi m e’m ûriyetlerdc bulunduğunu bilem iyoruz. Bu zâtın haya­



K â tib



Ç e le b i ’nin K a ş f al-zun ün 'una istinâd



e d erek , H asan -B eyzâde 'nin v efa t tarih ini 1046 olarak kabûl ed er. H asan-B eyzâde tarihinde, „M erre H ü se y in 'P a şa v ak 'a sm d a n „ bahsolunurken, rastlad ığım ız „hâliyen v ezir ve kaym akam olan Bayram Paşa, ol asırda yeniçeri-keth üd âsı



bir



id i“ şe k lin d e k i ( Tarih, 4 4 b ) kayd ı ise, HasanB ey zâ d e 'nin, hem hayatın ı, hem de ta rih in i ne



devreden sonra, kendisini A n adolu defterdarı : olarak bulu yoru z (N aim â, ayn. esr., 11, 71),



zaman y azd ığ ım , kısm en olsun, ayd ın latab i­ lecek m â h iy etted ir. Çünkü 1032 senesinde ye-



H asan-B eyzâde 'nin bu tarih ten sonraki me'mû-



n içeri-keth ü d âsı olan Bayram A ğ a ( P aşa ) 'nm sad âret kaym akam lığı 1044— 1046 arasındadır.



’ tın d a b izce mechûi kalan oldukça



uzun



•riy e tle ri sırası ile- malûmumuz olmam akla b e ­ ' râber, yukarıd a adı geçen mecmua sayesinde



B inâenaleyh H asan-B eyzâde 'nin, y u karıd a nâklonun daha sonraları ik i d efa Tuna ve bir defa olunan ifâ d e y i kullanabilm esi için, eserinin bu • H a leb d efterd arlığın d a, K efe ve Karam an bey- j kısmını olsun, 10 4 4 'ten evvel ve 1046 ( 7 ra­ *erbeyiliklerinde bulunduğunu anlayoruz. D i­ I mazan ) 'dan sonra yazm am ış bulunm ası icâp ğe r ta ra ftan H asan-Beyzâde 'nin Ü şü l aî-hi- | eder. Bundan dolayı H a sa n -B e yzâ d e 'n in , İliç



' k a m f i n iza m al-'ölani isim li eserinin ( Bayezıd, olm azsa, 1044 senesinde h a yatta olduğunu ka‘ İnkılâp kütüp,, o rta boy, 4 9 ) : sonundaki man- | bul etm ek lâzım ge lm e k te d ir ki, bunu K â tib



H A S A N -B E Y Z Â D E .



. Ç e le b î 'nin v erd iğ i tarih ile k a rşıla ştırd ığım ız zaman, iki kayd m birbirini itm am e ttiğ in i g ö ­ rürüz, M am afih bu hususta daha k a t’î b ir şey sö y le y eb ilm e k için, eld e m evcut H asan-B eyzâd e ta rih i nüshalarında yukarıd a zik re ttiğ im iz kayd ın



bulunup-bulunm adığını



te sb it



etm ek



lâzım dır. T â b ir B ey ’in n a k le ttiğ i b ir riv ay e tte ( yk. b k .) H asan-B eyzâde 'nin İstanbul ’da eski



-“C



faydalanm ışlardır. B unlardan P e çev î, görünüşe n azaran , tarihini H asan -B eyzâde ’den hemen bir az sonra y a z d ığ ı ve kendisi de bir çok vakayiin içinde bulunduğu hâlde, hem H asanB ey zâ d e ta rih in i kayn ak o lara k kullanm ış, hem de b iz za t H a sa n -B e y z â d e 'y i İyi bir ta rih çi ola­ ra k , zikretm ekten çekinm em iştir ( P e ç e v î, T a­



G üm üş-Suyu kabristanında medfûn bulunduğu



rih, İstanbul, 1283, II, 155 ). Bununla b erâh er P eçevî ’nin b âzı d efalar fazla uzun yazm asından



kaydolunm aktadır. Bâzan H am di ve bâzan A h ­



do layı, H a sa n -B e y zâ d e ’ y i m uâheze e ttiğ i g ib i



m ed m ahlası ile



( ayn, esr., II, 2 10 ), bâzan da açıktan a çığa ten k id ile, H asan-B eyzâde ’nin verd iği m âlûm atı ka-



manzûm eler yazan v e zama­



nına gö re, orta d ereced e bir şâir sayılab ilecek olan H asan -B eyzâd e ’nin, gö reb ild iğim iz şiirle ­ rine nazaran, fik irlerin i iy i ifâ d e e ttiğ i v e vez­ ne iyi hâkim bulunduğu, an cak lirik şiirlerd e



bûl etm ediği de gö rü lü yo r ( a y n . esr., II, 238 ) ki, bu m eselede J. v . Ham m er 'in de P e çev î 'y i haklı bulduğunu



burada



k a yd etm eliy iz



( bk.



lerin e, yukarıd a zik re ttiğim iz yazm a m ecmua­



D e v le t-i osm aniye ta rih i, türk. tre. A tâ , VIII, s. 9, not 1 ). K â tib Ç e le b î, eserin i hem H a­



dan v e



sa n -B ey zâ d e , hem



p ek m u vaffak olam adığı anlaşılıyor. Onun şiir­ Ü şü l al-fıikam ’d eki



manzûm



hasb-i



de



P e ç e v î ’den sonra



y a z­



hâlinden başka, bir de H işâli ’nin M a tâ lî a lnnşö’ır ( N ûruosm ânîye kütüp., nr. 4252-53) 'inde olm ak ü zere, şim dilik üç yerde rastlan -



d ığ ı İçin,



H a sa n -B eyzâ d e ta rih in i doğrudan -



m aktadır. E s e r l e r i : ı . T arih. H asan -B eyzâde asıl şö h ­



{ F e z le k e , I, 150 v.d.). K â tib Ç e le b î’ nin a sıl üzerinde durduğu nokta H asan -B eyzâde ta r i­



retin i bu eserin e borçlud ur. O nun T a v â r ih -i a l-i 1O şm ân adın ı da taşıyan ve daha ziyâde H asan B ey zâ d e ta rih i nâmı ile m âruf olan eseri İki kısım dan m ü rekkep tir. Bu eserin birin ci kısm ı K anunî Süleym an 'a kad ar olan v ak ’aları m uhtevi



hind e vak 'a larm ta fs ilâ tı ile yazılm ası k e y fiy e ­ tid ir ( ayn. esr., I, 20 0 ). Naim â ise, H asanB ey zâ d e tarih inden, P e çev î v e K â tib Ç e le b i 'y e nazaran, çok daha fa zla istifâ d e etm iş olup, b ir



d o ğru ya te n k itte n kaçınm ış, an cak bâzan P e ­ ç e v î 's in fik irlerin e iş tirâ k ile ik tifâ eylem iştir



olup, H oca S âd ed d in E fendi ’nin T â c al-taeıarih



çok y erlerd e bunu a çık ça k a y d e ttiğ i h â ld e ( m sl. b k . N aim â, T a rih , I, 68, 101, 216, 243,



'inin telh isi su re tiyle m eydana g e tirilm iştir ki,



373, 387 ; II, 25, 143 ), b â zı y e rle rd e de k u lla n ­



bu kısm ın orijinal bir ta ra fı yoktur. T arih in in ikinci kısm ında ise, H asan -B eyzâde, Tac al-



dığ ı ifâ d e ta rz ı ile, H asan -B eyzâd e 'nin ifâ e t­ tiğ i işleri kend i tarafın d an yapılm ış g ib i g ö s­



tavü rih ’i te zy îl ederek, Kanunî Süleym an ’dan M urad IV , devrine kadar geçen v ek a yii y a z ­ m ıştır, M am afih kanaatim izce bu te zy ili de



teren



iki kısm a ayırm ak icâp eder, K anû n î Süleym an,



liğine verm ek daha doğru olur. Naim â, P e ç e v î ve K â tib Ç e le b î g ib i, H asan-B eyzâde 'y i ten kid



Selim II., M urad III. devirlerin i yazarken , mü­ verrihim izin ne g ib i kayn aklardan İstifâde e ttiğ i mechûl olduğundan tarihinin bu kısm ının kıym eti b izce henüz m eydana çıkm ış d eğild ir. Y a ln ız b a ­ his mevzûu olan tarih in M urad 11!. devrine ait kısım ların da, H asan-B eyzâde ’nin babasından naklen v erd iğ i m âlûm atın kayn ak o lab ilecek m â­ h iyette bulunduğunu sö y le y e b iliriz. F ak a t H a ­ san -B eyzâd e tarih inin asıl orijinal kısım ları M ehm ed III, devrinden itibâren olan y e rle rid ir.



g a rip



bir



v a ziy e t



husule



g e tirm iştir



ki (N a im â , ayn. esr., I, 309, 311 v .d ., 320, 32 3), kan aatim izce bunu N a im â 'n in d ik k a tsiz­



cihetin e gitm em iş, aneak p e k m ahd ât yerlerde, H asan-B eyzâde 'nin v e k a y ii uzun yazd ığın ı ( Naimâ, ayn. esr., II, 293) k a yd etm eği k â fi bulmuştur. S o la k -zâ d e 'nin H asan-B eyzâde ta ­ rihinden istifâ d e si ise, y u karıd a zik rettiğim iz m üverriblerinkinden bü s-bü tü n fa rk lıd ır. Z îra Solak-zâd e H asan -B eyzâde tarih inden, her h an ­ gi bir m üverrih gib i, fayd a la n m ak la kalm a­ mış, H a sa n -B e y zâ d e 'n in eserini hetnen-hem en



Z îra H asan-B eyzâde, bu tarih ten İtibâren , onun hayatın dan b ahsederken b elirttiğim iz g ib i, bir



kendisine



çok v ak ’aların



doğrudan -doğruya m üşâhedelerini yazm ıştır ki, bunun ne kad ar mühim olduğunu ka yd a dahi



'nin ism ini zikretm em esi ve H aşan -B eyzâde 'nin babasın ı, kendi babası ( S olak-zâde, T arih , İstanbul, 1298, s. 6 ıo ) ve onun m e’-



lüzûm yoktur. N itekim H asan-B eyzâde ta rih i­ nin ehem m iyeti, P e ç ev î 'd en itib âren , K â tib Ç e ­



m ûriyetlerin i kendi m e’m uriyetleri ( S olakzâde, ayn. esr., 631, 635, 659, 6 6 1 ) g ib i g ö s ­



le b î v e bilh a ssa N aım â gib i, b a şlıca m ü verrih­



term ekten çekinm em esi, a lela d e b ir d ik k a tsizli­



lerim izin d ik k a t nazarını celbetm iş, ve bunlar, şim d iye k a d a r zannoiunduğundan çok daha



ğin hudütların ı ço k aşm ış ve işe b îr in tih al m anzarası verm iştir. B undan b a şk a S o la k -zâ d e



fazla, H asan -B eyzâd e tarih in d en g e n iş



's in , m üverrihim izin kend i h ayatın d an ba h sed er­



içinde



bulunm uş



ve eserin de



ölçüde



mâl



etm eğe



çalışm ıştır. .Filhakika



Solak-zâde ’nin h iç b ir y e rd e H asan-B eyzâde



H A S Â N -B E Y Z Â D E -



ken, v erd iğ i b ir takım mühim izahatı tayetm esı de; d ik k a ti çekm ekted ir ( H aşan-B eyzade, ayn. esr., 3 1 b ; krş. S olak-zâde, agn. esr., s. 6 7 0 ). Mam afih



H asan-Beyzâde



isim tasrih lüzum



ederek, g e re k



görülm eden, yapılan



tarihinden,



ge re k



böyle b ir tasrsba n akiller



hâricin­



de^ m üellifi b e lli olmayan bâzı ta rih lerd e de istifâ d e edildiğini burada söylem eliyiz. Umû-



nüz



H A S E K İ.



33?



h a y atta bulunduğu b ir



sırad a, yakın la­



rından biri tarafın dan toplanm ış olup, m ü ellifi­ mizin yirm i kadar m ünşaatını h â v î bulunm akta­ dır. Y in e bu mecmuada müellifim izin kalem inden çıkm ış bir v akfiye ile H asan -B eyzâd e'n in kendi eli ile yazılm ış b â zı fıkralar bulunduğunu da bu arada zikretm ek icâp eder. ( O r h a n F. K ö p r ü l ü .) H A S A N l . [ B k . HASENÎ.)



m iyetle bilin d iğin e göre, 1032 ( 1 6 2 3 ) senesine k ad ar olan v ak 'a la rı ih tiva eden H asan-B eyzâde



H A S A N V A Y H . [ B k.



tarih inin A vru p a , M ısır ve kısm en



H ASAN VEYH . H ASAN VAYH



İstanbul



'd a bulunan nüshaları hususunda F . B abinger ( C O W , Leipzig, 192 7,2. 1 7 4 ) ' de mücmel mâlûmat bulunduğu gib i, İsta n b u l k iitüph ân eleri tarih -coğraf ya yazm aları katalogları (İstan bul, 1944, I, 1 16 v .d d .) 'nda da H asan-B eyzâde ta ri­ hinin bir çok n üshaları ta v s if edilm ektedir, H a ­ san -B eyzâde



tarihinin



k a ta lo g la ra



girm em iş



h a s a n v e y h .]



( H a SANU-



Y A ) B. AL-HUSAYN AL-BAR z I k ÂNÎ, k ü r t b e y i ve tahm inen yarım a sır devam eden ve kendi adın ı ta şıya n b i r h â n e d a n ı n k u r u c u s u . K a b ile sin d e, onun yanında, nufûz ve kudretleri ile dikkati celb ed en d iğ er ik i reisi, V an d âd ve G anim isminde iki kardeşi de zikretm ek gerek­ tir. 349 ( 960/961 ) 'd e V an dSd öldüğü v ak it, h a ­



olan d iğ er b elli-başlt nüshaları da T op kap ı-sarayı kütüp., H azîn e, nr. 1385, E m ânet hazînesi, nr, 1434, B agd ad köşkü, nr, 207; A rk e o lo ji müze­



lefi ve o ğ lu ‘A b d a l-V a h h â b



si kütüp., nr. 481 ve nr. 2 3 4 'te bulunduğu gib i, yine bu eserin iy i b ir nüshası A n k a r a 'd a T arih



kim iyeti cenûb-i şa rk î A n ad o lu 'n u n büyük bir kısm ın a şâmil olduktan başka, D in avar, Hemedan



Kurum u kütüphanesinde ( n r . 5 1 7 ) m evcuttur. Bütün bu H asan-B eyzâde nüshaları arasında 1032



ve N ehâvend şeh irlerin e k a d a r uzuyordu. K e r­ van ları bü yük vergiler verm eğe iebâr etm esine



senesinden son raki vekayii ih tiva eden yaln ız üç



v e akın ları ile y o lla n teh likeli b ir hâle koym a­



nüsha vardır. Bunlardan T .T .K . nüshası 1039 sen esin e kadar olan v ak ’aları ve V iy a n a nüs­ hası ( n r . 1049; bk . F lügel, II, 257) ise, 1045



sına rağm en, Rukn a l-D avla kendisini serb e st



‘e k a d ark i vakayii ilıtiv â e ttiğ i g ib i, iyi b ir tesad ü f eseri olarak, husûsî kütüphanem izdeki H asan-Beyzâde tarih i de, 1045 senesine kadar



arazisini H asan-



v ayh 'e te rk etm eğe m ecbur k a ld ı. O zamandan itlbâren H a sa n vayh 'in nufûzu g ittik ç e a rttı. H â­



bırakıyordu ;



zîra



hasan vayh



h orasan lılara



karşı m ücâdelelerinde deylem lilere yardım edi­ yordu. M am afih R ukn a l-D avla n ihayet mu­ harrem 339 ( teşrin H. — kânun 1. 969 ) 'd a ona



geçen hâdisâtı m uhtevi olup, bunun sonu ( 1 6



k a rşı, veziri İbn a l-'A m id kum andasında, bir ordu gönderm eğe m ecbûr oldu. Lâkin ordu ku ­



rcceb 1045 ) S olak-zâde tarih inin 763 'üncü sahifesinin ortalarına tesad ü f etm ektedir ki, S o ­



ile anlaşm ak zorun d a k a ld ı. H asanvayh 'in ölü­



lak-zâd e 'nin H asan-B eyzâde 'den 11e şekild e is ­ tifâde-:: e ttiğ i düşünülürse, H asan-B eyzâde ’nin



mandanı



yold a



öldüğünden, o ğ lu



H asanvayh



münden (369 = 979/980) sonra oğlu Badr, Bü-



eserini şim diye kad ar bilindiğinin aksine olarak,



v e y h île r d e n 'A z u d a l-D avla tarafın dan , K u rd is­ tan v a lisi olarak tan ınd ı. 405 { 1 01 4/ 1 01 5)



1045 senesine kadar devam ettirdiğin i tahm in,



senesinde Badr



her hâlde, p ek yan lış olm az. 2. K a n ije feiih n & m elerî. M ezkûr mecmuada



olan, lâkin ayn ı sen e içinde B üveybilerden Şam s a l-D av la tarafın d an m ağlûp edilerek,



biri nâtam am



olm ak üzere, 3 K a n ije fe tih n a ­



m esi vard ır k i, yakın, zam ana kad ar yaln ız ismi bilinen v e K a n ije ’nin İbrahim Paşa tarafından H ethino dâir kıym etli: malûm atı hâvî bulunan bu fetihnam elerden henüz İstifâde edilmemiştir. 3. Ü şü l al-hikam f i n izâ m a l-d ia m , B ir ne­ v î sıyâsein âm e m âhiyetinde olan ve ibn Ha$ib K â sim 'in R a v îa t a l-a kyâ r 'ından ( insana



katledildi ve kendisine



halef



hapse atılan h a fid i £ â h ir ( T â h i r ) b. H ilâl ile H asan vayh hanedanı söndü. B i b l i y o g r a f y a : İbn a l - A ş i r ( n ş r , T o rn b e r g ), VIII, 443 v.d., 318— 521 ; İbn H aldun, K itâ b a l-ib a r, IV , 443, 454; 312 v .d d .; Lane-Fool, T he M oham m adan D y n a sties, s. 138; H. E them , D ü v e l-i İslâm î y e (Istan b u l, 19 2 7 ), s. 183.



( K. V . Z e tt e r s te e n .)



lâzım olan k ısım lar) hülâsa edilen bu eser, bir mukaddim e, d ö rt asıl ve bir hâlim e üzere



H A S E K İ . H Â Ş Ş A K Î ( H â ş ş a g I ), h u k ü ra­ d a r l a r ı n h i z m e t l e r i n e t a h s i s edil­



te rtip edilm iştir. Bu eserin asıl kıym eti Hasan-



miş ş a h ı s ve z ü m r e l e r e v e r i l e n isimd i r. H aseki tâb ir edilen sın ıf M em lûkler ile O s­ m anlılarda v a r idi. M em lûk sultanlarının al-ca-



B eyzâd e ’nin terciim e-i hâlini ayd ın latabilecek manzum b ir hasb-i hâli ilıtiv â etm esindedir. 4. M ecm ua. Y u k a rıd a H asan-Beyzâde 'nin ha­ y atın dan bahsederken, b ir h ayli istifâ d e e ttiğ i­ miz bu yazm a mecmua, H asan-B eyzâde'nin heislânı Anıiklojpedlfti



m a a t a l-h â şşa k iy a denilen v e sultanın birinci derecedeki kölelerinden teşkil edilm iş olan hase kileri var id i; hüküm dar her nerede bulunursa 22



H A S E K İ.



338



-bulunsun, hasekiler dâım â efendileri ile beraber bulunurlar idi. Bunlar em irliğe nam zet oIup,m ah-



şâh ın vâl İdesinin e sk i saraydan



yen i sa ra ya



m il-i şerif çıkışın d a ve sa ra y nakillerinde hizm et



naklinde bostancı h asekileri m u h afızlık eder­ lerdi. P a şa k a p ısı ile sa ra y arasın da, te lh isçi-



ederlerd i. H asekilerin adedi bir zam an 20 iken, X I V . asrın ilk yarısın d a 40, sonra 400 ve daha sonraları ise, 1000 'e kadar çıkm ış ve h a ttâ bu



lik te hizm et etm ek üzere, B âbıâlid e sadrâzam ın yanında dâim î su rette bir b osiancı h a sek isi ( v e zir k a r a - k u la ğ ı) bulunurdu. P â d işâh deniz­



m ıkdarı geçm iştir. H asekiler, m aaşlarından b a ş­



den bir yere gid erken v eya den iz g e zin tisi y a ­



k a , sultandan h ed iye de a lırla r v e d iğ er mem-



parken, sa lta n a t ka yığ ın ın baş ta ra fın d a ha sek i -ağa bulunur ve k a yığ ın düm enini d e bostancı



lû klerden fa rk lı olarak, sırm alı elb ise g iy e r ve k ılıç ta ş ır la r d ı; bunların içind e d e v âd âr ( dev â t d â r ; b . bk,) sâki-i hâs, hazin edar, silâh dâr-ı



-başı ku llan ırd ı. P âd işâh tarafın d an ta şray a ğ izli bir hizm et ç ık tığ ı v ak it, bo stan cı-başıya verilen



hâs, nöbet reisi v e başm akdâr gib i, hüküm dara



emir üzerine, bostan cı-hasekilerin den m ünâsip­



y a k ın olanlar da var idi ki, vazifeleri itib ârı ile, osm anlı sa ra yın d a k i hâs oda gılm anlarm a ben­



leri vilâyetlere yollan ırlardı. 1138 ( 1 7 2 5 ) ' de b ostan cı-hasekilerin in mev-



zerlerd i ( bk. O sm anlı d ev leti teşk ilâ tın a med-



cûdu



h al, 1940, s. 370 ). O sm anlı devletinde



Üzere, 300 ’den 100 'e indirilm iş ise de, sonra­ ise,



harem -i hümâyûn



80 ’i,



haseki ve



20 ’si



mülâzım



dan yine artm ış idi. X IX . asrın ilk



olm ak



yarısın d a



kadınlarından, bostan cılardan ve yeniçeri orta­



tebd il hasekileri ile berâber, atlı ve yaya o la ­



larından olm ak üzere, 3 k ısım haseki var i d i :



rak, haseki m evcûdu 100 'den az fa zla idi. H a ­



1.



H aseki, pâdişâhtan çocuğu olsun-olm asın,sekilerin âm irine baş-kaseki-ağa denilip, bun­



hüküm darın firâşına kabul edilen kadın lara ve­ rilen unvanlardan biri olup, h ün kâr h a sek isi de denilirdi. Bu hasekilerin içinden çocuğu olan­ la ra h a se k i saltan ism i verilir ve erkek çocuk d o ğu ranların



başına



ta ç



g iy d iriiird ı.



S u ltan



A h m ed II. ( 1691— 1695 ) 'in R âbia adındaki baş-câriyesi İbrahim ve Selim isim lerinde iki e rk e k çocuk doğurm uş olduğundan, başın a ta ç



dan son ra sıra s ı ile k ireççı-b a şı, balık-em îni ve şarap-em îni gelird i. H a sek iler a laylard a ( m erasim d e) başların a ik i k a rış kad ar m ah rû tî külah, ark ala rın a k ır­ mızı çuhadan dolam a g iy e rle r ve bellerin e g a d ­ dâre denilen hançer so karlard ı. M erâsim den h â riç zam anlarda ise, başların d a barata deni­ len kırm ızı kü lâh ları v a r id i ( barata m ukavva



giyd irilerek, h a sek i sa lta n ilân edilm iş v e ken ­ disine usulen başm aklık hâs tâyin edilm iş idi



üzerine kırm ızı çuh a



( II, 685 ). H asekiler içinde en m üm tazlan kadın



barata i d i ). B ostan cı hasekilerin



e fen d i unvanını alırlardı. . V e fa t eden pâdişâhın kad ın lan yeni saraydan eski saraya nakledilirler, içlerinden çocuğu olma­ yanlar y a h u t çocuğu olup da ölenler, yeni hüküm­ darın emri ile, bâzan kocaya verilirlerdi. S ultan İb ra h im ’in yedi câriyesinden b irisi Ş a h Sultan olup, T elli-h a seki unvanı ile m eşlıûrdur. Kanunî



y a p ıştırılıp



dikilm iş bir



serp uş olup, bunun d iğ er b ir adı da k a tm erli içlerinden



12 ’si tebd il



h asekisi olup, pâdişâhın m erâsim ile v ey a k ıy âfe t te b d ili ile



b ir y e re gidişinde, bun lar da



beraberinde bulunurlardı. H asekilerden hapis ve te rb iy e olunacak h a sek iy i bo stan cı-ocağı erkânından kuşçu denilen za b it cezaland ırırd ı. B ostancı hasekileri 1244 ( 1 8 2 9 ) ' te lağvolunup,



Süleym an 'in ze vce si H urrem S u ltan 'in 943 ( 1 3 3 8 ) tarih ind e inşa olunan camii „H aseki



ih tiyarlar tekaüde sevked ilm işler v e



S alta n câm ii“ adı ile m âruftur ve kendisinin İs­



mâyûn hadem esi olarak, tâlim ve te rb iy e g ö r­ müşlerdir. 3. Y e n içe ri ocağı hasekileri, yeniçeri o ca ğ ı­



tanbul ’da m eşhûr bir de hastahân esi vardır. z. B o stan cı o c a ğ ı e fra d ı arasın da h a sek i is­ m i ile anılan v e X V III. asrın ikinci yan sın d a m evcû tiarı 300 'ü bulan, küçük bo stan cı za b iti



gen çleri



de, solak ve p eykler ile berâber, rikâ b -i h ü ­



nın cem âat ortalarınd an 14., 49., 66. ve 67. ortalara h aseki-ortaları denilirdi. Bu 4 ortadan



v a r id i; bunların resm î e lb iseleri kırm ızı çuh a­



her birinin kum andanı ayrı-a yrı olup, bu o rta efradı yeniçerilerin ağa unvanını h âiz itib arlı­



dan olup, bellerinde gad d âre denilen gümüşlü



larından idiler. F âtih



b ıça k ları ve ellerinde asaları



n ında ih das edilm iş olan ha sekiler pâdişâh ile



rü tbesin de, bostancı h a sek ileri denilen bir sın ıf



bulunurdu. Y a k a



v e kem erleri ile asıl bostancılardan lirle rd i;



bostan cılardan



yeni



a y ırt edi­



h a sek i



olacak



birine â sâ v erilece ği zaman, kendi kışlaların da v e bo stan cılar m uvacehesinde merasim yap ıla­ ra k , a sâsı v erilir v e yeni h a sek i olan kim se



S u lta n



M ehm ed zam a­



berâber avda bulunurlar ve av köpeği besler­ lerdi. P âdişâh ın d ışarı çıkışların da 4 haseki kum andanından ikisi pâdişâhın atının sa ğ ın d a v e d iğ e r ikisi solunda



gid erdi.



Bu dö rt orta



d e , kendi eli ile, bir kurban keserd i. B ostan cı



h a sek i kum andanından en kıdem lisine baş-h aseki denilip, te rfî ederse, tu rn acı-b aşılığm a g eçerd i.



h asekilerin den



H a sek i



60 kadarı pâdişâhın b ir yere



gidişinde m aiyetin de bulunurlardı. Y en i p â d i­



sın ıf idi.



bölükleri,



y ay a



ve



a tlı



olarak,



iki



H ASEKİ



- HASENÎ.



4. 8 u yukarıd a sayd ığım ız hasekilerden b a ş­bilh assa bu şeriflere verilm ektedir. V a k tiyle k a, eski saray baltacıların a mensup olan bir F a s 'm bilh assa cenup ta ra fla rın a yayılm ış olan h aseki-başı v a r ise de, bu harem eyn denilen bu şe rifle r, A fr ik a 'nin şim âl-i garb isin de çok M ekke v e M edine vakıflarınd an gelen varid atı ta h sil v e ka yd a me'mûr olup, d iğer hasekiler ile bir m ünasebeti y o k idi. Bibliyografyat



İ. H . U zu nçarşılı,



O sm a n lı d evletin in sa ray teşkilâ tı ( T T K , 1 9 4 5 ) ; ayn . m il., K a p ı k u lu ocakları ( T T K , 1943 ), I ; D 'O h sson , Tabi, g é n é ra l de l ’ Em p ıre Othom an (P a r is , 18 2 4 ), V II, 2 9 ,3 2 , 63, 6$ ; Â lî, K u n h al-ahhâr ; Enderun tariki, I ve III, H usayn A y v â n sa râ y i, ffa d ik a t cavâm ı (İstan b ul, 1 281 ) , s. 101.



al-



yerleşm e tarih i mâlûm değild ir. R iv a y e t edildi­ ğin e göre, bunlar M arini hâkim iyetinin baş­ langıcından itibaren buraya gelm işler imiş. B üyük A t la s 'ın cenubunda T a file lt m ıniakasm da bu­ lunan Sicilm âsa ahâlisinden b â zı d in d ar müslüm aniar hacca gid ip , M ekke 'den dönerlerken, M edine 'nin garb ınd a A ra b ista n sahilinden Y an bu‘ 'd a tev ak k u f ettikleri sırad a al-H asan is­ m ünâsebetlerinde elde e ttik leri m ânevi fa y d a ­



H A S E N . H A Ş A N ( A.), g ü z e l , i y i ; h a ­ dîs ilminde bir ıs tıla h tır ; bk. m ad. HADÎS, III,



la n ve onun tavassutun u n te ’min e ttiğ i rûhânî nim etleri ta k d ir ettiklerin den , bu zâ tı, ken d i­



K rş. bir de G oldziher, Vorlesungen über den leri ile b irlikte



İslam , s. 106. H ASENEK. H ASAN AK, A



B unların



neden dolayı bu m em lekette y e rle ştik leri ve



minde b ir ş e r îf ile do st olm uşlar; onun ile



( İ . H . U z u n ç A R Ş îL i.)



a.



büyük b ir ta rih î ro l oynam ışlardır.



gelerek, m em leketlerinde yer­



leşm eğe iknâ etm işler. Bu zâ ta a l-d â k il ( soyu bü



‘A l î H a ş a n



ile b ir m em lekete g ir e n ) unvanı



verilm iştir.



B, M u HAMMED B. ‘A bbÂS, um um iyetle H asa­



M ü ttakî müslümanlartn tahm inleri ta h a kku k e t­



n ak adı ile m âruf olup, Mahmüd G a zn a v i'n in ü ç ü a c i i v e z î r i idi. D ah a genç yaşında



miş ve al-H asan ile oğulları yeni m em leketleri için, bir h a y ır ve bereket kayn ağı olm uşlardır.



iken, vaş



sultanın H orasan



hizm etine girm iş ve yavaş-yavaliliğine



kad ar



yükselm iştir,



y a s a n a k 414 ( 1023 } 'te M e k k e 'y e hacca g it ­ m iş v e dönüşte K ah ire 'den geçerek, orada k en d isin e,,F atım î halifesi Zahir-tarafından, bir h il’a t ( h il'a ) verilm iştir. Bundan m uğber olan A b b â s î halifesi al-Ifâdir bi'llâh H asanak 'i bir karm atî [ bk. mad. K A R A M T ] olmakla ithâm etm iş ve Sultan Mahmüd 'a idam olunmasını



Aynı



zam anda



Vadi



D râ ‘a



ah âlisi



hurma



ağaçların ın kurum ağa yü z tu ttukların ı v e meyvalarm ın kem âle erm ediklerini y e 'is ile gö rü ­ yorlardı. O n la r a : — „S iz d e m em leketinize, S icilm âsaüler gib i, b ir şerîf g e tirerek , aran ızda y e rle ştirirsen iz, m ahsûlleriniz şüphesiz onların­ kiler kadar iy i olur“ — derler. V a d i D ra a balkı



em reylem iştir. Mamafih sultan ha lifeyi teskine



bu n asih ati tu ta ra k Y an h u ‘ 'dan al-H asan alD âhil 'in am ca-zâdesi olan şe rîf M ülây Zidân b. A h m e d 'i getirirler. al-H asan a h fad ı evvelâ



m uvaffak olmuş ve B agdad 'a gönderilen ma­



T a file lt dâhilinde yayıld ı v e a lev î şe rifle r ta ­



hu t h il'a t alenen yakılm ıştır. Sultan 413 ( 1024}



bakasın ı vücûda getird i. Bunlara verilen *alavi unvanı, cedleri olan ‘ A li al-M arrâkuşı 'den do­ layıd ır. Z id â n 'm ah fâd ı V â d i D r â 'a ’d a yerleş­



'te H asanak i, A hm ed b, Haşan al-M aym andı 'nin yerine, v e zîr tâyin etm iştir. H asanak sul­ tan: nezdinde büyük nufûz sahibi olmuş, fak a t onun oğlu M as’ûd H asanak 'i o derece m uğber etm iştir k i, bu şehzâde; cülusundan sonra, onu



t i ve S a ‘di sultanlarının



muhakem e altın a aldırarak, karm atî olduğuna dâir eski ithâm ile mahkûm ve idam ettirm iştir. B i b l i y o g r a f y at K iiâ b al-yam inî (L â h û r ta b .), s. 329— 333; B ayh aki, T â rih -i



iltih â k etm iş olm alarından d o layıd ır. ’ Ş im ali F a s 'ta k i Idrisi şeriflerin den daha az



M as Udi ( n ş r . M o rley ), s. 207— 220;



A şa r



ecdâdı



oldu. Bu sul­



tanlara bu lekab m verilm esine sebep Zidân 'liı oğullarının



Bani S a'd b. A b i



Bakr gurubuna



cev va l olm adıkları için, S icilm âsa şe rifle ri y a ­ hut B ani S a 'd çok d efalar M arin i sultan ları ile m ücâdele hâlinde bu lu nm uşlardır; fa k a t hükü­



al-vuza râ’ ( India O ffice , yazma 88a/8ÿb ).



metin m erkezî kuvvetinden



( M. ■ -N a z im .) HASÈNÎ. H A S A N Î ( cem. H a s a n Î y u n ), ‘A lî



A tla s d ağların ın teşkil e ttik le ri bü yük şeddin



H aşan



arkasında bulundukları için, ge re k istik lâ l ka­ zanm ak ve ge re k nüfuzlarını te v sî etm ek için,



( b. bk.] ş e r i f l e ­ ‘A li ile F S tim a 'n in



k o lay lık la te şk ilâ t yapabilm işlerdir. S ağla m bir su rette yerleşm iş olan arap guruplarına istin at



ile P eygam b erin k ızı F âtim a 'n in oğlu 'm neslinden gelen a l e v î re v e r i l e n is im d ir.



u zak ta ve yukarı



d iğ er oğulları I^usayn neslinden gelenler için



eden ve m u h telif m enşe'lerden



bk. y u sA Y N l. M am afih F a s 'ta



rinde bulunan



m ed



al-N a fs



H asani



a l-Z a k ıy a



unvanı



neslinden



F a s 'ta hüküm rân : bulunan



Muhamolan



ve



şerifleri, ameazâ-



d eleri olan İd risiler [ b . b k .]'d en te frik için,



dinî fırkalard an



şeriflerin elle­ yardım gören



S a'd iler, F a s Tn berberi hanedanını devirm iş­ le r ve tahm inen 100 sene ( 1 5 5 5 — 16 6 4 ) kadar, bu m em leketin m ukadderatına hâkim olmuş­ lardır. B unların



siy â sî



k a rışık lık lar



arasında



kASEN L Fas H a s a n



î



ş e r îf l e r în İn



şeceresi



‘A b d A lla h al-Kâm il b. al-H asan b. ‘A li b. A b i T âlib



Y ah ya



İdris I.



Muhammed



Sudaıı ’da Sim.



( Fas sultam, Îdrisiîerin ceddi }



al-N afs a l-Z a k iy a



C a 'fa r



(Ganada kırallannın ceddi, X I. asır)



C a z u li A hm edu Musa (X V . a s ır )



(X V I. asır)



Musâ



Slim ân Tlem sen şerifleri ( X . asır )



Kâsim îsm â'il



-ÇJ I® U-



A hm ed H aşan



‘A b d a -K ad ir



'A l î A b u B akr



( X II. asır )



a l-C ilâ n i



al-H asan ‘A r a fa A b u Muhammed 'A b d A lla h al-H asan M uhammed A b u ’i-K âsim Muhammad 1--------------A hm ed



K âsim al-Hasan al-Dâhil



Z i dâ n M



Muhammed al-H asan



M ahlüf ‘A l i ‘A b d al-Rahm ân Muljammed Muhammed a l-K â ’im



‘A b d al-Rahmân



Bani Zervâl



A hm ed aI-A ‘rae



Muhammed al-M ah di,



şerifleri



‘A li Ş a r if



U lâd ‘A b d al-H am id >



(V c d Reteb )



( 1555 ’ te Fas ’ta iktidün ele almıştır. 1654 yılma kadar devam eden Sa'di sultan­ larının ceddi)



«3



Mahmed



Y u su f



(O la d Mahmed şeriflerinin ceddi )



‘A li Ahm ed ‘A b d al-VShid J a y y ib A b u '1-Ğ is al-H asan al-H usayn Rahü Muhammed J



:



1



*



Mahmud ‘A lî aUM arrâkuşi



Ş a rif



H afi?



M ahraz ’



H a ccac



’



(T a tile » ’te" ^ j



Balgişiyuti



Hâşim



ceddi)



A h a ü s şerifleri v



( La m ra n iyua ceddi )



M açraz



Harun



F ozil



Z a k ariy â



M bârek



Said



lahmed R aşİd İsma il al-Harran Mahrası Yu su f A h m ed K a b ir p u m a da 'A b b a s S a'İd (F o s



(1671 'do



auttan!,



ik îid â rı



1664 )



e le alan A la v i sü­ lâlesin in kurucusu )



'



( T a file lt)



'A l i Mahdi



H ASENÎ -



: ortadan kalkm alarından 7 sene sonra, 1671 se­



H Â S İK .



bu



341



koya karşısın d a bulunan iki ada dolayısı



nesine doğru, M ûlây İsm â'il F a s şerifleri hane­



ile, K u r y a



danın m h akikî banisi olmuştur. B i b l i y ó g r a f y a ; at-K âdiri, al-D u rr



M a r y a n ) koyu dahi denilir. Idrisi H âsik 'in, M irb ât şarkında 4 günlük m esafede, balıkçılık



al~sanî ( F a s , 1309 ), tür. y e r .; İdris b. A h ­ med, a l-D ü ra r al-bahîya ( Fas, 1309 ), tür.



ile geçinen kalab alık nüfuslu m üstahkem küçük bir şeh ir olduğunu söyler. îbn B a ftü ta ‘ Omân a



y e r . ; Muhammed al-D ilâ’ i, N a tica t al-tahak-



se y a h a ti esnasında burada k a ray a çıkm ış ve şehrin evlerinin balık kem iklerinden yapılm ış ve dam larının deve derisi ile Örtülmüş olduğunu



k u k ( F a s , 130 9 ), tür, y e r.; Ibn a l-K â zi, C a z :



va t al-ik tib a s (F a s , ts.)f s. 125; a l-K a ttâ n ı, S a lv a t a l-a n fäs ( F a s ) , I, 218, H; a l-S alâ vi, K itä b al-istikşa ( K ahire, 1312 ), III, 3 v .d d .; IV, 4 v .d d .;. Cour, Etablissem ent des D yn as­



ve M u r y a



( Id ris i'd e p a ry a n ve



görm üştür. İbn B attü ta ve Idrisi zam anlarında H âsik, daha cenupta bulunan Sokotra [ b. bk.] adası İle, büyük bir ticâret yapm akta idi. M ah­



ties d es C h é r ifs (P a ris, 1904), tür. yer.; M assignon, L e M aroc ( C e z a y ir, 1906), s.



ra 'd a yetişen günlük ağacı, bu şehir vâsıtası ile, ticârete sevkolunurdu. Şim di şeh ir tamâ-



169.



m iyle su ku t etm iştir ve S ü k anılm akta ve K o rah ( yah ut



( A . C o u r .)



H A S I b L [ Bk. h a s Ib L] H A S Î B Î . a l -H A.ŞİBÎ, A b u 'L -'A b b ä s A



H â sik ism i ile Ç orah ) '1ar ve



h­



günlük diyarının şâir kabileleri ile meskûndur,



m ed b .



'U b a y d A i .l ä h b . A h m e d b . H a ş î b , A b b a s î v e z i r i . Ram azan 313 (te şrin 11, 923 ) 'te A b u ’I-Kâsîm al-H âkâni ( bk. mad. ÍBN



H â sik 'in karşısında, M ile s ’e göre, sahilden 30 km . ka d ar m esafede, yedi Zenobia adalar



HÄKÄN ] ’nin azlinden sonra, o sırada halife a i-M u k tad ir’in anasının kâtibi bulunm akta olan al-H aşib i v e z îr tâyin olunmuştur. F a k a t resm î



a t Zryvopiov ^ e y o jısv a t) denilen cenûp sâhili arapların ın , M ahra 'da çok hürm et edilen bir



vazifelerin i ihm âl etm esi ve cebren p ara top­ lam ası yüzünden, umûm iyetle halkın nefretini



H aryân ve M aryan adını verdiği takım adaları



( P er p la s



M a ris



Erythrae 'de : ¿îltcı



v fjc o ı,



âileye izafetle, C a zâ ’ir îbn H alfan ve Idrisi 'nin



kazan dığı için, zâbıta reisi M u'nis 'in ihbâr v e



vardır. Bu adaların en ziyâde garpta ve sah ile y ak ın bulunanına H âsiki yah u t H âsikiya ismi



ta vsiy esi üzerine, zilkade 314 (kân u n II. 927)



verilir



'te a zil ve yerin e ‘A l ı b. ‘İsa ( b k . mad. İBN AL-CARRÄH ] tâyin edilm iş ve p a yita h ta gelm e­



liler bu adaya



sine



gib i, bu ada da bir çok sivri ve ekseriya kır­ m ızı ren kte ve çizgili gran it tepeleri ile mes­ tur olup, p elik an (k a ş ık ç ı k u ş u ) v. b. d a lgıç ku şlar ile doludur. 18 3 6 'da bu ad aları ziy â re t eden İngiliz H ulton y aln ız b ir adada, H allan iy a adasında, insan oturduğunu ve burada



k ad ar, ‘ U bayd



A lla h



b. Muhammed al-



K a lv â z i onun kaym akam ı v azifesin i görm üştür. 318 ( 930/931 ) 'de diğer v e zîri Ibn M ahiad [ b. bk,]. a l-H aşib i 'y i F ars ve Kirm an valisi nasbetm İştir. . Z ilh icce 321 (k â n u n I. 933 ) 'd e Muhammed b. ‘ U bayd A U âh 'a halef olan v e ha life al-K a ­ h ir 'in hal’ine k a d ar mevkiinde kalan b aşka bir



( 1 5 5 8 ' de bu rayı ziy â re t eden pörtekiz-



A d a ların en



H ezquiye dsm ini verm işlerd ir).



şarkında



bulunan K ib liy a



adası



da b a lık ile geçinen 23 fa k ir adam bulun­ duğunu görm üştür. Bunların dillerini Sokotra



vezirin adı da a l-H aşib i 'dir. M am afih Ibn alA ş ı r ( VIII, 1 9 5 ) ve Ibn H aldun (III, 394)



ad ası lisanına benzetm iştir. O tu rd u kları kulü­ beler, harçsız olarak, taştan yapılm ış olup,



tarafın d an adı A b u ’l-‘A b b â s A hm ed b. ‘U bayd A lla h b .S u la y m â n al-H aşib i şeklinde kaydediliniştir. A l-H a şib i 328 ( 940 ) 'd e ölmüştür.



ü zerleri



B i b l i y o g r a f y a ' . ‘A r ib (n şr. de G oej e ) , s. 80, 109, 126— 129, 130 ; İbn a l-A şîr ( n ş r . T o rn b e r g ), VIII 116 v .d d .; îbn alT ik ta k â , a l-F a h r i (n şr. D e re n b o u rg), s. 367



b a lık kem ikleri v e b ir nevî den iz y o ­



sunu ile örtülm üştür. B unlar sah ild e H â sik ile R a 's



al-H add arasında oturan, B ayt Canaba y a h u t B ani C anaba ( Cenabı = P erip lu s Zî]V0‘ ( k o ç ) kabilesinden imişler. G û y â bir kaç asır evvel bunların ecdadı, kom şuları ile kavgaları d olayısı ile, H âsik v e M irbât ’tan koğuldukları



v .d .; İbn H aldun, ‘ ¡bar, III, 374; W eil, G esch. der C h a lifen , II, 337.



için, oraya ge lip yerleşm işler. B atlam yu s ve P lin iu s bu adaların ahâlisine ’ A o s u ta ı yah ut



_ ( K. V . Z e t t e r s t é e n .) H A S Í k . [ B k. HÂSİK.]



kilerin dfl*oç



H Â S İ K . H A S İK ( HASEK ), M a h r a [ b . bk.]



A sc ita e adlarını verm ektedirler ki, bu isim es­ ( „tulum " ) kelim esinden iştikak



şarkında



ettirm ek istemelerime rağm en, aşikâr bir su rette H âsik kelim esin e bağlıd ır.



21/ şimâl arzı ve 35° 23' şark tulünde, y ü k ­ sek . N üs ( L ü s ) dağının eteğin dedir. Burası



B i b l i y o g r a f y a : Ham dani, C a zira ( nşr. M ü lle r), s. 32, 1 ; İbn B attü ta (n şr.



P er ip lu s M aris E r y th r a e i’d e : ’Acríxcov, Ş eh ­ rin önünde „O tlu k o y“ ( C ün a l- H a ş iş ) deni­



D e fre m e ry ve S a n g u in e tti), II, 214 v . d . ; H ulton, A cc o u n t o f the C u rya M urya Isles



len ^iâsik koyu ( R a 's H â s ik )



near



'da bir ş e h i r .



M irbât [ b. bk,] 'm



bulunm aktadır;



(he



şouth-eastern



çoast



of



 ra bia



H Â S İK -



342



( Journal o f the Landon R oy al Ceogr. Soc., 156— 1 6 4 ) ; K . R itter, Erdkunde,



1841, X I,



XII, 264, 305, 306, 3 11 , 312, 335— 347, 656 v. d . ; A . S p ren g er,



D ie



alte



Geograpkie



Arabiens, s. 9$, 98— 99, 313 v. d. ( J . SCHLEIFER.)



H A S S A . [ Bk. HASA.] H A S S A N . [ B k . HASSÂN.] H A S S Â N . H A S S A N B. M ÂLİK, B ani K a lb ’in re isi B ahdal b. U n ayf [ b. bk.] ’in torunu ve h alife Y a z id I .'in d a y ısı. A ilesin in ve k u vvetli



H ASSÂN .



sınd a bulunuyordu. Bu hâdiseden sonra, bir aralık. Em evî hânedam nın m ukadderatına V ll, asrın son yarısın d a hâkim olan bu B ani reisinden bahsolun duğu



K a lb



işitilm em iştir. N e do­



ğum , ne de ölüm ta rih i mâlâmdur. B i b l i y o g r a f g a ı D in a v a ri, al-Akbâr



a b fiv Ş l (n ş r. G u ir g a s s ) , s. 18 4; Y a 'k ü b i, H ist. ( nşr. H outsm a ), II, 301, 304, 306 ; A ğ a ­ ' uf, X V III, 111; T a b a r i, A nnales (n ş r. de G o e je ), II, 468— 470, 472, 474, 476, 478, 483,



M u'âviya ve Y a z id 'in



576, 577» $88, 785, 787 i Zeitschr. f . A ssyriol., X X V II, 50— 6 4 ; H . Lam m ens, Etudes



saltan atları zam anında kendisine F ilistin ve Ü rdün valiliklerin i te ’min e tti. E v v elce Ş iffin



sur le règne du, calife omatyade Mo’âwia 1er, s. 287 ; ayn. m il., L e califat de Y azid



m uharebesinde S u riye ordusu safların d a tem a­



/«■, s . 109.



y ü z etm iş idi. H ilâ feti ele alm ak için Şam ’a gelen g e n ç Y a z id 'e o re fa k a t e tti. H üküm dar



H A S SÂ N . H ASSAN



K a lb ka b ilesin in itib ârı



olan ye ğe n i nezdindeki nufûzunu hiç kaybetm edi. Bu



hüküm darın gen ç y aşın d a v e fa tı ve küçük



'



_



SÂNÎ (6 2 0 — 700 ),



( H . L a m m e n s .) b . à l -N u‘m â n a l - C a s -



İfrikiya



vâlisi.



Zu-



h a y r ’ in dinî sebep lere atfedilen , fa k a t bunlarla İzah edilem eyen a y rılışı, m a ğlâ b iy eti ve B arka



yeğen i M u'âviya II. 'nin de bunu m üteakip öl­ mesi sırala rın d a , um um iyetle Bahdal d iye a lı­ lan bu zâ t, kendisinin te 'siri sayesin de E m evîlerin d âvasın a sâ d ık kalm ış yegân e a sk e rî k u v­ v et olan Ü rdün ordusuna kum anda ediyordu.



'd a vefatın d an



Bani K a lb ’in reisi, halife Y a z id ’in kendi vesâ-



vakit henüz b izan slıiarm elinde bulunan K a rtaea şehrine hücûm e tti. Ş e h ir hücûm ile alındı ; lâkin ahâlinin b ir kısm ı S icily a ’ya



yetine te v d ! edilm iş olan kü çük çocukların ın m enfaatlerini gö zetm ek v e hâd isatı yakın dan



sonra,



İfrilçiya



v âlisiz



k a ld ı;



zîra h a life ‘A b d al-M alik İbn Z u b ayr 'e k a rşı m ücâdele ile m eşgul idi. Bu s a v a ş bitince, H as­ san, orala rın ı teskin etm ek d ah a doğrusu yeni­ den feth etm ek üzere, ifr ik iy a 'y e gönderildi. O



tâkip etm ek üzere, Ş a m 'a y ak laştı ve halifenin çocukları ile birlikte, C â b iy a ’de y erleşti. O ra ­



kaçm ağa



dan bir takım



vîye p artisin e ih an et etm ek isteyen Z ah h âk b.



du. İm parator L eo n tios bir donanm a h azırlad ı ; saray erkânın dan Johannes ’in kum andasına ve­



K a y s [ b. bk.] ’in



rilen bu donanm a 697 'de şeh rin



m âhirâne m anevralar ile, Emehareketin i



m eydana çıkardı.



m u vaffak



mesi İstanbul 'da



oldu.



büyük



K a rta c a 'nın



h eyecan ı



mucip



düş­ ol­



önüne geldi.



Bu h âd iselere d â ir İbn S a 'd tarafın d an n akle­ dilen b ir rlv â y e t, bu siy â sî m u vaffakiyetin şe ­



H assan buna



refini, F r. Buhl 'ün isb at e ttiğ i vecihle,



‘ U bayd A lla h 'a mâl e t­



[ b. bk.] ism ini verdikleri kadın yalan cı-p eygam berin ta h rik e ttiğ i ve b izan slıiarm m ü ttefiki



Bu zâ t M arvân b. aS-Hakam ’i boş olan tah ta



olan berb erîlere m ağlûp olm uş idi. K en disi ile birlikte bu hezim etten kurtulabilm iş olan pek



olarak, Z ıy â d 'm oğlu m ektedir.



nam zetliğini koym ağa iknâ e tti.



haklı



H assan ye ğe ­



m ukabele



edem edi,



zîra bîr az



evvel, V â d i N in i kıyıların d a azapların



az sa y ıd a askeri



K âh in a



G a b e s ’e kadar, böğürlerin de



ninin o ğ lu H âlid b. Y a z id 'in nam zetliğini mü­



düşm an k ılıc ı olduğu hâlde, k a çm ağa m ecbur ol­



d â fa a



tarafd arları



muş ve an cak B arka ’d a durabilm iş idi. O rad a ha­



C âb iya [ b. bk.] ’d e İbn Bahdal ’in yanında to p ­



lifenin kend isin e gö n d erd iğ i im dat ku vvetlerin i bekledi. 698 ’de karadan ve denizden m uhâsara edilen K a rta c a te k ra r m üslüm anların eline g e ç ti



e ttiğ i için,



E m evîler



ve



lanm ağa m ecbûr oldular. O rad a Bani .K alb re ­ isinin riy â se ti altın da bir m eclis kuruldu. 40 gün m üzâkereden sonra, M arvân b. al-H a-



ve Johonnes de, donanm asının dökün tü leri ile,



kam h a life ilân edildi. O n a b i’a t etm ezden e v ­ vel, İbn B ah dal gen ç H âlid 'in M arvân ’a h ilâ ­



şa rka döndü. H assan İfrik iy a ’de b izan slıiarm işgâl e ttik ie ri bütün ka leleri g e ri aldıktan son­



fette v â r is olm asını, kendi k a b ilesi İçin ehem ­ m iyetli im tiyazlar kabfıl edilmesini ve nihayet



ra, K â h in a ’ye k a rşı yürüdü.



kendi ailesi için de S ü fyân îler zam anında müstefid olduğu husûsî im tiyazların idâm esini şart



birleşik kalm am ışlardır, İhanetin de yardım ı ile,



koştu. Bundan sonra artık onun nufûzu in h ita ­



onun



ta yü z tutm uştur. Ö lm ezden evvel, M arvân onu



yanında ( başkaların a g ö re , T a b a rk a ovasın da ) öldürüldü. O v a k it H assan ita a t altın a alınm ış



'A b d al-M âiik 'in ta h ta vâris olm asını kabule icbar etm iş olacaktır. ‘A ttır a l-A şd ak 'm isya ­ nında H assan, ‘ A b d at-M alik ta ra fın ı ile? bu âsîpin



katli



iltizâm



şırasındp Em eyîlerin



ğu gibi, b erb erîler K â h in a m ağlûp



H er zaman oldu­



m u vaffakiyetlerind en sonra



edildi ve A v r â s 'ta,



sonradan



ismi ile adlandırılm ış olan bir kuyunun



bulunan bütün m em lekette haracı te sb lt etm e­ ğe başladı. Bu iş ile m eşgul olduğu sırad a,



pra- I birdep-bire, M ısır vâlişi ‘A b d aI-‘ A ? iz f prgfın-



HASSÂN. dan, azlolunarak, şalisen kazan m ış old u ğa em­



k e n d isi 562 v eya 563 'te doğm uş olm alıd ır. B a­



v a li müsadere edildi. H assan 80 yaşın da v efa t e tti ( 699/700 ). B erberîlere ve K a r ta c a 'y a kar­ şı seferlerinin tarih leri İbn a l-'İzâri zam anında b ile peki m uhakkak değil idi. B urada D ie h l’in



b a sı S a b it şâ ir olup, kabilesin in reislerinden biri idi. D e d e si al-M un zir ise, Y a ş r ib 'd e otu­



• verdiği ta rih ler ta k ip edilm iştir. :



arasın da vukûa



g e le n Sum ayha vak 'a sın d a hakem lik yapm ış id i (a l-C u m a h i,



Taba kâ t, nşr. J. H ell, s. 5 2 ) ;



yân i baba tarafın d an H azraelerin en ile ri ge lenlerindendi. H a ttâ soyu, bu ta ra ftan , b ir kaç



H isto ire de



l’E sp agn e, I,



b a tın sonra, S u riy e 'd e G a s sâ n ile r d ev letin i ku r­



18— 24; a l-B ak ri, D escrip tio n de l ’A fr iq u e septentrionale ( C e z a y ir , 18 9 7 ), arap ça m e tin



muş olan  l C a f n a ’y e bağlan m aktad ır. A n n e



l ’A fr iq u e et d e



20— 23; al-T icâni,



;



ran A v s ve H a zra c k a b ile le ri



B i b l i y o g r a f y a : al-B alâzuri, Futa}} al-buldân ( nşr. de G o e je ) , s. 229 ; İbn ‘ İzari,



s. 7 v. d., tre, de Slane



:



343



( P a r is ,



18 9 9 ), s.



Voyage dans la régence



ta ra fın a gelin ce, o da ba b a tarafın d an daha az asıl d eğil i d i ; çünkü annesi al-F n ray‘a H âl id b. K a y s ( v ey a H ubay ş ) . . . b. al-H azrac ün k ız ı idi.



T u n is (tre . R ousseau ), P a ris, 1 8 9 3 ,3 .6 3 —



p a s s a n 'm câ h ü iy e d evrin deki h a yâtın ı, mun­



6 9 ; a l-N u v a y ri,H istoire des B erbères ( t r e . I.



tazam olarak, tâ kip etm ek mümkün d e ğ ild ir;



zeyil, I, 338— 343 ) ; İbn H aldun, H isto ire de



bâzı şiirlerin d e ve g â lib â onlara istin a t eden hikâyelerd en , hayatın ın an cak b ir k a ç sa fh a ­



V A fr iq u e et de la S ic ile ( tr e . ve nşr. D e sv er­ g e rs ), Paris, 184.1, m etin s. 5 v. d., tre. s. 24—



sını te s b it etm ek k a b ild ir : Y a ş r ib 'd e



bulu­



2 8 ; ayn .m il., K iiâ b a l- îb a r (B u la k tab.), V I, 10 9 ; ayn; mil., H istoire des B erb ères ( ir e .



nan ve a krab a olan A v s



de S la n e ), I, 213— 2 19 ; İbn A h i D in ar, M ü-



m ücâdele



n is ( T unus, 12 8 6 ), s. 17 v. d. ; M ouley A iı-



S a b it bu m ücâdelelerde, kabilesin in müdâfaasını



med, R ih la ( F a s , 2 c . ), î, 47— 52 ( frııs. tre. B erbru gger, Voyages dans le S u d de



şiirleri ile üzerine alm ış görünüyor. B u mü­



l'A lg é r ie ( P aris, 18 46) s. 232— 234 ) ; F our­



eski



nel, L e s B erbers, I, 207— 224 ; A . M ülîer, D er



şâ ir K a y s b. al-H atim A v s kabilesin den olduğu



Islam , 420— 422; D ieh l, L ’ A fr iq u e byzantine



için, H assan ile onun arasın da b ir takım hic­



(P a r is , 18 9 6 ), s. 581— 586 ve burada zik r­ edilen bizan s m enbâlan ; A ud ollen t, C arthage



viye le r te a ti edilm iş idi ( bk. D iv â n jF/assSn,



rom aine (P a r is , 1901 ), s. 138— 141.



127, 28 3). Bu sırad a H assan kendi hicviyeleri ile ik tifa etm em iş, al-H ansâ’ 'y i d a onu hicv­



.



(R



en é



B a s s e t .)



H A S S Â N . H A S S Â N b. S â b ît b. a l- M u n z ir



le ri, d iğerleri gib i, hâlinde



câd eleler arasın da



ile H azrac k a b ile ­



b irbirleri ile m ütem âdiyen bulunuyorlardı. H a ssan b.



H assan 'in iştirâ k e ttiğ i en



v a k 'a Y a vm a l-R a b i1 olm alıdır.



al-B arkükİ 'n in



şerh leri ile,



K a h ire,



M eşhur



1929, s.



etm eğe te şv ik etm iş ( A ğ a n ı, nşr. a l.D â r, III,



b. a l - N a c c â r a l - A n s â r Î ( a l - H a z r a c Ï , aş.-



11



yk ; 563— 6 8 2 ), P e y g a m b e r i n ş â i r i o l u p ,



san 'ın bu şiirlerinden birinde, K a y s 'in k ız k a r­ deşi L a y la 'y i zikretm esin e m ukabil, K a y s, onun



onu düşmanlarının hücûm larına karşı şiirleri ile m üdâfaa etm esi dolayısı ile, bütün miislümanla r arasında fev k alâ d e b ir şö h ret ve hürm ete m azhardır. M eşhür d ilc i A b iî ‘U bayda 'nin sö­ züne inanm ak lâzım ge lirse , araplar arasındaki



v. dd.), fa k a t onu râzı edem em işti.



H as­



ze vce si olup, yan ın d a A v s k a b ilesin i m edhetm eğe c esâ ret e ttiğ i için, b o şa d ığ ı ‘A m r a bint a l-Ş â m it’i zikred iyord u ( D iv â n , s. 32 v. d., 203 v . d d .; Â ğ â n i, III, 15 v , dd.).



umumî b ir kanâate göre, bütün yerleşm iş arap-



A v s ile H a zra c arasındaki bu küçük çarp ış­



iarın en bü yük şâ irid ir. H assan ismi, h sn k ö ­ künden iştik ak ettiren lere göre, f a a l vezninde



m alar P eygam b erin hicretin e ( 6 2 2 ) kad ar de­ vam etti. Bundan az b ir zaman e vv el (a ş.-y k .



olup, m ü n sariftir; hsn



kökünden çıkaranlara



gö re ise, f a l a n vezninde olduğundan, ga y r-i m ünsariftir k i, şiirlerinde de bıı şekild ed ir ; bk. msl. D îv â n , s . 204, str. 1 ),



6 1 7 ) , A v s le rin



ga le b e si ile neticelenen Yavm



B u 'â ş ( veya B uğâş ) 'a d â ir de H assan ’ ıu bir şiiri v a rd ır ( D iv â n , s. 278 ). H assan b. S a b it 'in bu d evirde bütün hayâtı



D oğum ta rih i, kendisinden nakledilen b ir rivâye'te gö re, Peygam b erin doğumundan 7 — 8 sene



ya ln ız Y a ş r ib ( M e d in e ) 'd e g e çm iyo rd u ; o bir sen e m em leketinde k a lır v e e rte si sene Ğ assâni-



e vv el olm ak lâzım g e lir ( bk. A ğ â n î, nşr. al-D âr, IV ,. 135 v . d .; k rş. T ab ari, nşr. de G o e je, III,



y a z d ığ ı



2350; İbn K u ta y b a, K i 15b a l- ş fr va ’ l-ş u a r â 1, ■ nşr. de G oeje, s. 170 v e b ib liy o g ra fy a ). Çünkü



leriu sa ra yın a g id e rd i. O n a bütün şiirlerin



en g ü ze llerin i



hayatm ca



ilham



eden



v e h âtırasın ı hayâtın ın sonuna k a d a r m uhafaza ed eceği m es'ût zam anlar yaşatan hu aileye



kend isi henüz 7— 8 yaşların da kü çük b ir çocuk iken, b ir gü n Y a şrib ( M edine ) 'de b ir yahudi-



mensûp hüküm darlardan al-H âriş b. A b i Şam ır



nin beklenm ekte olan hak peygam berinin doğd u ­



a l-G assân i ( D îv â n , s. 305 ) ve Ç a b a la b. A y ham ( D iv â n , s. 414, 387) adlarım saym ak lâ ­



ğunu haber verdiğin i duym uş idi. Peygam berin a ş.-yk . Ş70 y ılın d a doğd uğu kabûl edilirse.



( D îv â n , s. 181 v e b e lk i 2 9 ) , 'A m r b. al-H âriş



zım dır. H assan bunlara y a p tığ ı zîyâre(lçripden



H ASSAN .



344



( Divân, s. 1 9 1 ) h akikaten b ir müslüman mü­



birinde, 'A m r b. a l* y â r iş ’in yanında, al-N âbi g a ve ‘A bkam a ile karşılaşm ış idi. K en di so­



dâ fa a edilm ekte ise de, şâirin müslüman oldu­



yundan olduğu için, onların yanında şiir oku ­ yup, mahcup olm aktan korkan huküm dâra, oku­



ğunu gö sterece k hiç bir em m âre yoktur. H assan ’ın bundan sonraki hayâtı tam âm iyle



d uğu parlak



şiirler ile, bu korkusunun y ersiz



Peygam berin yanında g e ç ti. O nu m edh etm ekiçin



olduğunu isp a t etm iş, ondan bol caizeler alm ış­ tır ( krş. A ğ â n î, B ulak ta b ,, X IV , 2 ) . Y in e bu



pek çok şiirle r y azd ığ ı gib i (D iv â n , s. 78, 81,



ziyaretlerin den



V â ’il ile b irlikte, Şam ’ da, bir m eyhâneye g ir­



etm ekle öğünüyor (D iv â n , s. 323, 328, 372 v.b.). F a k a t fev k alâ d e k o rk a k olduğu İçin,



mişti. Bir az içildikten sonra, u yku ya d a ld ı; uyanınca, A 'ş â ’ mn m eyhaneciye, kendisinin h e­



Peygam berin v eya adam larının y a p tığ ı hiç bir sefere, hiç b ir m u bârebeye İştirâk etm iş d e ­



saptan kaçın d ığ ın ı sö yled iğin i duym ası üzerine, yine uyur gib i y a p t ı ; b ir m üddet sonra A 'ş â



ğild ir. H a ttâ H andek m uhârebesinde kadın ve



biri esn asın da, A 'ş â



B a k r b.



uyuyunca, kalkıp , bütün şarap ları sa tın aldı ve yere d ö k tü ; A 'ş â şarabın ısla k lığ ı ile u ya­



31 9) , fah riy el erinde tan rın ın



elçisin i him âye



çocuklar ile b era b er, kend i hisarın da kalm ış idi ( b k . A ğ â n i3, IV , 165 v .d d . ; T a b a ri, I, 1479 v. dd.). Bununla b e râ b e r, şâ ir olarak, P eyga m ­



nınca, sözünü H assan ’m duyduğunu anladı ve



bere ve islâm iyete hizm eti, b ir az ilerid e y e ­



özür diledi ( D iv â n , s. 144 v. d . ; A ğ a n ı, nşr. a l-D lr , IV , 167 v. d . ). H assan, H ir a ’deki Lah-



mühim dir.



mi



hüküm darlarından al-Nu'm ân III. al-M unzir



rile cek



izahattan an laşılacağı g ib i, fev k alâ d e



K u reyşîlerd en 'A b d A liâ h b. a i-Z ib a'ra, A b u



(580— 6 0 2 ) ’in yanına gitm iş ve a l-N â b iğ a ’mn



S u fy â n



G assâ n ilerd en avdetin e kadar, orada kalm ıştır



P eygam b eri h icved iyorlard ı. O n a karşı evvelâ



( A ğ â n i 3, XI, 27 v.d d. ve krş. A ğ a n ı



‘ A U 'nin cevap verm esi düşünüldü ise de, P e y ­



X IV ,



9 v .d . ). H assan , ayn ı zam anlarda, ‘U kâz panayırına da g id e r ve o rad ak i şiir m üsabakalarına iş­ tir a k ederdi. Bunların b ir tân esı m eşhur alN â b iğ a al-Z u b yâ n i ’nin hakem liği altında cere­ yan etm iştir. Bu m üsabakada A 'ş â b irin ciliği ve a l-H a n s l’ ik in ciliğ i alm ıştı. H assan bunlar­ dan son raya ka lın ca, hakem lik eden al-N âbiğa 'y a karşı kendisinden d e üstün b ir şâir olduğu­ nu ifâd e etm iştir, ( bk. Ibn K u ta y b a, K iiâ b a l-ş î'r va ’l - ş a a r â s, 197 v .d .; krş. A ğ â n i 3, IX, 339 v. dd.; bk. bir de K udâm a, N a k d aly/Y, İstanbul, 1302,3. 18) . H assan b. Ş â b it ’in b ö yle oldukça harâretli geçen câ h iliy e devri hayâtının ne su retle sona erd iğin i



bilm iyoruz.



Çünkü



ondan bahseden



hiç bir m enbâ, eski müslümanlardan olduğunu söylem esine rağm en, H assan ’m yeni dini ne



b. al-H â riş, ‘ A m r b. al-‘A ş



gib ileri



gam ber ona m üsâade etm edi. Son ra H assan cevap verm eğe tâlip oldu. P eygam b er y in e tered d ü t ediyordu. Ç ü n kü h icv ed ilecek şa h ıs­ ların hep si kendisinin y ak ın v e y a u zak akrab âları idi. H assan ona, ken d isin i, yağdan k ıl çeker gib i, onlardan ayıracağın ı sö yled i. P e y ­ gam ber, buna rağm en, A b u B ak r ile konuşup, h icv ed eceği kim selerin neseplerini öğrenm esini, kim leri ve ne su retle hicved eceğin i sorm asını em retti. H assan bunları öğren d ikten sonra, k u reyşîieri hicv etm eğe b a şlad ı. H assan ’m şiir­ leri, belki üm it edild iğin den fazla, te 's ir hâsıl etm iştir. H icretten



sonra



hemen



başlayan



ga zâ îar,



Hassan 'a, bir çok şiir, h icv iy e, fa h riy e , h icviye cevab ı olm ak üzere, m evzular ilham etti. Msl. B edr m uharebesi ( m art 624) İle ona iştirâk edenler hakkın da 7 'den fa zla şiiri bize kadar



şek ü d e, ne gibi sâ ik le r ile ve ne zaman kabûi e ttiğ in i yazm ıyor. H er hâlde H ira devletinin



gelm iştir (D iv â n , s. 44, 47, 263, 229, 293, 361,



hemen ta m im iy le



S u r iy e ’nin



’ye gidip, B e d r ’de ölen k u re yşîle r üzerine söy­



iran iılar tarafın dan istilâ e d ilerek ( Ğ1 3— 615 ), Ğ a s sâ n ile r devletinin ortadan kaldırılm ası ve



led iği şiirin u yan d ırd ığı te 'sire k a rşılık olm ak üzere, P eygam b er H assan ’a b ir şiir yazm asını ve onu m isafir eden leri hicvetm esin i em retti.



inkırazı



( 602 ) ,



görünüşe göre, ancak alelade k u vv etli bir k a ­ bile hâline düşmesi g îb i h âdiseler üzerine,



385 v.b.). Y a h u d i



H assan 'm



şiirleri



K a 'b b, a l-A şra f 'in M ekke



( D ivân, s.



27 3) o kad ar



istin atg âh sız kalm ış olan şâir, d iğ er m edineiiler



te ’sirli oldu ki, hiç kim se K a 'b ’1 evinde m isa­



g ib i m ukadderatın ı, p arlak b ir istik b a l



fir etm eğe cesaret edemedi. Uhud m uharebe­ sind e ( mar t 625 ), p ek çok h icv iy eler ve hic­



vaad



eden P eygam b ere bağlam ağı düşünmüş ve en g e ç onun Y aşrİb ( Me d i n e ) 'e h icretin i m ütea­



viye cevap ları ( Divân, s. 62, 257, 291, 301, 302,



kip takriben 60 yaşın da, islâm iyeti kabûl etm iş



376;



olm alıdır. Müslüman olduktan sonra y a z d ığ ı iddia edilen ve hicretten evvel ikinci ‘A k ab a'd en sonra



1416 v.d.) ile ^ a rn z a ’nin öldürülm esi doîayısı



krş.



T ab ari, I, 1401,



14 13



ve bilhassa



İle bir m ersiye ( Dîvân, s. 329) sö y le d i. D iğ e r



( 622 ), M ekke 'de P eygem bere b i'at etm iş olan y a şrib lile r arasından seçilen 12 nakîbden Sa‘ d



bütün mühim



b .'Ç b S d a ’nin m üdâfaası için yazılm ış olan şiird e



az bir m üddet sonra M uraysi' seferinden dçnü-



v ak'a lar için de



divan ın da



bir



veya bir kaç şiire tesâdü f olunm aktadır. Bundan



H A SSÂ N . iürfcen



( 6 2 8 ’d e )



isiâm tarih in d e I f k



345



adı ile



la r arasın da A b u Bafer ’in h ilâfetin i kabul e t­



m âruf ve Peygam berin zevcesi 'A ’işa iie Ş a fv â u b . M u'attal ’ in ga y r-i meşru m ünâsebette bu­



m ek istem eyen lere karşı söylenm iş kü çü k bir k ıt’asın ı b iliy o ru z ( D iv â n , s . 309 v .d .; A b iî



lunm akla itham ından ib a re t olan hâdise vukua



B ak r için m edhiye, ayn. esr., s. 299, P eyga m ­



geld i. H aşşân b . Ş â b it bu itham ı açıktan -açığa söylem iş olan dö rt kişiden biri idi ( bk. B uh âri,



berin hayâtında sö y le n m iştir). 'O m a r ’in h a li­ fe liğ i sırasında ( 1 3 — 23 = 634— 644 ) a rtık gö z­



ŞaT}ih, B ulak, 1313, V , u 6 v . d d . ; T a b a n , 1, 1525 v.d. ve b ib liy o g ra fy a : X X IV . sûre ( a l-N îir )



leri k ö r olm uş olm alıdır. F a k a t bundan bü yük



’ uin 11. â y e t i ) nazil olup, 'A ’ işa ’nin suçsuz oldu­



sö y le d iğ i iki b e y itte ( D îv â n , s. 165 ), g ö zle rin ­ den nûrun alınm asına m ukabil, k a lb i iie dilinde nûr bulunduğunu, en küçük b ir teessü r alâm eti



ğu meydana çıkınca, bâzı riv âyetlere gö re, H as­ s a n ’a da hadd -i, şer’î,y â n i k ırb aç cezası verilm iş id i (Z )k ı5n, s. 323 v .d .; Müslim, Ş a h îft, İstanbul, 1332, VII, 165 ). hlassân, ‘ A ’iş a 'n in medhi için yazd ığı bir şiir ile onun teveccühünü, hem de hayâtının sonuna kadar, kazandı ise de, hâdise bununla kapanm adı. Ş afvân b. M uattal — bu husustaki m uhtelif n vâyetlerin tenkid ve mu­ hakem esinden elde edilebilecek kanaate gö re — bu h âdiseyi u nutm adı; jH assân'ın umûmî mâ­ h iy e tte y a z d ığ ı bir fa h riy e yi ( D îv â n , s. 104 v .d . ; k r ş . A ğ â n i 3, IV , 157 v.d. ¡T a b a r i, I, 1528) : kendi üzerine a lıp , hicved ildiğin i İddia ederek, ona taarru z e tti ve onu arkasından, k ılıç ile, ağır: b ir şekilde, y aralad ı. Bunun üzerine Ş a fvan elleri bağlanıp, Peygam bere götürüldü. H as­



bir teessü r duym am ış o lacak ki, bu m ünâsebetle



gösterm eden, anlatıyor. B üyük arap fü tu h atı­ nın başladığı o zam an, A ra b ista n 'd a edebiyatın hemen tam âm iyle denecek kadar gözden dü ş­ tüğü bir d e v ir d ir ; halkın rûhu bu fütûhatın h eyecan ı ile dolu idi. D ürüst ve sert karak­ te rli ‘ O m ar şâirlerin



boş



sözlerin e



ehem m iyet verm iyordu. H assan, bu



o



kadar



vaziyette,



ta b iî olarak, eski ehem m iyetini kayb etm iştir. ‘ O m ar, bir gün onu Peygam berin m escidinde şiir okurken g ö m ü ş



ve oradan koğm ak is te ­



miş idi. p a ss a n , „b urad a, sen den daha hayırlı olan kim se ( yâni Peygam ber ) bulunurken ben şiir okum uştum " cevabını verince, ‘Om ar susup, oradan u zaklaşm ıştır (M ü slim , Ş a h îh , ayn. nşr,,



san Peygam berin is te ğ i üzerine intikam h akkın ı



V II, 162 v .d .¡ A ğ â n i 3, IV , 143 v.d.).



ona b ır a k t ı; o da, M ısır ’dan M ukavkis 'ın gön­ d erd iği v e birini kendisinin alm ış olduğu iki câ-



• Y in e bu sırad a Z ubayr b. a l-'A v â m [ b . bk.], onun esh âb arasın da ş iir okuduğunu ve kim senin o n a ehem m iyet verm ediğini görm üş



rtyeden , M âriya ile Ş irin 'den, Hassan m oğlu ‘ A b d al-Rahm ân '1 doğurm uş olan İkincisini H a s­ san 'a v e r d i; bundan başka B ayrahâ m alikâne­ sini ona b ağışlayarak gönlünü aidi. H assan 'm en mühim m uvaffakiyetlerinden b iri de, şü p hesiz müslümanların elin d eki e sir­ lerini ku rtarm ağa gelm iş olan Bani Tam im lerin se fâ re t b e y ’etin e k a rşı ( 9 — 630) islâm iyetin yüzünü ağartm ası v e onların islâm iyeti kabul etm elerinde: âm il olm asıdır. Ç ünkü bu h ey'et, ayn ı



zam anda



P eygam b er ile



boy



ölçüşm ek



için, h atîp v e şâ irle ri iie b irlik te gelm işlordi v e hatip lerd en sonra Z ib rik â n b . B adr k a lk ıp , kabilesin in m edhinde b ir şiir oku yun ­ c a , P e y ga m b er H a s s a n 't çağırtm ış ve onlara cevap verm esini söylem iş idi. Hassan „ F i b r —



tür k i, bu da, yukarıd a ta sv ir



edilen



umûmî



ah v âl ile izah:; ed ilm elid ir ( A ğ â n i \ IV, «4+ V d d .) ; h a ttâ b âzı riv â y e tle re göre, İslâm iyet kalp lere iy ice yerleşin ce, onun//fc h âdisesin e k a rış­ mış olm ası ve aleyh inde â ye t bulunm ası ( X X IV . r ı ) yüzünden, b a zıla rı onu lânetli sayıyorlar d ı ; ancak e sk i v e mühim eshâbın, bilhass; b iz z a t ‘Â ’ işa 'nin onun lehindeki şah adetleri vs onun P eyga m b er 'e ya p tığ ı hizm etleri anlatm a­ la rı, b ir dereceye ka d ar itib ârın ı m uhafaza et tireb iliy o rd u ( krş. M üslim , Ş a h îh , VII, 163 A ğ â n i3, IV , 145



v.d ., 163



v.dd.). E sk i do st



Iarından olup, müslüman olduğu hâlde biı izze t-i nefis m eselesi yüzünden islâm iyeti terkederek, İstanbul 'a kaçan G a s s ln i hükümdar



k u re yşîle r — in, iteri ge le n le ri ile kardeşleri —- m edineii e n s â r — halka tâ k ip edilen bir y o l gö sterm işlerd ir.“ d iye başlayan kasidesini okudu ( D iv â n , s. 248 v.d d .). Sonunda tamim -



gâ lib a , Bizans sarayların d a, H assan 'ın kendisi ailesi ve m em leketi hakkın d a yazm ış oid uğ şiirle ri oku yarak ken d i kendini te s e lli ediyor



lile r m ağlû biyete ra zı olduktan başka islâm iyeti



du.



de kabul e ttile r ( A ğ â n J 3, IV , 146 v .d d .; T a ­ b a ri, I, 1713 v.d-).



konuşurken,



Peygam b erin ölümünden sonra, a rtık ih ti­ yarlam ış olan H assan b. Ş â b it hakkın daki k a ­ y ıtla r d a azalm aktadır. Bütün A ra b ista n ’t ka p ­



Ç a b a la



b. A y h a m



‘ O m ar 'in



onu unutm uyordu. B ii’aki



B iza n s 'a



H assan ’ın



gönd erdiği bu



m ezarında kurban etm esini ten bih e tti ( A ğ a ­ nı-1, X IV , 4 v .d d .; bu



kanlı b ir



h a life liğ i zamanında cereyan



bastırılm ası



H assan 'a



çok



ili



tekra’



etti ve ona 500 dinar ile 5 ip e k elbise yolla dı. H assan ’1 ölm üş bulduğu ta kd ird e, elbise ieri m ezarına örtm esini, p ara iie deve alıp



layan dinden dönüş ( r i d d e ) hareketi ve onun su rette



e lçi



şiirlerin i



b ir şe y ifâd e etm em iş görünüyor. A ncak bup- I lenir ).



hâdisenin



M u 'â v iy a ’nin



ettiğ i



de



söy-



HASSÂN.



346



H assan 'm ism i, ‘Oşm ân 'm h ilâ feti ( 23— 35 = 644— 656)010. 3on zam anlarında zik re d il­



ları hakkın da en eski eserlerd en birin i yazm ış



m ektedir. O v a k it ken d isi, 'A ’ işa ile berâber,



2 3 1 = 8 4 5 ; G A L 2, S u p p l,, I, 1 65 )



'O şm ân ’in



söylem em iş olduğu b ir çok şiirlerin ona isnât edild iğin i a çık ça sö yler ( b k . T a b a k â t al-şu*arâ\ nşr. J. H ell, London, 1916, s. 52 ). B öyîe-



ta ra fın ı



tu tu p,



onun



idâresinden



memnun olm ayan lara k a rşı cep h e alm ıştı ( b k . T a b a n , 1, 2 9 3 7 ,2 9 7 1). 'O şm ân öldürülünce, yaşı­ nın p e k çok iîerilem iş olm asına rağm en, ona, d i­



olan



Muhammed b. Sallattı al-C u m ah i



(ö lm .



H a ssan 'in



ce m eydana gelen bu divanın bu gü nkü h â li ile



ğ e r h a life le r için söyled iklerin d en fazla, m ersiye



tam olm am ası icâp ed er. Z îr a



sö yled i ( D iv â n , s. 22, 101, 102, 183, 409, 4 1 1 ;



yâtın ın oldukça faal



T a b a r i,! , 3060 v.dd.). 'A l i h a life olduğu vakit, ona bi’a t etm em iş çok m ahdût ensârdan birî



60 yılın dan pek az şiirleri m uhafaza etm ek ­ ted ir. Bununla b erâber, bugün elim izde bulunan



H assan idi ( T a b a r i, 1, 3070) ve M edine ’yi bıra­



divana hemen tam âm iyle itim at etm ek kabildir. Bu divan şim diye kad ar b ir çok. d e fala r b a ­ sılm ıştır: Tunus 1281, Bom bay, 1281, Lâh ûr,



k a rak Şam ’a M u'âviya 'nin yan m a g itti ( ayn. e s r ,,1, 3250). B urada çok uzun bir m üddet kalm a­ dan te k ra r M edine 'ye döndü. Ç ün kü b ir rivâ-



1295



y e te



H.



gö re , Ş iffin



v a k ’asını M edine 'd e daha haber verm iştir ( A ğ â n i3, IV , 15 3 ) .



evveld en



Bununla berab er M u â v iy a , galib a sırf onun tara fd a rlığ m ı m addeten m ükâfatlan d ırm ak için, B ayrah a kasrı ile b ir bahçesini çok yü ksek bir fiy a ta satın a ldı ( A ğ â n i 3, IV , 1 5 6 ). A r t ık 120 yaşına yaklaşm ış olan şâir, tu ttu ğu fırkanın g a ­ lebesin i görm ekten mutmain olarak, son gü n le­ rini g e çird i ve Mu â v iy a ’ nin h a lifeliğ i ( 4 1 — 60 — 66l — 680) nin son zam anlarında öldü ( T a ­ b a ri, 111, 2350). Eseri. bir



H assan b. Ş â b it 'in y a zd ığ ı şiirle r



divan



hâlinde



toplanm ış



bulunm aktadır.



Y azm aları için bk. G A L \ I, 3 2 ; Suppl., I, 68.



(şerhli);



H assan 'in ha­



ve verim li devri olan ilk



Leid en , 1910



(G M S ,



X III;



H irsch feld ), K ah ire, 1347 = 1929 ( ‘A b d al-



Rahm ân



al-B arkü ki 'nin



şerh leri



ile ).



Bütün



bunlara rağm en divanın m evcut yazm alara istinât eden ciddî te n k itli b ir n eşri henüz y ap ıl­ m ış sayılam az. H assân b. Ş â b it 'in şiirlerinin e d e b î d eğerin e gelin ce, bütün arap m üellifleri onun câh iliye devrin de y a zd ığ ı şiirlerin çok gü zel olduğunda ittifâ k etm işlerdir. H a ttâ kendisi, bu devrin şeh irlerd e yaşayan şâirlerinin en büyüğü sa y ıl­ m akta idî. İslâm iyet devrin deki şiirlerinin ise, P eygam b er tarafından beğen ild iği ve ta k d ir e d ild iği yukarıd a h ayatı an latılırken söylenm işti. P eygam b er bir se fer esnasında bu şiirleri kendi­



Bu divanın ne su retle toplandığı k a t’î olarak belli d eğild ir. A n ca k eski yazm aların b ir ço k ­



sine okutm uş, d ik k a tle din ledikten sonra, „b u



larının üzerindeki k a yıtlara gö re, ilk d e fa o la ­ ra k B asra m ektebine mensûp bü yük arap d il­



sından daha te 'sirlîd ir.“ dem iştir. B ir defasın ­



cisi A b u



C a 'fa r



Mujjammed b. H a b ib



( ölm.



245 = 860; G A L , H, 105 ; S u p p l., I, 165 ) ta ra ­



onlar



— düşm anlar — için



okların



saplanm a­



d a da „S en A lla h ve resulünü m üdâfaa e ttik çe , R uh al-kudus seni t e ’y it e d e ce k tir.“ d ed iğ i ‘Â ’işa tarafın d an riv a y e t edilm iştir



( M üslim,



fından toplanm ış, oradan A b u S a 'id al-H aşan S a h ih , ayn. nşr., V II, 164 v . d . ; A ğ â n i3, IV , b. al-îdusayn al-S u kka ri (ölm . 275 = 888; G A L 2, 143 ). B ütün riv â y e tle r P eyga m b er ’in H assan 'ı I, 108; S u p p l., I, 168) tarafından rivayet edil­ d iğ er ik i şâ iri olan ‘A b d A lla h b ir R avâha ile m iştir. B ir çok nüshalarda râ vî olarak bâzı K a ‘ b b. M â lik 'e tercih ettiğ in d e m ü ttefiktirler. büyük



arap



bunlar



hep



dilcilerinin



a d la n



görülürse de,



yetleri,



al-S ukkari vâsıtası ile Muhammed b.



bu iki şah ıstan so n radır ve rivâ-



H a b ib 'e dayanm aktadır. Muhammed b. H a b ib 'in ise, d iğ er şâirler için olduğu gibî, Hassan b. Ş â b it 'in şiirlerini te sb it ederken, bâzı nâdir ya z ılı riv a y e tle r ile, daha ziyâde şifa h î riv âyet-



Bir sah âb e de, onun hicivlerine k a rşı, P eygam ­ berin him âyesini rieâ etm işti ( A ğ â n i3, IV , 15 4 ). Bununla berâber, iki a sır sonra gelen arap dilcileri ve edipleri, H assân 'm bu devirde s ö y ­ led iği



şiirle ri



kıym etsiz



bu lu yorlard ı.



H a ttâ



mfcşhûr a l-A şm a 'i, „şiir, yolu kötü lü k olan u ğur­ su z ve fa y d a sız b ir insana ben zer, iy iliğ e g ird i



icre d ayan dığı m uhakkaktır. Onun bö ylece top ­



mi, za y ıf düşer. İşte H assân , C âh iliy e n in en



la d ığı şiirlerin hepsinin vusûku b ir dereceye kad ar şü pheli olabilir. Ç ünkü H assan , ekseriyâ



ileri gelen şâirlerinden b ir i id i; İslâm iyet g e ­ lince, şiirinin ( ku vveti ) dü ştü “ diyord u. ( İbn



feureyşîleri hicvetm iş idi. O nların müslüman olup



IÇutayba, K itâ b a l- ş îr , ayn. nşr., s. 95 ; al-M arzu-



da yen i din ve d ev lette mühim vazifeler alınca,



bân i, al-M u vaşşah , s. 6 2 ). Ö yle görünüyor k i, A şm a 'i ve b aşkaları bu hüküm leri verirlerken,



eski kusu r ve k abah atlerin i unutturm ağa çalış­ m ış olm aları v e canlı v esik ala r olan şiirle­



daha



ziyâd e



H a s s a n 'a



isnât



edilen



şiirlere



ri ta h r if etm eğe yah ut ortadan kaldırm ağa veya



bakm ışlardır. Çünkü al-C um ah i bile, böyle za y ıf



H assan 'in divan ın a kendisinin sö ylem ed iği bir



şiirlerin H assan 'm olam ayacağın ı sö ylem ekte­



çok p a rça la r ilâ ve etm eğe çalışm aları



d ir



kolayca



a n laşılabilir, H akikaten , arap şâirlerinin h ayat­



( T a b a k â t,



ayn. nşr., s. 52) .



onun di yanında islâm iyetten



H akikaten



sonra söylenm iş



HAŞSÂN - HAŞEBİYE.



347



pek çok güzel şiirlere tesad ü f olunm aktadır' ( msl. bk. D iv â n , s. 248, 383). Bunlarda, şü phesiz



üstünde kalan ve 20 m. k a d ar yükselen kısım ­ ların üstüne kü çük b ir b ekçi odası yapılm ak



d iğ er



su re ti ile vücûda



cân iliye



şâ irle ri



g ib i



d ik k a tli,



garip ,



getirilm işlerdir. B ekçi g e c e ­



derin h isler



leri e tra fı cam lar ile rü zgârdan korunan ışık la ­



bulam ayız. Lâkin onun sâd e, a k ıc ı ve v âzıb bir



rı yakar. Bunlar gem ilere kılavu zlu k e ttiğ i gibi,



ifâd e si v a r d ır ; fik irlerin i a çık ça sö y le r ve k u v­



korsan ları



vetin i bu a çık lık tan alır. B ir de Islâm iyetten



fen erlerin



sonra yaşının çok ilerilem iş olduğunu, eski ku d­



Arab., IV , s. 225 ve E. W iedem ann ( A rçh. f , Gesch. d. Naturwissensck. u. d. Technik, II,



fa k a t ta b iî



retin i nazar-ı



teşbih



ta b i’î



olarak



itib âra



ve m ecazlar,



k a yb etm iş



alm ak



lâzım dır.



olsun, H a s s a n ’nı şiirleri,



bulunduğunu Ne



olursa



zam anında umumi­



y e tle şiirlerden beklenilen vazifeyi — düşm an­ ları: hicvetm ek, düşman hicivlerine karşı k a b i­



haber



verm eğe de yarar. Bn



n evî



bulundukları m ahaller Bibi. Geogr.



( 1 9 0 9 ) , 151— 154 ) ’da g ö sterilm iştir ; bk. bir de A . Mez, D ie Renaissance des Islâms, 1922 s. 479. (E . W ie d e m a n n .) H A Ş E B İ Y E . H A Ş A B İ Y A , „sop alılar" ; a s­



le y i korum ak ve: kabilenin şan ve şerefini öğm ek



lında sopa ( haşab, müfr, haşaba ) ile müsellâh



v a z ife s in i-v fa zla sı ile yapm ış idi, O n lara üstün b ir m e ziy e ti daba v a rd ı: İslâm dinini kuran



K ü fa m evâlîsi [ bk. m ad. MAVEÀ ] hakkında kullan ılan bir h a ka ret tâbiridir. B unlar al-



P e y ga m b er m üdâfaa edilm iş ve düşm anları da hicvolunm uş idi.



M uhtâr [ b. bk.] ’ın tarafd arların ın



başlıca k ıs ­



mını teşkil eden bir zümre olup, onun kum an­ danlarının, msl. İbrahim b. M alik a l- A ş t a r ’in,



B i b l i y o g r a f y a i M etinde zik re d i­ lenlerden b aşk a bk. bir de İbn S a 'd , K itâ b al-iabalşât al-kab'ir, fih r is t; İbn 'A b d al-



em ri a ltın d a



B arr, al-Isti'âb f i m a r ifa i al-aşhâb (H a y d a -



300 ; İbn R osta, al-A'lâk al-nafisa , B G A , VII,



râ b â d , 1318 }, I, 128 v. d d . ; ‘ İzz a l-D in İbn m d r ifa t al-şahâba



218; T ab ari, T â rih , nşr. de G oeje, II, 684, 16, 1798, 4 v .d .; M as'û di, Murüc al-zahab, P a ­



(K a h ir e , 12 8 3 ), Iî, 4 v. d d . ; İbn H acar al‘A sk a lâ n i, K itâ b al-işâba f i ta m yîz al-şahâba ( K a lk ü te, 18 5 5 ), I, 667 v .d d . ; İbn ‘A s â k ir ,



ris, 18 6 1--18 7 7 , V , 226, s, 227, 7 v.dd. ; ayn. mil., al- Tanblh, B G A , V III, 313, 4 v.dd. ; M utahhar b. T â h ir al-M akd isi, al-Bad'



V â d i Surdud arasında ], A k n â f d a ğ ı ve Ahzura v eya A h zam d ağı ile T a y s , N uzâr, Ş â h iz ve alB âkir m evkilerini, Tam âm ve a l-'A rik a p a zarla ­



167, 24, 169, 2— 7, 193, 26— 195, 2» 20°) 10— 15, 201, 11— 12, 202, 19— 22, 244, 6— 24 ; YSlfÜt, M u cam, I, 706 v .d .; IV , 438 ; K a y , Kamun



rını ih tiva e d e r ), B alad H acür ( 40.000 nüfuslu



(L on d on , 18 92), s. 107, 175 ( t e r c ü m e ) ; K .



ve Tihâm a, M ekke ve bütün H am dânlardan 20.000 bü yük b îr p a za r olan al-



N iebuhr, B esch reib a n g von A ra b ien , s. 181, 258— 266, 280; B rucklıardt, T ra v els in A r a ­



C urayb , Suh ayb, H ayran ve C ad iân m evkileri



bia (L o n d o n , 18 2 9 ), I, 446; K . R itte r, E r d ­



ile ), ‘U za r Ş a 'b , H invam ( hurm alıkları ve balı



ku n d e, XII, 714 v.d., 735, 954 v.d ,, 1009; A .



m ebzul g â y e t m ünbit b ir arâzi, 5.000 muharip



S p ren g er, D ie alte G eog ra p h ie A ra b ien s, s. 158 v.d., 179 v.d., 305; E , G laser, M eine



kişinin to p lan dığı



çıkaran



cesû r ve necip a l-A h n u m k a b ile si ile



m eskûn i d i ), m üstahkem ‘A y şâ n ve Ş u b a ra y a h u t Ş a h â ra d a ğ la rı ( burada S a 'v â n deni­ len kıym etli beyaz dam arlı siya h bir ta ş bu­ lu n u r), H a cca ve M avtak dağla rı ile



büyük



Ş a ra f sıra da ğla rı ( aşa ğı kısm ı ), a l-K a lâb ic ve B âra p azarları ( ikisi de C ab arlere â it t ir ), S a ­



R eise d arch A rka b



u n d H â sch id ( A . P e ­



term anns M iiteilu n g en , 1884, X X X , 170— 183, 204— 213 ve X X X II, 1886, levha 1 ). _



( J. SCHLEIFER.)



H A Ş İM . [ Bk. HÂŞİM.] H Â Ş İM . H Â Ş İM B. ‘ABD M a n â F, H â ş i m î-



fir, a l-F â k i'a ve K u tâ b a m evkileri.



lerin



B ak iilerin a razisi bilh assa a şa ğıd a k i yerleri ıh tiv â ediyordu : al- Şam a', H adakân ( ikisi de



ye mensup olduğu riv a y e ti b ir k a ç eski şiir ile te 'e y y ü t e tm e k te d ir; mal. A 'ş â ( İbn H işâm , s.



Ş an 'S R ahba 'sinin ga rb m dadırlar ), M atira ‘ Uzar ( H ârid 'e ulaşan bir çok v adileri ve ekili p ek



( krş. bir de ayn. esr. s. 633,



ilk



c e d d i d i r . Peygam b erin bu aile­



256, 1 ) P eygam b eri H âşim oğlu d iy e yâdeder 13 ,



799,



13



)■ L âkin



H Â ŞİM -



riv ay e tte olduğu gibi, H â şim 'in hakikaten ‘A b d



H A Ş Î$ .



H A Ş İ R . H A Ş R ( A.), t o p l a n m a ; bilh assa



a l-M u tta lib ’in babasf ve Peygam berin büyük ba b a sı olm ası hiç bir suretle sâbit d e ğ ild ir ;



bütün



zîra ayn ı eserde ( s. 536, 14) Bani Hâşim ile B ani M uttalib arasındaki m ünâsebetten ba h set­



ÇtYÂM A.



mesi veya H assan b. S âb it ( K â m il, s. 141 v. d.)



Ölülerin



d irilip -kalkaeağı



'



den istih sâl edilen ve b ilh a ssa



ri tam âm iyle t e ’y it edecek



vim ler arasın da pek



H er fıâldc



araplarm



H âşim



hakkın da bütün



a n la ttık ları efsâneden ibaret olm alıdır. S öylen ­ diğine gö re, h a cılara su ted âriki işine o bakm ış v e B izan s im paratoru ile N acâşi tarafın dan bile hürm et gö sterilm iş b ir tü ccar im iş ; m ekkelilerin sen elik ik i kervanlarını o ih das etm iş imiş, ism i de kendisine; bir k ıtlık esnasında aç olan la­ ra ekm ek d o ğrad ığ ı ( haşama) için, verilm iştir. Z e v c e si S alm a bint. ‘A m r a l-N a c e â r’dan H azra c i ailesinden im iş; fa k a t bu , P eygam b er



( gavm '



H A Ş İ Ş . [ Bk._HAŞÎŞ.] H A Ş İ Ş . H A Ş İ Ş , e s r â r ; „h in d “ k en evirin ­



’ in M ekke ailelerini birer-birer saym ası bu fik­ m âhiyette değildir.



gün



a l-fıa ş r ) ve K a r ’a n 'da LIX. sûrenin ismi. K rş.



ziyâd e



müslüman k a ­



ku llanılan ( u y u ş ­



tu ru cu ) b ir maddenin adıdır. K e n ev iri ( C ann abis sa tiva L .) p e k eski zam anlardan b eri m ısırlılar, hindiiier ve yunanlılarca mâlûm idi. U yuştu ru cu bir m adde olarak, ilk



defa



H ero-



d o t ( I V , 75 ) tarafın d an , is k itle r arasın da ku l­ lanılışı anlatılırken , k a y d e d ilm iş tir; İskitler k e ­ n evir tohum larını sıca k su içine atarak, bu ğu su ­ nu te n e ffü s etm ek su reti ile n eş’eleniyorlarm ış. B ir d e P lin iu s'u n B a k triy a lıla r



tarafın d an şa ­



ra b a k a tıla ra k içildiğin i ve aşırı derecede gü l­



ile k a râ b e t iddiasında bulunm ak için, Medine h a lk ı ta ra fın d a n ile ri sürülm üş o lab ilir [ k r ş .



dürücü b ir t e ’sir



m ad. ÂMİNA y e ‘a b d AL-MUTTALİB ]. R ivayete



ze r den izi v e A r a l gö lü etra fın d aki yerlerde, y ab an i olarak, yetişe n kenevirin aynı olm ası



gö re, H âşim G a zza [ b. bk.] 'd e ölm üş v e orada defnedil iniştir.



husule



ge tird iğ in i



an la ttığı



g elo to p h g llis ( X X I V , 1 6 4 ) 'in bugün d a h i H a-



m uhtem eldir. K en evirin ilk v e a sıl yurdu orta



B i b l i g o g r a f g at İbn H işâm , s. 68 v . d., 8 7 ; T a b a n , Annales (n ş r. de G o e je),



A s y a olsa g e re k tir. D io sk u rid es ( III, 148 v .d .) tarla ken evirin i ( « a v v a flıç -lijıe g o ç ) b ir ilâe



^ I, 1082— 1084, vıo88— 10 9 1; İbn S a ‘d (n ş r. S a c h a u ) , I, 1, 43— 4 7 ; C au ssin de P erçeva l,



o lara k k a yd etm ek te v e aşırı istim alinin tenasül



Essai sar l ’histoire des Arabes, I, 256 v. d .; W ü sten feld ( ZDMG, V II, 28— 3 1 ) ; L . C aetan i, Annali deli'İslam, I, 109 v . d. ( F r . B uut,.)



nı- söylem ektedir. T ıb b î : e serler yazm ış olan arap ve arabm g a y rı bütün müslüman m üellif­



H Â Ş İM İL E R . H A V Â Ş İM , M ekke şeriflerin ­ den. ve- Idasanilerden A b u H âşim M uhammed neslinden olup, M ekke 'de 435 (10 6 3 ) sen e­ sinden 597 ( 1 2 0 1 ) senesine k a d a r hüküm sü r­ m üş olan M e k k e ş e r i f l e r i n e v e r i l e n i s i m d i r . B u şe rifle r şu n lard ır: A b ü Hâşim Muham med (487 = 10 9 4 'e k a d a r), o ğ lu A b ü F u la y ta K âsim ( 5 1 7 yah u t 518 — 1 1 2 4 ' e k a ­ d a r ) , F u layta b. K âsim



( 5 2 7 = 1 1 3 2 'y e



ka­



d a r ) , H âşim b. F u la y ta ( 5 4 9 = H 5 4 ve di­ ğ e r :: malûmata; göre, 551 == 1156 'ya kadar ), K âsim b; H âşim ( 5 5 6 — l l f i ı 'e k a d a r ), ‘ İsa b. F u layta ( 5 7 0 = 1 1 7 4 / 1 1 7 5 'e k a d a r ) ; bu son şerifin



oğulları



M ukşir,



D avü d ve M anşür b.



k u dretin i izâ le ederek, akam ete sebep o lacağı­



ler D ioskurides 'in söylediklerin i tekrarlam akla ik tifa etm işler ve kenevire, b ilh a ssa tohum una, yun an-süryâni aslından gelm e k ih n a b v ey a farsçadan : a rap ça laştırılm ış şâh-dânae ( ş a h to h u m u ) adını verm işlerdir. M ısır 'd a yetişen C an nabis ind ica ( kinnab h i n d i ) 'nın sa rh o ş e d ici h assasın ı ilk defa anlatan hekim İbn aI*B aytar [ b. bk.] olup, V II. ( XIII.) a sra men­ suptur. İbn a l-B a y ta r bu n ebatın M ısır bahçele­ rinde y etiştirilerek , adın a a l-h aşişa ( „ o t " ) denildiğini k ayd ediyor. S ey y a h



d ervişler ( f u ­



kara ) h aşişe pek düşkün im işler ve bunu uzun m üddet kullan an lar deli olurlarm ış. H a­ şiş kenevir nebatının yap rakların dan macun ve hap



şekillerin de



h azırlan ırd ı.



İbn



al-B aytâr



D âvüd v erâ set için çekiştiler ve bu Sile k a v ­



haşişin tütün iç er g ib i kullan ıldığınd an bahs­



g a sı esnasında h a tâ d a ( b. bk.] isminde b ir H a-



etm iyo rsa



da, bu su retle



sa n i M ekke şeh rin i za p te tti ve şeriflik bunun ¿evlâtlarına g e ç ti. Bu H âşim îlerden h iç biri hak­



tün



âdetinden



kın da söylenecek ehem m iyetli b ir şey yoktur, i İptidaları hu tb elerde A b b a s î veya F atım î h ali­



istim âlinin M ısırda ve bilh a ssa K ah ire 'nin v a ­ roşların da sâ k in a şa ğ ı tabakad an halk arasın ­ da pek ziyâ d e yayılm ış bulunduğunu te ’yit



felerden iıâ n g isin ia isminin zikred ileceği husu­ sundaki k a yp a k h areketleri bir kaç defa, M ekke ah âlîsi için, a ğ ır hüsranlara sebep oldu. D ah a ziyâde ta fsilâ t için bk. W üsten feld, Ceschichte



der Stadt Mekka, s. 222 v. dd.) ile Snouck-H urgron je, Mekka ( I , 62 v. d d .) ; bu eserde m ahallî ta rib kayn akları gösterilm iştir.



içm e



istim âii



daha



şa rk ta , tü ­



önce, yayılm ıştır.



X I V . asırd a M ak rizi [ b .b k .] h a şişa t a l-fa k a ra ’



eder. S u riye, A n ad o lu ve Irak 'ta , ağızd an



a l­



m ak su reti ile, çok h a şiş kullan ılırd ı. İran ’da da a sırlarca evv el h a şiş istim âl olunduğundan ba h s­ edilm iştir. T a rih ç ile r îsm â'ililerm [ b . bk.], III. ( IX.) asırdan itibâren , bu ip tilâların ı anlatm ak­ tad ırlar. Ism â'ililerden g izli bir cem iyetin, siyâ­



s î m aksatlar ile adam öldürm ek üzere h a zırla ­ dık ları fedaîlerin, h a y atları bahasına olsa bile, öldürm e azim lerini kuvvetlendirm ek için, haşişten istifâde e ttiğ i ve V . ( XI.) asırdan itibaren, h a çlı­ la r vâsıtası ile, mâlûm olmuş ve o cem iyet efradına ( avam arapçası i le ) h a şîşig S n 'dan g a la t olarak, frenk dillerinde assassino [ b.bk,] adı verilm iştir.



mini çizm iştir.



U yuşturucu m addeler dervişler



v e fak irler arasın da p ek ziyâde kullanılıyordu ; fa k a t eşrâf ve h attâ hüküm darlar tarafından isti­ mâli de nâdir değil idi. H ind dilindeki adı iran­ lılar tarafından, bang şeklinde, bütün uyuştuturucu m addelere ve bu arada benc otuna feş? mil olunmuş idî



[



bk.



m



ad.



B A N C ].



D ah a XVII.



B ir ta ra ftan M alçrızi, İran kayn akların a atfen,



asırd a cenubî İran 'da alman



haşiş istim alinin şa rk î İra n 'a VI. (X II.) asırda



yeeisi E n gelb ert Kam pfer, 1685 ’e doğru, hİnd kenevirinin, erkek ve dişi n ebatların yapısı ba­ kım ından, „b ir yum urtanın başka bir yum urta­



H ayd ar adında ism a'ili bir sokulm uş



olduğunu



d e rv iş



tarafından



kayd ederse de, başka bir



k a yn a ğa göre, bu sarh oş edici maddenin is ti­ mali, d ah a İslâm devrinden evvel, H usrav Parvez



zamanında, H indistan 'dan



İran, Irak



ve



h attâ Yem en 'e sokulm uştur. F ilh akika bu k e ­



hekim ve tabii-'



ya benzem esi g ib i", A v ru p a olduğunu



m eydana



kenevirinin aynı



çıkarm ıştır.



H a ttâ g â y e t



sıcak Ban dar ‘A b b â s m ıntakasm dan getird iği uyuşturucu te'sirli kenevir tohum larım İsfahan



nevir m üstahzarının sarh oş edici te 's iri hindlilerce pek eski çağlardan beri bilin d iği a şikâr



'm en yüksek ve en soğuk



olduğuna göre, ikinci ihtim âl akla daha yakın ­



kenevir yetiştiğin i



dır. Bundan başka M akrizi kendi zamanında geçm iş olan bir v ak ’a yı nakleder. Em îr Südün



yeni tecrübeler ile de teeyyü d etm iştir. Can­ nabis indica ( hind keneviri ), Cannabis sativa



ve bunlardan uyuşturucu



m m takasm a ekm iş te ’sirden mahrum bir



görm üştür. Bu vak’a daha



al-Ş ayhü n i 780 ( 1 3 7 8 ) 'e doğru M ıs ır ’da aşa­



L , 'nin sıc a k



ğı ta b a k a halk arasında h a şiş düşkünlüğünü, g â y e t şiddetli cezalar ile, önlem ek istem iş, fa ­



b ir şekilden b aşka b ir şe y değild ir. Y a ln ız dişi



k a t d iğer taraftan 795 ( 1 3 9 3 ) 'e doğru Tim ur 'un Önünden kaçan B agd ad eşrafı soknlan haşiş istim âli âd eti Şam



tarafın dan ve K ah ire



halkının en m ümtaz sın ıfları arasında o kadar yayılm ış kî, haşişi sıfa tı artık h a ka ret tâbiri olm aktan çıkm ış ve ahlâk



bozukluğu



sür’atle



y ayılıp -gelişm iştir. B ilhassa iranlı b ir



ism a'ili



haşiş, bal ve münebbih



b ah arlar



ile h azırla­



yarak, ‘ ukda adını verdiği macunları en yüksek sın ıflara mensup zeva ta satıyorm uş. T abip şâir îbn D âniyâl



tarafın dan



tertip



edilm iş



olup,



Jacob tarafın dan neşredilen bir hayâl oyunun­ dan istidlal edileceğin e göre, bu devirde haşiş M ısır 'da sudanlılar tarafın dan yapılan darı b o zası ( m izr yah u t Bâza ) ile beraber, h a ttâ bu içkinin sa rh o ş edici te'sirin i arttırm ak için, ona k a tıla ra k kullanılırm ış. O zam andan beri şa rk ta se y a h a t eden pek çok avru p alılar muh­ te lif m ıntakalarda h aşişin nasıl kullanıldığını tâ rif ve h a ttâ kendileri de bunu tecrübe et­ m işlerdir. B urada h a şiş istim âli



m es’elesinden



sa lâ h iyetle bahsetm iş olan bir kaç hekim i z ik r ­ edeceğiz. İlk olarak, 1381 'den 1584 'e kadar, V en ed ik konsoloshanesi hekim i sıfa tı ile, K a ­ hire 'de



ikam et



etm iş



olan Prospero A ipin o



„a ss is“ ve onun ot ve mâeun h âlin d e yah ut boza içinde y a p tığ ı te'sir hakkın da iyice m alû­ m at verm iştir. M üptelâlarının günlerce kendile­ rinden geçm iş bir hâlde kaldıkların ı ( „in ecstasi d iu m a n e n te s") bizzat görm üştür. Hindistan



m em leketlerde



a ld ığ ı



fiziolojik



nebatlarda reçine ifrâz eden k ılla r ve binâena­ leyh reçine m ıkdarı d ah a çoktur. Bu reçinenin içinde haşişin m üessir cevherin i teşkil eden sarım trak yeşil bir şibh-i k a le v î Cannabinin ( L . Siebold ve B radbury, 1881 ) ile koyu kahve, ren gi



reçinem sı



C an nab inol



( H , F. Sm ith,



1891 ) bulunm akta olup, h â ssa ten bu İkincisi çok m üessirdir. H a şîş kullananlar üzerinde, diğer se k ir verici zehirlerde



olduğu gibi, a ş ın



derecede güldüren b ir k e y if d evresin i m üteakip, bu zehrin asıl hususiyetin i gö steren sayıklam a ve hezeyan lar ile m üterâfik g a şy ve (b ilh a ssa bang otu ile k a rışık olunca ) bir azgın lık ve şiddet n öbeti husûle g e tirir. E sra rkeş bundan sonra da her k e şçe mâlûm olm adığı anlaşılan şeh vanî bir teyakku z hâlini m üteakip, bâbî rüyalarla geçen bir uyuşm a uykusuna dalar. İntizam ve itid al ile kullanılan haşîş u zviyet ü zerine zararlı te ’sir yapm ıyor gibi görünm ek­ tedir. M ısır'd a haşşâş denilen haşîş tiryâkisi, bâzı şarklı



m uhitlerde n ükteli, fa k a t ekseriyâ



m üstehcen söz söyleyen



h o ş-so h b et bir arka­



daş sıfa tı ile, çok İtibâr görür. F a k a t çok mıkdarda ve m ütemadiyen kullanılırsa, zamanla be­ denî ve rûhî bir düşkünlük, uyuşukluk ( b il­ hassa dervişlerde m üşahede edilen ) katalep si husûle g e lir ve a k lî m elekeler hemen tamâm iyle söner. M ısır 'd a tım arhânelere girenlerin 30 % kadarın ı haşiş tiryakilerin in teşkil ettiğ i tahm in ediliyordu ( M oreau ). M ısır 'da hind kenevirinin ekilm esinin v e m em lekete sokulm a­



'd a ilk olarak, p ortekizli G arcia da O rta ( 1563)



sının y a sa k edilm esinden sonra



„b a n g u e “ ( bhang < skr. bhanga nebatını, müsk ir te 'sirle ri ile beraber, tâ rif etm iş ve İspan­



tedbirin İngiliz polisi tarafın d an sık ı bir su ret­ te ta tb ik ( 1 8 8 4 ) edilm esinden beri, bu n isb et



( 1868 ) v e bu



yol C h risto v al A c o s ta 1578 'de nebatın b ir res­



8 % 'e düşm üştür v e bugün d aha azdır. Bunun­



kA Ş ÎŞ -



H A Ş İV .



İSİ



la berâber, hâlâ bu gün M ısır ’ın ta şra şeh ir- 1 haşiş yerin e esrâr ve bâzan a rg o b ir tâ b ir olan ferinde v e köylerin d e, esrârkeşlik. yüzünden, k ey f kelim eleri k u lla n ılır; esrâr düşkünlerine İnsanlıktan çıkm ış türlü-türlü „is tiğ ra k hâlinde de esrâr-keş denilir]. m übarek adam lara“ ve „m eczûp“ diye h alk tara­ B i b l i y o g r a f y a t İbn a l-B aytâ r, C a ­ fından hürm et gösterilen derviş ve şeyh lere mi' al-mufradät (K a h ire , 1 2 9 1 ), IV , 3 9 ; L. te sad ü f olunm aktadır. M ısır hudut zabıtası te ş­ L e d e re , Traite des sim ples par îbn al-Beik ilâ tı, senelerden beri; bir ta ra ftan deniz yolu tkar ( P a r is , 18 8 3), Ilf, 1 1 9 ; D e S acy , M é­ •ile B alkan



memleketlerinden*



diğer



cihetten



k a ra yolu ile ve uçsuz-bucaksız çöllerden g e ç i­ lerek) A ra b is ta n 'd a n ve T ra b lu sga rp ’tan y a p ı­ lan: esrâr k a ça k çılığ ın a karşı şiddetle uğraşm ak­ tad ır. F a k a t bütün bu tedbirlere rağm en, bu meş'ûm zehir m em lekete girm ekte ve M alçrizi zam anında olduğu gibi, mâcûn ( m ctnzül ) ve bâzan da sek ir verici te ’sirinı arttırm ak için, beng otu {Hyoscyamus muticııs, sekarân ) tohum ları y a h u t tatu la ( tatara, Datara stramonium ) ile k arışık m acunlar hâlinde, g izli olarak, kulla­ n ılm aktadır. B u su retle elde edilen k u vvetli uyutucu te ’sirden kötü insanlar bâzan, cinayet m aksatları için* istifâ d e etm ektedirler. F ak a t X V II.



asrın başlangıcından beri e srâr, en z iy â ­



de, n argilede töm beki ile k a rışık o larak, ç ek il­ mektedir* S on zam anlarda esrâr istim alinin — fa k a t onun yerine afyon, eroin v e kokain gibi, daha m uzir m addeler kullanılm ak sureti ile — azalm akta old u ğa müşahede edilm iştir. İran ’da v e H in d ista n ’da esrarlı m üstahzaratın sayısı daha çoktur. 60 sene kadar evvel felem enkli d oktor



Schlim m er kenevirin



yap rakların ı



moire sur la dynastie des Assassins ( Paris, 18 0 9 ); D e S acy , Chrestomathie arabe ( P a ­ ris, 18 2 6 ), I, 210 v.dd. ; G . Jacob, Geschichte des Schaitentheaters 2 (H an n o v er, 19 2 3 ), s. 63 ; P rosp er A lp in u s, D e medicina Aegyptiorum ( V e n e d ik , 1591 ), s. 120 v.d. ; G arcia da O r ta , Coloquios dos simples e drogas ( G oa, 15*3)1 kolleksiyon V IH ; C hristoval A c o sta , Traía de las drogas y medicianas (B u rg o s, 1 5 7 8 ) ; E n g e lb K äm pfer, Amoenitatam exoticarum , . . ( Lem berg, 1712 ), I ; A . T sch irch , Handbuch der Pharmakognosie ( L e ip z ig , 1 9 1 0 ) , ! , 1042 v .d d . ; M. M eyerhof



Der H a n f als Genussmittel der Orientalen ( Osterr. Monatsschr. f . d. Orient , 1917, cüz 6 — 1 2 ) ; M oreau, D u H achich et d’aliénation mentale (T o u r s , 1 8 4 5 ) ; M iliant, L ’opium et le hachich { L a Géographie, 1912, X X V I, 132 v. dd.) ; J. E . P olak, Persien ( L eip zig, 18 6 5 ), II, 244 v .d d .; J .L . Schlim m er, Termi­ nologie médico-pharmaceutique . . . persane (T a h ra n , 18 7 4 ), s. l o i v . d d , ; F lü e k ige r ve



ve



H an b ury, Pharmacographza ( London, 1874 ),



henüz açm ış dişi çiçeklerini üstü pürtüklü sert bir kum aşa sürerek, reçinesini çıkarm ak usûlü­



s. 491 v. dd. ; D ym ock . . . , Pharmacographia Indica ( K a lk ü le , 18 93), V I, s. 318 v .d d . :



nü tâ r if etm iştir. Reçinenin en m akbul kısm ına



Y u le ve



haşiş y a h u t asrar denilir ve kum aş



1903 ), s. 5 9 ; I. L o w , D ie Flora der Juden



lir.- B aşk a m üellifler tarafından da kenevirin



(W ie n -L e ip z ig , 19 2 8 ), I, 225 v .d d .; Renaud ve C olin , Tufşfat al-ahbäb (P a r is , 19 3 4 ),



üzerinde k alan d aha a z m akbâl kısm ına da pars adı veri­



yap rak la rı ( f . barg-i bang,:a. varak al-ha yâl ) . pişirilerek hazırlanan hamura sabza („yeşil ot“ ) denildiği kaydedilmektedir. Bu yapraklar hekim­ likte ilâç gibi kullanılan ve banaâb denilen bir . usare dehusûlegetirir. Çiçekleri tere-yağında ya­ hut bâdem yağında pişirilerek, kenevir yağı ( roğan-i bang) çıkarılırdı ki, çok şiddetli bir uyuşturucu madde idi. Hindistan ’da yaprak­ . fardan yapılmış macunlar, bhang yahut sidhi adı ile, dişi nebatın çiçeklerinden yapılan kahve renkli mâcûn topakları ganca (H indis­ tan İngilizcesinde gunja, ticâret dilinde g u a sa ) adı ile, nebâtm tüyleri ile karışık reçine pars (H indistan İngilizcesinde şurras) adı ile satı­ lır. Şim alî A frika 'da haşiş, aşağı halk taba­ kaları tarafından, k i/ adı ile, nargilede içilir ve yüksek tabakalar tarafından tiirlü mâoûıılar hâlinde kullanılır. Haşîş arap ve Haussa tâcir. Icri tarafından Sudan ve hattâ cenubî A frika zencileri arasına sokulmuş ve bâzı mıntakalarda istimâli pek ziyâde yayılm ıştır. [Türkçede •İslâm Ansiklopedisi



:



B urnell, Hobson- Jobson2 ( London



s. 189.



(M



ax



M e y e r h o f .)



H A Ş İ V . H A Ş V ( A.), „tikip-doldurm a, v e şilte yastık la rın içine doldurulan şey, dolm a içi“ de­ m ektir. Bundan gen işlem ek su retiyle, kelimenİD sonradan a ld ığı m ânalar şu n la rd ır; 1. „o rta “ h a rf ; msl. „e lifi orta ( haşvan ) oldu“ ; 2. S ib a v a yh ’te şila cümlesi m ânasındadır ( M ufassal , nşr. B roch , s. 57 ) ; 3. n ah ivde a sıl cüm le ile mânen m ünâsebeti bulunduğu hâlde, onun hiç b ir k ıs ­ mı ile n ah vî râ b ıta sı olm ayan b ir cüm leye de­ nilir ki, bu m ânada i t i r a z ’m m ürâdifidir ( H a­ r ir i, Makâmât , nşr. de S a c y , s. 85 v.d.) ; 4. lüzûm suz ve fazla kelim e veya ibâre ; m sl. su­



da al-ra‘s ( „b aşın baş a ğ r ıs ı“ ). M eşkûkiyeti be rtaraf eden ta’kid bundan tam âm iyle başka­ dır ( IJariri, ayn. esr.) ve 5. ‘ arüi ilminde, bir m ısraın ilk ve son



te f'ile si



( F re y ta g , Darstellung



der



arasındaki



kısım



arabischen Vers-



kunst, s. 119 , 346, 527 ). D ö rt d efa tekrarlan an m a fa llu n ’den m ürekkep bir m ısraın haşv ’i olabilir, »



kA ŞİV B i b l i y o g r a f y a s S p re n g er ve Lees, D ictio n a ry o f T ech n ica l Term s, I, 395 v .d .; C u rca n i, T a 'r îfâ t ( nşr. F lü g e l), s. 31 v.d. __



( T . H . W e i r .)



H A Ş İ Y A . [ B k . HÂşiYE.]



HÂŞMEf. K a şîd a



lâ m iy a



tah m îsi, biri



M ustafa III. ve



ikisi M ahm ud I. ’u m edheden 17 k a s id e , ik i te rk îb -i bend, 5 te sd îs, 12 tah m is, 236 g a ze l, 2 lû gaz, 12 muamınâ, 20 k ıt’a ve 24 b e y it vardır. H aşm et, yu k a rıd a adları zikred ilen p a d işa h lar­



H Â Ş İ Y E . H Â Ş İ Y A , ha$o [ b . bk.] kelim esi ( ikinci, üçüncü ve dördüncü m ânalarında ) ile m ü terâdiftir. H âşiy a, bundan başka, bir sah i-



dan başka, R â gıb P a şa , Hâkim P aşa-zâd e A li Paşa, A b d u lla h Paşa, M ustafa P aşa, Ç eleb î-zâ -



fenin yan ın d aki boşluğu ve b u boşlu ğa yazılan



P aşa, şeyh ülislâm F e y z i E fend i-zâde M u stafa E fen d i ve şeyh ülislâm E s ’ad E fen d i ’ye k a s i­ deler yazm ıştır. B unlardan çoğu N e F î 'y e n a zi­



ham işi ve n ih a y et bir metnin şerhin in şerhini [ bk. m ad. ŞARKI ] ifâd e eder. Ş e rh — bütün m etnin v e h a şiye ise — metnin ancak b â zı k ı­ sım larını ih tiva e d e r ; m am afih a sıl metinden d aha uzun d a olabilir, flâ ş iy a 'nin



başka mâ­



n aları İçin bk. Lane, L exicon ', D ozy, S u p p lem en t. H AŞM ET.



H AŞM AT



( ? — 17 6 8 ),



X V III.



a sırd a yaşam ış, n ü k tele ri v e hicivleri ile şöh­ r e t kazan m ış b ir t ü r k ş â i r i d i r . A s ıl adı M ehm ed olup, İsta n b u l’da



doğm uştur.



B ab ası



k a zask er A b b â s E fend i 'dir. H aşm et m edresede okuduğu sırad a, şeyh ülislâm K a ra H alîl-zâde Y a h y a S a id E fe n d i'y e takdim e ttiğ i g a ze l ve k a sid e le r ile, kendini şâ ir olarak tan ıtm ıştır. M üderrislikte şa kn 'a k a d ar yükselm iş iken, I J 7S



( 1 7 6 1 ) ’te



y a zm ış



yüzünden, B u rsa 'y a



olduğu bâzı hicivler



nefyedildi v e oradan R o ­



d o s 'a naklolundu. 1182 ( 1 7 6 8 ) ’de R o d o s 'ta v e fa t etti. H aşm et 'in ölümünü, hiss-i ka b le l­ vuku ile, u zaktan sezd iğin i iddia eden tezkireci Râm iz » g itti H aşm et“ tarih in i düşürüyorsa da, onun İzmir ’de



öldüğünü söylem esi



de A sım Efendi, Ş ık k -ı evvel d e fte rd a rı H ilm i



redir. H aşm et 'in g a ze lleri de orijinal olm ayıp, N e f’î, R â gıb P aşa, N âb î, N ü zh et, M ünîf, V e h b î, N eyli,



K a f-zâd e F â iz i, R â sih v e S a id P a ş a 'y a



nazire olarak, kalem e alınm ışlardır.



B abasının



ölümü üzerine ya za ra k , R â gıb P a şa 'ya takdim e ttiğ i terk îb -i bend, sâd e v e sam im î bir edâ ta şır. H aşm et 'in divanında başka, In tisS b al-m ulü k veya H vâbnâma, S ûr-n âm e v e Şehâdet-n âm e adlı üç eseri d ah a vard ır, t . In tisâ b a l-m ulü k veya H vSbnâm a ( Ü n iver. k ü tü p ., yazm a, nr. 1183, 2897 ) M u sta fa III. 'y ı m edh için y azılm ış men­ sur b ir eserd ir. Ş âir, p â d işâ h cülüs e ttiğ i gece, bir rüyâ görü r. R ü yâsınd a bütün dünyâ hüküm ­ darları, yeni su ltan ın hizm etin de çalışm ak için, H aşm et 'e m ü racaat ederler. R u s — kürkçü-başı, İngiliz — b aru tçu -b aşı, felem en kli — bahçıvan -başı, fran sız — çuha-başı v . b. olm ak is­ ter. — 2. Sûr-n âm e ( Ü niver. kü tü p ., yazm a, nr.



doğru



1940 ), H aşm et 'in eserleri içinde d ik k a te en lâ y ık



değildir. H aşm et bir a ralık K o ca R â g ıb P aşa ’ya in tisap etm iştir. O nunla ve F ıtn a t H anım ile olan m ülâtafeleri eski ed ebiyat m eraki darı­



olan ıdır. 1243 tarih ind en 1271 tarih in e kadar S u ltan M ahm ud ile S u lta n O s m a n ’ın çocukla­



nın h afızaların da hâlâ yaşam aktad ır. D erbeder



adem -i zuhûru ta h d îş-i dim âğ-ı â k ib e t endişân,



bir insan



belki te şvîş-i dil-i âiem iyân" olduğundan, 1271 yılın da M u stafa III. 'nm H ib etullâh adı verilen çocuğunun dü n yaya gelm esi b ü yük bir sevince sebep olm uştur. 1272 yılı receb ayın d a bu do­



olan H a şm e t'in



divanını,



B u r s a 'd a



sürgün bulunduğu esnada, Saİd Îmâm-zâde d er­ lem iştir. Bu divan H aşm et ’in bütün şiirlerini ih tiva etm ez. S aid lm âm -zâde divanın başına y a zd ığ ı



k ıs a bir tercüm e-i



hâlde



H aşm et 'in



rı



olm am ıştır.



ğum u te s ’it İçin



,,Süiâle-i silsile -i



yap ılan



b ü yük



osm aniyenin



sû r, b ir çok



k ılıç kullanm ak ve ok atm akta da m âhir oldu ­



şâirler gib i, H aşm et 'i de k ita p



ğunu, h attâ B u rs a 'd a A b d a l-M u ra d ’d a . yapılan bir m üsabaka 'da, tü fe n k İle, 3.000 hatveden



etm iştir. H aşm et Sûr-nâme ’sinde bu sû rlar m ünâsebeti ile yapılan eğlen celeri, canlı le v h a ­



ziyâde m esâfed e, ark a-ark aya üç defa nişana isab et ettirerek , birinci g eld iğ in i, k e zâ yü z beş



lar hâlin de, ta s v ir ed iy o r. Bu e ğ len celer esn a­ sınd a tem silî b â zı oyunların da gösterilm iş ol­



k a t ve insan belinden kalın ke çe y i ,,darbe*i vâ-



m ası,



hidede iki ş ık “ ettiğin i, o zaman ancak yetm iş k a t k e çe kesilebitdiğinden, bunun hârikulâde bir m u va ffa kiyet olduğunu kaydeder.



yândır. — 3. Şehâdet-nâme, kelim e-i şehâdetin m addî ve m ânevi te ’sirlerin i anlatan kü çü k bir risaledir. M ehmed S a id îm am -zâde, H a ş m e t’in



H a ş m e t'in S aid lm âm -zâde tarafın d an top­ lanan divan ı 3.000 b e y iti ih tiva eder. R ıza Paşa



Senedüşşu’arâ adlı şâirlerden bahseden bir e se ­ ri daha olduğunu Dârreteyn adlı ,,elfâz-i mürek­



k ü tüph ân esi ( nr. 442 ) ile H âlis E fendi kütüphânesinde (n r. 4004) bulunan nüshalarda man­



kebe-! a rab iyeyi cam i" bir lü g a t yazm ak ta bu­ lunduğunu kayd ed iyorsa da, bunlara tesad ü f edilm em iştir.



zum 40 had îs tercüm esi 19 b ey itli



arapça tâ-



rif-i esm â ve husnâ, 80 beyitli arapça



manzû-



‘ rae-i esm â-i n ebî, 41 beyitli arap ça k asîde-i naünferioe, 20 b e y itli arapça İm im B uşiri ’nin



sahne



H aşm et



ta rih i



y azm ağ a se v k ,



bakım ından,



divanında hiç b ir



dikkate



h icv iy e



şâ-



yoktur.



Ü n iversite kü tüp h ân esin deki yazm alar arasında 3240 num aralı mecm uada H a ş m e t'e â it bir k a ç



HAŞMET h icv iyeye rastlan ıyor. B an lar o devrin iç yüzü­ nü a yd ın latm ak bakım ından, istifâ d eye şâyân isele r de, edebî hiç bir d e ğ e r taşım ayan p ek m üstehcen m anzum elerdir. H aşm et 'in b âzı lâ tî-



Meşâhirünnisâ ile M ehm ed T e v fik ün Hasîne-i le tâ if 'inde k a yıtlıd ır. B unlarda da



feleri



H AŞŞÂŞÎN. dim izin,



yân i



Idasan b. Ş a b b â h ’ın



m â cera sı;



bk. mad. H A Ş A N B. ŞABBÂH ) kitapların ın hepsi m oğul istilâsın d a m ahvolm uştur. A n c a k son senelerde W . İvanow tarafın d an ism â'ililere âit bâzı y a z ıla r bulunm uş ve neşrolunm uştur ( K rş. W.



Ivanov, A



G a id e



te



ism a ili



L itera tü re,



edebe m u gayir telm ih ler vardır, s ?^~ B i b l i y o g r a f y a t Râm iz, Tezkire ( Üni-



London, 19 3 3 ). Şim diye k a d a r bild iğim iz şun­



ver. kü tüp., T Y , 9 1 ) ; M. N âcî, Esâmî (130 8 ),



H aşan b. Ş ab b âh , M ısır ’da ikam eti esn asın ­ da (10 78 — 1080), F atım î hanedanının b aşı­ n a geçm ek iddiasında bulunan N izâr b. alM u sta n şir'ın dâvasını h aklı gö ren ler ta ra fın ı



s.



i z i ; M ehmed



S ü rey y a,



Szcill-i osmânî



{ 1 3 1 1 ) , II, 333; Bursalı M ehm ed T âh ir, Os-



manlt m üellifleri ( 1 3 3 3 ) , H ; J. v. Hammer, Geschichte der Osmanischen Dichtkunst, II, 3 2 2 ; G ibb, A History o f Ottoman Poetry, IV , 140— 15 0 ; Rİeu, Catalogue, s. 204. ■? ( M e h m e d K



aplan



.)



H A Ş R . [B k . HAŞİS.]_ H A Ş Ş Â Ş ÎN . H A Ş Ş A Ş İN , S u riye 'nîn ve di­ ğ e r müslüman m em leketlerinin d a ğ lık yerlerin ­ de oturan v e düşm anlarını k a til yolu ile ifna eden i s m â ' i I i l e r e v e r i l e n u n v a n d ı r .



dan



ib a r e tt ir :



tu ttu ;



bu



g iz li



cem iyetin



kurucusu



y u karıd a gö rü ld ü ğü veeih le cem iyetin



âzaların ın n izâ rî adını taşım aları d a bundan ileri ge lir. M alûm dur k i, al-M ustanşir 'm ölü­ m ünden sonra, o ğ lu N izâr d e ğ il, d ah a kü çük bir oğlu, a!-M usta‘li a d ı ile, F âtım îler ta ra fın ­ dan, imam iiân edildi. Bununla berab er h a şişi­ yün N izâr 'm idd iaların a m ü zâberet etm ekte devam ettile r. B u m üzâharet H aşan b. Şabbâh ’m, yine H aşan adında ( H aşan b. M uhammed )



A ra p ça d a haşşâşîn kelim esi haşşâş ün cem idir



b ir h a le fi ken d isin i



ve haşiş ku llan an lar dem ektir, ffaşzş ( e s r â r ) kenevirden ( Cannabis indica ) çıkan bir m ad­ d ed ir-k i, bunu şa rk ta b â tın îlere b a ğ lı is m i'ili-



ğunu ilân edip, im âm lık m akam ını ta le p ettiği güne k a d ar devam e t t i; bu H a şa n b. M uham­ med, ga y ele rin e ■erişm ek için,: 559 ( 1 1 6 4 ) 'd a cem iyetin bütün m ensûplarını büyük! b ir ic ii-



y a ile k a la n d a riy a dervîşlerİnin, v e c d



hâline



N izâr 'm evlâdından oldu­



gelm ek için, b âzan istim al etm ek â d etleri idi. H aşişiyünun (m fr . haşişi „h a ş îş ku llan an “ )



m âa ( buna ’id al-kiyâ m a



reisleri tarafından- mühim bir v a zifey i ifâya, m s l.b ir k a tle me’mûr edilen v e f i d a i [ b. bk.]



k en d i im am lığını tasd ik ettirm ekle : kalm adı, ayn ı zam anda resm en İslâm şeriatin in ilgasını ilân etm eğe de m u va ffa k oldu. Ü çü n cü b ir H â-



tesm iye edilen kim selere, h er hizm ete âm âde, m utî âletler hâline gelm eleri için, esrâr çek tirild iği iddia' olunuyordu. Ibn H aldun umûmty e tle ^ (î?îf 131ün'a fid a i kelim esinden m üştak fidâvîya adını da v e r ir ; fa k a t şark ka yn a kları e k se riy e tle bunları ya ism a ili ve y a h u t da malahtda ( m ü lh İd ler) ve nizârî diye adland ırır. H a şişiy ü n u n , bir kolunu teşkil e ttik le ri ismâ'ilile r ile m üştereken sâ b ip bulundukları umû­ mî p ren sip ler için bk,- mad. İS M Â ’ Î L Î . H a ş iş i­ yü n u n kendilerin e has karakterlerin i te şk il eden şey ise, onların d iğ er ism â'i ¡ilerin m ezh ep le­ rin den fa rk lı b ir m ezhebe sah ip olm alarından ziyâde, g izli bir cem iyet hâlin deki siy â sî te ş k i­ lâtıdır. Bu cem iyetin âzaları dinî reislere körükörün e



itâ ate



m ecbur



idiler.



D üşm anlardan



kurtulm ak için, k a til usûlüne m ürâcaat etm ek â d e ti yeni d eğild ir. M ensupları hannâk ( „b o ­ ğu cu " ) olarak adlanan A b ü M anşür aU 'lcli ve ve M uğira b. S a ‘id vaktiyle aynı usûlü ku llan ­ m ışlar ve siy â sî cinâyeti, takd ire d e ğe r bir dinî ha rek et gib i, te b cîl etm işlerdi. H a şişiy ü n a k i­



adın ı



v e r d ile r )



„k ıy a m e t bayram ı"



ç a ğ ır d ı; bu ictim âda



san ( H aşan C a iâ l al-D in ) 'ın bir d e ğ işik lik vu ku a g e ld i;



sâdece



zam anında yeni bu H aşan 607



{ 1 2 1 0 ) 'de b abasın ın yerin e geçin ce, İslâmi­ y e t in em irlerine avd e t ile, A b b â s î halifesin e itâ a t a rzeyled i ve anasın ı M ekke 'ye h a cca gön­ derd i. B undan d o layı o n av-m usulm ân ( „ y e n i m üsiüm an" ) ad ın ı ta şır. B u üçüncü H a şa n 'm h a lifele ri zam anında h a şişiyü n arasın da h akikî m âhiyeti tam ve sah ih o lara k m ayan fik ir a y rılık la rı ve



malûmumuz ol­



fırk a



m ücâdeleleri



zu h û r e tti ve çok geçm eden, bu te şkilâtın s i­ y â s î k u d reti, m oğullar tarafın dan , ifnâ edildi. H a şişiy ü n bu tarih ten sonra a rtık büyük b ir te ş­ k ilâ t hâlinde m evcut değild ir ve bu felâketten sonra s a ğ ve m ezhebin lanlar da, gittile r.



d iğ er



akidelerine sâd ık k a ­



ismâ ilile r



arasında,



eriyip



H aşişiyü n u n ta rih i, bir d a ğ üstünde kâin A la m ü t [ b . bk.] kalesinin 483 (1090/1091 ) ta ­ rih in de, H a şa n b. Ş ab bâh tarafın dan , za p tı ile başlar. H aşan b. Şabbâh ikam etgâh ın ı buraya n akil ile çıkılm ası ve zaptedilm esi g â y e t gü ç



desinin a şağıd a te tk ik olunacak ism â'ili e se r­ lerinde m evcû i olm ayan n oktaları, ço k n akıs bir şekild e, mâiûmumuzdur. Z ira bunların, y a l­



olan bu yeri p ropagan dasın ın m erkezi ittih â z e tti. Bu propagan dan ın ilk n eticeleri olarak,



nız biri bize



H aşan 'ın adam ları



k ad ar gelm iş olan



( a d ım bîldi-



ğiraiz bu tek eser sa r guzaşt-i sayyzdnâ efen ­



takaların d a



İran 'ın bütün d a ğ lık mm-



bir çok k a lele ri



za p tettiler ve en



H a ş ş a ş î N. te h lik eli düşm anlarından, k a til v â s ıta s ı ile, k u r­



sa u ’a tı ile m eşgul olan v e bundan d o layı



tuldular. Bunların ilk kurbanlarından biri bü­



Ş â’ iğ lekab m ı alan A b u T â h ir adında biri S u ­ riy e ’ye, d â î olarak, gö nd erildi v e b ilh a ssa H a ­



y ü k S elçu k lu v e ziri N izâm al-M ülk oldu ( 485 = 1092 ). S ultan M alikşâh 'm ölümü ve onun ta h ­ tın ı paylaşam ayan sa lta n a t davacılarının k a v ­ g a la r ı, h a çlıların İslâm a râzisin d e görünm esi g ib i v a k 'a la r m üslüm an âlem inde haşişiyünun m uvaf­ fak iy etlerin e yardım etm ekten başka işe yaram a­ yan b ir k a rg a şa lık uyan dırm akta gecikm edi. B u ­ nun n etice si olarak, b ir k a ç sene içinde onların k u d ret ve şe v k etleri p ek ziyâde a rttı. F a k a t S e l­ çuklu su ltan ı M uhammed I. ta h ta çıkın ca, h a şişiyün ile m ücâdele h u susun da büyük g a y re t sa rfeyledi. M alikşâh tarafın dan Ş âh -D iz tesm iye olu­ nan v e İsfahan



civarın da kâin D izkü h



kalesi,



al-



le b 'd e b ir çok ta ra fd a rla r ka zan d ı. 499 (110 5 / 1106 ) ’da A p a m ea ( F â m iy a ) kum andanını ih ân etle itla f e tm e ğ e m u vaffak oldu. F a k a t b izzat şeh rin hâkim i kalm ak ü m idi ta h a k k u k etm edi, zîra h a ç lıla r şeh ri za p te tm e k te gecikm ediler. 507 ( 1 1 [ 3 ) ’ de R iz v â n 'in ölüm ünden sonra, H a le b ’de haşişiyün u n k a n lı b ir şekild e tâkip ve im hası, b ir k a ç sen e son ra B a h rim ad ın d a ıran 'dan gönd erilm iş d iğ e r bir dâînin yeniden b ir çok ta ra fta r to p lam ağ a k alkışm asın a, h a ttâ B ân iyâs şehrini zap tetm esin e (5 2 0 = 1 1 2 6 ) mâni o lam ad ı; m am afih hu şeh ir 3 sen e sonra



o sırad a İbn ‘A t t â ş adında ve şâkird leri arasın ­



h a çlılara



da H aşan b. Ş ab bâh da bulunm uş olan mühim ve m uteber bir h a şişi reisinin elinde bulunuyordu.



ristiy a n la r ile dostân e m ü n âsebetler t e ’s îs e tti­



teslim oldu.



H a şişiy û n çok defa hı-



le r ve s iy â s î vaziyetlerd en ,



kend i hâkim iyetle­



zap ted ild i ( 5 0 0 = 1107 ). Bu v a k 'a hakkın d a bk.



rin i sa ğlam laştırm ak için, m âhirâne istifâ d e etm esini bildiler. 535 (114 0 /114 1 ) 'te H işn al-



İbn a l-K a lâ n ls î'd e k i resm î rapor ( nşr. A m edroz, s. 152 v. d.). Bunun üzerine, tü rk em îri



M aşyâd ( M a s y â f ) adın daki d a ğ k alesin i ve şim alî S u r iy e ’nin K a h f, K a d m u s, ‘U U ayka, al-



B u kale, kahram an ca bir m ukavem etten sonra,



A n ü ş-T ig in Ş ir g ir bunlara k a rşı seferlerin idaresi ile t a v z îf edildi ve b ir çok m u zaffariy etler



kazan d ıktan sonra, b izza t A lam u t kale­



sini za p tetm ek üzere id i k i, M uham med ( 5 1 1 — 1 1 1 8 ) ’in ölümü onu m uhasarayı kaldırm ağa mecbur e tti. H aşan bu te h lik e g e ç tik te n sonra, 7 sene ka d ar y a ş a d ı; 518 ( = 1 1 2 4 ) ’de öldü ve



H a vâ b i v . b . g ib i k a lele rin i za p te ttile r. Bu S u ­ riy e haşişiyün unun reisleri um um iyetle şa gh al-cabal ( bu u nvan ı b ıristiy a n la r ,,le V ie u x de la M on tagu e“ şe k lin d e tercüm e adı ile adlanıyordu . B inâen aleyh



e tm işle rd ir) bâzan iddia



ed ild iği g ib i, bu nnvan a ltın d a bütün h a şişiy ü ­ nun yü k se k



reisi, iran lı hâkim



anlaşılm am alı­



Ijaşîşiyünun idaresini K a y a B u zu rg Um m id R üdbâri ’ye bırakm ış ve bu da işlerin idaresin i,



dır. Bu Suriyeli reislerin en m ârûfların dan biri



m îras olarak, e vlâtların a terkeylem iştir. A la m ü t h âkim lerinin liste si a şa ğ ıd a d ır:



A s y a 'u m siy â sî v a ziy e tin i çok derin b ir su­ re tte d eğiştiren m oğu lların m eydan a ç ık ışla rı h aşişiyü n u n d a o rta d a n k a lk m a sın ı in tâ c e tti.



H aşan B u zu rg



b. Ş ab bâh 483— 518 (10 9 0 — 11 2 4 ) Um m id R üd-



b a rı



518— 532 ( 1 1 2 4 — 1 1 3 8 )



R a şid a l-D in Sinan [ b. bk.] ’dır.



S on hâkim R u kn m işti



k i,



H u lag u



al-D in



henüz iş başın a g e ç ­



ordusunu



A la m ü t



üzerine



M uham med b. B uzu rg Um m îd 532— 557 ( 1138— 1162 )



yü rü ttü . M ukavem et im kân sızd ı. R u kn a l-D in teslim olm ak m ecbûriyetinde kald ı ( 6 5 4 = 12 5 6 ).



H aşan b. M uljammed 557*-561 ( 1 1 6 2 — n 6 6 ) N ur al-D in M uham med 5 6 1— 607 ( 1 1 6 6 — 12 1 0 )



Ken disini büyük hana g ö n d e rd ile r; fa k a t yolda



C alâl al-D in H aşan b. M uhammed 607— 618 ( 1210— 122 0)



ka lele r zaptolun du ve bir kısm ı y e r ile bir edil­ di. S u riy e dağla rın d a kâin k a lele r, msi. M aş-



‘A lâ ’ ai-D in Muhammed 618— 653 (12 2 0 — 12 5 5 )



yâd , 658 ( 1 2 6 0 ) ’de b ir m ü dd et için, m oğulia-



R ukn al-Dsn b. Muitam-



rm h âkim iyetin e g e ç tile r ; bununla berâb er bu



med 653— 654 ( 1255— J 2 5 6 ) Bu hâkim lerin sa lta n a tı esn âsm d a haşişiyûn m üteaddit d e fa la r ağın ta zy ik le re ve tâkiplere m âruz kaldılar. Bununla berâber ne h a lifeler



öldürüldü. H a şişiy û n



tarafın d an



iş g â l edilen



m m takalarda h a şişiy ü n a son d arb eyi indirm ek an cak M em lûkler su ltan ı B a y b a r s 'a n asîp o l­ m uştur ( 6 7 1 = 1 2 7 2 ). Bu ta rih te n itib aren bu



ve ne de S elçuklu hüküm darları bunların k u v ­



korkun ç m ezhebin s iy â s î ku d reti sona erm iş oldu. B ununla berâber n uşayrilerin oturdu kları



vetlerin i kırm ağa ve sığ ın d ık la rı yerleri tahrip



sab alard aki d a ğla r, h aşişiyü n u n neslinden gelen



e tm eğe m u vaffak oldular. E n am ansız düşm an­



ism â’ ilile rin m elce’ i o lara k , uzun zam an kaldı ve h â lâ da ö y le d ir ; bunların döküntülerine



larından



m aharetle, katil v â s ıta s ı ile,



ku rtu l­



m asını ve p ropogan daların ı m âhir b ir su rette yapm asın ı biliyorlardı.



B ilh a ssa S u riye 'de de­



tran 'd a v e H in distan ’da d a ra stlan ır [ bk. mad. İSMÂ'ÎUYA ]. Bu h a ş iş i y u n kelim esi 'nin fran sızca „ k a til" m ânasına g e le n anasın kelim esinin aslı



vam lı bir su re tte yerleşm eğe m uvaffak o ld u lar; burada H a leb S elçuklu hâkim i R izvân bunlann



olduğunu



•yardımından istifâ d e e tti. Z ahiren kuyum culuk



m ektedir.



fran sızcân ın büyük •



• '



lü gatleri zikret­ -



H A Ş Ş A Ş ÎN -



Bibliyografya'. İbn



a î-A ş ir ,



İbn



H a şişiyü n u u ta rih i



H aldun, A b ñ '1-F id a



v. b.



um ûm î tarih lerd e bulunur. B undan b a şk a bk. M irhond ( h aşişiyün a ta h s is edilen f a s ıl; bu : f a s ıl N o tice s et E x tr a its, IX, 194 v . d .'d a ve J A , 1848 'd e tercüm e edilm iş olan T â rih -i



H AT.



357



g elird i. Bu kelim e, ek seriyâ , uzun v e dar şe k ­ linden d o la y ı, „m ezar k a zm a k “ m ân asınd a da k u llan ılır. S o n ra ları so k a k v e y a y o lla rı ile b ir iskân yerin i { h i f f a) belirtm ek m ânasında ku l­ lanılm ıştır. N ih a y e t b i r k â ğ ı t y a h u t t i r ş e üzerine



çekilen



ç i z g i veya b i r



satır



M ém oires su r la dynastie d es A ss a ss in s ; Q u atrem ère, N o tices h isto riq u es su r le s Is-



Bu son mâna, gâ lib â , bu kelim enin ilk kul-. Iantlışından, b ir falcının ( h â z l ) ku m üzerine



m a ilien s ( M in es d e Ham m er, G e sck ich fe



çizip , kendisinden sorulan ş e y h a k k ın d a m üs­



m orgenlandischen le rt,



P a ris ,



l ’ O rien t, I V ) ; J. von d er À ss a ss in e n aus



Q u e lle n



18 3 3 );



( frn s . trc. H el-



D efrém ery,



N o u v elles



■rech erch es su r le s Ism aéliens ( J Â , 4. seri,



yazı



bir



g u z ïd a ’àe a y rıca n eşro lu n m u ştu r); D e S a c y ,



m ânasını a lm ıştır.



.



b e t v ey a m en fî mâna ç ık a rd ığ ı çizgilerd en g e l­ m iştir. B u m aksat ile fa lc ı, b ir ş e rik i ile bera­ ber, kum üstüne, a d etlerin i im kân



b ırakm ayacak



b ir



h a tırd a



tu tm ağa



sü r'atle, b ir



takım



X III, s . seri, II, II!, V , VIH , X V ) ; S t. G u y ard , F ra gm en ts r e la tifs à la d octrin e des Ism a é lis { N o tic e s et E x tr a its, XII ■) ; ayn.



ç izgiler çizerdi. S on ra ç iz g ile ri y a v a ş-y a v a ş ve ikişer— ik işer sile r v e bu sıra d a ş e r ik i: — „ E y ‘İyan 'm iki o ğ lu , çab u k bize h a b e r v er“ — d i­



■mil;, Un grand-m aître des A ss a ss in s de S y ­ r ie ( J A , 1877, 7. seri, IX, 324— 489 ) ; van



y e m ırıldanırdı. E ğ e r sonunda ik i çizgi k a lırsa , m u va ffa k iye t m u h a k k ak s a y ılır d ı; b ir çizgi



B erchem ,



E p igraph ie d es A ss a ss in s d e S y ­



r ie ( ayn. esr., 1897 ) ; B row ne, A e s



litera ry



H is to r y o f P e r sia, II, 193 v . dd.



kalm ası, işin olm ayacağın a d e lâ le t ederdi. B öy­ le k eh â n et İslâm şerîatin ce fa h rim



edilm iş ise



d e, b aşka bir fa l ta rzı uzun zam an b â k î k a l­ m ıştır ve b e lk i h âlâ ku llan ılm aktadır. B u haff



H A Ş V . [ B k . H A Ş İV .) H A Ş V l Y A . [ B k . H A Ş V İY E .) H A Ş V İ Y E . H A Ş V İ Y A , bir d e h a şa v îy a y a ­



usûlü ile fala b a k a n fa lc ı, kum a y aln ız ü ç ç izg i



hu t A h i a l-h a şv , k a b a b ir m iicessim c telâ kkisi



hu t hurm a ç ek ird e ğ i a lıp , çizgilerin üstüne a tard ı v e b u n la r ın ç izg ile rin üstüne düşm e şe ­



ifâd e eden had îsleri, h iç b ir te tk ik v e ten kide tâ b i tu tm aksızın , h â ttâ d iğ er had îslere tercih ederek, sa h îh h a d îs addedip, h a rfiy y en te fs ir



çizdikten so n ra , avu cu na b ir m ıkdar arp a y a ­



killerin e g ö re , b ir işin olup-olm ayacağınr haber verirdi ( k r ş ; İbn a l-A s ir , Nihâya, I, 3 0 3 ; L i ­



eden h a d îs e sh âb ı ( aşhüb al-h ad iş ; b. bk.) h a k ­



sâ n, IX, 157 v.d .).



k ın d a k u llan ılan v e h a k a r e t i f â d e e d e n b i r t â b i r d i r . - N e kerrâm îlere ve ne d e taşb ih m eselesinde ayn ı gö rü şe sâh ip olan şi’ îlere men­



D ah a sonra haff , b a şlıca arap y a zısın ın geüşm esi ve m u htelif n evileri ile ,,el yazısın a “ d e lâ le t etm iştir. İmru’ al-IÇays 'in şu beytin de bu m ânada kullan ılm ış buluruz ( nşr. A h lw a rd t,



sup olm ad ıkları hâlde, bu hususta kö tii bir şö h ret kazan m ış olan bâzı kim selerin isim leri a l-Ş ah ra stâ n i ( n ş r . Cuı-eton, s. 77 ) 'd e sayılm aktad ır.



.



63, V , 1 ) s „Y em en hurm a y ap rağ ın a yazılm ış m ezam irin y a z ıs ı g ib i“ . A y n ı su retle ‘A b d A l ­ la h b. ‘ A n am a ( M a fa iia lîy â t , nşr. L y a ll, 114,



Sâlim îler ( krş. G o ld zih e r, Z D M G , L X I, 79 ) d e bu züm reye giriyo rla rd ı. L âkin m ûteziîe



V , S ) — i „Y a za rk e n , tıp k ı m ürekkebin bokka-



h a şv iy a sıfa tın ı bütün aşhâb a l- k a d iş ’ e ver­ m ek te id ile r ; z ir a bu n lar a sıl h a şv iy a derece­



dan a k ışı gib i“ — der. M uahh ar şâirlerde haff kelim esine daha sık ra stlan ır ve müslüman şâ­



sind e irfa n sızlığ a düşm eden v e ekseriya m ese­ lenin „n asıl olur“ ta ra fı üzerinde durm adan



ir al-Şam m âh ( K a h ir e ta b ,, s. 26, r ) 'm beyti bunu g ö ste rir : — „T a y m â 'd a olduğu g ib i, bir haham ıb rân îceyi sa ğ eli ile y azar ve ( tirşe ­



( bilâ k a y f a ), A lla h a insan şekil ve sâ reti iza ­ fe eden tâ b irleri te c v iz ediyorlardı. B i b l i y o g r a f y a ' , van V lo tc n , A c te s ■ du II» congrès in tern a tio n a l d es O rien ta­



y e ) b ir yan d an d iğ er yana d ü z ç izg ile r çize r“ .



lis te s , 3. se k siy o n , s. 99 v.dd. ; M. T h . H outs-



b ey itten , y a ln ız arap yazısın a d e ğ il, her tü rlü y a z ıy a haf f d en ildiği a çık ça anlaşılm ak­ ta d ır.



iria ( Z e its ch r . f ü r A ss y r io lo g ie , X X V I, 196 v.d d; bu rada ayn ı zam anda d a h a gen iş bibli­ y o g ra fy a v e r ilm iş tir) ; b ir d e T a h â n a v i, K a ş-



M odern dilde h atf, b a sılm ış eserlerin aksine, el y a z ısı ile İstin sâh edilen k ita p lar hakkın da kullan ılır. A r a p yazısın ın gelişm esi ta rih i b a ş ­



■ ş ö f iştila h a t a l-fu n ün . H AT. H ATT,



cem. h u iü t



Bu



k a b ir m addenin ( şâ ir



m evzuunu



teşkil e ttiğ i îçin,



a l-'A c c â c



burada ta fs île h â cet y o k tu r { bk. mad. ARABİS­



tarafın dan , a h f a t şekli de k u llan ılm ıştır), aslın­



T A N j. K â tip le r h a rfle ri husûsî bir k a id e a ltın ­



da t o p r a * a u z u n l a m a s ı n a k a z ı l m ı ş d a r v e d ü m - d i i z b i r h e n d e k yah u t



dâ ve t ederek, soran fa lcıla r da, harflerin bâzı



b ir d e ğ n e k v e y a p a r m a k ile k u m ü s t ü n e ç e k i I m i ş b i r ç i z g i mânasına



da yazm ak san 'atın ı g eliştird ik leri gib i, ruhları tertip lerin e bir takım h a siy e tle r atfetm ek sure­ tiyle,



bir



fa lc ılık



san 'atı



ku rm uşlardır



(k r ş .



HAT -



3SS



HATA.



h m ânasında istim âli kasidd e h a tâ (\ hatâ' T aşk öp rü -zâd e, JHtaydarâbâd tab., I, 75— > tıla■ * » a l-Ç a lk a şa n d i, Ş u b k a l-a şü , III, 2— 171 v .b .; f i ’l- k a ş d ) y a h u t hed efe erişernemek, m uvafyazının m efruz sırrı m ânasının te fsiri hakkında fa k iy e tsizlik ( hatâ’ f i ’l - f f l ) m ânalarına gö­ bilh assa b k . hurûfîlerin eserleri ). B k. bir de redir. HATT-I HÜMÂYÛN. B i b l i y o g r a f y a •. İbn D u ru stavayh , K itâ b a l-k u iiâ b (B eyru t, 1921) ve kâtipler v e rile c e k tâ lim â ta dâir bir çok eserler. _



( F . K s e n k o v .)



H A T A ’. [ Bk._HATÂ ]. H A T A . H A T A ’, hatâ’, h a f , insanın düşün­ m ekte ( s ö z d e ) ve am elî bir işte y a p tığ ı y a n ­



2. H atâ', m antıkta, şavâb m ukabili,, b ir İlmî ıstılah o la ra k ku llan ılır. Bu m ânada b S(il ( boş ş e y ; m ukabili haklı: ) ile ayn ı m ânadadır. U sûi-i fık ıh ta n bahseden eserlerd e m u cia h id m utlak 'm h atâ edip-etm eyeoeği b a h is m evzuu olur [ bk. m ad. İCTİHÂD ]. E h l-i sü n net nazarın da icm â ile m üctehidin h atâ e d e b ile ce ği ve fik ir­



dikkatsizlik­



lerde ih tilâ f vukûunda, hakkın d a bir h adîs g e ­ tirileb ilen ta ra f doğru te lâ k k î olun abileceği k a ­



ten y a p ıla n sehiv, h e d efe erişem e y i ş ; bu son . m ânada y a n l ı ş v e h a ttâ



bul olunur. H âlbu ki m ûtezile her m u cia h id 'in h a k lı olduğunu v e h a ttâ m eşhur e h i-i sün­



amden yapılan g ü n a h ve insanın h a ta lı ha­ rek etin d en ile ri g e le n h a t â l a r da dâhild ir.



n et



lış



1. bir



hareket,



sehiv,



İlm î ıstılah fiildir.



Bu



istim al



IV .



sûrenin



92.



âyetin d en alın m ıştır [ bk. mad. KATL ]. H ata', d aha tam ve d ah a k a t’î olarak, şe r'a m uhâlif fa k a t ‘ am d olm ayan bir fiil diye tâ rif olunabi­ lir ; yalnız fiilin ken d isi kasdedilm iş olsa bile. İhmâlin derecesinin h u k u k î n okta-i nazar­ dan m ütâieası, burada nazar-ı d ik k a te alınm a­ m ıştır. M utezile, bu hatâ' 'dan d o layı, hiç bir kim senin A lla h tarafın d an cezalandırılm a­ yaca ğın ı,



çünkü cezanın an cak amden vukua



getirilen fiiller için düşünüleceğini iddia eder. Buna m ukabil eh l-i sünnet hata 'nın günah ( i ş m ) olm adığını, fa k a t ihm alcilik bir nevî taam m üt olup, onun n eticesi olan Aa{5 ' 'nın ise, cezâya m ü stah ak



ulem âsının, m sl. A b ü



Y u su f



Muhammed



b . a l-H a sa n a l-Ş a y b â n i, İbn S u rayc, al-M uzanî, olarak, hatâ' t a a ı ı ı ü t s ü za l-A ş 'a r î, ta le b e si a l-B â k illS n i v e a l-G a zzâ li



olabileceğin i



tâlim



ederler.



F a k a t C e n â b -ı H ak, lü tuf ve kerem inden do­ layı, â h ire tfe bu ceza yı a ffed er. B öyiece h a ta ,



'nın bu fik ri kabûl



e ttik lerin i



sö ylerler. A b ü



H an tfa d a h a o rta b ir yo l ih tiy a r e tm iş tir ; bu y o la g ö re , ehl-i sünnet fikirlerin in mümessili olan lar A lla h ın her ictih â d m uvacehesinde mu­ ayyen bir ta k d ire v ard ığın a ve m u ciah id 'in sa v â b a varm asının veya h a tâ ya düşm esinin ictih âd ın A lla h ın irâde ve takd irin e tev â fu k edip-etm em esi ile tezâ h ü r ed eceğin e inanırlar. M utezilenin m üm essilleri ise, y a m u cta h id 'lerin ve onların m ukallidlerinin [ bk. mad. TAKLİD ] h areketlerin i A lla h ın takdirine te v fik e t­ tiklerin i kab û l ederler y a h u t bu su retle muet a h id ’ ieria birbirinden fa rk lı kararların ın mak­ bul o lacağı ve kısm en de bir k a ra rı diğerinden daha ziyâde m akbul tu tarak, A lla h ın h âllerd e hiç bir irâde v e



bu g ib i



ta k d ire varm ad ığın ı



bu d ü n yad a cezâ tâ y in i esnasında, m u haffif ve e k se riy a ceza yı k a ld ırıcı b ir hâl v e k e y fi­



ve e ğ e r varm ış ise, onu g â y e t k a t 'î olarak izh ar v e beyân etm iş o lacağım teslim ederler. B u su retle m u ciah id 'in v erd iği karardan a y rı­



y e t ( şu bh a ) addolunur. Bu h a ta , k a d d ile ce-



lan re y ve m u tâlealar, esas itib â rı İle, yân i ic-



zâlan dırılam az. F a k a t bu su re tte A lla h ın bütün



tih a d o lara k ( ib tid â 'an, ictih â d a n ), do ğru s a ­ y ılır. Ç ü n kü m u cta h id bütün k u v v etiyle karâra



hukuku s â k it olm az. Msl. M ek k e 'n in harem in­ de ( harem -i ş e r i f ) b ir hayvan öldüren insan, isterse, amden, isterse taam m ütsüz ( hatâen ), öldürsün, şer’î k e fa re ti yerine



getirm ekle mü­



v â s ıl olm ağa çalışm ış v e fa k a t içtih a d ın



n eti­



cesini ( in tih a ‘ an, h u k m an ) düşünm em iştir. Mu­ tezilen in bu şekil görü şü ne yakın d an tem âs



k e lleftir. Y a ln ız D â v ü d a l-Z â h iri burada hata'



eden eh l-i sünnet görüşünün



'nın bir Özür olduğunu kabûl eder. Bu fikrin n ih âyet islâm dan e vv elk i düşünüşler ile a lâka­



bu fa rk ı yap m ışlard ır. Y a ln ız bu te frik usûl-i fık ıh ta n çıkan şer'î m e se le le rd e ( f i ‘ l - ş a r i y ö t )



dar sa y ıla b ile ce ğ i



ve b ilh a ssa bu usöl-i fık ıh ta sa rih ve k a t’î k a rarlar bulunm ayan hâllerde y ap ılır. F a k a t



şü phesizdir. Ç ünkü



A lla h ,



harem -i şe rifte k i hayvan ve nebat üzerinde husûsî b ir m ülkiyet h akkın a m âliktir. B öyiece hata’ ile munzam bir za ra r ve ziyân v â k i olun­ ca d ahi tam bir m es’û liyet ta h a k k u k eder. Y a l­ n ız A ijö ş [ b, bk,] 'ta bir husûsî v a ziy e t hâsıl olur. K iş ö ş 'in ta tb ik i hata hâlinde c â iz de­ ğ ild ir ; yalnız d iy e t te 'd iye olunur ve kefaret verilir. Bu bâbda fa zla ta fsilâ t için bk. mad, ÇATL (b u ra d a h a tâ ’nın envâı zikrolunm uştur), Bu ta fsilâ tta n an laşılıyo r ki, kelim enin



bu ıs ­



böyle b ir k a ra r olduğu



m üm essilleri de



hâlde, m u cta h id ta ra ­



fından nazar-ı d ik k a te alınm azsa, e lb e tte m uc­ ta h id hatâ eder. Usûl-? dinde yân i kelâm ve b ilh a ssa afcliyâtta böyle ih tilâ f hâlinde, icmâ ile yaln ız bir n okta-i n azar makbûl olur. Y a l­ nız m utezileden A b u 'I-H asan 'A b d 'A lla h al‘A n b a ri ve C âh iz 'in tem sil e ttiğ i bir fırk a iddia eder ki, kelâm dan dahi her m u ctah id ( bu k e ­ lime burada bir m eselen in halli için, bütün celi



HATÂ dini k u lla n ın



m ânasında alınm ıştır ), ( a l-'A n -



b a ri ’y e göre, m üsliim aa olarak, ta v s if edildi­ ğ i m üddetçe ve C âh iz e gö re, a lelıtlak re y beyân etm ek hakkın a m âliktir. F a k a t m ûtezîle nezdinde hata ’nın d iğ er m ânaları da işe k a ­ rışır. Ş ö y le ki, on lara göre, h a k lı olm ak, kendişin e düşen v a zife y i tamamen ifâ etm iş olm ak, dem ektir. A n c a k bir çok m u htelif nokta-i na­ zarların aynı zam anda yalnız m antık n oktasın ­ d a n doğru o labileceği aslâ iddia edilm em iştir. H a tâ eden m a cta h id hatâsından dolayı, eezâ görm ez ve d in î bir h a tâ y a ( z a la l) düşm üş s a ­



HÂTEM.



359



rek, m ühür g ib i kullan ılan b a şk a şeyler h ak­ kın da d a kullan ılır. M uska m âhiyetin de olan ve üzerlerinde



şa h ıs adı



bulunm adığı



için,



a sıl



m ühürlerden p e k k o la y te frik edilen bu sonun­ cu lar için bk. m ad. TILSIM. Z âten Üzerlerine y azı hakkedilm iş her hângi bir nesneye d e arapçada hatam denilebilir. Burada yaln ız, kelim enin asıl ve m ahdud



m ânâsı ile,



mühürler ile m eşgûl



olacağız. N öldeke ( M än däiscke G ram m atik, . s. XX2) ’ye göre, hatam kelim esi arâtnîceden g e l­ m edir; Fraenkel { A ra m . Frem dw örter, s. 252) de bu m ütâleada olup, b a lçık tan yapılm ış mü­



yılm az ; b elki mâzûr tutulur. E ğ er şe r’ı kaideler



hür dem ek olan k a rk a s isminin de b a şk a dil­



koym ak için, hak ik atin bütün cehdini sa rfetmiş ise, kendisinden beklenen h er şeyi yapm ış olduğu için, sevab a bile nâil olur. Ş i'île r mûtezilerin in fikrin i kabul ve tâkip ederek, kendi m u c ia h îd 'ferini h a tâ etm ez sayarlar. Btbligografga: Lane, A r.-E n g l. L e x ic o n , II, 7 6 1 ; ıstılah olarak kullanılm ası



den alınm ış bir kelim e olduğu fikrindedir. M ühür yüzüğünün şa rk ta oyn ad ığı r o l , Lane



için bk. D ictio n a r g o f the T ech n ica l Term s u sed in tk e S cien ces o f the M asu lm an s



( M odern E ğyptians, 5. tab., x86o, s. 3 1 ; alm. ire . Zen ker, S itten a. G ebräuche der heutigen E g y p ter,I, 27 )'d e n a şa ğ ıy a nakledilen fıkradan daha gü zel b ir su re tte ta sv ir edilem ez. Lane, m üs­ lüman b ir m ısırlının



k ıy afe tin i ta s v ir ederken,



şö yle d e r:



( B ih lio th eca Indica, old se ries ), I, 401 v. d .;



„ S a ğ elinin serçe p arm ağın da ( sol elin bir parm ağın a da takm ak c a iz d ir ), umum iyetle,



C urcSn i,



güm üşten ve üzerine yüzük sâhibinin adı h a k k ­



Trf ri f âi



( nşr. G . F lü g e l), s. 104



v . d . ; d ah a ziyâde ta fsilâ t için bk. ÜŞÜL 'e dâ ir eserler ve fık ıh kitapları. K rş. b ir de mad. Ç A T L . ( J. S C H A C H T .) H A T Â ’I . [ B k . ŞÂH İS M Â 'İL.] H A T A K . [ B k . H A TE K .]



edilm iş bir k a şı



kırm ızı



a kik



v eya



b aşka bir taştan



bulunan yüzük. İsimden



sonra,



ale­



lade, 'abduhu ( „A lla h ın ku lu" y a h u t „A lla h a tap an “ ) ve e k se riy â bu zâtın A lla h a tevekkü l ve itim adını ifâde eden b a şk a kelim e v . b. bu­



H A T A M . [ B k . HÂTEM .] _ • H A T E K . HA 7AK, cfgan ların K arlâni k o ­ luna mensûp ve H indistan ’ın şimâl-i g a rb i hududunda v e civa r m ahallerde yaşayan bir p a t h â n k a b i l e s i d i r . Bu kabilenin men­ şeli hakk ın da ç o k ih tilâ f vard ır [ bk . mad. EFG A N İS T A H ]. İslâm m



ilk zam anlarında Sulaymân dağla rın d a v e bu d a ğla r ile Sind nehri arasın daki ovaların ştm âl kısım ların da oturu­ yorlard ı. H atak lerin ta rih i, türk-hind im para­ to ru A v r a n g z ib devrinde, kabilenin reisi bulu­ nan m eşhur H u şh âl H ân [ b . bk.] tarafından, yazılm ıştır. B aşlıca şeh irleri A k o ra , Şâlıbâz-



lunur. P eygam b er



altın kullanılm asını ta sv ip



etm ediğinden, müslüm anların pek azı altın yü­ zük t a k a r ; fa k a t k adın ların bu kıym etli mâ­ denden türlü ziyn etleri ( yüzük, b ilezik v. b.) vardır. M ühiir yüzüğü m ektupları ve b a şka ya ­ zıla rı m ühürlem eğe yarar ve m ühür basm a im­ zadan d ah a m ûteber sa yılır. Bunun için, par m ak ucu ile mührün üzerine b ir az mürekke; sürülür, m ü hürleyecek adam başka bir parma ğın ı dili ile ıs la tır ve sonra m ühür hasılaca! yere h a fifç e sü rerek, o ray ı nem lendirip mühri basar. Hemen her kesin , h a ttâ , ku dreti yeterse



bir



hizm etçilerin bile, m ühür y ü zü ğü v ard ır". Ş a rk ta pek e sk i zam anlardanberi mühür ku l­



kavim olup, asırla rca birbirleri ve kom şuları ile savaşm ışlard ır. F aâ l, işgü za r ve iy i çiftçi



lanılm akta olup, okum a-yazm anm yayılm ası g a rp ta olduğu gib i, m ühür yerine imzâ atma



oldukları gib i, tic â r e t ile de m eşgul olutlar ve çok .s e y a h a t ederler. H a ta klerin hepsi sünnî olup, dilleri p e şto dilinin garp lehçesidir.



usûlünü yerleştirem em iştir. M ühiir şa rkta imzâ yerin i tu ta r ve h a ttâ im zâyı hile ancak mühür



garh , K â la b â ğ



v e M akhad ’dir.



. B i b l i y o g r a f y a : Bk.



C en g âver



m ad. K O H Â T.



te v sik eder. M ühür b ir m alın m asuniyetini te'min için d e ku llan ılır v e bu su retle k ilit ile



• _ ( R . B. W h it e h e a d .) H Â T E M . H A T A M , hatim ( A . ; F. m u h r ),



a n ah tar yerini tu tar. E şy a b ir p a k et yapılıp, d ik k a tle b ağlan ır v e b ağların düğümü, mal sâ­



d a m g a , m ü h ü r , m ü h ü r y ü z ü ğ ü , hem b a ­ s ı l m ı ş m ü h r e ( kaim de d e n ilir), hem de m ü h r ü n k e n d i s i n e d elâlet eder. Bu kelime



hibinin mührü ile, m ühü rlen ir; bu usûl, müh­ rün ta k lit edilm esi mümkün olm am ası d o layısı ile,



yaln ız üzerlerine, tersin e ve çuku r olarak, yazı hakkedilm iş a sıl m ühürler d eğil, üzerlerine dinî yah u t uğur ge tirici sanılan ya zıla r hakkedile­



M ühür eşyanın kimin olduğunu gösterm ek için



C h a r d in 'e göre, garp usûlünden daha emindir. de ( m sİ. kitap lara ve cildlere ) basılır ve bu takdirde ga rp ta kullanılan arm aların yerini tn-



360



HÂTEM .



tar. Birinin mührünü b a şka birine te v d î etm esi, ona v e k â le t verm iş olduğuna d elâ let eder. Bu âdetlerin şa rkta pek eskidenberi câri olduğunu gö steren b ir çok d e lille r vard ır. M sl. F ir’avnn, tıp k ı O sm an lı pâdişâhlarının m ühürlerini sa d r­ âzam a te v d î etm eleri gib i, mührünü, iktid ar alâm eti olarak, Y u su f'a v erir ( T ek vin , X L 1, 4 2 ) . Y e z a b îl ( M & lûk I., X X I, 8 ) A h a b nâm ı­ na



y a zd ığ ı



bir m ektuba,



doğruluğunu



te ’yit



için, onun mührünü basar. Ester ve Danyâl k ita p ların d a da İran krallarının mühürlerine izafe edilen k u d re t h akkın da m isâller vard ır. H erodot ( I , 1953 h er bâbillinin üzerinde b ir m ühür bulunduğunu sö y le r ve M ezopotam ya



yüzüğün de ebedî cehennem azâbına mahkûm olanların alâm eti olduğunu sö y le d iğ i riv â y e t ed ilir. A ltın yüzükten d u yd u ğu n e fre t kelim e- ' le r ile ifâ d e ed ilm eyecek kaşların ı hışım la çata ra k ondan çevirm iştir.



mühürleri



rü mâlûm



değild ir. En



esk i



arap



m ühürleri



M ısır ’da m evcu t p a p iruslar üstünde görü lm ek­ te ve fetih te n bir az sonraya âit bulanm akta­ d ır. P e y g a m b er zam anında M ekke ’d e ancak on yedi kişin in



y azı



b ild iğ in e



dâir



riv ây e ti



bulunan



yah u t d a , b a şk a riv â ye tle re gö re , M usul c iv a ­ rında D icle nehrine düşürüp k ayb etm esin e k a ­ dar, ku llan ılm ıştır. Peygam berin y asağ ın a umu­



nan çok yüksek k ıym etli



Jslâmdan e v v elk i devirden kalm a arap müh­



dah i



h a lefleri tarafın dan , n ih a y et 'O sm an 'ın onu A r i s ’te bir ku yu ya y ah u t Zem zem kuyusuna



dar m uhâfaza edilm iş bulunm ası, bu mâlûm atı te 'y it etm ektedir. H â lâ bugün, S âsân î devrinden



nümûneleri kal­



b ir k ö ­



gib i, başını



P eygam b erin mührü elden



ele geçm iş ve şa h sî



m iyetle riâ y e t e d ilm iş tir ;



H im yerîlerd en b ir çok m ühür m ıştır,



idi. B öyle



bakm ış ve



pek v e y a h u t k â firle karşılaşm ış



't ı n en e sk i devirlerinden kalm a ve um um iyetle ü stü vân î şekild e, p e k çok mührün bugüne k a ­



kalm a, yü zü k ta şı o lara k kullan ılm ak üzere, düz y a h u t boyuna asılm ak için, delikli bir çok m ühürler m evcûttur. C en û bî A ra b is ta n 'da da



d ereced e



bir y ü zü k ta k an b ir adam ile k a rşıla şın ca, ona



en kıym etli mâden­



lerden yap ılm ış, y a h u t y a s a k edilm em iş bulu­ ta şla r ta k ılm ış mü­



hür yüzüklerin e, ender olarak, rastlan ır. Mâlûm bulunan en e sk i müslüman mührü M ısır fâ tih i ve v a lisi ‘A m r b. a l- 'A ş ’m , ü ze ­ rinde bir b o ğa resm i bulunan m ührüdür ( R a i­ ner, F ü h rer v.b., nr. 556 ). Bunun m ahalli b ir t e ’sir n eticesi mi olduğu y a h u t islâmdan e v ­ vel arap la r arasın da bir h ayvan tem silinin âdete a y k ırı bir şey olm ad ığın dan mı ileri g e l­ d iğ i hakkında, k a t i bir ş e y söylem ek mümkün d eğild ir. Bu devirden kalm a v e üzerlerin de h a y ­ van resm i bulunan b a şk a m ühürler d e mâlûm ise d e, canlı m ahlûk resm i hakkın d aki mem-



do ğru s a y sa k da saym a sa k da, h e r hâlde bn ehem m iyetli tic â re t m erkezin de, şa rkın b aşka



nû’ıy e t, ç o k



ta ra fla rın d a olduğu g ib i, m ühür istim alinin m ûtad olduğunu kab u l etm em iz icâp eder. H a­



K u rra b. Ş a r ik ’in b ir k u rt tem sil eden b ir m ühür ku llan d ığ ı görü lm ekle berab er ( R ainer,



dislerd e Peygam berin h atam ’ ine d â ir m âlûm at m evcûttur, B uhâri, S a h ih (B u la k , 19 2 6 ), IV



F ü h rer, nr. 5 9 3 ), d a h a ilk zam anlardan kalm a



( L ib â s ], s. 48 'de Peygam berin bizan sh lara m ek­ tu p yazm ak is te d iğ i, ona, m ühür olm azsa, M ek­ tu bu okum ayacakların ı söyledikleri,



onun da



M ukam m ed rasü l A lla h yazılı bir güm üş mühür y a p tırd ığ ı anlatılm aktad ır. M as'ü di 'y e göre, P ey ga m b er



m ühür



yüzüğünü



h. 7



senesinin



m uharrem inde kullanm ağa başlam ıştır. P eygam ­ b e r in eskiden bir a ltın hatam ta şıd ığ ı, fa k a t altın yü zü kleri, ip ek lileri ve dib âyı yasak



e t­



geçm eden, m ühürlere



d e ta tb ik



edildiğinden, M ısır ’d a h. 88 y ılın a k a d ar, v â îi



müslüman



tip in d e m ühürlere te s a d ü f edilm ek­ ted ir, A b u H â’im b. Y a h y a ( nr. 572 3 v e hazîn e re isi R â şid b. H â lid ’in a l-m u ta v a k k il' ala ’ila h “ ( nr. 577 3 m ühürleri bu cüm ledendir ve so n raları için, âdetâ örnek olm uşlardır. M ısır ’dan gelen d ik k a te şayan bir m ühür de, v e rg i ta h sild a rı N acid b. M üslim ’in üzerinde arapça ve yunan­ ca ya zıla r ile adı bulunan m ührüdür ( ur. 589 ). X.



asırd a



S u r iy e ’de v e A n a d o lu ’da



dahi ik i



tik ten



dilde hakkedilm iş m ühürler bulunm uştur ( krş. S ch lum berger, göst. y e r . ve H a lil E dhem ,



k adın lara şâm il d e ğil i d i ; msl. 'A ’ işa altın y ü ­



g öst. yeri). Y in e orada, B izan s t e ’sıri neticesi olarak, iki yüzü b askılı kurşun m ühürler ( b u tla e)



zü k ta k m ış tır ( g ö s t . y e r ) . P ey ga m b er



bu lm aktayız. Bunların en ziy â d e d ik k a te şâyân



sonra, o mührü te rk e ttiğ î de riv a y e t e d ilir ( B u h â ri, g öst. y e r ) . A ltın yüzük yasağı



rünü sa ğ



eline ta k ard ı ve



m üh­



h e lâ y a g ittiğ i va ­



k it, çıkarm ağı â d e t edinm işti (a l-T ir m iz i, Ş a Itıh, B u la k 1242, 1, L ib â s, s. 3 2 4 ). Y ü zü ğü n hâ n gi ele ve hângi p arm ağa takılm ası lâzım g e ld iğ i h a k k ın d a , fik irle rd e ih tilâ f V ard ır; bu hu susta m uayyen bir riv â y e tle re



kaide



yoktur. M uahhar



göre, Peygam b er,



m ühür



yüzüğü



olanı K âkû ye sülâlesinden ‘A l â ’ a l-D a v la ’nın h. 430 ta rih li b a sk ısıd ır ki, yüz ta ra fı bir sü v âri . tem sil etm ekted ir ( H alil Edhem , nr, 3 0 ). A y n ı m ıntakadan dikkate şâyân b aşka b ir m ühür de H am dânilerden M uhammed b. S ;,'d a l-D avla A b u '1-M a'âli Ş a r if 'in m ührüdür ki, yüz tara­ fında S t. T heod ore 'un



göğü sten



yu karı



için, güm üşten başka m âdenleri tasvip etm ezdi.



ta sv iri ve yunan h a rfleri ile adı v ard ır



B a k ır



esr., nr. 31 3.



yü zü kten



m ü şriktik



se zild iğ in i, dem ir



bir



( ayn.



HÂTEM .



Bu



esk i b a sk ılar için



kullanılan



m addeler



bine verirdi.



İkincisi bir az büyük olup, hare­



son raları kullan ılanların ayni, bir n ev î balçık



me â it işlerde ku llan ılm ak üzere, harem h a z i­



( karkas ) v eya kurşundur v e orta çağd a g a rp ta



nedarına le v d î olunurdu. H in d -tü rk im paratoru



yap ıld ığı gibi, b a ğla r ile, v esik a y a raptedilm iştir. M ühürler vesikan ın üstüne b a sıldıkları v a ­



E k b e r’ın de, harem e â it v esik a la rd a kullan ıl­ m ak üzere, h u sû sî bir m ührü v a r id i. — Üçün-



k it, bu işe m ahsûs k a tı bir m ürekkep ku llan ı­ lır ve basılm azdan evvel, k â ğ ıt bir a z ıslatılır.



cüsü D evletin resm î m ührü olup, sadrâzam a te v ­ d i olunur ve gece-gü n d ü z onun koynunda mu-



İklimin m üsait bulunduğu yerlerde, k ırm ızı bal



h â fa za edild iği



mumu da kullanılır. O rta ç a ğ A v r u p a ’sında öl­



den her birinin reisinin de, vazifesin e m üteal­ lik v esik a la rd a kullanılm ak üzere, şa h sî bîr



düğü g ib i, şa rk ta da, pek hu sûsî v esileler ile, k ıym etli m âdenlerden, güm üşten ve h a ttâ altın ­ dan bağlam a mühür ( ¿uZ/ae) örn ekleri k a yd e ­ dilm iştir (R ein a u d , agn. esr., I, s. 1 1 2 ) . C h a rle s W h ite ( g öst. ger.) tü rk ler arasında m ühür istim alinden ve: İstanbul h a kkak esnafı hey’etin den uzun-uzadıya bahseder. B unlar K ap a h -Ç a rşı yanında »hakkâklar ç arşısı“ denilen b ir so k a k ta toplu bir hâlde bu lu n u rla r; umûm iyetle k ıym etli ta şla r tü ccarı y ah u d ı olduğu h â ld e, bunlar m üslüm andırlar v e oldukça ta h sil görm üş kim seler olup, tü rk, arap ve fa rs dillerine



farzed ilird i. D e v le t dâirelerin ­



mührü v a r idi. Y ü k se k zâ tla rın m ühür yüzüğü takm aları m û tat d eğild ir. D e v le t erkânın ın mûtem ed bir m ühürdarları var idi ki, mührü bir k ese içinde ve iç ceplerinde ta şırla r ve icâbında çıkarıp , ba sıl­ m ak üzere, m ürekkep sü rerek y a h u t mühür mumu ile b a sılacak ise, kuru olarak, hazırlarlardı. O rta sın ıftan halk m ühürlerini iç ceple­ rinde y a h u t boyunlarında a sılı olarak taşırlardı. M ühür im zâ yerini tu tar, fa k a t ehem m iyetli vesikala rd a o da elzem dir. P adişah a gelin ce,



âşitıâ idiler. B azıları k û fî y a zıla rı da oku yab i­



hâu gi mührünü ku llan acağı ve İmza bulunup-



lird i. Bunların san’a tiarın ı öğrenm eleri h ayli uzun sürerdi. Ç ıra k la r, iy i bir ta h sild en sonra,



bulunm ayaeağı, kâ ğıd ın bü yüklü ğü v ey a kü çü k­ lü ğü g ib i n o k tala r vesik an ın ehem m iyeti dere­



en iyi h a ttâtlard an m eşk a lırla r v e bir usta h akkakin yanında yed i sene çalışırlardı. Ç ıra k ­



cesine b a ğlı idi, İran şah ının k u llan d ığı m ühürlere dâir C h a r­



lık



din tarafın d an



m üddeti



bitince,



k a lfa



olurlar v e



esn âf



verilen malûm at, az-çok: buna



miş bulunan' h ey’ete, u sta o lara k, kabul edilip, kendi başların a bir iş tu tu n caya ka d ar, o sıfa tla



benzer: Ş ah ın ü ç müh ürdar-başısv v a rd ır ; fak a t bunların v a zife le ri m ühür basm aktan ibaret­ t i r ; m ühürler sa ra y d a şâ h ın k e n d i mührü



ç a lışırla rd ı.' S a n ’atlarm ı, k a lp -ak çe k a lıb ı y ap ­



ite



m ak gib i, kanuna a ykırı b ir yold a kullanm a­ la rı ihtim âline karşı, dükkân ları polis tarafın ­ d a n m untazam an te ftiş edilirdi; B îr mührün



rnûtad üzere, cum a günü: m ühürlenir. Mühür­ dar mührü ve k â ğ ıd ı h a zırlar ve umûmî su ­ re tte bu işle b izzat m eşgû! olm ayan şâhın bir işareti üzerine, basar, A s k e rî, sivil ve h ârici işler için, üç b ü yük ve sa ra y hesap­



h e y ’ett-tarafın d an , e lli â za olarak ta h d ıd edil­



ta k lit edilm esininin öniine geçm ek için, o kad ar d ik k a t edilirdi ki, esn afın , ayn ı adam a, b irb i­ rinin tam âm iyle ayn ı ik i m ülıür h akketm esi y a sa k idi. B ir m ühür kayb old uğu zam an, h îlek â r e lin e düşm üş ise, suiistim âlhı farkın a varılm ak için, yen i mührün tarih ind e y a lıu t süslerinde



m ühürlü b ir k a sa d a



hıfzedilir. V esikalar,



la rı v.b. için de, a yrıca kü çü k m ühür kullanı­ lır. Ü ç b ü yü k mührün ortasın d a ayn ı cümle v ard ır :



bandah



şah v ilâ g a t



Salagm ân



ast



h a fif d e ğişik lik le r yap ılırd ı.



1080. K ü çü k m ühürlerde, vilâ g a t yerine, d in vard ır. B üyük m ühürlerden birinin çevresinde



İstanbul hakkâkları san ’atlarının başlan gıcını h a life ‘ O sm an’ın devrine kad ar çıkarırlar ve ilk



bir k ıt ’a ve diğerind e on iki imamın adları vardır. B ir hüküm dar ölünce, onun adı silinip,



hakk ak in Muhamnıed a l-H icâ zi adında biri olduğunu ve 'C şm â n ile ‘A li ’ye, adlarına ‘ abd



yerine halefin in adı hakkedilir. Umûmî surette



A lla h kelim esinin ilâvesi ile, m ühürler h a k k e t­ m iş bulunduğunu h ik â y e e d e rle r; yüzükler g ü ­



m ühürlerin istim ali bahsinde C h a rd in , boyun­ da ta k ılı olarak ta şın d ık la rı ve ancak hamamda çık a rıld ık la rı için , çalınm alarının ço k gü ç o l­



m üşten ve y a z ı hakkedilen ta şla n kan taşın ­ dan imiş.



duğuna d ik k a ti c e lb e d e r ; bir de y ü zü ğe ta k ıl­



W h ite tarafın dan p ad işah ların ve O sm anlı d e v leti erkânının mühürlerine d â ir verilen ma­



ta k lid i, A v r u p a ’d aki im zâ



lûm at d'O hsson ’dan alınm ıştır. P adişah ın , muh­ te lif büyüklükte, üç mührü v a r id i ve hepsi al­



m ış m ühür



ta şı



olarak



da taşın ırlar. M ühür ta k lid in e



n isbetie,



d ah a n âdirdir. M ühür hakkâkları bir m atkap ( m işk â b ) ve zım paralı kü çük bir çark kullanırlar. A b u ’İ-Fazl, A 'i n - i A k b a r V de şâh ın, hükü­



tın a takılm ış züm rütten idi ve üzerlerine tu ğra



m etin üç şûbesinde ku llan ılan mühürlerine hu­



[ b . bk.] ve din î bir ibâre hakkedilm iş idi. B irin­ cisi, p âdişâhın dâim â üzerinde ta şıd ığ ı kü çü k bir



sû sî bir fa sıl ta h sis eder. „H e r kese, işleri İçin,



m ühürdür ki, onu, icâbında basılm ak üzere, kâtı-



asırlard a



b ir m ühür lâ zım d ır“ — ( burada, X V III. ve X IX , H in distan 'd a



İngiliz m e’mûria.rmnı



H ÂTEM .



farsça y azı ile a d la n h akked ilm iş b ir m ühre luzum görm üş old ukların ı k a y d e d e b iliriz ). S alta n atın ın



b aşlan gıcınd a



E k b e r 'in



y azı ilej kend i adı ve Tim ur 'a



r ik 'a



ka d ar ced leri-



nin adları hakkedilm iş bir mührü v ar i d i ; son­ ra la rı n a s t a lik y a z ı ile y a ln ız kendi adı h a k k ­ edilm iş bir m ühür kullanm ıştır. B irin ci m ühür e v v e lâ yab an cı hüküm darlara yazılan m ektup­



T im ur ’un da bu im zâ şeklini ku llanm ış olduğu sö ylen irse



de, bild iğim iz



üzere, o



hüküm dar



ümmî d e ğ il idi. T u ğ ra istim âli b iz z a t P eygam ­ bere k a d ar çık a rılır. M üslüm anlar m ühürlerinde b a sit ib areler ile ik tifa etm ek hususunda P eygam b erin m isâline uym uşlardır. M ühürde bâzan ya ln ız isim bulu­ nur v e hâzan



din î



v ey a



bu usûle riâ y e t edilm ez olm uştur. A d lîy e işle­



lerden birinin a d ı ise, e k se riy â onu im â eden bir ib âre bulunur. İsim sâ d e bir şekild e y a z ı­



adaletin sen âsm a d â ir



b ey itleri



m u htevi idi.



ih âre



de



m ahviyeti



ifâd e eden k ısa



rinde ku llanılan ikin ci b ir m ühür m âîn ( m ih ­ rabı ) şeklin de olup, şalım adının etrafın d a



b ir



e k seriy a



larda ve ( u zu k d iye m ârû f olan ) ikin ci mü­ hür dâ h ili işlerde kullan ılm ış ise de, zam anla



bulunur. E ğ e r



m ühür sa h ibin in adı K u r ’an ’da ad ları



geçen ­



lır ve mühür m etinlerinde, m ûtad olan sâdeliğ e riâ y et edilerek, unvanlar zikrolunm az. H i-



B aşk a işler için A llâ h u a k ta r, calla calâlah u ya zılı kü çük dört-köşe b ir m ühür ku llan ılırd ı.



kem iyât v.b . m â h iy ette y a z ı m isâlleri için bk.



E v v elce k ayd ettiğim iz



bir devird e, İran 'd a



gib i, harem için husûsî



R einaud ve H am m er-P u rgstall. D a h a m uahhar ve



H indistan 'da, m ühür



bir m ühür var idi.



yazıların a b ir çok şe y le r ilâve



İslâm î m enkıbelerde geçen büyük şa h siyetle­ rin de, ta b i’î, m ühürleri var idi. Sulaym ân b.



lanm ıştır. XV III. asrın sonlarında hind-türk im paratorları sarayın ın k ü çü k bir me'mûrunun ek seriy â bir k a ç sa tır şa ta fa tlı cüm leyi ih tiva



D â’ üd 'un mührü bilh a ssa m eşhûrdur ve mûcizeli başarıların ın hikâyelerinde ehem m iyetli bir rol o y n a r; eeini ta ife s i ondan p ek ziyâ d e kor­



edilm eğe b a ş­



eden mührü ile O sm anh im paratorluğunda beş defa sad razam lık etm iş olşn büyük Sinan Paşa-



rûm larm



’m n m ühründeki, „ Y â R abbî, g a fu r ve rahîm sin, Sinan b. AH kuluna rahm et e t" m ealinde, mü­ te v a zı cüm le garip bir te zâ t teşkil etm ektedir.



elinde esa retten firarı hikâyesin de, hüküm darın avdetini büyük mûbede, mührünün bir b a sk ı­



Y ü zü k le r için ea çok ku llanılan m addeler güm üş ve bakırd ır ; eğer bunlara üzerine mü­



sını yo lla yarak , bildirdiğini söyler.



hür hakkedilm iş bir ta ş ta kılm ış ise, bu da, kırm ızı a k ik , şe p -çıra ğ , lâ’l ta ş ı, â d î a k ik ve



kardı. İra n 'm S o lo n ’u olan C am şid, S a 'd i ’ye göre, ilk olarak, sol elinde m ühür yüzüğü ta ­ şım ıştır. F ird avsi



de



Ş âpür



II. ’un



T a r ih î devirlere gelin ce, elim izde, bütün es­ ki h alifelerin m ühürlerindeki y azılara dâir mâ-



necef gib i,



lûm at vard ır ( msl. M as'ü di, K itâ b al-tan bih ’te h e r h alife b a h sin d e ; bk. b ir de Hnmmer-



ku llan ıld ığ ı da vard ır ve bu ta ş, altın kakm alı y azılar ile m uska şeklinde yontulm uştur. M ü­



Pu rgstalI ve M urr ) ; eski halifelerden b ir ço­ ğunun m ühürlerinin basılm ış su retleri m u hafa­



ta k ılarak , bir kesecik te saklanır. B âzan bir b a ğ



za



Edhem , agn. esr.).



ile boyuna asılabilm ek için, mühür ta şın a bir



Tim ur 'un m ühründe kendi husûsî işareti, bir m üselles içine yerleştirilm iş üç kü çü k dâire ve rasti n ıs f ı ibaresi v a r id i; bunun b ir b a sk ısı



delik açılır. A ra p m ühürlerinin türlü-türlü şe­ killeri v a rd ır; en çok görülen i b e y zî ise de, d ö rt, a ltı ve se k iz k ö şe liler de bulunur. P ek



Bibi. N ationale ’de e l’an m evcuttur { de S acy, agn . e sr.). Joinville, Ş ayh C ibâl tarafın dan



bü yük k ı t ’a d a m ühürler m üstesna olm ak üzere, dâire şekli nâdirdir,



S t. L o u is’ye takd im edilen hediyeler arasında, yüzük üstüne



M ühür h akki san ’atınsn ve h a tta tlığ ın en p a rla k devirleri X V I. ve XV II. a s ırla rd ır; X V III.



h akk ed ilm iş bir mührü bulunduğunu kaydeder.



asırda bu sa n ’at in h itata uğram ış ve X X . asrın



O sm anh



er­



başlarında y a v a ş-y a v a ş sönmüştür. B ir ka ç meş-



kânının m ühürlerinin nüm ûuelerini Ham m erP u rg sta ll verm iştir (g ö st. ger.). Bunlardan en



hûr hakkakin adları m alıfûz kalm ıştır. T im u r'u n



çok d ik k a te şâ y ân olanı M ustafa II. 'nın m üh­ rüdür k i, onu ta şıya n sadrâzam E lm as M eh-



olarak tan ınm ış idi. E kb er ’in sa ra yın d a her birinin bir şubede ih tisa sı olan d ö rt hakkakin



med P aşa Z en ta m u harebesi (1697) m eydanın­



adın ı A h u 'İ-F azl, zikreder.



edilm iştir ( krş. H a lîl



onun „g â y e t s a f altun dan "



bir



p âdişâhların ın ve büyük



d e v le t



a z k ıy m etli



ta şla rd a n d ır;



firuze



hür yüzük kaşın a kazıim am ış ise, m ühre



sap



sarayın da A ltu n , bu sa n 'atın büyük bir üstadı



da şe h it düşm üştür ve a vu stu ryalılar, bu za fe r



[ Son d evirde İstanbul 'da h a k k â k lık san 'atı-



ganim etinin h âtırasın ı yâd v esîlssı ile, bir ma­ d alya bastırm ışlardır.



nın en m eşhür sım ası Yüm ni E fendi İdi. H akk â k la r kethü dâsı ( k â h y a s ı ) olan Z iy a Efendi



T ü rk iy e ’de



pâdişâh



m ühürlerinin bir şekli



de t u ğ r a [ b. bk.] 'dır. R ivayete göre, tu ğ ra el baskısı şeklini ta k lit e d e r ; zîra O rh an , imzâ y e ­ rine, elini kırm ızı m ürekkebe batırıp, b a sa r imiş.



bu zât ka d ar san ’a tk â r değil idi. Hüsnü, Dânû ve Fehm i efen dilerin



de d âh il



oldukları



bu



sa n 'at halkasının hâlâ h a y atta bulunan m üm es­ sili Fehmi E fendi ’nin tilm izi R au f E fendi 'd ir ].



H Â TE M - H ATÎB.



363



Ä ’ ln - i Akbari



( tre. H . Blochm ann, Bibi.



M a g r ib ’de, bugün hatam ( h a lk dilinde hâfam ), yaln ız m ühür yüzüğüne d eğil, h er h â n g i



Ind., K a lk u ta, 1873, I, 45, 52, 263 v.d.),



b ir yü züğe de d elâlet eder. M ühre ise, iste r yü ­ zü ğe , is te r bir sap a ta kılm ış bulunsun, taba



(J . A H Â T E M T Â ’ l . [ Bk. HÂTİM TÂ’!.]



denilir; M ahzen ban ika ( dâire ) 'ların dan ve ya« hu t kabilelerin ka’ l d 'l e ı i tarafın dan yazılan



H A T Î ’A . [ B k. HATÎ’E.] H A T Î B . [ Bk. h a t Sb .]



resm î m u harrerâta y a ğ lı siy a h y a h u t m or mü­ rekkep ile (âba b a sılara k , te v sik edilir. A d liy e evrak ın d a nadiren kullan ılır. N o te r v e k a d ıla ­ rın k a rm a k arışık im zaları onun yerin i tu tar. S a 'd i v e ’ A la v i hanedanlarının sa lta n a t m ühür­ lerinden ekserisinin baskıları m u hâfaza edilm iş­ tir. Ş ek illeri e k seriy a m ü devver ve bâzan beyzidir. N ehlil, L e ttr e s chérifien n es, P aris, 1916 v e H . de C a s trie s , S ou rces inédites d e l ’h isto ire d a M aroc, P aris, 1905 v.d . ’d a su retleri g ö ­ rülebilir. S u lta n lar, um öm iyctle, biri b ü yük ve d :ğeri küçük, iki mühür kullan ırlard ı v e onları basm ak işini v e zir v ey a hâcib ( m abeyinci ) 'e b ırakırlardı.



devrinde,



İspanya 'd a



H A T ÎB



( A .) , cem. huiabâ’,



eski



arap la r arasında, k a b ille sözcüsün e verilen ad idi. E k se riya şa ir ve hafib sö zleri birbirleri ile te d â î eder. ( İbn Hişâm, S i ra, nşr. W üsten ­ feld , s. 934,1 aş., 938,5 aş., Y â k ü t, nşr. W ü sten ­ feld , IV , 484, 11 v. d.) ve kâhin ve sayyid gibi, hatib de, kabilenin başlarından sa y ılırd ı. V a ­ zifesin in m âhiyeti ve ehem m iyeti b ilh a ssa C â h iz ( Kitâb al-bayân va ’Utabyin, K a h ire , 1332, I— I I I )



tarafın dan



tâ rif ve ta v z ih



edilm iştir.



H a fib ile, ş â 'ir arasındaki fark pek tâ y in edil­ memiş ise de şâ'ir ’in şiir ( nazım ) şeklin i ku llan ­ m ası, h a tib 'in de nesir, fa k a t se c i ile sö z sö y ­



da



lem esi bu ik isin i birbirinden a yırır ( k r ş . Câhİz,



b ö yle olm uş olsa gerektir. E m evî halifeleri ve m u lük a l-ta v â ’ i f : vak'anü vislerı; ekseriya, huküm darın eşk âlin i tâ rif ve unvan ların ı zikret-



ayn. esr., I, 159 ) ; h a tib nutukların a amma b a d a ile b a şlar ( H a riri, nşr. de S acy , 1822,



tikd en sonra, ederler. .



kayd­



olan h atib p ek az id i ( I, 27 ) ; câh iliye d ev­ rin d e şâ ir, h a tip te n ziyâd e, takd ir edilirken,



B i b l i g o g r a f. y a% A d ria n Reland, D ıs serta tio d e G em m iş A r a b icis ( D isser t. M isc., U trech t, 17S8, - III, 433 — 251 ) ; C , G . von



y a v a ş-y a v a ş şâ irler ço ğa larak , san ’atları da inh itâ ta u ğra y ıp , ken d ileri dilen ci m enzilesine



M urr,



İslâm



H A T ÎB .



l l a n .)



mührünün m etnini



D r e g A h h a n d lu n g en



de



von



d er G e­



s. 4 2 ) .



C â h iz 'e



göre,



ayn ı zam anda ş â i r d e



düşünce, h a t ib 'in itib ârı a rtm ıştır ( I , 736; III“ 2 2 7 ). Ifa tib ile £3şş : ( k ıs s a c ı) yine h a tib ile



sc h ic h te d er A ra b er (N ü rn b e rg , 1 7 7 0 ), s. 85-102 ; H am m er-Purgstall, A b h a n d lu n g . über



aşhâb al-a hbür v a ’l-â şâ r ( C â h iz, I, 167 v. d.)



d ie S ie g e l d er A ra ber, P er ser a n d T ürken (V iy a n a ,' 1 8 4 9 ) ; J. Reinaud, M onum ents A ra b es, P ersa n s et T a res ( P a r is , 18 2 8 ), I.,



irsen in tikal eder. H a tip le r a yrı b ir s i n ıf v ey a cem âat te şkii e tm e z le r; bunlar, sâ d e ce sözcü olm ak ka b iliyetin i h âiz kim selerdir; H atipler, S ir a ’ de ka y d e d ild iğ i g ib i, y a ln ız bir vafd ( s e ­ fa r e t h e y 'e t i) 'in başında, k a b îie m üm essili ola­



1 — 13 0 ; II., 1— 2 7 6 ; D . H . M üller, S ü d ara­ b isch e A lter th ü m er ( V iy a n a , 18 9 9 ), s. 52— 57, levh a XIII ; de S a c y ( M ém oires de V A cad. rdes t in s e n ,P a r i s ,i8 2 2 ,V I , 516— 5 1 9 ) 5 A . J. W en sin ck, A H andbook o f E a rlg M uham m a­ dan T ra d ition ( L e id e n ,1925; bk. mad. S e a ls ) ; H a lil Edhcm , C a ta lo g u e des S c e a u x en plom b arabes, arabo-byzan tin s et O ttom an s, İstanbu), ;1924 ( tü rk çe ) ; M ouradgea d ’O hsson, Tableau g é n é r a l d e l ’ E m p ire O thom an ( P a ­ ris, 17 9 0 ), II, 1 v.dd., 14 3 ; III, 3 2 ; G . : Sch lum berger, S ig illo g r a p h ie d e l’E m p ire ■ B y za n tin ( P a ris, 1844 ), s. 73— 76 > P apyrus E rzh e rz o g Rainer, F ü h rer durck d ie A u s ­ stellu n g ( V iy a n a , 18 94), A ra b isch e A b te i tung,



tü r.



C u sto m s



y e r ,;



E.



Lane,



M anners



and



o f the M odern E g y p tia n s5 ( Lon ­



don, i8 6 0 ), s. 31 ; C h a rle s W h ite , Three Y ea rs in C on sta n tin op le (L on d on , 1845 ), III, »47— 15 8 ; J. C hardin, Voyages en P erse



arasın da b ir y a k ın lık v a r d ır ; bâzan ayn i âilede



ra k , m ü zâkerelerde görü lm ekle kalm azlar ( krş. G o ld zih er, Abhandlung zar arab, Philol., I, 2 0 ); mu hâsım k a b ileler arasın d aki övünm e ( m u fâ-



hara ) y arışla rın a da, şâ irle r gib i, ön d erlik eder­ ler. H a tip kabilesin in p a rla k başarıların ı ve n ecip v asıfla rın ı balland ıra-balland ıra b e la ga t ile m edhedecek ve k e zâ basım larının



za y ıf ta ­



ra fla rın ı o rta y a çıkarab ilecek k a b iliy e tte olma­ lıd ır. Bunun için dili fasih v e jfâ d e s i baliğ [ bfe. mad. BALAĞA ] olm ak g e r e k t ir ; basım la­ rına bu su retle gâlip g e lir ( krş. The Muffazza -



liyât, nşr. L y a ll, X C I, 22 v . d . ; X C V I, 9 ; alK ııtâm i, nşr. J. B arth , X IV , 20 ; İbn Ç â y s alR u k ayyâ t, nşr. R hodokanakis, S B A k,



W ien,



1902, X L IV , 1 9 ; Kâmil, nşr. W rig h t, s. 20, 15 v. d.). K ötü hafib hicviyelerd e şöyle ta s v ir edi­ lir : fen a te lâ ffu z eder, İki ta ra fa



döner-durur,



( P a r is , 1811 ), IV , 1 4 3 ; V , 4 5 1— 463; M as‘ ud i, K itâ b al-tanbih (n ş r. de G oeje ve tre,



kekeler, öksürür, sakalını k a r ış tır ır ; parm ak­ larını birbirine g eçirerek, sık ılgan lık alâm eti g ö ste rir ( Hama s a, nşr. F re y ta g, s. 650, beyit



C a rra de V a u x ) , P a ris, 1897;



5 ; Kâmil, nşr. W rig h t, s. 20, 7, 9 v . d.).



Abu



'l-Fazl,



E ski



HATÎB. arap hatibin in tarifin i tam am layan v asıfla rd a n biri de, onun sa v a şla ra iştirâk eden m ücâlıidle r arasın da sa yılm asıd ır (a l-K u tâ m i, ayn. esr



disi dinlem ekle ık tifâ



C âh iz, I, 134, 8 v. d., 172, 11 ) ; b a tta y iğ it mu­ harip yerine, sâdece h a iib kelim esi ku llan ıla­



m essillerid ir



b ilir ( C â ljiz, 1, 12 9 ). H a tip v azifesin i ifâ eder­ ken, alâm et olarak, tıp k ı yemin edenler gib i, elinde harbe, asâ v ey a y a y ( a U m a h â sir) bulun­ durur ve ek seriy a bununla yere vuru r ( krş. al-



Kutâmi, X X V II, 6 ; L abid , D iv â n , nşr. H âlid i, s* 7,



15,



s. 27, 9,



ıs ,



s, 4 5 ;



C lh iz , I, 197 v. d.,



III, 3 v. dd., 61 v. dd.). İslâm ıu ilk günlerinde h a tîp e sk i hürriyetinin büyük bir kısm ını m uhafaza ediyordu. M ekke 'niu feth in d en sonra, „P ey g am b e r bir h a tîp gib i g e le re k “ { İbn H işâm , nşr. W ü ste n fe ld , s. 823, 3 aşağıd an itib a r e n ), halka h itab en kud­ ret ve salâh iyetin i te b liğ eden b ir nutuk irâd e tti. Bununla beraber İslâm devrinden itibaren, hutba m üsliim anlara hitâp eden bir nutuk ( h it a b e ) şeklin i alarak , düşm anlara k a r­ şı m ücâdele m âhiyetini



k a y b e tti. Islâm h a tip ­



lerinin faâliyetlerind e a rtık m afâhara 'y e y e r yok idi. F a k a t reisin b izza t sö z alıp , h a tîp sıfa ­ tı ile, minberden yaln ız dinî m ev’izalar ile tifa



etm eyerek, em irler



de



ik ­



verm esi, k a rarlar



alm ası, siy â sî işler v e um um iyetle cem âati il­ gilendiren m es’elelere dâir m utâlea beyân e t­ mesi, kadîm a ra p hatib in in m âhiyetin e olduğu kadar eski İslâm ruhun a da u ygundur. îlk d ört halife ve E m evîler



devrinde



böyle



idi



( krş.



etm iştir ( C â h iz, !, 16 1,



o r ta d a ). F a k a t b ü yü k cam ilerde im am lık ve h a tip lik edenler, n aza rî olarak, halifen in mü­ (krş.



İbn



H aldun, M ukad dim a,



K a h ire , 1322, s. 173 a ş .) . M ısır F atım î h a ­ lifele ri ram azanda üç defa v e büyük b a y ­ ram larda ( bir perde arkasın dan ) b izza t hu tbe irâd ed erlerd i (İb n a l-T a ğ rib ird i, nşr. ju y n b o ll, II, 482— 486; nşr. P o p p er, s. 331 v .d d .; ai-M alfr iz i, H ita f, K a h ire , 1334, II, 322, 327, 3 2 9 ). B u sırad a en y ü k se k d e v le t erkân ı minberin b asam akların da dururlardı { ayn. esr,, s. 327, 3 2 9 ). H âlbu ki bunun aksin e olarak, b ir mıntakan ın reisi ( r a 'i s ), h a tîp h u tb e irâ d e ttiğ i sıra d a , m inberin iç ta ra fın d a dururdu. E sâ sın ­ da, h a tîb in b ü yü k itib ârın a d e lâ let eden bu â d e t, son radan, m u taassıp a h la k ulem âsı ta ra ­ fın d an , te n k it edilm iştir al-m adhal,



(İb n



al-H acc, K itâ b



K a h ire, 1320, II, 7 4 ) . H er



ta ra fa



h u sû sî h a tip le r tâ y in ed ilird i. F âtım îlerin ilk zam anlarında K a h ir e 'd e 3 h a tîp ( ‘A m r-, İbn T ülü n- ve al- A z h a r cam ileri için ) v a r idi { krş. M alçrizi, ayn. esr., II, 348,6 ) bu um ûm î su re t­ te kadılardan birinin fa h rî v a z ife s i idi



(krş.



ayn. esr., s, 224,3 aş.). ' İ d a l-ğ a d lr [ bk. G A D İ R AL-HUMM ] 'd e hutbe, K a h ire 'd e C am i' H usayn 'd e h azırlan an 9 b asam aklı b ir m inberden, hu­ sû s î b ir h a tîp ta ra fın d a n , o k u n u rd u ; nam azda da b aş-kad ı d o layı, b ir



im am lık



ederdi. H a tîb e , bundan



ip ek



h il’a t ile 30 y a h u t 50 dinar v erilird i ( M akrizi, ayn. esr., II, 224 v .d .). B aş­



C âh iz, I, 1 9 0 ) ; onların v ilâ y e tle re



gö n d erdik­



k a v e s île le r



leri vâliler de yine



gib i, h a re­



( ayn. esr., II, 387 a ş . ). H a tîp , imam sıfa tı, ile cum a nam azını k ıld ır ır v e v a a z ederdi.



böyle, hutabâ’



k et ederlerdi ( krş. msl. a l-Y a k ü b i, nşr. H outs-



ile



de



h a tîb e



hil’a tle r



verilirdi



ma, II, 3 18 ; C âh iz, I, 1 7 9 ) . B un ların şeh irlere tâyin e ttik le ri âm irler de „ minbar ve namaz “



A b u H a n ifa 'y e ve M âlik 'in



( hutbe v e im â m e t) v a zife le ri ile m ükellef idi­



seb ep ler olm adıkça, bu v a zifey i (im a m lığ ı) onun ifâ etm esi g e re k ti. B eş v a k it nam azlarını ise, başka im am lar k ıld ırırla rd ı (a l-M â v a rd i,



ler ( y a b a n , nşr. de G oeje,



II, 929, ıı v. d . ).



H utbelerinde hasım lara tarizler ve te l’in lerde bulunurlardı ( msl. bk. 'A li bir de T a ih a ve Z u bayr aleyh ind eki îâ n e tle m e le r; krş. C âh iz, I, 165 yk.). Bu su retle haiib, hâlâ, im âm ile m üterâdif id i ; haricîlerden ( havâric ) bir şâir der k İ : „M inberlerde ( bu dünyanın



m inberle­



rinde ) g a ljif 'ten b ir kafib bulundukça, top ra­ ğım ızda su lh olm ayacaktır“ (C â h iz , III, 1 35) . H atibin hutbe esnasında



sa ğ



elinde a sâ veya



harbe tutm ası âdeti ( iran hlarm istih za la rın ı mûcip o lm u ştu r; bk. C âh iz, 111, 3 v. dd.) eski arap h atiplerin d en kalm a



bir m irastır. H utbe



ile nam az arasın da m evcut sık ı râ b ıta İslâmda h a tîb e bilh a ssa dinî bir m âhiyet izâ fe ed iyor­ du. İlk n esiller arasın daki çarpışm alar b ittikten sonra, bu m âhiyeti başka



( n a k le tt iğ i)



bir



h a d îse gö re , bu âd etten ayrılm ak için, husûsî



a l-A k k â m



a l-su ltâ n iy a , nşr. E n ger, s. 181,



aş.). Ş â fi'i



ve M âlik 'e g ö re , buna imkân



lunm ayan şeh irler m üstesna



3



bu­



olm ak ü zere, her



şe h ird e hu tbe ile cuma nam azı y a ln ız bir câm ide kılın m alıdır. A b u H a n ifa 'de ise, böyle bir şa rt yoktur. B undan d o lay ı, F âtım îler d ev­ rinden



sonra



Ş alâh a l-D iu



K ah ire 'd e



ş â fi’î



m ezhebinden bir baş-kad ı tâ y in e ttiğ i için, h u tbe yaln ız H âkim cam iinde okunur id i; Baybars ta ra fın d a n h a n efî bir kadı tâyin ed ild ik­ ten sonra, bu hâl d eğişm iştir ( M akrizi, ayn. esr., IV , 53 ). D iğ e r cih etten , A b u H an ifa, h a ­ tib in im am lığı ile cuma nam azı kılın m asın a ancak hüküm darın ve y ah u t da onun vâlisinîn



hu susiyetlerini g ö l­



bizzat ikam et e ttiğ i b ir bü yük şeh ird e ( m işr )



g e d e bırakm ış v e d ah a H ârün a l-R a şid zam a­



m üsâade eder. D iğ e r m ezhepler, bu bakım dan,



nından



d a h a az sıkıd ırlar. M am afih d iğ er



itib âren ,



A b b â s île r



devrin de



halife,



hutbe irâdı v azifesin i kad ılara b ırak a ra k , ken­



de



de, cuma



nam azının



m ezh epler­



im âm -hatîbi,



n çza ;î



MATÎB -



FİATİB B A G D İ D I .



o la ra k , „e n yüksek; imamın“ naibidir. İcâbında, sa rih su rette tâ y in edilerek, m ü tead dit imamia r se çileb ilir. M âvardi ( s . 1 7 a ) ' y e gö re, su l-



h 1 alkın en büyük e k se riy e ti bir şey anlam az ve ihu tb eler de ek seriy a ezberlenm iş, basm a-kalıp ısö zlerd en ib a re t İdi ise de, an cak h er h a fta



ta n b ü yük cam ilerin



1hutbenin



im am larını in tik a p eder.



Bu şekil, onların mümessil sıfa tın ı h âiz olmala rı n azariyesine m utabıktır. F a k a t mem lûk sultanlarının ülkelerin de, K a lkaşan d i ( Ş u b h



ortasın d a zîkrolunan hadîsin d eğişti- .



ırilm esi mutâd idi. P âdişâh ta ra fın d a n . ferm an iile tâyin olunan büyük cam ilerin h a tip le ri ve bilh a ssa feth en alınan şeh irlerd eki büyük cami­



aUctşâ, K a h ire, IV , 3 9 ) 'y e gö re, h e r



camiin h a tib i v a r i d i ; su ltan an cak bü yük cam iler ile m eşgul olurdm B ü yü k cam ilerde h a tip vazifesi bü yük b îr ehem m iyeti hâiz idi. İbn 'A b d al-Zâ-



!lerin h a tip leri yeşil cübbe g iy e rle r ve sarığın üzerine sırm a t e l tak arlard ı. B unların ellerin­ de b ir k ın lı k ılıç olduğu h âld e minbere çık ­ m aları m ûtad idi. K ılıc ı m inberin b asam ağın a



h i r ’in dediğin e gö re, K a h ire kalesin deki bü­ y ü k câmiin h a tip liğ in i şâ fi’î b a ş kad ısı bizzat



bırakan h a tîp hu tb eyi b itird ik ten sonra, iner­ ken onu te k ra r alıp, öyle inerdi. Cum a nam az­



ifâ ed erd i ( k r ş . R avaısse- Zoubdât



kachf el-



larının dâim â h a tip ler tarafın d an k ıld ırılm a sı mû­



m am âlik, 1894, s. 9 2 ) v e K udüs şehrinin is­ tirdadın dan sonra, Ş aiâh al-D in tarafından, alA ljs ü m escidi baş-hatîb liğin e kadı M uhyi ’1-D in A b u 1-M a‘â li seçild iğ i zaman, bu tâyin g ıp ta



tad idi. H atip lerin yeşil cü b b esi ve telli sa rığ ı, cum huriyeti m üteakip, d e ğiştiğ i gib i, vaa z ve



edilen b ü yük bir şeref te lâ k k i edilm iş idi ( Ş ih âb a l-D in , Kitâb al-ravzatayn f i ahbar al-



davlatayn, K ah ire, 1488, II, 108



v.d,),



nasih at kabilinden h u tb eler de her kesin anla­ y a c a ğ ı tü rkçeye çevrilm iştir]. B i b l i y o g r a f y a : I, G oldziher,



Mem-



lû k ler devrinde h a tib in nasbim te ’y it eden ve­ sik a onun yü k sek itib ârına d elâ let eder ( k r ş . K alk aşan d i; airn. esr.j II, 222— 225 ; al-‘ U m ari, Kitâb a l-ta r if bi ’Umaşiaîah al-şarif, K ahire, 1312, s. ı z ö v.d.). İslâm î kabûl edenlerin ih ti­ dalarını, bu makam a bildirm eleri usuldendir (İb n al-H âcc, Kitâb al-mcdhal s. 7 6 ) ; halk „teb errü ken “ ( li ’ l-tabarr u k ) tem as ederler (a l-Ş a 'râ n i, Kitâb al-mizân, 1 , 1 6 9 ) . M âvardi ( s . 185 ) 'ye göre, ha­ hatib in cübbesine



tib in , tercih a n , siyah esvap giym esi



g e r e k tir ;



Chatib



bei den



Der ( W ZKM ,



alien Ardbern



1892, V I, 97— 102 ) ;



C . Snouck H argron je,



İslam and Phonograph ( Tijdschr. Bat. Gen., 1900, XLII, 401 — 404 = Verspreide Geschriften, 1923, II, 426 v. dd.) ; C . H. B ecker, D te Kanzel im K u liu s des alten İslam ( N öldeke-Festschrift, I, 3 31 — 351 — Islamstııdien, 1924, I, 450— 471 ) ; ayn. mil., Zu r Gesch. d, islamischen K ultus ( Is l., 1912, III, 374 — 399 = Islamstudien, 1 , 472 — 500 ) ; T . W , Juynboli, Handbuck des islam ischen Gesetzes ( 1 9 1 0 ) , s. 87 — 8 9 ; E. W . L ane, Manners and customs o f the modern Egyptians ( E very



G a zzâ li 'y e g ö re ise, siya h b id 'attir ; beyaz e l­



M an's



bise giym esi lâzım dır ( ¡ifyâ’ , K ahire, 13 2 2 ,1, 131, la. v.d . a ş . ). Resm î alâm etleri al-Udâni ( «ağaç­ tan mâmûl ik i şe y " ), yân i minber ve asâ ya­



şalât al-cum a fa sılları v e a l-Ş a ‘ râni, Kitâb al-m izân ( K a h ir e , 1 3 2 9 ), I, 164— 1 7 1 ; İbn 'A b d R a b b ih i, a l-'lk d al-fa rid ( K ahire,



h u t da a ğaçta n b ir k ılıç tır ; fıkıh kitap ların a gü re, h u tb e esn asın da hatibin bunu elinde tu t­



ra dâir toplam alarından .istifâd e edilm iştir.



m ası



gerek tir. a l-A z h a r



câm iası



L ib r a r y ),



s. 84;



bir b a tîp v ard ır ( Z a y y â ti, Târih al-Azhar, K a ­



kitap ların d a



1 3 2 1 ), II, 128 v .d d . ; A , F isch e r’in



hakkm d aki



- 19 11 kanununun 59. m addesi mucibince, küliiyenin üç şubesinden İkincisinde tah silin i b iti­ ren ler b a tîp olabilirler. A z h a r camiinde yalnız



fık ıh



lû gatla-



( J o h s . P e d e r s e n .) H A T ÎB B A G D Â D Î. D Î (10 0 2 — * 0 7 1 ). A b , SÂBİT, AL-H a t î b



a l -H A T İB a l - B A Ğ D Â -



B a k r A eimed e . ‘A l ! AL-B a ĞDÂDÎ unvanı ile



bu



19 0 9 'da,



m ârûf olup, 24 cem âziyelâh ır 392 ( 1 0 0 2 ) 'de B a g d a d 'dan aşa ğı D icle' nin ga rp kenarında



.M edine 'd e M ascid al-N obavi 'de ise, naipleri hesaba k atılm ayarak, 46 ve M edine 'de 122



büyük bir k ö y olan D arzicân 'd a doğm uştur. Bir h atib in oğludur. T ah silin e p ek erken baş­



b a t îp ; v a r i d i ; bunlar, bâzı vakıflardan istifâde ederlerdi ve v a zifele ri de, umum iyet itib ârı ile, irs î id i ( B atan un ı, al-Rihla al-fficâziya, 2. ta b ., K a h ire , 1329, s. 10 1, 242). R esm î h a tip ­



lam ış ve gen çliğ in i „h a d îs aram ak" için, seya­



hire, 1320, s. 2 0 7 ) ;



buna



mukabil



ten başka olarak, kendi başına v aa z ve nasî/ h a t eden v a i z i e r de var id i (k r ş . A . Mez, D ieR en a issa n .ee des Islâm s, 1922, s. 318 v.dd.).,



. (Islâm halifeliğ ini hâiz olan Osmanlı impara­ : torluğunda da cuma hatiplerinin, câmi imam­■ larından, ayrı, hususî bir mevkii var idi. Vâkıaı bu hatiplerin söyledikleri arapça hutbelerdenı



h a t ile geçirm iştir. B asra, N işâpür, İsfahan, H em edan ve D im eşk 'i ziy a re t etm iştir. N ihây e t B agd ad 'a dönmüş ve orada h a tip lik ettiğ i için, so n raları a l-H a tib a l-B ağd âd i



unvanı



ile



tanınm ıştır, H a d îs ilm indeki derin b ilg isi yeni y e rle ştiğ i yerde kendisine büyük bir şö h ret ve n ufuz kazan dırm ıştır. H âl tercüm esin i



yazan-



lardan biri, vaizlerin ve h a d îs hocalarının, toplad ık la rı ha d îsleri v a a z v e derslerinde zİkretm eden evvel, onun re’yine arzettiklerin i söylem ek-



tiA tîB Ba ğ d a d î -



Ha t î ’é .



tedir. D iğ e r cih etten a l-H a tib ’in o sırad a B a g ­ dad 'da h a yli k a lab alık ve nufûzlu olan han* belilerin husûm etinden çok çekm iş olduğu an­



Bibliothek zu Berlin, II, 1039 v e 1035, İbn alC a v zi, Mir âl al-zamân 'dan ik tib a s edilerek,



laşılm aktad ır. E v v elâ hanbelî m ezhebinde iken,



tib 'İn başka eserlerinin cedveli, a şa ğ ıd a k i dü­ zeltm eler g ö z önünde tu tu lm ak su retiyle, ku l­



sonradan şâ fı’î m ezhebini



ih tiy a r



etm esi, ke­



lâm da A ş 'a r i görüşlerine sım -sıkı b a ğ lılığ ı se­ bebinden, ken d isin e



ak âid



m eselelerinde



her



türlü cü r'etkârân e gö rü şlerin lıasm ı olan A h ıııed H anbal tilm izlerinin husûm et v e kinini celb etm iştir. Bununla beraber, hanbelîlerin mu­ h a lefetin e rağm en, h alife al-K â'im ve v e z ir İbn al-M ustim a ’nin



him ayeleri sâyesin de, al-M anşür cam iinde h a d îs ta k riri ( im la ) açm ağa m u vaffak olm uştur. A n la şıld ığ ın a göre, kendi­ sine gö sterilen husûm etten pek ziyâ d e m uğ. ber



olan



a l-H a tib



da A h m ed da



derslerinde



b. H anbal



târizkârân e



ve



ve



y azıların ­



h an belîler



im âlardan



ve



h a ttâ



hakkın ­ onlara



a çık ta n -a çığ a hücumdan g e ri durm am ıştır. Bun­ dan dolayı, sonraki nesiller tarafından, fık ıh ve akâidde ta'aşşub ile ithâm edilmiş, m eslek ve kan âati aleyhinde y azılar y azılm ıştır ( krş. K a ş f al-zun ün , III, 6 32 ). — a l-B a sâ siri ’nin m u vaffa­ k iy e tli isyanı üzerine, v e zir İbu al-M usüm a dü­ şünce, a l-H a tib Şam ’a kaçm ıştır. O rada, F âtım î valinin emri ile, te v k if olunm uş ise de, bir k o ­ layın ı b u larak, hemen S ûr ve H a le b 'e kaçm ak su retiyle, idamdan kurtulm uştur. S elçu klu lar tarafın d an intizam iâde edild ikten sonra, B a g ­ dad 'a dönen „şark ın h a fızı“ a l-H a tib , bir sene sonra, „g a rb ın h â fızı“ İbn cA b d .a l-B a rr ile aynı y ıl içinde, 7 zilh icce 463 ( 1071 ) p a zartesi g ü ­ nü orada v e fa t etm iş ve ka lab alık bir h alk ta ra ­ fından cenazesi teşyi edilerek, pek ziyâde hürm et edilen B işr a l-H â fi ’nin türbesi yanına göm ül­ müştür. al-H atib , hâl tercüm esini yazan ların ka yd e t­ tiklerin e göre, yü z k a d ar büyük eser bırakm ış­ tır. Bunların hemen cüm lesi „h a d îs ilm ine" dâir



Salm on



tarafın d an yap ılan ( s . 8— 1 0 ) , al-H a-



la n ıla b ilir; nr. 2 : al-Câm ı li-ahlâk al-râvi va ‘l-sâmı ( li-a k lâ f d e ğil ) ; nr. 4 : al-M uitafik



va ’l-m uftarik (v a ’Umu tarif d e ğ i l ) ; nr. 1 0 ; al-Fakih va 'l-m utafakkih ( va ’l-m uiafakkiha d e ğ i l ) ; nr. 20 : Man hadaşa fan asiya ( f anasa d eğil ) ; nr. 26 : al- T a fşil li-mubham almarâsil ( a l- T a f i il d e ğ il; m ürsel h a d îsle re dâir bir e s e r ) ; nr, 32: al-lcâza li ’l-ma'dâm vâ ‘l-machâl ( al-icada d e ğil ; gelm iş ve g e le ­ ceklere verilen icâza ’y e dâir ) ; nr. 33 : alBuhala’ ( al-Naclâ d e ğ il ; k rş, Rieu, Supplé­ ment o f the Catalogue o f Arah. mss. in the Briiish Muséum, nr. 1 1 3 2; krş. van V loten, L iv r e des Avares d'al-D jâhîz, m edhal ) ve al-Asm â ’ al-mutavStı a ( m a n tıkta asma' muşakkika 'nin zıd dı ) ; nr, 41 : al-M üzik ve alKunût ayrı iki eserd ir ( al-m üzik va ’l-kunüt d e ğil ).



Bibliyografya'.



Brockelm ann, G A L ,



1, 329; Suppl., I, 562 v .d .; Salm on, L ’Introduc­ tion topographique d Tkisioire de Bagdâdk



d’Abaâ Bakr Altm ad İbn Thâbii al-Khatîb al-Bagdâdhî ( P a r is , 1 9 0 4 ); G old zih er, Muham. Studien, II, 154, 183, 18 4 ; a l- H a tib ’in hâl te rcü m eleri: İbn H allikân , nr. 33 ; Tabakât al-huffâz, X IV , 14 ; b ir de İbn a l-C a v z i, Mir'at al-zamân 'd a d ah a fa z la m alûm at vardır. ( W . M a r ç a i s .) H A T Î ’E . H A T ! ’A ( cem. hataya ve h a ti'â i ), günâh, zanb ile m üteradiftir, h -f-’ kökü „sürçm ek“ ( ibrânîce : Em sâ!-i Süleym an, X IX , 2 ) ve „ya n ılm a k “ (m si. ah i a a oku hed efe isa ­ bet etm eyen okçu hakkın d a k u lla n ılır) m âna­ larına g e lir ; bk. mad. H A T Â ’ . H a ti’a „kasd en



İdi. Eserlerinin en meşhuru T ârih B a ğ d â d un­ vanlı, B agd ad 'da yaşam ış olan h adîs âlim le­



işlenm iş



rinin



işm ise, büyük gü n ah lar hakkın da ku llan ılır. Bu mâna a y rılık ları, an cak İslâm devrine â it



tezkireleridir. H âl tercüm elerinin başın ­



daki, B agd ad 'm co ğrafy a ve to p o g rafy ası ile ta rih in e d â ir m edbal, G. Salm on tarafın dan , h u lâ sa edilerek, kısm en neşredilm iş v e In tro ­ d uction topographigue â V h istoire d e B a g k d â d k (arap. metin, s. I — 9 4 ) unvanı ile fransızca y a tercüm e olun m u ştu r; G. le S tra n g e ( A G reek em bassy to B ağdâ d in 977, J R A S , 1897, s. 35— 45 ) bundan istifâd e etm iştir (b ir p a r ç a s ı da al-Martâr,



1910, XIII,



285— 291 'de n eşro­



metin, tam olarak 14 cüd hâlin ­ d e. 1 9 3 1 ’de K a h ir e 'd e basılm ıştır. K i f a y a f i m a 'rifa t u su l ‘ ll m al-rivâ y a ile T a k y id al-



gü n ah “



d iye



tâ rif e d ilir ;



h if



(b k.



K u ra n , X V II, 33 ) sâdece „g ü n a h “ dem ektir,



o lsa g e re k tir. M üşrik a rap la rın h aiT a tâbirin i b ild ikleri bile şü p helid ir. Bunun K a y s b . alR u kayyat ’m D iv â n ( nşr. R h o d o k a n a k is, s. 129, nr. 18, m ısra 3 ) 'tnda „ku sû r“ ve „n a k îse “ mâ­ nasınd a ku llan ıld ığ ı gö rü lü r ( F. K ren k o w ta ra ­ fından verilen m âlûm ata istinaden ). K u r ’ a n ’ As gü n ah mefhûmu, e tra flı b ir su re tte, tâ rif edil­ mem iştir. Bununla beraber, gü n ah ların u kubet



lu n m u ştu r);



ve afla rın a dâir âyetlere s ık -s ık



‘ i l m ’ ini de



Rafymân al-rahim olan A lla h , resullerin in te b ­ liğ le ri ile, insanları gü n ah ların ın a ffın ı dilem e­ ğ e d â ve t e d e r ( X I V , 1 1 ; X L V I , 30; L X X I,



zikretm ek g e re k tir ; B unların A h î-



vvardt tarafın d an yapılan ta h lili için bk. V er­ zeich n iss der arab. H a n d sck r ifien der K ö n ig l.



ra stlan ır, al-



4 , 6 ) . B üyük gü n ah lard an ve a h lâ k a m u gayir h a reketlerd en içtinâp edeni



( L 1II, 33 ) a fv ve



H A Î Î ’E.



onun tev b e sin ik a b û ! eder { X L , 2 ) ; o affed en ­ ler in en m erham etlisidir ( V I I , 1 5 4 ) ; bütün g ü ­ nah ları t o p t a n (cam '«», X X X IX , 54 ) affeder.



lardan



birini



işlem iş



olur.



A y n ı su re tle bir



adam arkad aşı tarafın d an iffe tin e te câv ü z edil­ m esi için, bir kadın ı zorla tu ta rsa y a h u t arka­



K u r ’a n ’ da m a ğ fire t um um iyetle böyle teb a ­ rü z ettirilm iş ve ta fs ilâ tta daha ileri gid ilm iştir.



d aşı tarafın dan öldürülebilm esi için, b aşka bir adamı zaptederse, böyle bir h a rek et, büyük



M ü sS : — „ Y â Rabbi, nefsim e zulm ettim (şa ia m tu n a fs i ) , beni a ffe t“ — deyince, A lla h onu a ffe ­



günahlardan sayılan yetim m alm ı gasbetm ekten daha büyük bir gü n ah te lâ k k i edilm ek g e ­



diyor



(X X V III, ı s ; krş. bir de X X X V III, 24



rektir. N a v a v i, tefsirin in aynı kısm ın da, küçük



[ D â ’ü d ] v. b.). F a k a t m üşrik veya k â fir olarak



ve bü yük gü n ah ları te frik m es’elesinde görülen



ölenin A lla h ın m ağfiretin den n asibi olm ayacak­ bununla berâ-



derin ih tilâflard an bahsederken, İbn 'A b b â s 'm sözünü n a k le d e r: — „ A lla h ın m en’e ttiğ İ her



ber, tem errüd edilm ediği takdirde k a fr [ b . bk.] d e affolunur ( VIII, 3 9 ). F a k a t günah ile ,,ku-



hâ n gi bir şe y devam lı su rette yap ılırsa , bir büyük günah işlenm iş olur“ . B aşka akaid âlim leri de i —



t ır ( I V , 5 1, 1 3 6 ; X L V II, 3 6 ) ;



şatılm ış“ olan sonuna ka d ar Cehennem de k a lır



„A lla h ın azam eti gözön ünde



(II, 75).



şer’a



:* Bu m utedil bir g ö r ü ş tü r ; um um iyet itibârı



bir g ü n a h tır“ — dem işlerdir. Bununla berâber,



ile, bu mes’eled e yah ud ilik ve k a to lik liğ in te lâ k ­



kelâm âlim lerinin e k se riy e ti gü n ah ları, küçük ve büyük olarak, a y ırt etm ekte m üttefiktirler.



kilerin e uyar. F akat unutulm am alıdır ki, A lla h fâil-i m u tla k tır : „iste d iğ in i a ffed er v e istediğini cezalan d ırır“ ( III, 12 4 ). K u r'a n 'd ak i bu m ülayim görü ş, müslüman­ : ların umûmî te lâ k k isi hâline g e lm iş tir ; bununla beraber



günah



te lâ k k isi ile kü çük ve büyük



m u gayir olarak



tu tu lacak olursa,



işlenen



her fiil, büyük



B ir az evvel zikred ilen n okta-i nazarın doğru ­ luğunu teslim etm ekle berâber, hadd-i zâtında gü n ah lar arasın da dereceler bulunduğunu kabul ederler. B u su retle b eş v a k it nam az ile orucu, haceı v. b. ifâ etm em ekten m ütevellit ve kefareti



gün ah ların a y ır t edilm esi ve b ir de m ücâzâtları hususu islâm ın ilk zam anlarında ciddi ih tilâ f­



mümkün olan gü n ah lar, şe r ia t nazarında, küçük



lara m evzu te şk il etm iştir.



lerinden n asıl te frik e d ilir ? . ç o k cevap la r verilm iştir. B ir



' K ü çü k gü n ah lar ( şa ğâ’ i r ) ile b ü yü k gü n ah­ la r ( k a b a ’ ir ) m te frik i, K u r ’ an 'm kaba’ ir tâ ­



gü n ah



sa y ılır.



F a k a t kü çü k gü n ah lar büyük­ B u suâle bir bakım a göre,



C ehennem , A lla h ın g a za b ı, la n e t ya h u t mücâ-



biri k u llan ılm ış':bulunan XL.I1. sûrenin 35. â ye ­ tinden is tid lâ l olunabilir. „ Y e d i b ü yük gü n a h ­



z â t ile a lâk a lı olarak zikred ilm iş bulunan her günah, b ü yü k gün ah lardan dır. B aşka b ir b a ­



tan ( mûbik:5t ) içtin âp edin iz" hadîsin de görüîen y e d ı b ü y ü k g ü n a h telâ kkisin d en an­



kım a gö re, korku v ey a çekinm e alâm eti gösterilm eksizin y ah u t a k ıb e ti düşünülm eden ir­



la şıla ca ğ ı ü zere, Hıristiyan a kideleri bu husûsta şü p hesiz, m üessir olm uştur. Bunların neler oldu ­ ğu sorulduğu za m a n : P e y g a m b e r: — «Şirk,



tikâp edilen her gün ahın büyük sayılm ası g e ­ r e k tir ; fa k a t dil sürçm esi ile veya ih tirasların



olm ak­



zap tın da g e vşe k lik ile işlenen gün ah lar, kü çük­ lerden sayılabilir, Bu gib i m üteaâkız tarifler



sızın , insan öldürm ek, yetim lerin m allarını gasb etm ek, m urâbaha, düşman önünde m uhârebe-



A b u ’İ-H asan al-V a h id i 'yi, şe ria t tarafın dan bü yük sayılan bir takım günahlar, kü çük ola­



den k a çm a k ve m ufaan at ( ism et eh li k a d ın la r ) 'm a ciz v e sa flığ ın ı sûiistim âl etm ek“ — diye



rak ta v s if edilen d iğ er gü n ah lar ve bu suretle vasıflandırılm am ış daha başka gün ah ların da bulunduğunu söylem eğe sevketm iştir. Bu hâlde



s ih ir ( b ü y ü ) ; şe r’î b ir sebep m evcû t



ce v a p _ v e r ir ( M üslim, i mân, trc. s. 144; alB uh âri, Vaşâya, b â b 2 3 ) . Büyük günahların b aşka tü rlü sa y ıld ık la rı da v a rd ır; a k id e ve ah la k b ah islerin de zikred ilen



h a d îste sa y ıla n ­



lardan d a h a büyük gü n ah lar bulunduğu k a n a ­ a ti ileri.sü rü lm ü ştü n N avavi tefsirinde (I, 170 }, A b û M uhammed b. ‘A b d al-Salüm 'dan, şu me­ ' âlde b ir fık ra n ak led er: h er kim bir günahın büyük gün ahlardan mı ya h u t küçük gü n ah ­ lardan mı olduğunu anlam ak isterse, onun mâ­ h iyetin i bü yük



günahların m âhiyetleri ile mu­



k a ye se etm elidir. E ğ e r büyük gü n ah ların en küçüğünden d ah a büyük d eğilse, küçük gü n ah ­ la rd a n d ır; aksı takdirde, büyük gün ahlardan ­ dır. M sl. A lla h ı istih fa f eden ve K u r ’ a n ’ 1 çam u­ ra atan, ş e r î a 1 1 e ö y l e t a v s i f e d i l m e ­ m i ş o l m a k l a b e r â b e r , en büyük gü n ah ­



insanın, en büyüklerden birini irtikâp miş olm am ak için, bütün



ediver-



gü n ah lardan kaçın ­



ması ih tiy a ta m uvafık olur. U lem âya göre, kü çük gün ah ları işlem ekte isrâr etm ek, onları büyük gü n ah lara kalbeder, N a va v i, ‘O m ar ve İbn ‘A b b â s 'a a tfe d ilen şu hükm ü zikretm eğe kad ar g id e r ; „M a ğfireti istenilen hiç bir g ü . nah, büyük d e ğ ild ir ; irtikâbcSa tem errüd edilen hiç bir gü n ah , kü çük değild ir“ . B üyük ve kü çük gü n ah lara ve bunların m ağ­ firetin e dâir ehl-i sünnet m ezheplerin



görü ş­



lerini tem sil eder gib i te lâ k k i edilebilecek bu re y e ha ricîler [ b. bk.] ve m utezile ( b. bk.] gibi, tam âm iyle m ütehâlif tem ayüllerde bulunan mez­ h ep ler iş tira k etm em işlerdir. Bu iki mezhep de büyük gü n ah ların m ücâzâtm m ebedî olaca*



H A T Î'E .



ğ ın a k â ild irle r. Bu görüş, iman ile amelin mü­ n âseb eti m es e lesi ile alâkadardır. E h l-i sünnet, hiç olm azsa n aza rî o lara k, îm anın kıym et ve



orada kalacakların a dâir olan ehl-i sünnet re’yinin isabetin e b ir burh an dır“ — dem ektedir. H ep bunlar, şe fa a te [ bk. m ad. ŞEFÂa t ] dâir



ehem m iyeti üzerinde durdukları hâlde, bu mez­ hepler, bir kim senin mü'min olup, olm adığını



olan v e P eygam b erin bü yük gü n ah işleyen lere



anlam ak



için,



am ellerin



m iyâr



tutulm asına



ehem m iyet verirler. B u bakım dan başlıca mu­ h a lifler m u rci'i [ b. bk.] 'ierdir. E h l-i sünnet m ezheplerinin m üslüm anlar v e k â firler arasın a çizd iği hudüt, a ğ ır gü n ah lar işlem iş müslüman-



d a h î şe fâ a t edeceğin i ve onun ş e fa a ti sâyesinde hepsinin cehennem den ku rtu lacakların ı te'« y it eden h a d îsle r d o lay ısı ile, e tra flı bir su ­ rette, te tk ik edilm iştir. H e r tü rlü sâlih am eller sayesin de günahların



m utezile ve h a ricîle r tarafın dan , daha şid d etli



a ffed ileceğin e dâir pek çok h a d îsler vard ır. Bunların bazıları, „b ü yü k gü n ah lar m üstesna“ şa rtı ile m u k a y y e ttir; bu k a y ıt, sâlih am ellerin



b ir rey ile, tâd il edilm iştir. İki ta ra f



arasında geçm iş olan h araretli ih tilâfların a k isle ri K u r’ an tefsirlerin d e hâlâ gö ze çarpm aktadır. B ay2âvi II. sûrenin 75. âyetin i ( y k . bk.) şöyle te f­



her türlü küçük gü n ah ları tâ v iz ( ve m ağfireti



sir e d e r: burada bahis mevzuu olan „ih a ta “ ancak k â firle re râ cî o la b ilir ; binâenaleyh bü­ yük gü n ah lar işlem iş olanlar, bu sûrenin hük­



yın i ( yk. bk.) tem sil



büyük günah A lla h a şerîk k o ş m a k tır; en hafif gü n ah lar h a d is a l-n a fs denilenler, yâni k u v ­



mü içine girm ezler. K u r ’ an X X X IX , 5 5 : „A lla h bütün gü nahları



veden fi’le çıkm ayan kötü d ü şü n celerd ir; h a t­ tâ k ıyam et gününde bu düşüncelerin a slâ he­



to p tan a ffed er“ ve II, 284: „İsted iğin i affed er v e istediğin e m ücâzât eder“ gibi â yetler, mü-



saba k a tılm a y acak la rı bile söylenir. Bu fik ir şu h a d îste ifâd e e d ilm iştir: „A lla h , ümmetimin



câzâtın bir zarû ret



düşüncelerini, ifâde yah ut icrâ edilm edikçe, m uâhaze etm ez“ ( M üslim, ayn. esr., trc. s. 201— 208). B aşka şekillerd e de rastlanan bu had îs ıslâm da, ehl-i sünnet m ezhepleri ta ra fın ­



la n eb ed î Cehennem



azabına mahkûm



olm adığını



sayan



ve büyük g ü ­



nahların affolunduğunu isbât eder ( F a h r a l D in R â zi, M a fâ tih al-ğayb, II, 82 ). B ayzâ vi ( bk. bir de Fahr al-D in R â zi, V , 455 ) : — „M a ğ fire t için, tavba [ b. bk.] 'nin zarû rî olduğu do ğru d e ğ ild ir; yalnız şir k [ b. bk.] takdirinde, elzem dir“ — dem ektedir. M am afih F ah r al-D in R â zi, bu ifâdenin k a t’îy e ti ile beraber, X X X IX , 54. âyetin te fs irin e : — „G ü n ah ları b elki tam âm iyle a ffed er ve belki cehennem de bir m üddet m ücâzâttan son ra affed er“ — m ntâleasm ı ilâve eylem eğ i ihm âl etm ez. M ûtedil m utezileden



olan



al-Zim ahşari



bu



gö rü şlere itira z ed er ; „İsted iğin i a ffe d e r“ ( III, 12 4 ) sözünü te fs ir ederken, der k i : — „A n c a k tö vb e edenleri ve nedam et getiren leri affetm eğe m eyyald ir“ ve âyetin îbn ‘A b b â s tarafından, m ûtezilenin taham m ülünü tü ketecek su rette, „iste d iğ in in büyük gü nahlarını affed er, isted i­ ğinin kü çük gün ahlarını cezalan d ırır“ tefsirin i şid d e tle ten kit eder. B üyük gü n ah ların a ffın a görüşünü t e ’y it eden, hadîs



dâir, ehl-i de



sünnet



vard ır. P e y ­



te ’m in ) edeceğin e, hâlbuki büyük gü n ah lar için is tiğ fa r ve şirk için iavba [ b, bk.] elzem bulunduğu hakkın da ehl-i sünnetin umûmî re'eder. Bu re 'y e



göre, en



dan, gü n ah a k a rşı alınan m üfrit k ad ar [ b . bk.] akîdesin e k a rşı m uvâzene kuran mülayim g ö ­ rüş lehinde yeni bir delildir. İslâm akaidi ni­ y e t [ b. bk.] hususunda sık ı v e şid d etli h areket e ttiğ i cihetle, zikrettiğim iz bu h a d îs ve izh âr edilen tem ayül o n isb ette dikkate şayan d ır. D i­ ğ e r cihetten , k ö tü düşüncelerden titizce içtinâp h â li p e k ziyâde sen â edilm ektedir. B ir gün P eygam berin esh âb ı o n a : — „İçim ize öyle fen a düşünceler g e liy o r ki, onları ifâde etm ekten ih tira z ediyoruz“ — dediler. O : — „H ak ik a ten öyle fikirler g e liy o r mu ? “ — dedi. — „ E v e t“ — diye cevap verdiler. O v a k it o n la r a : — „B u ih tira z h âlis îm andır“ — d edi (M ü slim , ayn. esr., trc. s. 209 ). Bu b a h iste şu had îs de zıkrolunabilir. „A n a s dedi k i : h akikaten , öyle şe y ­ ler yap ıyorsun uz ki, gö zün ü zde bir k ıl kadar ehem m iyeti y o k ; h â lb u k i P eygam b er zam anın­ da b iz onları büyük gün ahlardan sa yıyo rd u k “



gam b er dem iştir ki — : „C e b ra il bana gelerek, şu t e ’m inâi ile, kalbim i fe r a h la n d ır d ı: ümmetin­ den A lla h ın birliğin e îm ân ederek ölen herkes



( Btıhâri, R ik â k , bab 3 2 ) . N ih âyet h a ricîler ve m û tezile tarafın d an bü yük gü n ah lara karşı



C enn ete girece k tir. — B e n : — „H a ttâ çalm ış v ey a zin â etm iş olsa bile m i ? “ — d e d im .—



bilecek bir



„Ç a lm ış ve zinâ etm iş olsa b ile “ — dedi (M ü s ­



d e böyledir“ (M ü slim , im a n , trc. s. 100; krş.



lim, İ m â n , tre., s. 15 3 ) , N avavi bu hadîsi te fs ir ederken — : „Bu, büyük günah işleyen ­



alm an v a ziy e te doğru b ir adım hadîsi



de



te la k k î ed ile­



zikretm em iz



„Z in â eden mü’min d eğild ir



veya



g e re k tir : şarap



içen



görm eyecek­



10 1— 10 5; krş. bir de BuhSri, ffu d ü d , bâb t, 6, 20 v.b.). N a va v i şerh in d e „m ü’min d eğild ir“ sözünün im anın büs-bütün yoklu ğu na d eğil,



lerin e ve eğer oraya girm işler ise, ç ık a rılacak ­



kısm en eksikliğin e d e lâ le t ettiğ in i isbâta ç alı­



larına



şır ve şirk m üstesna, zinâ, sirk at, katil ve bü­



lerin cehennem de ebedî m ücâzât ve



nihayet



C enn ete



girerek , ebediyen



h A T İ 'E -



H Â T İf.



bu seb ep ten dolayı, k â fir olm adıklarının iem â ile sâ b it bulunduğunu s ö y le r ; boyleleri sâdece im anları n â k ıs: mü’m inlerdir. N edam et g e tirir­



n n mahzûn ta v ırla rı, bu gü n a h k â rlık d u ygu ­ sundan ileri gelm ekted ir ve ölümden sonra A l ­ lah ın huzuruna çıkm ak korkusundan doğan bir ço k v ecize ler meydana g e lm iştir ( krş. R . H art­



lerse^ cezaları ilg â ed ilir ve e ğ e r bü yük gü ­ n ahlar işleyerek ölürlerse, A lla h h akların da,



mann, A l-K u s c h a ir l’s D a rstellu n g tum s, s. 11 v. d.).



isted iği gib i, muâm cle e d e r : isterse a ffed er ve derhâl cennete so kar i isterse, m ücâzât eder ve cehenneme atar. — Bu gib i ve buna muha­ lif ¿görüşlerden ortaya îmânın arta b ileceği ya­



den in hiraf eden iki görüşü, ibâ h ıy a v e malam atiya 'nin görüşlerini de kayd etm ek ge re k tir. B irin ciler, m u tasavvıfların k a lb ta sfiy e



hut ek silebileceği m es'eiesi çıkm ıştır. A h lâ k a ve ta sa vv u fa dâir eserlerd e gü n ah­



runun a ksin i iltizâm ed erek, h a k ik î ta sa vv u f h a y a tı sürenin üzerinde kanun ( ş e r ia t ) ve ah­



ların daha sistem li v e e tra flı b ir ta sn ifin i biılm a k t a y ı z k r ş . A b u T â lib al-M akki, K â t al-



lâk engellerinin hükm ü kalm am ası lâzım g e l­ diğini iddia ed erler. D ah a fazla ta fs ilâ t için bk . md. TA S A V V U F . M alâm atlya yolunu tu tan ­



y ü k sa y ıla n b aşk a b ir günah irtikâp edenlerin



kulüb, I, 85 v .d .;



G a zzâ li, ih y a ', IV , 1. k ita p



M u tasavvıfların günah



des S u ft-



hakkın da görüşlerin­



düstû­



( nedâm et hakkında ). A b u J â lib d ört n evî gü ­ nah te frik e d e r; G a zzâ li bu tasn ifi ondan alm ışlır. R abbu bîya adı verilen b irin ci neviden



la r ise,



o la n la r: ceberut, n ah vet, tefâh ur, kibir, m edh-



B inâenaleyh kendilerini umûmun ia k b îh ve is­



:edilm eğe



düşkünlük



iptilâsı,



h ayat



sev gisi,



ih tiras ve te g a llü p ; şa y tanıya denilen İkinci­ le r : hased,: h ilek â rlık ; bahlm iya denilen üçünc ü le r: tam a, hırs, ga za b ve şe h vî h ırsla r; sa­ ba iya denilen ve yırtıcı h ayvan lara hâs s a ­ y ılan dö rd ün cü ler: teh evvü r, döğüşm e ve öl­ dürm e. G a zzâ li küçük ve büyük gü n ah lar arasında am elî bir: fark kabût etm eyenlerin fikrin e iş ti­ ra k .etm ez. Büyük gün ah ların dört ile on1 bir sarasında ih tilâ f eden sayılarını k a yd ederek, A b u



ta sa v v u f



ehlinin



insanların ta k d ir ve



sen asın ı celbedecek h er şeyden ictin âb etm e­ leri lâzım g e ld iğ i bakım ından, h a reket ederler. tih karına m arûz bırakan fiillerden çekinm ezler. Bundan d o lay ıd ır ki, on larca fena tem âyüllerine kapılm anın neticeleri olm ayan bu fiillerin, ta k b îh a u ğram ağı bililtizam aram am akla bera­ ber, gü n ah a benzeyen zâ h irî m âhiyetlerini gi­ derm ek için, h iç bîr şey yapm azlar. _ ( A . J. W H A T İ F . [ Bk. H Â T İF .]



e n s i n c k .)



H A T İ F . H A T İF ( a .) , k u v v e t l i s e r t v e t i z b i r s e s i l e t e b l i ğ v e y a d â-



T â lib al-M akki 'nin şu m utâleasıııı z ik r e y le r : „1 7



vet eden kimse. Kelim enin aslı da y a ­ yın ih tîzâ zı, güvercinin kukulam ası, rüzgârın



bü yük günah v a rd ır; bunlardan dördü ka lp ­ te d İ r : şirk, giinalı işlem ekte tem errüd, A lla h ın



lan ılır. Bu istim âl tarzla rı hakkın da krş. Lisâ n ,



rahm etinden ümidi kesm ek ve onun m ücâzât kudretinden kork m am ak; dördü d ild e d ir: yalan



X I, 259. F ırtın a bnlutn m ânasına h a t ü f k e li­ m esine gelin ce, bu yaln ız /Isüs al-balağa ’de



şeh âd et, m ukşan ( yk.



bulunup, zam anım ız arapçasm d a „d evam lı y a ğ ­ mur“ dem ek olan k a tta fi kelim esi ile ilgilid ir



bk.) ’1 iğfâl, yalan yere



yem in ve s i h ir ; üçü k a rın d a d ır: şarap ve içki içm ek, yetim in mâlını gasbetm ek ( yem ek ) ve m u ra b a h a : ikisi tenasül uzuvları g ü n â h ıd ır: zinâ : v e liv â t a ; ik isi el g ü n a h ıd ır: öldürme ve ç a lm a ; biri a ya k g ü n â h ıd ır: muharebeden ka çm a ; biri bütün vücûdun g ü n â h ıd ır: ana v e babaya itâa tsizlik . T a s a v v u f e h l i , bu tasniflere rağm en,



uğuldam ası ve g ö k gürlem esi m ânalarında kul­



(S o c in , D iw a n aus C en tralarabien , I, 188, i t ) . D a r m ânada bu kelim e, söyleyen i görünm ediği hâlde zuhûr ederek, esraren giz bir haber veren b ir ik a z v ey a d â ve t ifâde eden yah n t şiir ilhâm eyleyen s e s m ânasına gelir. Bu son mâna ile farsçad a, m sl. N iz a m i'd e , çok ku llan ılır



gü n ah ı:d ah a umumî bir bakım dan m utâlea e d er­



(k r ş . W . B acber, N iz a m i's Leben u n d W erke s. 11, not 12 v e 4 1, not 5 ). Bu se s ölüm- ha­



ler. tnsan, insan olm ak itib ârı ile,, b ir günatıkârdır. A lla h ın büyüklüğünü ve kendisinin küçükiüğünü id râk edip, öğrenm esi ge re k tir. Z ira



berleri de v erir { A ğ â n t, X X I, 126; 2 ) ; : bir kâhin â ilesi doiayısı ile bu sesten ’ bahsedilir ( A ğ äni, X V , 76, 28 ). Bu se s ile, yılan-şeklinde



ruh paslanm ış ve bozulm uş bir ayn a



b ir cin olan yırca' m in n etdarlığın ı beyân eder ( A ğ S n i, X IV , 86, 2 ). C in ler um um iyetle bü tarzd a te za h ü r ederler. F a k a t ku lak ile işitilen h a t i f ’ e m ukabil bir de fa i f yah u t ta i f al-



gibidir.



U lv î âlemi aksettireb ilm esi için, silinm esi ve cilâlanm ası lâzım dır. Bu endişe m utasavvıfın h a y atın a hâkim dir ve msl. işlenen günahları k e şfetm e k ve g e lecek te onlardan içtinâp etm ek çârelerin i bulm ak arzusundan her gün nefis m uhasebesi itiyadı doğm uştur ( llfy â \ IV , VIII fa s . i



krş. A s in



Palacios, L a M ystiqu e d al-



C h a z z â li, M F O B , VII, 90 v. d.). M utasavvıfla( • llm A n ı ikleped iıl



h a y â l v ard ır ki, bu gözle görü leb ilir ve şey­ tânı bir tezah ü r s a y ılır ( A ğ â n i, V II, 13 ı, son s a tır v e Lane, L exicon , s. ıç o s c/ 1906“ ).' M am afih A ğ â n i { XIII, 65, 10 ) 'de, sesi işitildiğ i hâlde,



ken d isi



görülm eyen



bir tâ’ i f 'tein 24



H Â T İF de bahsolunm aktadır. A ğ â n i



( V II,



131 ) 'de.



b ir h a tif' in B uşayn a ’y e C a m ii'in öldüğünü n asıl h a b e r v erd iğ i ta fs ilâ tla a n la tılır k i, p si­ k oloji bakım ından, d ik k a te şayan dır. G erçe k ol­ san v ey a olm asın, bu sem 'i birsam ın G urn ey ve M yer 'in Phantasms o f the Lining adlı eserinde benzerini bulmak { krş. Encycl. B rit ., 2. tab., X II, 862 ) v e bunu onların faraziyelerin e m uvafık su rette izah etm ek mümkündür. F a k a t eski arap çada, h a tif yerine, um ûm iyetle büs-bütün b aşk a k elim eler ( munâdi, ş a ih , d a 'i ) ku llan ı­ lırdı. İbrânîcedeki has kol mefhûmuna p e k zi­ y âd e y a k ın lık a rze ttiğ i hâlde ( Jew ish. Encycl., II, 588 v. dd. 'd a krş. B a t k o l ), h a tif kelim esi tam am en bunu ifâd eye m ahsûs b ir isim olm ayıp, d iğ er tâ b irler arasın da ta v s ifi m âh iyette mâna ifâde eden b ir kelim edir, G o ld zih er ( Ahh. zur A r . P h ilo l ^ I, 210 v. dd.) çok işitilen hamhâm 'ı yâni cinlerin m ânâsız seslerini, nâdir zu hû r eden ve mânalı olan bu eselerden te frik ediyor. A y ­ nı m u reile W ellh au sen ( Reste arab. Heiden­ tums, s. 139, n o t ) h a tif kelim esini, şeh ir me­ deniyetinin te ’siri ile, sonradan gelişm iş yen i bir mefhûm te lâ k k i ediyor. H a tif'in daha son­ raları, şü p h eci ( re y b î ) b ir te lâ k k i ile yapılan a k li iza h ı için bk. M as'ü di, Murüc, III, 323 v. dd. L âkin bu te lâ k k i a z tarafd ar bulm uştur



HATİM. Philol., I, 2 iz ; W ellh au sen , Reste, s. 1 3 9 ; bk. bir de S p ren g er, Leben, I, 216. . _ ( D. B. M a c d o n a l d .) H Â T İ F . H A T İF , S a y y İd i r a n l ı b i r ş â i r . A s le n 1198



( 1 7 8 4 ) 'de



ölm üştür.



isfa h a n lı



H â tI f, olup,



Y a zm ış



olduğu



A h m ed



m eşhûr b ir terci-i bend S c h le c h t a - W sseh rd tarafın dan Z D M G ( V , 80 v.dd.) 'd a tercüm e edilm iştir. G aze lle ri ile de tan ınm aktadır. Bu gazellerden bâzı nüm ûneler B land, Century o f Persian G hazals ( s. 38 v.dd.) 'de bulunm aktadır. D ivan ının yazm a nüshaları nâd irdir ; bunlardan biri, B odleian L ib ra ry 'd e bulunm aktadır. K rş. E th é, Çatal., nr. 1188.



B i b l i y o g r a f y a : D efrém ery, Journ. A siat., 5. seri, V II, 130 v .d d .; E th é , Grundr. der iranischen Philologie, II, 313 v.d. H Â T İ F İ . H Â T İ f I , ‘A b d A l l a h ( ? - ı 52 i ), iranlı bir şâir. C a m ı [ b . b k .]'n in hem­ şiresinin o ğ lu olup, H e ra t m uzâfâtm dan C am kazasında H arcird 'd e doğm uş ve 927 ( 1521 ) 'd e Ölmüştür. T im ur 'un fü tû h a tı hakkında yazm ış o l­ duğu Zafar-ndma de denilen Timür-nâma isimli d esiân ı 1869 'd a Lucknow 'd a taş-basm ası ile neşrolunm uştur. H a tifi 3 b ü yü k manzûm eden mü­ te şek k il b ir Hamsa yazm ağı tasarlam ış ise de, bu fik rin i kuvveden fi’le çıkaram am ıştır. Bu Ham­



ha tif ism i m üphem m âhiyetini k ayb ed erek, g it­



sa 'nin akşam ından olm ak üzere, b ir Layla u Macnün ile S ir W . Jon es tarafın dan n eşredi­



tik çe d a h a m uayyen b ir m âna alm ış ve daha



lip ( K a lk ü te , 1788 ), 1279 'da Lucknow 'd a taş-



çok ku llan ılır olm uştur. E vliyâm n h a y a t ve m enkıbelerine dâir rivayetlerd e bu n eviden hâ­



basm ası ile neşrolunan H a ft manzar ism inde b ir e se ri vard ır. H orasan fethin den avd etin d e,



diselerin



Ş a h İsm â'il kendisini ziy â re t etm iştir ( 917 — 1 5 1 1 ) ve bu v esile ile b ir manzume yazm ağa d â v e t e d ild i ise de, an cak 1000 b e y it yazab ildi



ve m uahhar devirde,



lir ki,



h u susiyle dinî te ’lifâ tta ,



hikâyesin e o kad ar çok tesâd ü f edi­



bunlardan



a yrıca



m İsâllar



zikretm eğe



h âcet kalm ıyor. Peygam berin resûllük v azifesi de, bir çok defalar,



h a tifle r ile t e ’y it olun­



m uştur ve S p ren g er ( Leben des Muhammed, III, 57 ) 'e göre, bu hususta havatif al-cânn n â.



v e S a fev ile rin Şâh-nâma ’si olacak olan bu eser tamamlanm am ış olarak kaldı.



bâzı efsun lar yap ılarak, İstenilen yerde böyle



B i b l i y o g r a f y a ' . L u tf ‘A li B eg, Ateşkede, s. 65 ; R iz â -K u ü H ân, Macma al-fuşah a , II ; H vândm ir, Habib al-siyar, III, 3, 346 ; B âber, Mémoires, s. 227 ( trc. P a v e t de C ourte ille , I, 409 ) ; H am m er, Redekünste P er­ siens, s. 355 ; O u se le y , Notices, s. 143 ; R ieu, Catal, Persian Mss., s. 632 ; E thé, Grundriss d. İran. Philologie, II, 237, 239, 246— 248,



sesler husûle getirileb ilir. Buna irsSl al-havâU f denilir ve yapılan efsunda İsimleri söylenen



579, 5.86 v. d. H A T İM . [ B k .



kim seler kendilerine gönderilen haberi işitirler



H A T ÎM . [ Bk. k â b e .]



(A h m e d a !-Z arkâvi, Mafâtih, s. 175, 19 8 ). H a­



H A T İM . [ B k .



t if ile m ürâdif olarak, farsça ve türkçede arapç a-fa rsça bir terkip olan hâtif-i can ( „içten gelen haber“ } tâbiri de vard ır ( G lb b , H isf. of Ottoman poetry, I, 5 1 3 ) . Kelim enin orta ç a ğ ­



H A T İM . H A T M (



'ın başından sonuna ka d ar tilâvetin e { hatim indirmek ) delâlet eden b i r 1 s 1 11 â h. „Ü zerine mühür hakkedilm iş yüzük“ m ânasında yabancı



larda „m ünâdı“



asıllı hatam kelim esinden m üştak hatama „b i­



mı altın d a , en azı iki k ita p m evcûi olup, bun­ lardan biri



Abu



B akr a l-H a râ 'iti ’nin, diğ eri



İbn A b i D ünyâ ( ölm. 281 ) 'nındır. Bu son mü­ e llif h akkın da



bk. K â tib



Ç e le b i ve B rockel­



mann ( G A L , I, 1 5 4; Fihrist, s. 1 85 ) ondan bahsederken, bu kitabı zikretm iyor. Sihird e de



m ânasında kullanılışı h a k k ın ­



da bk . lü g a t kitapları. ^B i b l i y o g r a f y a : M etinde gö sterilen ­ lerden başka bk. G oldziher, A bh. zur arab.



tirm ek,



( C l . H u a r t .) h a t



I m .J



h â ta m



a



tam am lam ak“



.3



-



.) ya h u t H AtM A, Kur’àn



m ânasında



bir



fiild ir



(F rän k e i, D ie aramäischen Fremdwörter ipi



Arabischen, s. * 3 2 ) ; filh a k ik a m ühür bir vçsï-



k A T İM — H ÂTİM T Â ’Î. kanın sonuna basılırdı. K u r ’an Tn b aştan sona k a d ar husûsiyle a z zam anda, m sl. riv a y e t edil­ d iğ i üzere, U b a y y b. K a 'b 'in y a p tığ ı ğ ib î ( İbn S a 'd , III/ j i , 6 o, s î ; k r ş . ‘ Oşm ân hakkın da agn. esr., lll/ ı, 53, 3 )



8 geced e



tilâ v e ti



pek



se-



v ap lı b ir iştir. R iv a y e te gö re , Sulaym ân alA 'm a ş ( bk. Lan e, m a d .), kâh ‘ Oşm ân ’ın, k â h



V a d i H â’il ( M a s 'ü d i; Y a k u t, I, 880’e göre, J3a kka yerine, T un ğa v e a l-H â b il yerine, İ f a il okum ak lâzım d ır ) kenarında T u n ğa 'd a b ir d ağ ( ‘ U va riz, Y â k ü t, III, 740)



üzerinde bulunuyor



idi ki, H atim 'in ömrünü d e orada geçirm iş ol­ duğu h ikâ y e edilir. M ezarın sağın da v e solun



İbn M a s 'ü d ’un cem’ettird iğ i K u r ’an ile hatim indirirdi, ö le n le r iş in hatim indirilm ek lâzım idi



da, h er iki ta ra fta, dörder tân e ta ştan y ü z t a s ­ viri v a r im iş. B unlar M as'üdi ’ye gö re ( D îv â n , nr. X IV ve Lan e, The T ho u sa n d and one N ig h ts,



( k r ş . msl. B in b ir g ece 'de tü cca r A y y ü b ve oğluna d â ir h ikâ ye ) . [ H â lâ T ü r k iy e ’d e Ölenin



n ew ed,, II, 295 v. d.), sa çları dağın ık g e n ç kız yü zleri olup, m ezarın üzerinde bakıya ( a ğ la ­



d e fn e d ild iğ i günün: akşam ı vefatın v âk i olduğu odada m üteaddit h a fızla r tarafın dan , m üştere­



y ıc ı k a d ın ) tim sâlleri im işler. M ezarın yanın­



ken b ir h atim in d irilir ve buna d e v r - i h a ­ t i m denilir.] M ıs ır 'd a hatim , m isafirleri i’zâz



lan d ığı kazan ların bakiyeleri de



için, okunurdu. Bugün M ekke 'de bir oğlan ço­ cu k hatim İndirince, iklâba denilen b ir cemi­



da H atim 'in m isafirlerini



ağırlam ak için kul­ gösteriliyor-



muş. P a lgrav e ( N a rra tiv e, I, 224 v.d ., frns. trc. E. Jon veauz, P aris, 1866, I, 1 9 9 ) 'a göre,



y a h u t ü çte birinden sonra yapılan to plan tıya isr a fa d e n ilir).: T ü rkiye 'de de çocu k ilk ha­



o havalide m ezarın yeri hâlâ bilin iyor imiş ( k r ş . R . B asset, N o te s su r les M ille et une N u îts , HI, R ev u e des T rad ition s populaires, 1897, s. 146— 15 2 }.



tim ikm âl edince, merâsim ile hatim du ası y a ­ p ılırd ı. C en û bî A ra b ista n 'da K u r ’ an '1, ilk de­



H atim 'in şiirlerinin e k se risi hodkâm lıktan içtin âbın ve cöm ertliğin medhine dâirdir. Bu­



fa olarak, h atm ed en e bir hatâm (m ü h ü r yüzü ­



gün kü



ğü ) hediye edilir.



şiirleri de ih tiv a eden divanının aslında daha büyük olm ası m uhtem eldir ( F ih r ist, s. 132, pa-



y e t te rtip ed ilir (ç o c u k



i



hatm inin yarısından



: 5 i b l i y a g r a f y a \ Snouck H urgronje, M ekka, II, 14.6, 272; Landberg, A ra bica , V , 12 6



v. dd.



H atm



Lan e, A rabian N ig h ts, 1 , 3 8 a ;



a l-B u h â ri hakkın da



IsL , ( 1 9 1 5 ), IVZ 2 14. H A T İM



al-T



A Î.



bk. G old zih er, ( F r . B u h l .)



[B k . h â tİm tâ 'Î .]



şekli ile,



kendisinin



olm ayan bir çok



en., aş.-yk. 200 var.). Hatim , bu h ü vviyeti ile, e d e b iya tta çok taam müm etm iş bir tip hâline gelm iştir. İran 'da pek sev ilen bir hikâyenin K issa -i H a tim T â ’ i [ b ir de K işs a -i h a ft sayr ( s u â l )-i flâ t im T â ’ î ] 'nin kahram anı oldu. Bu



H Â T İM T Â ’ ! . H A T İM a l - T A ’Î b . ‘A b d A l ­ S a 'd , i s l â m d a n e v v e l c ö m e r t l i ­ ğ i ile m e ş h u r o l a n b ir ş â i r v e asîl-



hikâye, D . F orbes



z â d e. V I. asrın son yarısından VII. asrın başılan gıcın a k a d ar yaşam ıştır. Şâirlerden al-N âbiğa,



h a y li fa rk lı b ir m etne gö re ( bk. F orb es, ayn. esr. m u k ad d im e), tercüm e edilm iştir. H a ft in-



B işr b. A b i H âzini, ’A b id b . a l-A b r a ş ’ın muâsırıd ır. M urnva [ b . bk.] faziletlerin in yüksek



ş â f-i Ifâ tim T â ’ i isminde b ir eser bunun zeylini teşkil e tm e k te d ir; krş. b ir de S iy â h a -i H atim



l a k b.



tarafın dan , L o n d ra 'd a 1830



( O rien t. T ra n sl. Fund ) 'da K a lk ü te baskıların ­ dan



( nşr. G .



m ertebesine: erm işti. B ilh a ssa m isâfir-severlikte



(B o m b a y ,



v e cöm ertlikte, kendi ih tiyaçların ı düşünm eye­ cek k ad ar, ileri gid erd i. K endisini aşırı israfla ­ ra k a d a r gö tü ren bu m eyil daha gen ç yaşında belirm işti. B abasını p e k erken kayb etm iş olan



h a y a tın ı



J. A tk in so n ,



1310,



1313



1818 v e



ve 132 0 ).



v e yap tık ların ı, d ah a



re tte , ta sv ir eden



kısa



18 27)



H a tim 'in bir su­



b ir eser de H usayn



V â ’iz



K â ş ifi ( ölm. 910 = 1504/1505 ) 'nin K iş a ş u aşâr-i H a tim T â ’ i y ah u t R işâ la -i H âtim iya



H atim , b u i s r â f ı yüzünden, yanında y aşad ığı bü yük b a b a sı tarafın d an terkedildi. M enkıbe­



( nşr. S ch efer, C h rest. P ersa n e, I, 173 v . dd. u nvan lı eseridir. B u hikâye, D â stâ n -i 11âtin.



lerde ialâm iyetten e v v elk i arap tipinin ideal bir nümfinesi olarak ta sv ir edilm ektedir ( şahsı v e H ir a m elikleri ite m ünâsebetleri hakkın da



nakledilm iştir. Şim â! tü rkçesin e nakledilm iş bir



daha fa zla mâlûm at için bk. S ch ulthess, gâst. yer.). ;



C ö m ertliğ i darb -ı m esel hâlini a lm ıştır:



bi­



rinin cöm ertliği övülürken, acvad m in H a tim ( „H atim 'd en d ah a cöm ert" ) denilirdi ve ken­ disi d e a l-C a v â d yah u t a l-A cv a d lekab ı ile



T â ’ i ( İstanbul, 1272 ) unvanı ile, tü rk çey e de su reti de 1 8 7 6 'da K a z a n 'd a basılm ıştır. K işşa-t H a tim Terin hindustânî lisanına tercüm esinin. A r a iş - i m a h fil unvanı ile, m uhtelif baskıları J. F. B lum h ard ttarafın d an , Ç a t a l . . . . India O ffic e ( 11, 2 ) ,



H in d u sta n i B o o k s



( s. 135 v. d.) 'ta



k a yd ed ilm iştir ( k r ş . G arcin de T a s sy , H ist, de la L it t. h in d o u ie et H ind ou stanie, I, 552 v.d .). Bu hikâyenin hindâ ve hindustânî lehçe­



an d ırd ı, ölüm ü n den sonra dahi m ezarına gidip, m isafirp erverliğin e : sığın an ları barındırm akta olduğu h ikâ ye edilm iştir ( krş. G oldziher, M uh.



lerinde kalem e alınm ası hakkın da bk. Garcİn de T a s sy , ayn. esr., I, 497, III, 148. Bu hikâye



S tu d ., I, 234 ). Bu m ezar, p e k muhtemel olarak,



m alay diline de n akledilm iştir; bunun üç faslı



H Â T İM T À 'Î -



basılm ış ( han gi



yazm asından alın d ığı



işaret



edilm em iştir ) ve P . P . R oorda van E y sin g a ta ­ rafın dan , H ollanda lisan ın a tercüm e edilerek



( T¡é r itéra dari pada sëorang bërnama Hatim Tagi ), kendi eseri Maleischen Nederduitsch Woordenboek (B a ta v ia , 1 8 2 5 ) ’in ze y li Uittreksels uit Maleische Ceschiedenissen ( s. S — 18 ) 'de basılm ıştır, H olanda



lisanına tere, {De Oosterling, 1835, I, 352 v, dd.) Tac al-Sa-



lätin veya Makata sëgala radja r a d ja ’daa alınm ıştır ( nşr. v e trc. P . P . R o ord a van E y­ sin ga, D e Kroon aller Königen van Bochârie van Djâhor, B ata via , 18 2 7; frn s, trc., A .M a rr e Makôta Râdja Râdja ou la couronne des rois, P aris, 1878, s. 328— 342 ; m etnin fa rk lı nüs­ halarının basm aları, B atavia, 1864, krş. Bran­



Tijdschr. voor Indische taal-, land- en volkenkunde, X X X V III, 271 ; Tâc al-Salatin için k rş . P h . S . van R onkel, ayn. esr., X L I, des,



H A T T Â B ÎY Ë .



arap c o ğ rafy acıları arasında ih tilâ f vardır. Y a ­ k u t’un eserinde, al-Ç a^ if, a l-'U ^ ayr ve K a ta r *m zikredilm elerinden an la şıld ığı ü zere, bu adı Bahrayn v e 'O m an sah ilin e h a sre ttiğ i hâlde, al-B akri bu adın bir ta ra fta n 'O m ân ve B asra v e diğer ta ra ftan K âzim a ve al-Ş ih r arasın da, bütün sâ h ile şâm il olduğunu sarâh aten söyler. Bu ih tilâ f B ahrayn ve O m ân kelim eleri medlûllerinin zamanla gen işlem iş olan şumûllerinden ileri gelm iş olsa gerektir. H e r hâlde alH a tt 't m m takalardan birin e yah u t diğerine bağlayan m üellifler vard ır. Bu su retle, A hm ed b. Muhammed al-H aravi 'y e göre, al-H at[ k e li­ mesi ‘O m ân ’a â it m evkilerin toptan bir adın­ dan başka bir ş e y d e ğ ild ir; İbn a l-A n b â ri ise, bunun al-B ah rayn sahilinden ib aret olduğu fik­ rindedir. H add-i zâtın da, medlulü umûmî bir m âhiyet arzeden bir kelim e hakkın da bu gen iş te lâ k k ile re m ukabil, a l-H a tt 'ın sâh ild e, ‘ A b d



SS v. dd. ) ; krş. J. J. de H o llän der tarafından



a l-K a y s ka b ilesin e âit, m uayyen bir m ahal ol­



Handleiding bij de beoefening der Maleische taal en leiterkunde ( 6. ta b ., B reda, 1893, s.



duğuna dâir bir fik ir de vard ır. A . S prenger, al-B alâzori v e d ah a b a şk a la rı tarafın dan te 'y it



183— 194 ) ’d e başlar,



edilen



m etin 1036 (16 2 6 / 16 2 7)



'da A tjè h 'te te lif olunan Bustân al-Salâfin 'd e bulunm aktadır ( krş. H . H. Juynboll, Cat. van de



M aleische. . . Handsckr. der Leidsche Univ. B ibi., s. 218, nr. 2 18 ; P h . S . van Ronkel, Cat. der M aleische Handschr. . . . van het Batavi­ aasch Genootsckap Verhandel. van het Bat. Genootschap, B d. 37, nr. 53— $6 ). B u m alay dilinde yazılm ış olan hikâyenin P a r is ’te Bibi. Nat ’da bir yazm ası m evcuttur ( A . C abaton, Çatal, somm. des M ss , . . indopolynèsiens, s. 227, nr. 6 1, H ). B i b l i y o g r a f y a ' . D er Dîwân des ara­ bischen D ichters f f âtim T e j (n ş r ., trc. ve n ot D r. Fr. S ch u lth e ss ; krş. B arth , Zur K ritik und Erklärung des Diwans H âti m. T ejjs, ( Z D M G , LH, 34 v. dd.) ve bunun m ukad­ dim esindeki b ib liy o g ra fy a ; Kitäb şu ara alnaşrânîya (n ş r. C h e İ k h o ), I, 98— 13 4 ; İbn K u ta y b a , Kitäb a l-şfr va ’l-şu ara (n ş r. de G o e je ) , s. 123— 130; al-M as'û di (P a r is ta b .), III, 327— 331 ; A ğ â n i1, X V I, 96 v. dd. ; Yâlfüt (n ş r. W ü sten feld ), göst. ger. ve I, 312, 790; B rockelm ann, G A L , 1, 26 v. d. ; Suppl., I, 55 ; farscası için krş.



R . B asset, Bibliogr. des



A uteurs arabes ( E x trait des A nn. Universit. de l ’A lgérie, 1913, s. 2 ) ; H . E th é , Catal. Pers. M S S . India O jfice , nr. 780— 783 ; Brow ne, A Catal. o f the Pers. M S S . . . , Cambridge, nr. à 1?) 333. s- 399> 420— 422 ; Grundr. der İran. Philol., Il, 319 v.d. ( C . VAN ARENDONK.) H A T M . [ B k. hatIM .] H A T T . [ B k . HAT.] ' H A T T . [ B k . H A T T .] H A T T . A L -H A T T , B a s r a k ö r f e z i n d e b i r s a h i l m ı n t a k a s ı . V ü s ’a ti hakkında



bu fik ri



kabul v e



a l-H a tt’ ı



B ahraÿn



k örfezin de aram ak lâzım geld iğin i ilâve eder. H er hâlde bu m ahal, oraya H indistan ’dan g e ­ tirilerek , bedevilere sa tıla n m eşhâr hatti m ız­ raklarının sa tıld ığ ı yer olarak m âruf idi. a l-H a tt eski b ir isim gib i görünm ektedir. Bunun, A . S p re n g er tarafından te k lif edild iği gib i, Pliniuf



{N at. H ist., V I, 28, 147 ) 'ta k i „reg io A tte n e “ v e „C h a te n i“ 1er v e B atlam yu s ’ta k i „ A t t a vi­ ens“ ile aynı olduğu doğru ise, İslâm d ev­ rinden h ayli eski zam anlara isim olm ası icâp eder.



ka d ar giden bir



B i b l i y o g r a f y a t Y â k û t, M ucam (n şr. W ü s te n fe ld ), II, 453 v. d .; Maraşid al-ittila (n ş r. T . G . j .



J u y n b o ll),



Leiden,



1852, I,



358 ; al-B akri, Mu‘cam ( nşr. W üstenfeld ), G ö ttin g en , 1876, I, 3 14 ; A . S p ren g er, Die



alte Geographie Arabiens ( Bern, 1875 ), s. 92, 116 , 118 v. d., 130 v.d., 13S ; E . G laser, S k izze der G eschickte und Geographie Arabiens (B e rlin ,



1890), II, 227 v .d ., 251, 260, 263;



M. J. de G o e je, Mémoire sur les Carmathes



du Bahrain et les Fatim ides {Mémoires d'histoire et de géographie orientales, L ei­ den, 19 0 3 ), 111, iZ , 86 v. d d .; E . W . S c h ­ w arzlose, D ie W affen der alten Araber ( L e ip zig , 1886 ), s. 217 v. d. ; G . Jacob, A lt ­ 18 9 7),



arabisches Beduinenleben ( B e rlin , s. 134, £49-



( A d o l f G r o h m a n n .)



H A T T A B Ï Y A . [ B k. h a t t â b I y e .] H A T T Â B İ Y E . H A T T A B Ï Y A , şi'îlerin müf­ ritlerinden ( ğulât ) sayılan b i r



mezhebin



a d ı . Bu ad, ulûhiyetin imam C a 'fa r al-ŞâH ik (8 3 — 148 — 702— 7 6 5 ) 'a v e ondan sonra ken ­ disine hulâl ettiğ in i iddia e yley en A b u T-Ha]-



H A T T Â B İY E



-



H A T T -I H Ü M Â Y Û N .



37Î



tâ b Muhammed b. A b i Z aynab a l-A s a d ı alA e d a ‘ 'dan gelir. Bu zâ t K ü fa 'd e bâzı m uvaf­



H a ttâ b iy a ’nin b ir koludur. A y n ı m üellif, diğer bir kol olarak, ‘ U m ayriya 'den bahseder k i, bun­



fa k iy e tle r kazanm ış ise de, 1 4 7 ( 7 6 4 / 7 6 5 ) 'y e



lar ‘A b d



k a d ar orada bir k a ç sene valilik etm iş olan ‘İsa b. M u s a ’nın hucümuna uğram ıştır. T arafd a rların ı ta şla r, k a rg ıla r ve b ıça klar ile te ç h iz ede­



bir kolu gib i gö sterilm ekted ir. Ş ah rastân i Mu-



rek, bu silâhların k ılıçlara ve m ızraklara gâlip g eleceğin i te ’mîn etm iş ise de, bu vaad i boşa ç ık m ıştır; 7 0 ta ra fd an : öldürülmüş, kendisi de F ıra t sahilinde D ar a l-R iz k 'ta



ele



geçirile­



rek; k azıklan d ıktan sonra, cesed i yakılm ış ve k a fa sı B agd ad 'a gönderilm iştir. Bu fe lâ k e t m ez­ h eb i ortadan : k ald ırm am ıştır; bâzıları ne A b u '1-H a ttâb 'in ve ne de tarafd arlarının öldürülm e­ d iğ in i ve bu görünüşün a ldatıcı olduğunu iddia etm işlerdir; En iy i mâlûm atı bulunan m üellif­ ler 300 ( 9 1 3 ) 'de bu m ezhep tarafd arlarınm sa y ısın ı 10 0 .0 0 0 k a d ar tahm in e d iy o rla rd ı;



a l- K lh ir ’in



eserinde



C a n â h iy a 'nin



‘a m m a riy a ’ yi de H a ttâ b iy a 'n in bir şûbesi te­ lâ k k i ederse de, İbn Hazm onları m üstakil ola­ ra k g ö sterir. M ak rizi devrin de şû belerin sa yısı 50 'y e varıyord u ve A b u '1-H a ttâb 'm ba b a sı­ nın künyesi, muhtem el olarak Z a yn a b isminin yanlış okunm aları yüzünden, A b u S a v r yah u t A b u Y a z id g ib i, m uhtelif şekillerd e g ö ste rili­ yordu. Bu m ezhep, bütün a h lâ k î d ü stûrlar ile b irlik te , islâm ın bütün ib â d etlerin i reddetm ekle ith âm olunur. O n lara isnâd edilen a kid eler arasın d a ten âsûb da görü lm ektedir. Bu m ezhep y azılm ış v esik a la r bırakm am ış olduğundan, şim ­ d ilik , bu idd iaların sıhhatin i m üşküldür.



ta h k ik



bunlar K ü fa sıroöif 'ın d a ve Yem en ’de sâkin olup, ku dret ve n u fû zd an mahrum idiler.



B i b l i y o g r a f y a ' . A bu al-H asan b. Mûsâ al-N avb ah ti,



İbn K u ta y b a ’nin b ir az daha e sk i olan M aa r i f ’i ile al-M utah har b. a l-T â h ir 'in ondan 50



mazâhib firak ahi al-imâma



sene k a d a r d a h a m uahhar olan



eserinde a k i­



delerine k ısa c a telm ih ed ilm ekted ir; fa k a t g ö ­ rünüşe b a k ılırs a , tarihçilerin: d ikkatin i çekecek hiç bir şe y yapm am ışlardır. A b u ’1-H a ttâ b 'in ölümünden sonra, m ezhebine sâlik olanların im am lığı M uhammed b. İsm â'il b. C a 'fa r al-



etm ek



Muhammed



Kitâb fıh i



(A. G. E U isE sq .



'e â it y a z m a ) ; I, F ried lân d er, The H ete * rodoxies of the Shiites { J A O S , X X V III ve X X IX ; İbn H azm , Fişal, V , 187 v. dd., trc. ve haşiyeler ile ) ; Ş ah rastân i (trc . H a a rb rü c k e r), I, zo 6 ; ‘A b d al-K iilıir al-B agcîâdi, al-Far(
32, 34, 7 4 ; II, 4 0 , 5 0 ; III, 102, 2 8 5 ) ’de ben, bun, bal, azak, tuzdı, yalıTuk ( Suvarinle-



zı ite, 46“ 3 9 '— 540 14' şa rk tulu arasın da, K a f­



rin



ka sya ile T ürkistan 'ı ayıran



gö çeb e = a h l-i vabar olanlarının K ıp çak



ve O ğ u zla r ile bir zümreden sa yd ığ ı şivelerin ­ le, II, 28, 232 : bardacı, tugradacı ve ugralact ). Buna bakılırsa, şeb irli S uvain lerin şivesi Is ayrı olacaktır. B i b l i y o g r a f y a : H azarlara Sit A vrupa



çöküntüde



vâki



dünyanın en büyük gölüd ür. S trabo n da dâhi! olm ak ü zere, bîr çok kadîm tnüeilifleree, A k ­ deniz ve Hin d den izi g ib i, okyanusun bir k ö rfe zi olarak, te lâ k k i edilm esine rağm en, H a-



İlmî n eşriyatın ın dolgun bir listesi G . Morav-



zer denizi, daha H erodot ve B atlam yus ta ra ­ fından, kap alı b ir deniz olarak ta sv ir edilm iş­



csik, B yzan tin otu rcica (B u d ap est, 1942), I, 44— 46 ’da verilm iş olup, H azarlara âit Bizans



tir. B a tla m y u s'ta n istifâ d e ettiğ i anlaşılan VII. asra âit erm enice bir coğrafya eserinde de ( krş.



kayn aklarının yerleri de bu eserde ( bk. fihrist



A rm yan skaya g eo g ra fiy a V II. v e k a ,P r ip . H o-



s, 376 v.d.) gösterilm iştir; H. K u tsch ers, D ie C kazaren , h isto risch e S tu dien ( W ien, 1909 ) ;



renskom u, P atkan of 'un erm eniceden ru sçaya tercüm esi, m etin, harita ve haşiyeler, Petersbu rg,



A . H arkavy, M itteilungen über die C hazaren



1 87 7 , 3. 1 1 v.dd.) H azer den izi kap alı b ir d e n iz



HAMA K u b b a y s istasyon



—



‘ Aş i



m ü d ü r ü t a r a f ı n d a n çizilmiştir. O



nehri



S u dolapları



S o k a k v e yol l ar



Bahç el er K



K a l e t epesi 1. İst asyon



2. 3.



C a mı Hasanayn



4.,



H a m câmii



5.



Nuri câmii



camii



6. C ü â n i t ekvesi 7. M as'ud câm ii 8. S a ra y



9. îo .



Köpr ül er



EES Binalar



H a y y â t câmii



B ay t a t-'A zm kubbesi.



H A ZER DENİZİ.



409



olarak ta sv ir edilm iştir. Iştahri ( «şr. de G oeje, s.



nizin cenûp ve cenûb-i g a rb î sah illeri d a ğlık tır.



218 ) H azer Ün duaya denizlerinden hiç biri ile bırleşm ediğini sa ra h a tle kayd ed er. U zunluğu,



D ağ ıstan d a ğ gurubuna dayanan ga rp sah ille­ rini dağlardan dar ve uzun b ir düzlük a y ır­



g e n işliğ i v e şekli hakkın da m ufassal malûmat veren M as'u di ( T anbih, s. 60, nşr. de G o e je ;



m aktadır ve diğer sa h iller ise, düz step k a rak ­



M urâc, I, s. 273 ) dahi H a zer denizini kapalı olara k alm ıştır. Bununla beraber, bir çok avru ­



H a zer denizi, derinliğine gö re, şim âl, orta ve cenûp olm ak üzere, 3 bölgeye ayrılm aktadır. C e ­



p alılar, daha XIII. asırda, H a zer denizinin şim al



nup hudûdunu Ç e çe a-T ü b -K arag an hattının te ş­



okyanusuna b a ğ ’.ı b ir körfez olduğunu zann et­



k il e ttiğ i şim âl bölgesi en a z 6 m., en çok 25 m.



terin i taşır.



m işlerdir.



deriniiğindedir, A vşa râ n ( A p şero n ) yarım- ada­



Müslüman m üellifleri bu denize, H azar tü rk ­ lerine iza fe tle , — B abr aî-H azar ( farsça — Dar-



sından K u li 'ye gid en b ir hat ile a yrılan orta bölgen in v a sa ti derin liği 200 m. ve en derin yeri ise, 768 m. 'd ir. C enûp bölgesinin derin liği 946



yâ-i



H azarân, tü rkçe — H azer



denizi ) adını



verm işlerdir. M am afih îbn H urdâzbeh, onu ta ­



(va sa ti 325) m. kadardır.



k ip



E n mühim k ö r f e z l e r i , şim alde — BayK o ltu k , T ü rk ista n sahillerinde — Ö lü -K o ltu k,



eden K udâm a ve M as udi bu adı bâzan,



K aradeniz ile A za k denizine de verirlerdi. D e ­ n iz, sahillerindeki m u h telif m em leket ve m il­ letlere iza fe tle , m u htelif zam anlarda, tü ılii ad­ lar taşım ıştır. K ü r ırm ağından itib aren , cenûb-i g a rb i sah illerind eki K a sp i kavm ine izafetle, kadîm yunan ve latin m üelliflerinde, K a sp i a d ı­ nı ta şıya n bu deniz, A vru p a m ille;lerinde bu­ gün dahi bu ad ile zikredilm ektedir. B isutün



K ayd ak, K oçak, S arı-T a ş, T ü b -K a ra gan , Kenderli, K ara-B ogaz-G Ö l, K ızıl-S u , B alh an ve H aşan K u li, cenûpta, Iran sahillerinde — A s tarâbSd ve E n zeii ( P a h la v i) , ga rp ta, A z e r ­ baycan sahillerinde — K ız ıl- A ğ a ç ve B akû , şi­ m alî K a fk a sy a ( D a ğ ıs ta n ) sâ h illerin d e — A g rahan körfezlerid ir. Bu körfezlerin hepsi s ığ ­



kitâbelerin de V arkân a, zendce — V eh rkân a , yu-



dır.



nancada — H irkania, yeni farsçada — G urgân şeklinde görülen ve denizin cenûb-i şarkî sahi­



adından da a n laşılacağı vecihle, f i ’len müs­ ta k il b ir su havzası v e b ir gö l manzarası arzeder. B oğa zın m edhâlinde K ara-B ogaz-G öl adı ile yeni b ir şe h ir te 's is edilm iştir,



lindeki m em lekete iza fe tle verilm iş o!an bu ad arap m üelliflerinde C urcân ve bu m em leketin lim anına n isb e tle d e A b iskû n denizi şeklini a l­ m ıştır. Bunlardan başka, müslüman m üellifleri bu denize T ab eristan denizi,



M âzenderan d e ­



En



büyük



körfez olan



K ara-B ogaz-G öî,



H a zer denizinin en mühim y a n m - a d a 1 a r 1, şim alde — İdil d eltası, şa rkta — Buzaçı ve ıVanktşlak ( M a n g ış lık ) , ga rp ta — A v ş a ­



nizi, D eylem denizi, G îlân denizi, Ş irvan denizi,



rân, K ü r



B akû denizi, M ugan denizi, S ara y denizi ve Kulzum denizi adlarını da verm işlerdir, Türk k a y ­



Bu yan m -ad aiard an A v şa râ n dünyâca zengin



naklarında, bunlardan başka, O ğu z denizi (B a h r­ i G uz ), A k den iz, G ök den iz ve K uzgun deniz adlarına da rastlanır. Rus vakayinam elerinde te sa d ü f edilen H valim ve H v alîs ( H vaİim skoe M ore, H valissk o e M ore ve H valin skoe M o re ) tâbirlerinin



H vârizm 'den



alındığı



zannolu-



nuyorsa da, müslüman m üelliflerinin Hvârizm den izi v ey a h u t H vârizm gölü ile A r a l denizini kasde [tikleri malûmdur. A v ru p a âlimlerinin H a zer denizi üzerindeki ilm î te tk ik le ri XV III. asırda başlar ( P allas, Gm ün v ,b . ). XIX. asırd a, H um boldt, H ebel, A b ıh , Lenz, Sslamov, Ber, G rim , M uravyev v.b. bu te tk ik a tı devam ettirm iş, X X . asrın başla­ rında P o d ka p ayev, K u rn ako v ve K n ip oviç gib i âlim ler ise, bu te tk ik a tı ikm âl etm işlerdir. Z a ­ m anım ızda S o v e tle r birliğin in İlim ler A k a d e ­ misi ile B akû 'daki A ze rb a y c a n D enizcilik E n s­ titüsünün



devam



ettird iği



bu tetk ik le re göre,



H azer denizinin uzunluğu 1205 km., en gen iş yeri 554 km., sahillerinin uzunluğu ise, 6.380 km .’dir,



burnu v e



A g ra h a n



yarım -adasıdır.



petrol ka yn a kları ile m ârûftur. Yarım -adam n sahil boylarında, su a ltın d a da, istihsâl e d il­ m ekte olan zen gin petrol kayn akları vardır, H azer denizinin münhasıran sâhil



boylarında



olan adaları deniz sathının 5 °/o 'ini teşkil eder. Bu a d a l a r ı n e n m ü h i m le r i , T ürkistan sâ ­ hillerinde — K u la n , K alp in , Ç eleken , A şu r-A d a ve O ğu rçı, A ze rb aycan sah illerin d e— P îr-A llâ h î ( S v y a to y = A rtem ), N o g a ra s ( Jiloy ), Bakû adası ( N argin ), Kum -Zire, T aş-Z ire, Sarı v.b., D ağ ıstan sah illerind e — Ç eçen a d a s ıd ır .. Bun lordan T ü rkistan sahillerindeki Ç elek en île A z e r ­ baycan sahillerindeki P îr -A llâ h î adalarında petrol istih sâl edilm ektedir. H azer denizine dökülen başlıca ırm aklar, şim âlde — İdil ( V o 'g a ) , U ral ve Em ba, şa rkta — E t rek, g a rp ta — Kum a, T e rek, S u la k , Sam ur, Kür ( A ra s ile b irlikte ), A sta ra -Ç a y v. b., cenûpta ise, E nzeli körfezine dökülen bir çok çaylar­ dan b aşka, K ızıl-Ö ze n ırm ağının G îlâ n 'd a Sefîd-RÛd adın ı alan a y a ğ ıd ır. Şim aldeki ırm ak­ lar, kışın buz ile örtülür, id il ve K ü r ırm akla­



1459 km 2, olan Idil ırm ağı havzası ile birlikte,



rı, gem ilerin seyir ve seferine müsait olduğı;



H azer denizinin su havzası 3.736 km.2 'dır. D e­



gibi,



zengin ve cins bir b a lık kayn ağın ı dah



4X0



HAZER DENİZÎ.



teşk il eder. Um um iyetle H azer denizinin iklimi



ta b i’î ve emin b irer liman olan K ü r, K ız ıi- A ğ a ç



şim alde kışın



ve B akû k ö rfe zle ri, T ü rk ista n 'a olduğu kad ar, İran 'a da y akın idi. H a zer denizinin şimâl çevreleri ile doğu ve



se rt ve soğu k,



yazm



s ıc a k tır;



cenup ve cenûb-i g a rb î sahillerinde iklim yu­ m uşak, sıca k ve râtıp tır. H a zer denizinde, bil­ hassa son b ah ard a esen v e B aku ya h u t H azrî



denilen



şid d e tli



şim âl



rü zg â rı



hâkim dir.



D enizin şim âl kısm ı her y ıl 3 a y ( kânun il., şu­ bat, m a rt) donar. Bu m evsimde, orta bölgenin bilh a ssa g a rp sâh illerind e, cereyanın g e tird iğ i buz p arçaları görü lür. C enup b ö lgesin d e k ö r­



o rta A v ru p a 'd a H unların fü tu h a tı, cenupta ise, Roma-İran ve



İran-Bizans savaşları ile in kıtaa



uğrayan



d en iz



bu



tic â r e t



faa liyeti,



H azar



devletinin v e A r a p im paratorluğunun kurulm ası ile, yeni b ir d evreye girm iş bulunuyordu. M a ­ m afih dünya ölçüsünde olm asa b ile , A ra p la r g e l­



fezlerin nadiren donduğu vâkidir.



d iğ i zam an, H a zer denizinde deniz ticâretin i



K n ip oviç 'in te sb it ettiğ in e gö re , H a zer d e ­ nizinde, 43 'ü g ıd a m addesi olarak kullan ılm a­ y a m üsait, 75 tü rlü balık bulunm aktadır. Son



v e gem iciliği in k işâ f etm iş b ir hâlde bulm uş­ lard ı. D en izin belii-b aşh lim anları olan D er­



zam anlarda, H azer 'in bilh assa cenup bölgesinde, k e fa l üretilm esi m üsbet neticeler verm iştir.



şeh irler, b ü yü k ölçüde ticâ retm e rk e zle ri hâlinde bulunuyordu. M as'ü di, C urcân 'm lim anı olan



T ü rk ista n , İdil-U ral, K a fk a sy a ve şim âlî tran



A b isk ü n 'dan T ab eristan 'a, gem i ile, seya h a t



gib i m em leketleri biribirine b ağlam ası itib ârı ile, H azer denizinin tic a r î v e tran sit ehem m iyeti



ettiğ in i ve ticâret gem ilerinin H a zarlar mem­



büyüktür. D ah a VIII.— V I. ( m. ö.) asırlard a K a ­ raden iz sâh illerind e tic â re t k o lo n ilerıte'sis eden yun anlılar, R iyon ve K ü r ırm akları, H a zer denizi



bend, Şabran, Bakû, A b is k ü n v e A stırh a n g ib i



leketin e k a d a r se fer yap tık ların ı kayd eder. A y n ı m üellif, „ 111, asrı m ü teakip, ru sların g e ­ m ileri ile H a zer denizini g e ç ip , bu deniz sâ h illerind eki m em leketleri yağm a e ttik le rin i“



ve o d e v ird e H a zer 'e dökülen A m u -D erya ( O z u s ) ta rîk i ile H in distan ile tic â ret yapar­



de ilâ ve etm ekted ir. H a zar türklerin in m üsâa­



lardı. S trab o n 'a gö re yunanlılar, K ara d en iz 'den



n izi’ne geçen ve dönüşte H a zarlar tarafından im hâ edilen bu ru s korsan larının K ü r ırm ağı



R iyo n -K ivirili ırm akların ı ve oradan da 5 g ü n ­ d e, k a ra yolunu ka te re k , K ü r ırm ağın a u laşır



d esi ile, İdil ırm ağına ve o tarik ile H a zer de-



ve buradan itibâren seferlerin i, yerli denizci­



ile A rrâ n [ b. b k .] ’ın m erkezi bulunan B erde ( B a r z a 'a ; b . bk.) 'y e k a d a r ç ık ıp , o devirde



ler v âsıtası ile , devam e ttirirle rd i { krş. A . Eris-



müslüm anların. B agd ad 'd an sonra en b ü yü k ve



to v, îs to r lç e s k ig oçerk torgovıh p u tey soob-



zengin şeh ri sayılan B erde ( B arza'a ) ’y i yağm a ve ta h rip e ttik le ri malûmdur.



şeniya v drevn cm Z a k a v k a zii, S b o rn ik sved en iy o K a v k a ze, T iflis , 1S 71, I I ) .



M ilâd î XII. asırd a,



B iza n s’ın m üsâadesi ile,



Y u nanlılardan daha önce, H a z e r 'd e deniz ticâretin in in kişâf etm iş olduğunu gö steren bu



boğazlardan K arad en iz ’e g eçip , K a fk a sy a , A z a k ve K ırım sâh illerind e eski yunan tic â re t kolon ile­



k a yıtta n an laşıld ığı gib i, y e rli d en izciler H in­ distan ile Y u nan istan arasın da tic â ret v e irti­



rini ih yâ eden Venedikliler ve Cenevizliler, Don — İdil tariki ile, H azer denizine ge çerek , bu de­



ba t v â sıta c ıh ğ ın ı kendi ellerin de bulunduruyor ve bu deniz-ırm ak yolunun esrârını yunanlıla­



niz sâhilindeki D ağıstan , Şirvan ( Şim âlî A z e r ­ baycan ), G ilâ n ( şim âlî İran ) ve T ü rk ista n 'a



ra öğretm ek istem iyorlardı. Y a ln ız uzun bir zam an ge çtik te n sonradır ki, yunanlılar K ü r



doğru su tic â ret yolunu yeniden kurm ağa mu­ v affa k olm uşlardı. V e n ed ik li S ah u d o 1303—



ırm ağının m unsabm a inm eğe, H a zer denizine çıkm ağa ve bu yolun esrârın ı öğren m eğe mu­ v a ffa k



oldular.



P lin iu s ’un



H alip kabilesin in



1313



y ılla rın d a



n eşre ttiğ i



S ecreta



jid e liu m



cru p sis adlı eserinde, A s y a 'nın içerilerine doğru yen i b ir tic â r e t yolu bulm ak icâp e ttiğ i­



B akteria ( Balh ) dem iri, bu ta rik ile naklolunu­



n i v e bu yolun d a cenûbî K a fk a sy a 'dan g e ç e ­ bileceğini yazıyord u . V e n e d ik lile rin , X I V . asrın



yordu. H a zer den izi v e bu yol ile H indistan 'a



başında, cenûbî K a fk a s y a ’ dan



götüren su yolunu Öğrendikten sonra, yun anlı­



m ak yolundaki bu teşeb bü sleri, ceneviziilerin



la r şim âlde, A z a k — Don tariki ile, İ d il'e , ora­ dan da H a zer 'e ve Don — M aniç g ö iler sistem i,



elinde bulunan D on — İdil — H a zer yoluna karşı



Kum a



ulaşm ağa b a ş­



H isdistan yolunu kapatm ış olan M ıs ır ’ı hed ef



ladılar ( S . Bronevskİy, Jzvestiya o K a v k a ze, M oskova, 1823, I ; K . G an , îz v e s iiy a drevnih



tutu yord u. G a rb î A v ru p a d ev letleri, XIII. a sır­



i rim skih p isa teley o K a v k a ze, T iflis, 1884). F a k a t şim âldeki yolla ra n isb etle, cenûbi K a f­



larını İskenderiye 'd e alm aktan im tina etm iş ve yeni b ir yo l bu ldu kları için, ön A s y a yolunu



k a sy a 'da,



kap alı tu tm akta isrâr eden M ısır üzerinde mü­



imâl ettiğin d en daha yü ksek olduğunu k a y d e ttiğ i



yolu



ta rik i ile, yin e H a z e r 'e



k ısa



K aradeniz — Riyon — K ü r — H azer ve



emin,



m ahfuz



ve



yerli



câre t ehem m iyetini hâiz bulunuyordu.



ti­



Şonra



olm akla beraber,



H a z e r 'e ulaş­



bü fıassa g a rb i avru palılara



da, ak d e ttik le ri bir m uahede ile, H indistan mal­



essir M ore,



olm ak



istem işlerd i



( F.



Brun, Ç ern o e



O d esa , 1879, t, 210 v- dd.), X V I, asrın



411



HAZER DENİZÎ. sonlarına doğru, K azan v e A stırh a n tü rk han ­ lıklarının istilâsından sonra, Tuşların H azer denizine ç ık tık la rı görülüyor. R u slar ilk önce



'nın şehâdetine gö re (k r ş. K r a tk o e izvestie a M o sk o v iî’, rus. trc. M oskova, 1937, s . 2 3 ),



T erek ırm ağının m unsabına çık tıla r v e Ç erk esIerin m üsâadesi ile, burada bir kale inşa e tti­



m eskûn k e sif nüfuslu, mâmûr bir tic â ret şe h ri idi.



A stırh a n



rus



işgalin d en



evvel,



tü rk le r



ile



g ü ttü ğü anlaşılın ca, şiddetli m ukavem etle k a r­



İn giiizler Ş ir v a n ’ın m erkezi olan Ş a m a h i'y i, İngiliz ticâreti için, bir ü ss o lara k intihap e tti­ le r ( krş. trc. G o t, s. 233 ). Ş irvan 'in H azer



şılanan ruslar, burada uzun m üddet tutunam a­ yıp , yine A stırh a n ’a çekild iler. R u s gem ileri



sâh ilin d eki lim anları D erben d, Ş ab rân v e Balçû idi. İn giiizler, H a zer ta rik i ile, 1581 yılın a k a ­



A stıriıa n 'dan Ş irvan ’a ve D ağ ıstan 'a kadar tic â re t ve korsan lık seferleri yap arlard ı.



y a , O sm anh-lran la v a şla rın a sahne te şk il edi­



ler.



F akat bu



teşebbüsün



b ir



istilâ



g a y esi



O sm anlı — S a fe v î savaşlarının en hararetli y ıl­ larına tesadü f eden bu devirde, O sm anlı türkIerinîn de, A z a k — D on — İdil ta rik i ile, H azer 'e çık m ağa teşeb b ü s e ttik leri görü lüyor. İstanbul 'u a ldıktan ve K a fk a sy a ile K ırım sâ b illerin i elde ederek, K a ra d e n iz 'i b ir tü rk g o lü hâline g e ­ tird ik ten sonra, İtalyan ( V e n ed ik v e C e n e viz ) kolonilerine n ih âyet veren osm anlı tü rkleri, K a ra d e n iz — H a zer yolunun ehem m iyetini ta k d ir



dar, tic â ret y a p tıla r. O yıllard a, bütün K a fk a s­ y o rd u ; Ş irva n v e D ağ ıstan Osm anlı



orduları



ta ra fın d a n zaptedilm işti. Bu g ib i şa rtla r altında tic â re t yap am ayacakların ı gören in giiizler, H a ­ ze r denizi sah ilin d e küçük bir tic â re t n oktası t e ’sis etm ekle ik tifa ederek, A s t ır h a n 'a avd e t e ttile r ve bir m üddet sonra, M oskova 'd a k i ti­ câre t m ü essesesi de, tam âm en kapatılarak, İdil — H a zer ta rik i ile tic â re te n ih âyet verildi. ö z d e m ir-o ğ lu Osm an P aşa 'm n A ze rb ay can 'da



ederek, Selim II. (1 5 6 6 —-15 7 4 ) devrinde, D on



iken, 1 588 'd e „H azer denizi üzerinde ve bu denize



ile İdil 'i bir kanal vâsıtası ile b irleştirm ek fik ­



akan nehirler kenarında fe tih le r yapm ak“ istedi­ ğ i ve B akû 'dan T ü rkistan 'a gem iler ile yardım



rine düştüler ( k r ş . A h m ed R e fik , Bakr-i Ha­



zer ve Karadeniz kanalı ve Astırhan seferi, ■ TOEM, 1333, sa y ı 43, s. 1 4 ; H a lil İnalcık, O smanii-rus : rekabetinin menşe’i, Belleten, nîsan 1948, X I V sa y ı 46, s. 349— 40 2). O sm anlı tiirklerinin, H azer denizine geçm ek için; İdil ve D on ırm aklarım b ir kanal ile b irleş­ tirm eğe ç a lıştık la rı devirde, in gilizlerin de, Şi-



g ö n d e rd iğ i mâlûm dur ( TOEM, 1328, sa y ı 14, s. 857— 8 6 1; Z . V . T ogan , Türkistan, s. 135 ). XVII. asrın ortaların d a H azer denizinde D erbend 'den B aku 'ya ve Bakû 'dan A stırh a n 'a deniz ile seya­ h a t etm iş olan E v liy a Ç e le b i 'nin Segöhatnâme ( İstanbul, 1314, II, 300— 305; İstanbul, 1928, VII, 800— 8 13 ) 'sinde bu devirde yerli deniz ticâretinin



mâl d e n izi-— M oskova— A stırh a n yolu île, H a zer



çok ilerid e olduğa görülm ektedir. E v liy a Çelebi



denizine çık tık la rın ı ve Ş irvan 'a kadar gelerek, burada O sm anlılar ile tic a r î rekabete giriştik ­ lerin i gö rüyoruz. C h risto p lı C o lo m b 'u n Arae-



( j i lan, Bakû, Şaburân ( Ş a b r a n ), D erbend, Te-



rik a 'y i keşfetm esi ( 1492 ) ve V a s c o d i G am a 'nın; A fr ik a 'y ı cenûptan dolaşm ak su reti ile,



dan birinde 1.000 kadar gem i gördüğünü zikr­



H in d is ta n 'a varm ası ( 1 4 9 8 ) üzerine, t a n ’a ve Ç i n ’e şimalden deniz yolu



H in dis­ bulmak



re k -K a le ve A stırh a n ( E jd e rh a n ) limanları h a kkın d a m alûm at verirken, Şirvan lim anların­ eder. Ş irva n 'ın İskelesi olan B akû 'y a Çin 'den ve M oskof diyarından tüccarların gelip , tu z, neft, zafran ve ip ek aldıkların ı, M oskof kazağının



g a y esi ilg, İngiltere 'de m uhtelif cem iyetler ku ­



İdil ırm ağından, kenarı sa zlı gem iler ile, gele­



rulm uştu. Bu cem iyetlerin araştırm aları n eti­ cesinde, R u sya 'nın Ş im al B uz denizi sah il­ lerin e çıkan in gilizlerd e, M oskof ç a r lığ ı— H azer



rek, G ilâ n ve Bakû nâb İyelerini g â re t e ttik le ri­



denizi ta rik i ile, tran ve H indistan 'a doğru bir tic â re t yo lu te 's is etm ek fik ri doğd u (k r ş .



Angligskige puieşsivenniki v Moskovskom gosadarstve v XVI, v e k e ; rus. trc . J. V . G o t,



ni kaydeden E v liy a Ç e leb î, bu korsan lar ile deniz üstünde büyük sav aşlar yap ıld ığın ı da anlatm aktadır. X V III. t ır h a n ’dan



asrın başında ( 1 7 2 2 ) , P etro I. A s h areket ile, m eşhur tran seferini



yaparken, D erben d 'e m u vaffakiyetsiz b ir çıkar­



M oskova, 1938, s. 1 0 ) . Bu m aksat ile, 1553 'te rus



ma y a p tı v e e fg an lılarm istilâsı ü zerin e, dahi­



sah illerin e çıkan ingiiizler, 1555 'te M oskova 'da b ir ticâret kum panyası kurdular. Bu kum panya,



len karışan İran 'm H a zer sâh ilin d eki e y âle tle ­ rini de aynı zam anda za p tetin 171 1 'd e, Prut



biri Buhârâ 'ya, biri İran 'a v e 5 'i de Ş irvan 'a



esâretinden zo r kurtulan P etro 'nun kendini ar­



olm ak ü zere, hep H azer den izi ta rik i ile, 1558 'den 1581 senesine kadar, 7 sefer te rtip e tti, 1558



kadan kuşatm asına se y irc i kalam ayan Osm anlı devleti, ruslart H azer havzasından çıkarm ak



— 1560 'ta, M oskova — A stırh a n — H a zer denizi



azmi ile, h a rekete g e çerek , istik lâllerin i yeni­



ta rik i ile, Şirvan 'a gelen bu müessese mümessili



den ilân etm iş olan G ürcistan , A ze rb aycan ve



Jokinson A s t ır h a n '1 harap ve ahâlisini se fil bir hâlde bulm uş idi ( bk, agn. esr., s. 14 v. d.).



D ağ ıstan 'm yardım ına koştu. F a k a t Fransa 'nın tavassutu ile, 1724 'te akdolunan Osm anlı-



H âlbu ki hollandalt seyyahlardan



R us anlaşm ası, G ürcistan, A zerb aycan ve D ağıs­



tsaak M assa



HAZER DENİZİ -



412



tan 'in istik lâ li şa rtı ile, H azer denizi sa h ille ­ rinin ruslard a kalm asını kabûl e tti. Bununla



HÂZÎN.



şeh ri de b ir lim an olm ağa n am zettir. C enupta, İran sâh illerin d e, E n zeli v e son zam anlarda da, B en dergez mühim lim anlardandır. E n zeli, mun­



berâber N â d ir Ş â h devrinde ( 1732— 1747 ), R u sya bütün bu y e rle ri ta h liy e ederek, yine



tazam



A s t ır h a n ’a çekild i.



B a g d a d ’a



1803— 1812



Rus-İran



sa ­



bir şo se ile , T ah ran 'a, H em edan ’a ve bağlan ır. B en d e rg ez, B asra k ö rfe zi



vaşların a n ih â y et veren G ü listan [ b . bk.] mua­



sâh ilin d en şim ale



hedesi ile İran, H a ze r denizinde harp gem i­ leri bulundurm ak hakkından tam âm iyle fera g a t



yolunun H a zer sâ h ilin d eki son n oktasıd ır. B un­



etm iş ve o tarih ten itibaren, H azer denizi re s­



M eşedıser de vard ır. Son



men ru slarm kontrolüne geçm iş ise de, T ü rk is­ tan ile K a fk a sy a tü rk le ri btı kon trol hakkını



hüküm eti A v ş a ra n



hiç



bir



zam an



kabûi



etm em işlerdir.



Y a ln ız



uzanan büyük



lardan b aşka, Iran lim anlarından



İran demir Ş âh su vâr ve



zam anlarda,



S ovet



( A b şe ro n ) yarım -adasının



nihâyetinde, ya ln ız p etro l ih râca tı için, yarım ­ adanın adın ı ta şıya n bir lim an inşa etm iştir.



imam Ş â m il'in teslim i ( 1 8 5 9 ) ve T ü r k is ta n ’ın



D ah a X V I. asırd a, O sm anlı p a d işa h ları tara­



ta m im iyle istilâsından ( X I X . asrın so n u ) son­ ra d ır k i, ru slar H azer denizine m âlik ol­



fınd an in şasına girişilm iş olan D on — İdil kana­ lının yapılm asın a S o v e t hüküm eti son zam an­



m uşlardır. M am afih 1918— 1920 yıllarında, H a­ ze r denizinin kon trolü fi'len İran, A zerb aycan



la rd a k a rar verm iştir. A y r ıc a şim alî K a fk a sy a üzerinden, v a k tiy le yunan d en izci tü ccarların ın



T ü rk istan ve D ağ ıstan 'm elind e bulunm uştur. M o sk o v a ’nın yeniden T ü rk ista n ve K a fk a sy a ’ya inmesi H azer denizinin kontrolünü sovet-



istifâ d e e ttik le ri M anıç su yolunun in şası da ta sa vv u r olunm aktadır. S ovetlerin H a zer deni­



lere verm iştir. R usların H azer



olan bu ta sa vv u rları g erçek leşirse, H a zer d e ­ denizine sah ip



olması bu



zini, A z a k denizine ve K a r a d e n iz ’e b a ğla yacak



ik tisâd en



n izi iç v e k a p a lı den iz olm aktan ç ık a c a k ve bu sa y e d e H a zer 'i çevreleyen m em leketler ile



sukutuna sebep oldu. Y a ln ız XIX. asrın ikinci



onların yakın kom şuları doğrudan -doğru ya açık



yarısından sonradır ki, g a rb i A v ru p a ka p itali Bakû petrol sahasına hulûl etm eğe başlam ış,



den izlere çıkm ış olacaklard ır. B i b l i y o g r a f y a : M etinde adı geçen



deniz



câh illerind eki



m em leketlerin



Bakû — Batum , B akû — A v ru p a , M âverâ-ı H a zer



kayn aklardan



( T ü r k is ta n ) dem ir yolları yapılm ış ve bu sâyede, H a zer denizinin ve o vâsıta ile, yegân e



Caspia ( P etersb u rg , 18 7 5 ), s. 65, 165 ve tür. y e r ; E l, mad. BAKHR AL-KHAZAR ; Bolşaya sovet. entsiklopediya, mad. KASPİYSKOE



ia b i’î ve emin liman olan



B akû ’nun



İktisâdi,



b aşka



bk.



bir d e



B. Doru,



tieâ rî ve tran sit ehem m iyeti artm ıştır. T ü rk is­



m ore.



tan ile İra n 'ı A v r u p a ’ya bağlayan ve A stırh a n Idil ta rik i ile, doğu A v r u p a 'y a p etro l v . b. ih ­



H A Z F . [ Bk. h a z f .] H A Z F . H A Z F ( a . ) , Iûgat m â n a sı: „ k e s ­



racat yapan deniz n ak liya t vâsıtaları, bilhassa



m e k “ ; m sl. b ir hayvanın ku yruğun u, elbise­



(M



îr z a



Ba l a .)



B akû lim anında barınm aktadır. Bu lim anda y a ­



nin b ir kısm ını, sa çı v . b. k e s m e k gib i. Bun­



pılan tersan e, tam irhane, atölye, depo ve tic a ­



dan b aşka 1. s a r f ı s t ı l a h ı : vahaba 'den yahabu, yakam a ’dan kam ve ya rm i 'den ya rm i



rethaneler bu liman şehrinin sü r'a tle inkişâfına yo! açm ıştır. 1935 'te S o v e tie r b irliğin in bütün lim anlarından yapılan eşyâ nakliyâtının 43,5 % n isbeti H a zer denizi lim anlarına is a b e t ediyordu v e bütün S o v e t lim anları arasında, B akû birin­ ci y e ri işg âl etm ekte idi. B akû ’dan sonra, H a­ ze r denizinin şa rk sâhilindeki K ızıl. Su (K ra sn o vod sk ), T ü rkistan ’in içerileri ile E fg a n ista n ve Ç in hudûtlarına k a d ar, dem ir yolu ile b ağlı bulunduğundan, büyük ehem m iyeti h âizd ir. Ş i­ m alde A stırh a n v e G u riyev lim anları k ışın buz tu ta r



ve n akliyâ ta



kap alıd ır.



Buna



rağm en,



doğu A v ru p a nm en mühim m erkezlerini H azer ile b irleştiren İdil ırm ağının m unsabm daki A stırh a n mühim b ir liman ve tra n sit deposu rolünü oynam aktadır. G arp sâh ilind eki Şâm ilK a ie ( e sk i P e tr o v s k ), dem ir yolu ile, B akû 'y a ve K a r a d e n iz ’e bağlıd ır. A ze rb a y c a n sah ilin ­



gib i, h u sûsiyle,



bir



harf-i



illetin



kelim eden



çıkarılıp , a tılm asıd ır ; 2. iste r m übtedâ, ister ha­ b e r ( v eya m ü sn e t) olsun, İster cümlenin ilk v ey a son cüz'ü olsun, k e l â m ı n b i r k ı s m ı ­ n ı n t e r k e d i l m e s i d i r ( B a y zâ v i, X . â ye t v e 8*. sû resi h a k k ın d a ) ; 3. a r u z d a s o n a g e l e n k a p a l ı b i r h e c e n i n {sabab h a f i f ) t a y y i d i r ki, b u fa i lu n v .b . olur.



su re tle



f a ilâtart



cüz’ü



B i b l i y o g r a f y a : Y â z îc i, Faşl al-hitâb, III, 4 ; F re y ta g , D arstellung der ara­ bischen Verskunst, s. 86; S p ren ger ve L ees, D ictionary o f Technical Terme, I, 318 v. d d .; C u rcâ n i, T a r i f at ( n ş r. F lü g el ), s. 88. ( T . H . W e ;r .) H A Z İ N . [ B k . HAZİN.] H Â Z İ N . a l -H A Z İN , A



bu



C a 'far



a l -H o r â -



büyük



h e y ’ et



d ek i L en kerân , A sta ra , S alyan , K ız ıl-A ğ a ç 'tan



SÂNÎ (? — 960 )



b aşka, liman ehem m iyetini bugün kaybetm iş bu­



â l i m l e r i n d e n olup ( B irü n i bunun adına b ir d e M uhammed b. al-H usayn de ilâve eder;



lunan cenubi D ağıstan sâh ilin d eki ta rih î D erbend



islâmın



H Â Z İN



bâzan al-H âzin yerine, al-K E zini



-



şeklinde de



y a z ılır ), 349 ( 960 ) 'a d o ğra ölmüştür. M enşe’i H orasan olup, Rukn a l-D avla ( 3 * 6 — 366 = 93*— 976 } ’nin veziri A b u 'I-F azl ibn al-'A m id (ö lm . 359 = 969/970) için, ra sa tla r yapm ış idi. A s ıl isminden ziyâde, A b ü C a 'fa r künyesi ile m ârû( idi.



R iyâ zıye âlim lerinin pek çoğu gib i,



bu da bu ilmin bütün k o lla n ile m eşgul olm uştur. H e s a p t a adedi m eseleler ile meşgûl oldu. A rch im ed es 'te bulunan ve üçüncü dereceden b ir m uadeleye varan bir m eseleyi h a lle tti ( E. W ôp ck e, L ’Algèbre d’Omer al-Khayyâmi, s. 2



H A Z İN .



4*3



hakkın da bir eser ) 'sında bah settiğ i ve Mafölib cuz’iya mayi al-m ayül al-caz’iya va ‘l-ma­ ta it f i ’l-kura al-mustakîma (k ü re üzerindeki m etâ lîler ve



c ü z'î



m eyillere



dâir



te tk ik le r;



Traité du Quadrilatère, A le x . P acha C arath eodory tarafından neşir ve tercüm e edilm iştir ve 1 8 9 1 'd e



İsta n b u l’da basılm ıştır, m etin s. 115,



trc. s. 150 ) ism i ile gö sterd iği eser d e belki yine ayn ı k ita p tır. E serleri arasın da asıl astronom i ile a lâka­ d ar olan şunlardır : 1. al-Madhal al-kabir fi



v . d .; krş. K â tib Ç e leb i, nşr. Flügel, nr. 3996),



‘ilm al-nucâm ( k r ş , B irü n i, al-Aşar al-bâkiya, s. Z02 ; Chronology, s. 183 ) ; bu eserd e A b ü



ayrıca k a vislerin



C a 'fa r takvim ile de



taksim i üzerine E u clid es 'in



10. k itabın ın birin ci kısm ına bir şerh yazdı ( K â t ib Ç e leb i, nr. 10 70). 99a numaralı L ei­



m eşgûl olarak,



m uhar­



remin ip tid âsın ı te sb it edecek usûller v a z’eder. 2. Sirr al-'âlamın ( K a ş f al-zunün, nr.



den yazm a m ecm uası onun u stu rlap m üstevî-



7 14 0 ). Ş ü p h esiz A bü C a 'fa r, ilk defa olarak,



sinin derecelenm esine dâir kitabından iki m es­



bu iki eserden birinde, al-H iraki 'de zikredilen



eleyi ih tiv a eder. 1014 num aralı Leiden y a z ­ m asında b ir hendese m eselesi v a rd ır; m uvaziler



al-H ayşam ’in kâinatın bünyesi nazariyesint ele tercüm e



ettiği



m eselesine â it b ir eseri için k rş . G . Jacob ve



B atlam yu s ’un Hypotheseis ( krş. K â tib



Çele-



Eı



W iedem ann,



Zu



Om er-i- Chajjâm



1912, ill, 5 6 ). . H e y ’ e t A b » C a 'fa r 'in



( h l.,



alm ıştır.



Ş âb it



b, K u rra 'nin



b î, nr. 13124 ) ’ine istin at etm iş olsa



gerektir.



m eşgul



A b ü C a 'fa r m uvâzî ve hârtcanil-m erkez felek1er sistem inden fark lı b ir âlem sistem i ta sa v ­



olduğu sâh a idi. K itâ b al-âlât a l-a c ib a a l-ra ş.



v u r etm işti ; bu sistem d e güneşin arz küresine



d iy a ’de p ek d a k ik ra sa t âletlerin i tâ rif eder ( K a ş f al-zun ân, nr. 1122 v e 9887 ). a l-A k fâ n i



olan m esafesi, deveran ların ın arasın d aki farka rağm en, dâim â aynı kalıyord u. Bu şekild e arz küresinin üzerinde, sıca k v e so ğu k bakımm-



en ziyâde



'n in Irşâ d a l-kâ şid 'i ile İbn H aldun 'un M ukaddim a ( frns. trc., I, 1 1 1 ; k rş. E . W ied e ­



dan, h iç b ir fark ı



olm ayan iki m ıntaka, şimâl



mann, B eitr. IX". Z u der G esch ich te d er A s ­ tronom ie ; ( S B P M S E rgi., X X X V III, 1906;



v e cenûp m ın takaların ı eld e ediyordu (B irü n i, al-Aşâr al-bâkiya, s. 259, Chronology, s. 249 ).



s. 190 ) 'sinde bu eserden bahsedilir. A y n ı eserd e gâHbâ: güneşin : irtifâ ların r ölçm ek için kullanılan bir â letten ( b k . J. Frank, Über zıe e i astronom ische Instrum ente, 2. D a s In s­



Bütün h ey’e tşin aslar gib i, A b ü C a 'fa r de a st r o l o j i ile m eşgül olmuştu ve ta sy îr akide­ sinin sâiiklerin den idi.



trum ent m it dem. D reieck



( von a l-K k â zin ),



Z e its ch r . fü r I n s tr u m e n t e n k u n d e , 1921, XLI, 199 v.d.) v e 8 endâze ( takriben 4. m.) k u t­ rundaki bir dâireden bahseder ki, al-N asavi ’y e g ö re , bununla d iğ er âlim ler İle berâber, İbn a l-'A m id için,' dâire-i husuf m üstevîsinin m eylini hesap etm iş v e seleflerinin buldukla­ rından çok d ah a kü çük b ir rakam elde etm iş­ ti (L e id e n yazm ., k a ta lo g , nr. 1060, var, 5 i 8 ). İbn a l-Ç ifti ’nin ekseriya zik r ve m edh ettiği onun „u sturlap m üstevîsinin derecelenm esi“ : { z i c al-şa fâ 'ih , ustu rlap m ânasına ) m uhtelif m akalelerden m üteşekkildir ve m ufassal bir



A b ü C a 'fa r aynı zam anda fe ls e fî m esele­ ler ile de alâk a d a r olm uştur ; A ris to ’nun se ­ m âya dâir bir eserinin başlangıeına şerh yazan A b ü Z ayd al-B a!hi ism inde bîri, bunu A b ü C a 'f a r ’e ith a f etm işti ( ib n a l-Ç ifti, s, 40, 5 ).



B i b l i y o g r a f y a " . H. S uter, D ie Mathem aüker der A ra b er . . . , nr. 124 ; Y a 'k ü b b. ai-N adim , al-Fihrist, s. 266 ve 282 ; İbn al-, Ç ift i, Târih al-Idukamâ‘ ( nşr. L ipp ert ), s. 396; S âlİb Z eki, A sâ r -ı bâkiye, II. _



( E. WlEDEMANN.)



H A Z Î N . H A Z İN , Ş a y h M u h a m m e d ' A l î b . A b ! T â Lİb ( 1692-— 1766 ), İ s fa h a n ’da, 1103 ( 1692 ) 'te , doğm uştur. İran ve A rabistan 'in bir



m edhali ih tiva eder. Bircini ( a l-A s a r al-bâlci-



çok



ya, s. 326; C hron olog y, s. 322 ) Jye g ö re , m uh­



( i 7 7 3 ) 'd a



tem el



( 1 7 6 6 ) 'de B e n â r e s’de v efa t etti. Eserlerinden aşa ğıd a k iler zikred ileb ilir : D iv â n ( farsça ) ;



olarak , bu eserde



feleklerin



müstakim



y erlerin i



ziyaret



ettikten



H in d ista n 'd a



sonra,



yerleşti



ve



1146 n 80



v e ric ’î hareketlerinin izahı vard ır. B ircin i'n in zik re ttiğ i ( K itS b a l-istî‘âb, Leiden yazm . k a ­ talog., nr. 1066, var. 96“ ) „m üsâvî k a visler için,



Faras-nâm a ( atların bakım ına dâir ), H avâşş al-hayavân yah u t Tazkira say di y a ( b ir hayva­



m etâiîlerin ih tilâfı v.b. hakkındakİ“ risalesi de



nat kita b ı ), T azkîrat al-afrvâl ( hayatının hâ­



b elk i bu eserin bir kısm ını teşkil ediyordu. N a­



tıraların ı ve meydana g e tird iği eserlerinin İsim­



şir a l-D in 'in K itâ b ş a k i al-lşaüâ' ( k ı t ’a-i dâire



lerini ih tivâ eden bir e se r; F. G . B alfour tara­



H A Z İN -



4*4



fından, T h e li f e o f S k a ik k



M alfam m ad A l i



H a zin (1 8 3 0 ) ismi altında, tercüm e ed ilm iştir) ve T a zk ira t a l-m n ö ş ir ln ( kendi zamanında yaşayan bâzı fara şâirleri hakkında b ir e s e r ) B i b l i y o g r a f y a ' . S iy a ra l-m u ta ’ alıhir in , s. 615 ; R iy ü z a l-ş u a r a , var. 138— 150 ;



H A Z L Â îi



bunları S an car 'in ülkesi içinde bulunan M erv tulüne ( 3 7 ' 4 0 ') tatb ikim ih tiva eder. C . A . N aliino, a l-B a iie n ii opus a siro n o m icu m ’u için, bu eserden istifâde e tm iş tir; krş. m sl. I, s. LXVH v e fihrist. 2. K itâ b m izan al-hikm a ( 5 1 5 = 112 1/1122



N a ğm a-i 'A n d a fib , var. 65— 70 ; Rieu, C a t.



'de ta m am lan m ıştır). ÇARASTÜN ve MİZAN mad­



P ersia n M s s .B r . M as., s. 372b; E th e , G rund­



delerinde



r iss der İran. P k ilo lo g ie, II, 310.



haki bu eseri te k ra r bulm uş olduğunu s ö y le r ;



_ H A Z İ N . [ Bk.



kitabın b ir bah si India O ffic e ’deki b ir e l y a z­ m asında m evcûttur.



( M. H i d a y e t H o s a y n .) h â z in .]



m uh'tevâsm dan bahsedilm iştir. B ay-



B i b l i y o g r a f y a '. Z a h ir al-D in Z ayd



H A Z İ N A . [ B k. HÂZİNE.] H Â Z İN E . a l- H A İ İN A , c e n û b ı A r a b i s ­ t a n ’da k ü ç ü k b i r m ü s t a k i l ü l k e olnp, vâ-



a l-B ay h a k i, T â r ih kuka m a' a l-islâ m ( yazm a, B erlin, A h lw a r d t, nr. 10 .0 5 2 ); E. W ie ­



k İndîlerin m erkezi H a b b ln [ b . b k .] ’ın şim âlinde



demann, B e iir . X X , E in ig e B iog rap h ien nach



kâindir. C en û b î A rabistan ’ın en d ikkate şâyân



a l-B a ih a k i, nr. 103 ( S B P M S E rlg., 1910, X L 1I, 73 ) ; H . S u te r, D ie M athem atiker und



ve en m ünbitülkelerinden biridir. V â d i )A b a d a n 'dan ced veîler ile alm an su la r sayesin de elde edilen m ahsûlleri şu n lardır: fyavîr ( ç i v i t ), zara ( bir nevi m ısır ) ve dakn ( d a r ı ). IJâiina 'nin ahâlisini a l-H alifa ka b ilesi teşkil eder ki, bn kabile Bani H ilâl [ b . bk.] soyundan olduklarını iddia etm ektedirler. Bani HiİSİ m uhacereti esnâsında cenûbî A ra b ista n ’da ka lm ış old u kla­ rından do layı, H a lifa adı ile anılıyorlarm ış. 1000 k a d ar m uhâripleri vard ır ve C â b iy a adında küçük bir kasabada oturan bir ‘ a k i l ’ e tabid ir­ ler, H arp hâlinde N isâb 'da yukarı 'A v ilik £ b. bk,] sultanının emrine girerler. B i b l i y o g r a f y a ' . H , v, M altzan, R eise nach Südarabien, s. 248; C om te de Lan dberg, A rabica , IV , 57— 60. H A Z İ N İ . [Bk._HAzİNÎ.]



( J. ScHLEIFER.)



H Â Z İ N İ . a l-H A Z İ N Î , A b u 'l - F a t h ‘A b d a l -



A stro n om ejı der A raber, nr. 293 ve iiâ ve s. 226; K itâ b m izan al-hikm a ’nin mühim b ir kısm ı N. K b an ik o ff tarafından n eşredilm iştir ( A n a ly s is an d extra cts o f the B o o k o f the balance o f zuisdom . . . , / A m . O S , 1859, V I, 1 — 1 2 8 ) ; B estim m ung Legierungen



ayn.



mil.,- B eitr. X V ,



der Zu sam m ensetzu ng { S B P M S E rlg., 1908,



O ber von XL,



105— 132 ) ; ayn. mll., B e itr, X V I , Ü ber die L eh re vom S ch w im m en, d ie H ebelgesetze u n d d ie K on stra n k tio n d es



Q a ra stü n {ay n,



esr,, 1908, XL, 133— 1 5 9 ; bu eserd e o zamana kad ar te tk ik edilm iş kısım ların m üşterek bir ced veli v ard ır ) ; bk. bir de ayn . mll., B eiträ ge X X X V I I , O ber d ie S tu nd enw age {a y n , esr., 1914, XLV, 27— 38 ) ; ayn. mll., B eitr. X L V III,



O b er



die



W age



des



W ech seln s



R a ^ m â n a l- M a n ş ü r a l- H â z İ n I ( a l- H â z I n ), 500 ( X I. asrm sonu ve XII. asrın b a ş ı) se­



vo n a l-C h ä zin i u n d über d ie L e h r e vo n d en P rop ortion en nach a l-B irü n i ( ayn. esr.,



nesine doğru henüz h a y a tta idi. K en d isi hak­ kında, al-B ay h a k i ( aş. bk.) ’nin eserinde, b ir az



19x6, XLVIII, 1 - 1 5 ) ; E. W iedem ann, Ü ber d ie K en n tn isse der M uslim e a u f dem G ebiet



ta fs ilâ t bu lu yo ru z; onun sancari zîclerinde ve K itâ b m iza n al-hikm a isim ü eserinde de aynı



d er M ech an ik und H y d ro sta tik { A r c h , fü r G esch ich te der N a tu rw issen sch aften



malumat vard ır. H âzini M erv 'de y e tiş tir ild i;



1910, II,



'A li al-H âzin al-M arvazi nin rum kölesi idi, Müstait olduğundan, orada hendese ve felsefe tahsil



W ert von E d elsteinen bei den M uslim en ( I s l. 1 9 1 1, 11, 345— 358 ). ( E. WäEDEMANN.)



ederek, a şağıd a gösterilen eserleri te 'lif etm iştir.



H A Z Î R . İ Bk. HiziR.]



D aha sonra, H orasan sultanı M u'izz al-D iıı A bü H Sriş S an ca r b. M alikşâh b. A lp A rsla n (5 1 1



H A Z İ R A N . [ Bk. HA2ÎRÂN.]



— 552 = 1 1 1 7 — 1 1 5 7 ;



5 1 1 ’den 20 sene evvel



San car ’in H orasan valisi olduğuna d ikka t edil­ m elid ir) ile m ünâsebete girişti. A l-H â zin i bu sultanın ve m aiyetinin lû tufların ı g ö rü y o rd u ; bununla beraber, B iru n i gib i,



gâyet



sâde ve



394— 3 9 8 );



ayn. mll.,



Ü ber den



H A Z Î R Â N . H A Z İR A N , s ü r y â n î t a k v İ minde senenin dokuzuncu ayının a d ı . T ü rk iy e ’de eski Julien takvim ine göre, senenin d ö r d ü n c ü , şim di kullanılan G regorien takvim in e g ö re , a l t ı n c ı : H A İZİZ . [ Bk. HADİD.j



ayı.



H A Z L A N . [ Bk. h a z l â n .] HAZLÂN. H A Z L Â N ( h îz lâ N , a .), h z l ( „terk etm e k “ ) kökünden bir ism-i fiil olup, bir ri m alûm du r: k e l â m ı s t ı l a h ı d ı r ; m ünhasıran A l l a h ı n 1. A l - Z i c a l-m utaba r al-sancari. Bu cedveller 509 ( 1 1 1 5 / 1 1 1 6 ) sen esi için, sâbitelerin v a ­ i n s a n ı l ü t u f ve n u s r e t i n d e n m a h r u m m ütevâzî bir h ayat sürüyordu. Bu güne kad ar elim izde kalm ış olan iki e se ­



' zîy e ti ve m etâlîleri ile alâkadar mâîûmatı ve



etmesi



hakkında ku llan ılır. Bu fiilin ne için



h azlân



v âk i olduğu, ancak Içadar t b. bk.] üzerindeki m ünâkaşalar dolay ısı ile, b a h is mevzuu olm uştur. K u r a n ( III, 1 5 4 ) 'da bununla m ünâsebeti olan



-



H a z r e C.



H A Z R A M A V T . [ B k, ş a z r a m u t .) H A Z R A M U T . [ B k . HADRAMÛT.] ‘ H A Z R E C . A L -H A Z R A C , b i r a r a p . k a b i ­



b ir cüm le b u lu n u r:— „ F a k a t eğer o sizi terkederse ( ya hzu lk u m ), ondan sonra size kim y ar­ dım ed ebilir; mü’m in leryalm z A lla h a g ü v e n irler.“



l e s i n i n is m i.



— A l-R â z i, bu â yetten b ahsederken , şu cih eti



H a y b r v e T aym â ’ 'y a k a d a r olan y erlerd e bu­



k a y d e d e r :-— „S ah abeler, bu âyetten , im ansızlık



lunuyordu. Bu iki k a b ile , islâm iyetin b aşlan gı­ cında oyn adıkları mühim rol sebebi ile, al-anşar ( y a rd ım cıla r) unvanı ile şerefJendirilm işti. En-



nasıl A lla h ın h a z lâ n ’inin bir neticesi ise, imâ­



İslâm iyetin ilk



b irlikte, M edine m ın takasın da v e d ah a şim alde



nın da m ünhasıran A llah ın nusretinin ( krş. Yahanna İn cili, V I, 65 ) b ir n eticesi olduğu m ânası­ nı çıkarıyo rlar. A şik â r oluyor ki, âyetin beyân



sâ b âlim leri v e A r a b is ta n 'ın



e ttiğ i gib i, bu, iş tam âm iyle A lla h a â ittir “ ;



'le r ve Suriye 'd eki



İbn H azm daha teferruatlı bir izalı şekli v e ­ r iy o r : — „îrşâ d ve nusret v a k ıa sı, A lla h ın hayr için y a ra ttığ t m üm ini h ayra hazırlam ası ( tays i r ), h a zlâ n fasile '1 ş e r 'e



ise, A lla h ın şer için h azırlam ası fiilinden



y a r a ttığ ı ib a re ttir.



K elim enin lisanda ku llan ılışı, K a r ’an, k a t’İ a k lî deliller, fak ik le rin ve ilk hadîs râvilen n in , sa-



zam anlarında



H azrae, kendisi ile kard eş-kab île olan a l-A v s ile



esk i



ta rih i ile



m eşgul olan m üelliflerin hepsi, H azrae 'in, A vs G assâ n île r gib i, pek eski



bir devirde A ra b ista n 'm cenubundan muhâeere t etm iş olm alarında m ü ttefik tirle r; bu hare­ k e te sebep o lara k d a Ma’ rib şeddinin yıkılm ası g ö s t e r ilir ; tam tarih ini bilm ediğim iz bu hâdise, m ilâdî V . asırd a



vukûa gelm iş olsa



gerektir.



K abilen in m uhtelif kollarının şecereleri, h a life ‘ O m ar b. al-H attâb ’m divân ’m a,



ikinci islâ-



ilim lerini d alâlete u ğ ra ttığ ı kim seler, husûsiyle



m iyete y a p tık la rı yardım a ka rşılık olarak, ikinci dereced en m aaşa m ustahik olan k a b ile ler ara­



al-N azzâm , Şum âm a, a l-'A llâ f ve a l-C â h iz gib i,



sın a idh ât edilm iştir. Şeren in



fâsik v e laîn ler fırk ası h â rîc olm ak üzere, bütün m üslümanlar bunun böyle olduğunda m üttefiktirler.“ — ibn H azm , kendi re’yin i te 'y it



al-H azrac b . ‘A m r a l-'A n k a ’ b. S a'la b a b. ‘A m r M uzaylciya ( A v s 'lerîn şeceresinde d e bu isim ­



hâbelerin



ve



tabiîn in m u tâlealan ve



A lla h ın



ilk isim leri olan



le r v a rd ır ) adlarını daha şü pheli addetm eliylz.



in­



A v s v e H azrae kabileleri, hicretleri sırasında,



sa n a, birbirine düşman ve zıt, iki k u vv et ver-



daha sonra M ad în at al-N abi ismini alm ış olan



» eylem ekiçin ;şu n u da ilâ ve e d e r : — „A lla h



m iş tır: ta m yiz ( iy i ile fen ay ı ayırm a m eleke­



Y a şrib şeh rin e geld ik leri zam an, burada yerleş­



s i } ve hava ( hırs, ş e h v e t) . A lla h nefsi koru ­ duğu zaman, onun nusret ve ku d reti sayesin de,



miş olarak, içlerin d e Banü K ayn u kâ', K urayza



ta m y iz hâkim o lu r; fak a t



nefsi kendi hâline



isim leri m ârûf olan d iğ er 20 kad ar klân v e batn



b ırak ın ca ( h a z a la ), â ya rtıcı olan d iğ er b ir kud­ re t ( i i l â l ) v â sıtası ile, hava ’yı ta k viy e eder.“ Ibn H azm 'a gö re, h a zlâ n böylece hud â ile



buldular. Bunların Y a srib v e civarında, âtâm



’ın zıd d ı olm aktadır v e bu m efhûm i i lâ l 'e yaklaşm aktad ır. M utezile, İbn H a zm 'm



ri için, hiç b ir arap şehrinde bulunm ayan em niyet ted b iri teşkil ediyordu. E ğ e r e sk i arap ta rih i mü­



sözlerinden: d e b elird iği gib i, bu te lâ k k iy i A l ­



te h a ssısla rı b u in şâatın yah ud iler tarafın dan , y a ­



lahın adâletine a yk ırı bu lm aktad ırlar; onlara göre; A lla h insanı fen alık yapm ağa sevketm ez.



pılm ış olm asında bu kad ar İsrar etm eselerdi, bun­ ları Y em en 'deki mümasil bin alar ile m ünâsebetti



v e N azir 'ierin bulunduğu yah ud i kabilelerin i ve



( m fr u/m ) denilen yo 'ten fazla.hisarları var id i; bunlar şehre husûsî bir şe k il veriyor ve sakinle­



O nların ıstılah ların da, h a zlâ n A lla h ın lûtfunu



gö rm eğe ve m uhacirler tarafın dan , oradan öğ.



esirgem esini (m an ‘ a l- lu if) ifâd e e d e r; hâlbu­



renilerek,



ki; eş’arîlere göre, hazlân „İsyan yaratılm asın a" d elâ let eder.



olduğunu kabûl etm eğe k a lkışabilird ik. Haz-



ku dretin in



B i b l i y o g r a f y a t F ahr al-D in al-R âz i, M afâtih al-ğayb, II, 296; ibn H azm , Kitâb al-faşl f i ’l-m ilal va ’l-ahvâ’ va ’l-nihal ( K a h ir e , 13 17— 1 3 2 1 ), III, 50 v .d .;



D ic iio -



M edine 'ye getirilm iş bir inşa usûlü



ra c ’lar, A v s 'le r gib i, evv elâ şehrin kenar mahal­ lelerine ye rle ştiler. F akat nüfusları, şehirdeki yahudiierden daha çok a rttığ ı için, kuvvetlerini hissettirm ekte ve âiâm 'dan b azıların ı ele g e ­ çirm ekte gecikm ediler. Y a h u d ile r ile olan ilk



n ary o f ihe iechnical Terms ( nşr. S p ren ger v e N assau L e e s ; K a lk ü te, 18 6 2 ), s. 449;



h arb e, yahudi Zuhra ailesinden a l-K a y k ın isimli



M. T b . Houtsm a, D e sirijd ov er het dogma in d en Islâm (L e id e n , 1875 ), s. 58.



gelin e ja s prim ae noetis ( ilk zifaf h a k k ı) 'i



{ A . J. W e n s in c k .) H A Z R . [ B k. HADIR.]



bir prens



seb ep o ld u ;



A v s k abilesin d en bir



ta tb ik etm ek istedi ve gelinin erkek kardeşi ta ra ­ fın d an öldürüldü ( a l-K aytu n isminin h a y âli oldu­ ğu a ş ik â rd ır ; bu yunanca KOfitbv kelim esinden



H A Z R A . [ B k . HADRA.] H A Z R A C . [B k . h a z r e c .]



başka b ir şey d e ğ ild ir ), T a b ia tiy le m ü ttefik k a ­



H A Z R A C İ . [ B k.



A ra b ista n 'daki yem enilerden yardım görd üler ve



h a z r e c ÎJ



b ileler, hem Suriyeli G assân îlerd en , hem cenûbi



jrIA Z R E C -



H A Z R E C Î.



tuttular ; mamafih al-Nu man b, Başir [ b. bk.l aşikâr bir istisna teşkil eder. Çünkü bu zât 'Abd Ailâh b. Zubayr’in dâvasını benimseyerek, bu düştüler. H er birî ayrı m ahalleler teşkil eden yolda canını fedâ etti, Hazrac kabilesinin bâzı şatoların etrafın d a sıralanm ış ku lübeler ile, şeh ­ âzâlarını Mısır 'a ilk yerleşen müslümanlar ara­ rin v a ziy e ti m uharebeye p ek elverişli i d i ; ne | sında buluyoruz ; 'Abd Allah b. Ravâha »m ah­ A vs ’ler, ne de H azrac ’1er p ek kalab alık olma­ fadı asırlarca miislüman Endülüs ’ün ekâbiri dıkları için, sıra ile, Y a ş r ib civarındaki göçebe | arasında sayılmış idi ; bunlar bilhassa şimalde kab ileler ile ittifa k la r yapıyorlardı. H azrac ’¡er Karkosta ( Zaragossa ) ’da yerleşmişlerdi. Medi­ sayıca d ah a fazla olduklarından, A v s 'le r a zlık ­ ne ve cenûbî Arabistan’dan Mısır’a geçen mu­ larını te lâ fi içîn, bir çok defalar, Sulaym k a b i­ hacirlerin büyük sayısını göz önünde tutar­ lesi ile, ittifa k y a p m ışla rd ı; um um iyetle yahu- sak, cenûbî Arabistan menşe’li Hazrac ’lerin li­ dilerden de yardıaı görü yorlard ı. A n c a k al-Bu- sanının, , Mısır arap lehçesine yaptığı te’siri 'Sş m uharebesi ile, H azrac ’ ¡er ehem m iyetli su ­ kabûl etmekle hakikatten uzaklaşmış olmayız; rette yenildikten sonradır ki, Y a ş r ib ’de bir bunlar, şark araplanndan farklı olarak, cim nevi m uvâzene teessü s e tti. M am afih iki k a ­ harfini g gibi telâffuz ediyorlardı. B i b l i y o g r a f y a : İbn Sa'd, Tabakât, b ile arasında zaman, zaman çarpışm alar, k a til­ ( nşr. Sachau ), III, H; al-Samhüdi, Hulâşat ler ve misillem e h areketleri devam etti. Peygam ­ al-vafct (Mekke, 1316; bu eser, Hazrac'in berin M e k k e ’den hicreti üzerine, Y a ş r ib 'd e ha­ Yaşrib ’de yerleştiği yerleri teferruatı ile gös­ k ik î bîr değişiklik vukua geldi. P eygam b er 12 termesi bakımından, kıymetlidir), s. 73 v. dd.; rebiü levveld e ( 29 haziran 622 salı günü ) K ü ba’ A. J. Wensinck, Mohammed en de Joden te civarın a vâsıl oldu ve birbirine düşman k a b i­ Medina ( Leiden, 1908 ) ; Kowalski, Dïwân leleri, M ekke ’deki hem şehrilerine karşı y ap a cağı des Kais ibn al-Kkatîm , medhal ; H. Lammens, mücâdele için, kendisi ile birleşm eğe dâvet etti. La Mecque à la veille de l'Islam ( Beyrut ) ; H er kabileden muhâriplerin s a y d a m ı, Badr Peygamberin hayatı ve islâmiyetin başlangı­ m uharebesine iştirak edenlerin listesi sa yesin ­ cına dâir tarihî eserler ; Wüstenfeld, Genea de, aş.-yk. tahm in e d e b iliriz; çünkü îbn S a ’d logiscke Tabellen ve fihrist; al-KalkaşanTabakât ( III/11) 'ın da A v s kabilesinden 63 ve di, N ihâyat al-arab (Bagdad, 1 3 3 2 ) ; alH azrao’den 175 isim veriyor. Bu iki k a b ile hal­ Nuvayri, Nihâyat al-arab, II, 316 v. d. kının müsiüman olması üzerine, yahudi unsuru yafa udilerin en ileri gelenlerinden b ir çoğunu tıâince öldürdüler. M üttefik ka b ileler, şehrin büyük bir kısm ını ele geçirin ce, biribirlerine



( F . K r e n k o w .) k a y b e tti; Ç u ray ?a H A Z R F .C Î . a l- H A Z R A C İ , Z î y â ’ a l- D I n ve a l-N a zir kabileleri, hemen tam âm 'yle, imha ; edildi. M ekke ’den geien ilk müsliim aniâr, her A b u ’l- H a s a n ' A l î b. M uham m ed b, Y û s u f b, zaman, pek ziyâde ihtiram görüyorlardı. Anşâr, ' A f î f a l - H a z r a c î a l-S â * İ d î ( 1 1 9 4 ? — 12 3 0 ?), bundan sonraki devrinde, Peygam berin istin at aslı G ırn ata ( G ran ada ) ’Iı olan bir ailed en d ir; ehem m iyetini p e k çabuk



ettiğ i başlıca k u vv et olm hştur. Bundan dola­ yıdır kî, Peygam berin vefatı akabinde, yerine hiç bir h a lef gösterm ediği içîn, H azrac ’in onun kur­



590 ( 1 1 9 4 . ) 'a doğru B a y ğ a ( P rieg o de C o r­ doba ) 'd a doğd u ve İskenderiye 'y e gid erek, ye rle şti ve orada bir ç o k d efalar İbn R aşid ile



duğu d evleti ele alm ağa m e’m ûr olduğunu iddiaya kalkışm ış olm asına h ayret etm em elidir. O m ar ’in



gö rü ştü ; İbn R aşid Rihla 'sinde bundan ba h s­



tam zam anında m üdâhalesi sayesinde, S a ’d b.



12 3 0 ), h a ttâ bazılarına gö re, 650 (12 5 2 /12 5 3 ) 'de aynı yerd e öldü. Şârilıterinden biri olan



U bâda ’nin ha life intihap edilm esi önlendi. S a‘d, hakkı olduğunu düşündüğü bir mevkiden, haksız olarak, mahrûm edilip, M edine ’den u zaklaştırıimasından pek m ünfaii oldu ve hiç bir anlaşm a­



eder.



626



(1228 /12 29 )



yahut



627



(1229/



al-Zam m üri, yan lış olarak, onu F a s 'ta doğm uş, şa rk ta dolaşm ış ve 610 ’d a S ep te ( C eu ta ) ’d e ölmüş gö steriyor. İbn a l-K â zı ( C azvat al-ikii-



ya yanaşm am ak su retiyle, infialini gö stererek,



bas, s. 298 )



H avran ’a g itti. 15 ( 6 3 7 ) yılında orada öldü.



k arıştırm ıştır. A l-R âm izat al-şdfiyct f i 'ilm ay



Hazrac’ler, Peygamber devrinde, nüfus sayı­ ları müsavi olmayan bir çok kısma ayrılmış idi. En mühimi Bani ’l-Naccer ’dır; diğer klanlar, ehemmiyetlerine göre, şunlardır; al-Hâriş, Cuşam, Avf ve Ka'b. Peygamberin şâirleri Has­ san b. Sabit f b. bk.], Ka'b b. Mâlik ve 'Abd Allah b. Ravâha Hazrac kabîlesİndendir, Emevîler devrinde, Peygamberin ilk sahâbelerinin ahfadı en yüksek mevkileri işgal etmekte de­ vam ettiler ve ekserisi Emevîleri tamâmiyle



bu zâ tı d iğ er b ir H a zra ci ile



a l-a ru z va ’l-kafiya isim li, arûza dâir, ia vil vezni ile yazılm ış olan d id aktik manzûm eseri 98 m ısrâdan m üteşekkildir. V e zn i ve aruzu ta rif ettik ten



sonra, m üellif bu sonuncuya âıt



te f’ileleri ve bunların m ürekkep olduğu h e c e le n te tk ik eder. Sonra nazmın m uhtelif şekillerin i, m ısra ve b eyitleri, k a fiy e n evilerini anlatır ve bu arada vezin zaru reti ile yapılm ası caiz olan ve olm ayan gram er aykırılıkların ı gösterir. Bu tarzd aki ei kita p ları gibi, m ufassal şerhleri



H AZRECÎ -



olmadan, bu kitabın ıstılah la rı



bilh assa



te k n ik



tâ b ir ve



ih tiva eden 8— 12, 16, 27— 29, 52—



7 6 beyitlerinden istifâ d e e d ile m e z; bunu şerh edenler de p ek çok tu r. B unların arasın d a a şa­ ğ ıd a isim leri yazılı olanlar zik re d ile b ilir: A b u 'l-K âsim a l-F utüh al-Zam m üri ( öfm. 750 = 13 5 0 ) F a s ’ta taş-basm ası ile m atbûdur ; A b u ’I-Kâsim M uham med b. A h m ed , a l-Ş a rif alG arn â ti (ö lm . şâbân 7 6 0 “



h aziran 1359 ) ismi



ile m âruftur. Badr al-D in



M uhammed, a l-D a-



m am ini ism i ile mârûf tur ; F re y ta g 'm



d ediği



g ib i 856 ( 1452/1433 ) 'da d e ğ il,K a lb ir y â ’da 727 şaban ında ( 1424 haziraıi-tem m ûz ) ölm üştü r ; eseri K a h ir e ’d e 13 0 3 ’te b a sılm ıştır; M uham­ m ed b. M arzü^ a l-H a fid ( Ölm. 24 şâbân 842 = 9 şu b a t 1439 ), tlem senli a l-K a la ş â d i Iekaplı 'A li b. M uhammed al-B asti ( ölm. T un us 'ta B icâ y a 'de



HECERÊN.



4i?



etmiş, fakat al-'Alâ’ tarafından tenkil edilmiştir. Karmatîlerin kargaşalıkları sırasında, Abu Sa‘id, Bahrayn ’deki şehirleri [ bk. mad. CANNÂBt ] ve bu meyânda vefatından ( 913/914 ) az evvel, sonunca olarak, Hacar ’i zaptetti. Abu Sa'id’in oğlu Abu Tahir, al-Ahsâ’ [ b. bk.]’yı memlekete idâre merkezi yaptı. Bundan başka Hacar ( yahut al-Hacar ) 'in ekseriyâ ( Balırayn yerine ) memleketin adı gibi kullanıldığına rastlandığı hatırda tutulmalıdır. Hacar adını Hacr adı ile karıştırmamalıdır. Bu sonuncuya bir çok şehirlerin ve bu meyânda Yamama'de ‘Ubayd b. Yarbü (Bani Hanifa; b. bk.) ahfadının sâkin oldukları şehrin ismi olarak rastgelinir. Msl. krş. Nâbiga ( Ahlwardt, S ix diwans, s. 13 ), 9, i ; Labid ( nşr. Huber ), 30, 2.



_



d e r iy e ’de 128 8 ’de ve K a h ir e 'd e 13 0 3 'de b a­



B i b l i y o g r a f y a ; B ak ri, Geogr. Wbrterbuch ( nşr. W ü sten feld ), s. 827 ; B ib i,geogr. arab. ( nşr. de G oeje ), 1, 154,9 ; 393 v.dd. ;



sıld ı.



Y â k ü t (n ş r. W ü s te n fe ld ),!, 508 v.d ,;



zilh icce 891 = kânun I. i486 ) ; Z a k a riy â ’ a l-A n şâri ( ölm. 926 = 1519/1520 ), taş-basm ası İsken­ A h m ed



b.



VIII,



‘A li al-B.alavi ( Ölm, 938 =



II, 583;



1531/153»-)- M etnin ilk defa neşrini G uadagn oIi ( B rev e s arabicae lingu ae in stitu tio n es ) ’ye



H am dani, C azira (nşr. D . H. M ü ller), I, 86,



borçluyu z ; bundan başka m u h telif m ecm ualarda



T a b a ri, A nn a les ( n ş r , de G o e je ) ,



da in tişa r etm iştir ; ben de, fran sızca tercüm esi,



v.d., 2196 ; Y a 'k ü b i, Histàriae ( nşr. H outsm a ),



ta rih i v e izahlı b ir m edhal ile b irlik te , bir n eşrini y ap tım : L a K k o zr a d jy a h ( A lg ie r , 1902 ).



136 ,168 ; B alâzu ri (n ş r. de G o e je ), s. 78— 86;



IH,



1743



II,



B i b l i y o g r a f y a : M akkari, A n a le c ie s,



I, 233, 313 ; 89 v.d. ; de S acÿ, Exposé de la religion des Drusës, Introduction, s. 213 v.d .; de G oeje, Mémoire sur les Carmathes, 1862,



I, 590 ; F re y ta g , D a r ste llu n g der arabiseken



s. 12 v.d. ( 2. tab., 1886, s; 36 v .d d .); W ell-



V e r sk u n st, . s. 35— 37 ; Broskelm ann, G A L , I, 313J S u p p l., I, 545. ( R e n é B a s s e t .) H A Z U R . [ B k. H a d û r.]



hausen, Skizzein u . Vorarbeiten, 117 v.d .; V ij 19 v.d . ; R o th ste in , D ie Lachmiden, s.



H E B R O N . [ B k.



h a l î l .]



H E C E R . H A C A R , A r a b is t a n ’ın: çentip dil­



IV,



131 v .d . ( F r . B u h l.) H E CE R Ê N . H A C A R Ë N (h a c a R în ), H adr a m ü t ’ ta



bir



ş e h i r d i r . V âdi



D av'ân



lerinde ş e h i r m ânasına g e lir ve bundan do­ la y ı bâzan m e v k i i s i m l e r i n d e bulu­



( D ô'an ) ü zerind e, M eşhed ‘A li [ b. bk.] ’nin cenûb-i g a rb isin d e , son derece şîrîn b ir saha­



nur. M sl. N a c r â n ’da bir, C a z â n 'd a bir, M azin



da, ayn ı



'd e bir k a ç H a c a r : var id i ; bunların hepsi cenu­ b î A ra b is ta n 'd a d ır . B u şeh irlerin en mârûfu



dir. E tra fı g e n iş hurm alıklar



cen ub î B ahrayn 'de



bulunan



H acar



idi ki, o



m em leketin e sk i idâre' m erkezi idi. Bu şe h ir m ünbit v e p e k çok hurm a a ğ a ç la rı bulunan



adı



ta şıya n



cebel



üzerinde k â in ­ ile çevrilm iştir ;



Ren n ehri kıyıların ın orta ça ğ d a k i m üstahkem hâlinde bir çok yerleri andırır. Bu şeh ir, H azram üt ’ un sâhil ve içeri kısım ları



arasında, ti­



idi v e m eşhur bir hurm a



c â re t m ünâsebetlerinin m erkezi olduğu için, m ühim dir. Ş eh rin e v le ri b ü yü ktü r ve tu ğ la ile



b alı ihrâc ederdi. Bundan dolayı „K a-m u sta b zi1'



y a p ılm ış tır; lâkin so ka klar dar ve p istir. Ş e ­



tam r'n : ilâ H acar“ ( „ H e c e r ’e hurma satm ak isteyen g ib i“ ) darb -i meseli ile m eşhurdur, ( fîa~



h ir Ş ib â m ( b. bk.] K a 'a y tile r in e tâ b î olup, on­



m asa,



nşr.



bulunur ve nakib unvanını hâiz olan bu m üm es­



F re y ta g , III, 5 3 9 ). A h â lisi ziyâ d e si ile k a rışık



s il d a ğın tep esin d e m uhteşem bir hisarda ik a ­ met ederdi. Şelırın, aş.-yk, 1.500 nüfusu oldu­



bir m ın takad a k âin



s.



Sı r,



b e y it



1;



P ro v .



A ra b .,



idi ( krş. N öldeke, T a b a ri, s. 59 v.d.}. İran h â ­



lardan bîri, â îley i



tem sil



etm ek



üzere, orada



kim iyeti zam anında bu şe h ird e v eya civa rın d a ­



ğu söylenir. H acaren ’in e tra fın d a kadîm Him-



k i M uşakkar kalesin de bir İran valisi ikam et eder­



y erîterd en



di v e arap reisi bunun em ri altın d a bulunurdu.



h avâlid e gü n lü k tic â re ti h âlâ p a rlak b ir inki­



M sl. P ey ga m b er



zam anında vâli iranlı Sêboht



olup, P eygam b ere m u tâvaat etm iştir. P e y g a m ­ berin vefatın d an sonra hâdis olan g e n iş îrtid âd ( ridda ) hareketin de, H ira



hüküm dar â ılesin -



den G a rü r ad ın d a bir adam H acar ’de kıyâm İslâm Ansiklopedisi



şâ f



kalm a



h âlin d e



izler vard ır. O devirde, bu



bulunm akta



idi. V â d i



etrafın d a



kadîm b ir şeh rin ( R aydün ) harabeleri ile bâzı k itâ b e le r hâlâ görü leb ilir.



Hacaren, Hamdani zamanında bile mâlûm bulunan eski bir şehirdir. al-Hacarayn ( al-Ha27



H E CE R feN -



HEM DAM



c a râ n ; hacar ( „ ş e h ir " ) kelim esinin te sn iy e sı o l­ m ak üzere, H am dâni şehrin adın ı b ö y le y a z a r),



ş u d u r : H am dan ( A v s a la ) b. M âlik b. Z a y d b .



bu m üellifin zam anında H avdün



b. K ah lân . B alad H am dan



ve



Dammün



R a b i'a b. A v s a la b, a l-H iy â r b. M âlik b. Z a y d



adında k a rşılık lı iki şeh ird en teşekkü l ed e rd i; H avd ün ’da Ş ad a f ’Ier, Dam mün ’da K in d a '1er



tan 'm



bir kü ltü r



denilen



arâzı



e sk i



A r a b is ­



m erkezi olup, eni ve boyu



ikam et ederlerdi, H a ca re n ’ in bulunduğu m üstah­



beşer günlük yo l tu tardı ve Ş a n 'â [ b, bk.] 'nın



kem d a ğın e te ğin d e hurm alıklar ile zu ra ( d a ­



şim alinde idi. Ş a rk ta — Ma’rib [ b. bk.] ve N acrân



rı ) ve burr ( buğday gib i hubu battan bir ç e ­ ş i t ) tarlaları var idi ki, bunlar d ağm te p e sin ­



[ b. bk.) 'a, şim ald e— çölün hemen yan ın a, Ş a'd a



den inen su lar ile sulanırdı. B i b l i y o g r a f y a t H am dâni,



C a z ir a ,



[ b. bk.] 'y e ve g a rp ta — sâ h ile ( A b ü A r i ş ) kad ar teraâdî ed erek , m em leket ik i kısm a ayrılıyord u . Ş ark



ta ra fı— B a k il ve garp ta ra fı— H â ş id ’ lere



85, 26 — 86,6, 10— 14 ; H. v. M altzan, A d o lp h



â it idi. B an lar h âlâ e sk i yerlerin de [ b k . mad.



von W red e’s R eise in H ad h ram a ut, s. 229, 230; V an den B erg, L a IJ a d h r a m o u i. . . ( B a ­



ItÂŞİD v e BAKlL ] ik i k u v v e tli k a b îte gu ru b u teşkil etm ekted irler. L â kin B a k ille re â it olan



ta v ia , 1886 ), s. 13 24, 3 6 ; L eo H irsch , R eise



arazîd e H â şid ler de otu ru yo rlar v e H â şıd 'le re



in Südarabien, M a h ra la n d u n d H adram at, s. i$8, 160, i ğ i , 16 2 ; T b . B en t ve



â it olan a râzid e B a k ille r dah i



M rs. T h . B en t, S ou th ern



'iardan H a ra r [ b . b k .] ’da N a şk şu besi otu rd u ğu



A r a b ia



( London,



190 0), s. 97, 103, 104, 105, 109, n o . ( J . SCHLEIFER.)



H E D İ V . [ Bk. HlDiv.] H E K K Â R Î . a l- H A K K Â R Î , B k . A d î b. MuSÂFİR; I, 137 v.d.; b ib lio g ra fy a ya şunu da ekle­



ikam et ed iyo r­



la rd ı. A s ıl B ala d H am dan hâricin de,



H am dan



g ib i, C a b a l B ura' ( V a d i Sah am ü zerin d e Ç o h r iy a 'nin cen û b u n d a) 'd a, H azram Üt ( m si. alM ahâ’il ile m üstahkem büyük bir şe h ir olan a l-K â ra ş, N aşk a ş î r e t i ) 'da, K ahm a ( Z a b id civarın da b ir şeh ir ) 'da, al-Y alışib Sn ( A r a b is ­



m ek lâ zım d ır; R. F ran k, S c k e ic h ’ A d i , d erg r o s-



tan 'in cenûbunda M ihlâf al-S ah ü! 'a



se H e ilig e der Y e z id is ( T ürk. B ib lio th ek , X IV ).



Ş u lâ ( M ihlâf Ş ibâm A k y â n 'd a m üstahkem bir şeh ir yu karı Ş a r a f ’t i r k i , burada M arrâni a şi­



H E L Â L . [ BU. HALÂL.] H E L M A N D . [ Bk. h el m en d .) H E L M E N D . H E L M A N D , E f g a n i s t a n ’i n



â i t ) 'da,



re ti o tu ru rd u ; aşağı Ş ara f H âşid 'le re â it i d i )



b a ş l ı c a n e h r i ( H irm and ve H ilm and şekil­



’da ve Şam a razîsin den olan F a la c a 'd e de H am dan '1a r otururlardı. Bugün B ala d H am dan



lerine de te sa d ü f o lu n u r). Bu n ehir P o ly b iu s 'un Eçru^avüoç, A rria n u s 'un Et%!|xavS£)Oç ve A v e s-



kısm ını te ş k il etm ektedir ( bu h u susta k rş. E.



ta ’nın H aetum at ism ini verd ikleri nehirdir. Men-



G laser, Petet manns M itieilungen , 1886, X X X II,



baını, H in d ü -K u ş ve K öh-i B âbâ d ağların a m er­



cedvel ı ).



denilen a râ z î esk i b ü yü k m em leketin an cak b ir



bulu­



C â h ü ly e devrinde H am dan 'la r Y a ğ ü ş ve Y a 'û k



nan yüksek d a ğla r m anzûm esi akşam ından P ag-



adlı pu tlara ta p ıyo rlard ı. B ad r m uharebesi o l­



man d a ğ



duğu gün



but olup, K â b ii şeh rin in garp



b ir



silsilesin in garp



vadiden



alır.



ta ra fın d a



cih etin d eki yü ksek



Ş a rk î H a zaristan ’m



henüz



keşfed ilm em iş olan bir çok v adileri arasından cenûb-i g a rb i istikam etinde akarak, G irişk y a ­ kınlarında, cenubî E fga n ista n 'm a çık ovalarına v arır. G irişk 'in a lt tarafın d a, B u st harabeleri yanında, şa rk î E fga n ista n ’1 su layan A r ğ a s in çayların ın birleşm iş su ların ı da atarak, S is t in 'dan az evv el, birdenbire şim ale doğru döner ve S i s t in Hâmün [ b. bk.} 'una dökülür. S istâ n ovaları Helm and tarafın d an sulanır.



(17



y a h u t 19 ram azan



2 = 6 2 4 ),



Y a ğ ü ş p u tu yüzün den , H a m d â n i'le r ile b u putu kapm ış olan M u rid '1a r arastada ve bu sonuncu k a b ile y e â it olan Mulâhm ( C a v f d â h ilin d e Razm ) 'd a bir m uharebe oldu. H am dan '1a r kom ­ şu ları B alh âriş ( b. b k . ; H aris b . K a 'b ) 'le r ile b irlik te M urâd 'la n b ü yü k bir m ağlû biyete u ğ ­ ra ttıla r. O n la r ile M urâd 'la r arasın d a d iğ er b ir m uharebe de al-Çfi* ( C a v f a ra z is in d e ) 'da vukû buldu. „İkin ci K u lâ b gü n ü" denilen ve B alh âriş 'le r ile R ıb â b 'in T am im i k a b ile le r i ve



B i b l i y o g r a f y a : B ellew , F ro m ih e In d us to the T ig r is ( London, 1857 ) ; F errier, C aravan Jo u rn ey s ( London, 1857 ) ; H oldieh, G ates o f India ( London, 1910 ) ; M ac M ahon, S u r v e y and exp lora tion in S eista n ( G eo g r .



S a 'd b. Z a y d M anât arasın da vukû a g e le n m u­ harebed e de H am dan ’lar K in d a ve Ç u z â 'a 'îa r ile b irlik te , B alh âriş 'le r ta ra fın d a d cğü ştü ie r. H abeş hüküm darı A b ra h a ( F il sen esi denilen



J o u r n a l, IX ve X X V I I I ) ; M olesw orth -Sykes,



s e n e d e ) K â b e 'yi yıkm ak is te d iğ i zam an, H am ­ dan 'la r, Y em en em îri Zü N a fa r 'in ta h rik i



F o u rth Jo u rn ey in P er sia ( G eogr. Jo u rn a l,



ile , A lla h ın evin i m ü d â fa aya



X I X ).



b ile le r ile b irlik te , A b r a h a 'n in



( M. L o n g w o r t h



D a m e s .)



H E M D Â N . H A M D A N , cenûbî A ra b ista n k i­



koşan d iğ er k a ­ üzerine



yü­



rüdüler. V e fd le r ( s e f â r e t le r ) sepesi ism i verilen



ta b elerin d e ismi geçen ( h m d n ) Yem en gurubu­



(9 — 630/631)



na â it b ü y ü k a r a p k a b i l e s i o lu p ,şe c eresi



'1-Miş‘ â r tesm iye edilen A b ü Ş a v r 'in riy a se ti a l­



senede, M âlik b. N am at ve Zu



"



:



'



H EM DÂN -



HEM DÂNÎ.



tın d a b îr Ham dan h ey’eti de P eygam b erin hu-



sö yle d iğ i itiih âm ı ile , h ap settirilm iş im iş. B er­



zûrutıa vard ı. 10 (631/632) senesinde, k a b ile ­ lerin ek serisi m u tavaat etm iş iken, H am dan '1ar



lin 'd e A h lw a r d t, Verzeichn., n r. 9664 ( M uslim a l-L a h ci tarih in d en parça, krş. S troth m an n ,



P eygam b eri henüz ta sd ik etm em iş



D ie



Litteratur der Zaidiien, D er Islam , J,



olan nâdir k a b ile ler arasın da b u lu n u yorlard ı. P e y g a m b e r bunlara k a rşı, ‘A l i 'n in kum andası altın da, b ir ordu gö n d erd i ve onlar d a , m uka­



Yem en 'de



363



v .d .) 'te



var.



me



sâh ibin in



ze y d î



vem et etm eden , İtaat e ttile r.



37 ( 639 ) sen e­



v â li ( ölm. 332 ) zam anında Ş a 'd a y a h u t Ş a n â’ 'da



sinde I r a k 'ta 12.000 ham dân lı h a life ‘A li sa f­



m ahpus olduğu ve m ahbesinden K arm at dayısı A b u ' 1-K âsim a l-H a sa n al-M anşür ( ö lm . 302;



ların da harp e tti. A y n ı sen e içind e ‘A l i „m ız­ ra k ve zırh la rım “ ism ini v erd iği H am dan '1ar ile



b irlik te ,



‘A m m ür



Irak m u harebesinde, ölm üş olan



b. Y â s îr 'in



te rc ü ­ al-N a şir



( ölm. 3 1 5 ? ) ve A s ’ad b. ( A b i ) Y a f u r al-H i-



k rş . K a y , Yam an . . . , s. 140 v.dd., a l-C a n a d î 'den naklen ) 'un oğlu A b u '1-H asan ‘A li 'nin ya rd ı­



H alife



mını ricâ ile, D ivân 'm d a bulunan m edhiye k a ­ sidesini gö n d e rd iğ i a n la şılıy o r. Bibi. N a t. 'd eki



m anında H a m d a n 'iar, M azh ic ve H im yar'Jer ile



al-L ah ci



b irlik te



I,



B erlin 'd e k i yazm asın ın an cak b ir h u lâ sa sı­ nı veren yazm ad an ( B lo ch e t, Çatal, de la col­



B A K IL



le c tio n . . . Sckefer, P a ris, 1900, nr. 5982, var.



araplarm



ald ı.



imâmı A h m ed



‘ Om ar, ‘ O şm ân, ‘A li ile E m evîye h a lifele ri za­ bütün



intikam ın ı



45i» aş., 46» y k .,



J/7 ’ini



( T a b a r i,



2493) te ş k il ed iyorlard ı.



Bibliyografya:



H Â ŞİD



ve



e ttiğ i söylenen , fak a t



m addesinde zik red ilen lerd en b aşka b k . b ir de



2176 aş., 218« yk .),



tercüm e



Ham dani, C azîra, s. 49, 9— ıs,



k ifin in ,



iki



33, 26— 34,



i, 67, 14— 15, 21— 25, 85, 6, 86, 25, 101, 1— 3, 103, 21, 103, 13— 14, 106, 16— 17, 107, 9— 10, 108, 22— 24, I I 5 , 9, 123, 1— 2, 132, 5— 6, 183, 23,



190, 19— 20, 194,



198,



21— 24,



13— 16 !



Y â k ü tj A/«‘eom , 1 , 1 29 ; H4138, 407, 478; 776> III, ı ı ş , 283, 413 ; IV , 38, 301, 438, 73 1, 1022; T a b a ri, A nnales, I, 1983, 19944 2489, 2493, 3312, 3321 v e fih ris t; İbn H işâm , Sîra, s. 32, 930, 963 v .d . ; A ğân î, IV , 1 3 2 ; X , 82; X IV ,



-



tarih ini ih tiva



al-N â şir 'in



terketm eleri ve liğ i ile a lâ k a iı



sâ h ibin in



zabitin in



te v ­



kendisini



a l-'A ş şa ahâlisin in ita a tsiz­ olduğu an laşılıyor. Burada



m ufassal b ir rapordan b a h se d iliy o rsa d a , onu bulm ak mümkün g ib i gözükm üyor, A l-H a m d â n i 'nin 334 ( 945/946 ) 'te Ş an ‘51 'da h apishanede öldüğü sö ylen m ekted ir. Mam afih ken d isin in a l-N â şir zam anından b eri m ütem a­ d iy en hü rriyetin d en mahrûm k a ld ığ ı fa rz olunm anialıdır.



26; X V , 73 ve fih r is t; A . P , C au ssin de P e r­



A l-H a m d ân i b îr çok ilim şu belerin de şö h ret



ceval, Essai sur l’hisioire des A rabes avant l’islamisme, I, 202, 268— 280; II, 582 ; III,



kazan m ıştır. F ilo lo g , şâ ir, m üverrih v e en sâb ilmi m u tabassısı o la ra k ( bu ih tisa s d o lay ısı ile, ken ­



294— 293, 308, 313 Fi W ü sten fe!d , Cenealogtsche Tabellen, levh a 9, s a tır 10 v e fih rist, s. 200; O . B lau, Arabien im sechsten Ja h rhuridert ( Z D M G , XX III, 3 62 ).



h û r olduktan b aşka, h ey’e t v e hendesede de îh tisâ sı vard ır. B aşlıca alâkasın ı doğduğu mem­



_ ( J.



A L -H A S A N



B. ÂlŞM ED B.



M u h a m m f.d



Y a 'K Ö B B. Y Ö S U F



meş-



le k ete h asretm iştir ve eserleri, A ra b ista n 'm ve b ilh a ssa cen ûb î A ra b is ta n 'm co ğrafy a v e ensâb



SC H LEÎFER .)



HEMDÂNÎ. a l - H A M D Â N Î, A b ö



disin e al-Nassâba lek ab ı da v e rilm iştir)



B.



DÂVUD B. S U L A Y M Â N Z u ’L - D ü M A Y N A B. ‘ AM R B.



ilmi lıusûsundaki ih atası d o la y ısı ile, hassaten ehem m iyeti h âizd ir. Ik lil ism indeki 10 cildlik



D.



ile an ılırd ı v e c e n u b î



eserin den y a ln ız 8. ( H. M üller, Sitzungsber. d, kais. Â kad. d. İFi'sa. za Wien, Phil.-hist. C I , ( 1 8 7 9 ) , X C I V , 335 v. d d . ; (1 8 8 0 ) X C V 1I,



A r a b i s t a n ’ın çok m ü t e b a h h i r bir â l i m i idi. C ed d in in ismi d o lay ısı ile, İbn A b i



s. 933 v. dd. da n eşir ve te tk ik olunm uş­ t u r ) v e 10. cild le ri m ahfuz kalm ıştır. Bu eserler



A L - H Â R iş b. A b î C a y ş ( ? ) b. M u n s î z ( 7 — 9 4 6 ), İBN A L - H Â ’ İK lek ab ı



( Z i ? ) ’1-D um ayna d iye de ça ğ ırıl ir d i; zîra başka



e sk i tarih te n , k a b ile lerin şecerelerin d en v e Y e ­



y erlerd e tercüm e sahibini al-I^asan b. A h m ed ve İbn a l-H â ’ ik diye gö steren Y a k u t



m e n 'in kadîm eserlerin den b a h setm ek ted ir. K rş. D. M üller, Sädarab. Studien ( Sitzungsber.,



( b k . Mu cam, f ih r is t) 'ta k i ibn ( A b i ) al-D um ayna al-H am dâni 'den nakillerin hem en cüm­



1877, X X C V I, 108 v. d d .). Ş ifa Cazlrat al- arab ( nşr. D . H . M üller, Leiden , 1884— 1891 ) adlı



e k se riy a d a



H.



lesi Cazira 'd e bulunm aktadır. A i-H a z ra c i 'den



e se ri Ik lil 'den sonra, en erken y u karıd a



naklen a l-S u y ü ti ’nin sö y le d iğ in e göre, al-H am ­



g e ç en al-N â şir 'in hüküm eti zam anında y a z ıl­ m ıştır ( krş. s. 58, 4 v. dd.).



d â n i Ş a n a ’ 'd a doğm uş (h â n g İs e n e d e doğduğu sö y le n m iy o r) ve o rad a büyüm üştür. B ilâh are sey a h a tler y ap a ra k , bir m ü dd et M ekke 'd e y a ­ şam ış v e d aha sonra, Y e m e n 'e avd et ile, Ş a'd a 'd e yerleşm iştir. M ah allî ş â irle r tarafın dan , P e y ­ gam ber aleyh ine ta h rik i m utazam mm bir beyit



ismi



Al-Hamdâni 'nin 6 cildük bir D îv a n teşkil eden şiirleri İbn Hâlöya ( Ölm. 370 ) tarafından toplanmış ve şerhedilmiştir ( al-Zahabi, go'-sf. yer.') i bu eserin yanında a l-K a şid a al-d âm iğa ( Yâküt'a g ö re , F i fa z l kaptân ve Kâtib Çelebi



İrlEM D Â N Î — H E M E D A N .



'd e F i ’U la ğ a )



v ard ır k i,



buna b iz za t



şâir



m ufassal bir şerh yazm ıştır. A stronom ide z îc ’ 1er b ıra k m ıştır; S ir r (S a r a i r ) a l-h ikm a (İb n alK if ti, g a st. ¡fer.) nâm ındaki eseri fe le k iy â ta idi. d â ir B unlardan başka K itâ b al-hayavân al-m u ftaris, a l- Y a s ü b f i ’U k is î ( K itâ b a l-ka v s m in a l-Y a 'sü b adlı eserin de, C a zira , s. 203, 9,10 'a bak ılm asın ı s ö y lü y o r ) va ’ l-R am y va 'l-sih â m va ’ l- n iiâ l ve K itâ b a l-k u vâ



a dlı eserleri vü ­



cûda ge tirm iştir. İ k li l ve Ş if a c a zîr a t a l-a ra b 'dan başka bütün eserleri kayb olm uş olsa g e ­ re k tir.



B i b l i y o g r a f y a ' . İbn a i- Ç ift i, Târih aUhukamâ’ ( n şr. L ip p e r t), s. 163 ; al-Zaha* b i, cod. W arn .,



654, III, 26



( İbn a l-K ifti,



lnbâ‘ al-ruvât, k rş. Cat. Cod. A ra b ?, II, 126 v . d . ) ; a l-S u yü ti, B uğyat a l-v d ü t f i {abalşât al-luğaviyin v a ’l-nuhât ( K a h ir e , 1 3 2 6 ), s. 217 ( D . H . M üller, Südarab. Stud., s. 1 7 0 ) ; Y â k ü t, İrşSd a la r îb ( G M S, V I , 3 ), III, I.



Hemedan eyâleti, şimalde — Azerbaycan Hamsa'si ve Kazvin eyâletleri, garpta —Kirmânşâb, cenupta —Irak ve Malâyir, şarkta ise —Sava eyâletinin türkler ile meskûn Halacistân sancağı ile hudûtlanmış dağlık bir bölgedir. Şe­ hir eski yunanlıların Oront, araplarm ise Ervend dedikleri ve Zagros silsilesinin devamını teşkil eden Elvend [b. bk,] dağının şark eteğinde, bu dağın iki koiu tarafından vücûda getirilen ve Muradbeg-Çay ile sulanan 1960 m. yüksekli­ ğindeki münbit bir ovada kurulmuştur. En eski devirlerde Mezopotamya 'dan Kafkasya 'ya, Ho­ rasan 'a ve Türkistan 'a giden büyük askerî yol ile tarihî ticâret yolu Hemedan 'dan geçerdi. Za­ manımızda dahi mevcut olan bu yoldan Hemedan 'da ayrılan bir kol Sultanâbâd ile İsfa­ han 'ı Hemedan 'a bağlamaktadır. H agm atana e sk i F ars ( P a r s )



d ilin d e



lan tı y e ri“ m ânasına gelm ektedir.



„to p ­



A. P o eb l



ise,



bu adm farsla r ile h iç b ir m ünâsebeti olm a­



kısım , s. 9 ; K â tib Ç e le b î ( nşr. F lü g e l), nr.



d ığ ı ve „M e d le r k a le si“ g ib i b ir m âna ifâd e e t­



1110 , 5379, 6975,



7 1 1 1 , 9461, 10080, 12896,



tiğ i k an aatin d ed ir, H em edan Ta esk iliğ in d en ve



14458; Brockelm ann, G A L , I, 229 v e orada



bü yük ta rih î ehem m iyetin den bahseden arap ve



zik red ilen



İran m ü ellifleri bu şeh rin ku ru lu ş tarih in i İran m itolojisin e u yd u rm ağa çalışm ışlard ır. Hem e-



b ib liy o g r a fy a ; A n a s tâ s M âri alK a rm a li, ik lil ( aU lklil, al-Caz al-şâmin, B a g ­ dad, 1931 ) ’ in 8. kitab ın ın te n k id li bir ta b 'ım n eşretm iştir. A y n ı eserin 1. v e 2. k ita p la rı



d a n ’ın ku rulu şu h a kkın d a b ir F ars h ikâ yesin ­ den b ir k a ç cüm leyi, farsça olarak, nakleden



Prusya d e v le t kü tüph ân esin iu b ir el-yazm a-



Yâküt



(M u cam, M ısır tab., V , 8 ; VIII, 473



sın d a ( M s. O r., Oct., 968 ) bulunm uştur ( bk.



v .d .) 'a



gö re, C em ( C a m ş id )



Ein Hamdâni-Fand, Uppsala Universitets A rssk rift, 1935 ). al-H am dâni



'yu yapm ış, D a r a onun e tra fın ı çevirm iş, B ah-



'n in



D ârâ S ârü ’yu



O.



LÖ fgren,



e serlerin e



şun ları ilâ ve etm ek lâ zım ­



dır : Kitâb al-Cavharatayn al-'atikatayn . . , ( G riffİn i, Catalogo dei M anoscritti arabi di



tıuovo fondo della Biblioteca Ambrosiana di Milano, 152, nr. 268, I I ) Z ettersteen ( Die arab., pers. und türle. H andschriften der Universitatsbibliothek zu Uppsala, M 0, 1928, XXII, nr. 20 4).



man



b.



İsfan d iyâr



da



S ârü



( S â r ü lç )



tam am lam ıştır.



b ir sûr ile



ta h kim



Yâni



etm iş



ve



B a h m a n d e bunu ikm âl eylem iştir. B aşk a b ir r i­ v a y e te g ö re , Buhtunnaşr ( m. ö. 604— 5 6 1 ) zam a­ nından b e ri harâp bulunan bu şeh ri D ârâ, İsken­ d er ile olan m u hârebesind e, se rv e ti v e harem i için, em n iyetli bir rie ’a t m ahalli olm ak üzere, yeniden inşa ettirm iş, bunun için d e şeh rin ortasın da 8 ç ift dem ir k a p ılı v e 300 ( b ir riv a ­



( O v a n A r e n d o n k .)



H E M E D Â N . H A M A Z A N . Â s û r hüküm darı



y e te gö re , 1000) od alı b ir k a sr in şa ettirm iştir.



Ç>v‘



H e r o d o t’a g ö re ise, H em edan, M ed ( M a t a ) im paratorluğun un kurucusu olan D a y a k k u ( D e-



ya zılı ta b le tle rin d e A m a d a n a ; D ara 1. (m . ö. 5 2 1— 486) 'n ın B i sütün kitâbesin in farsça k ıs ­



io s e s ; m. ö. 728— 673 ) ta ra fın d a n in şa ve M ed­ y a devletin e p a y ita h t olarak in tih ap edilm iştir.



mında : H agm atan a ( H a n g m a ta n a ), elam ca k ıs ­



H âlbu ki D ay a k k u 'nun H em edan 'm



m ında: A gm ad a n a, bâb iice kısm ın da: A u a g m ata -



olm adığı, ondan önce yaşam ış olan  sû r hü küm ­ darı T ig la tp a la sa r I. 'm ta b le tle rin d ek i A m a ­



T ig la tp a la sa r



I.



( m . ö. 1 1 1 5 —- 1 0 9 3 ) 'm



n u ; T e v ra t 'ta : ^ fTDT”l K ( E zra 6,2 ). H ered o t 't a :



adından



da



ilk



A g b a ta n a ( 'A y jh x m v a } , B atlam yu s ve d iğ er yu ­ nan ve lâtın m ü e llifle rin d e : E k b atan a ( E cbatan a,'E x(5< iia v a ), erm eni m ü e llifle rin d e : A h m atan ,



dan a



an la şılm aktad ır.



H am atan ve A h m ad an , arap m ü elliflerin de : H a-



cenûb-i şarkîsinde,



mazâa ve Y â k ü t ( V , 8 ) 'a gö re, b ir adı da Sârü



d eki M usalla tep esin d e kurulm uş v e



bân îsi



D ayakku



ta ra fın d a im âr ed ilip , p a y ita h t hâline g e tir ild iğ i a n laşılan



H agm atana, bugünkü



H em edan Tn



E lv e n d 'in sol kolu ü zerin ­ birib iri



ardın ca, 7 sû r ile tahkim edilm işti. E n içerid eki K a lea k şeklin de k ayd edilen bu şe h ir g a r b î İran | sûr ötekilerd en yü ksek idi. Bu y e d i sûrun m azgal 'd a, K a zv in — K irm ân şâh — B a g d a d şosesi ü ze­ ken arları beyaz, siy a h , ergu vân î, m âvi, turuncu, rin de, tü rk le r ile meskûn ta rih î bir b e ld e olup, güm üş ve altın ren gin d e olm ak ü zere, a y n - a y n



( S â r ü k ) , E v liya Ç e le b î ( IV , 346 ) 'd e m oğulcası



ayn ı a d ı ta şıy a n b ir ey âle tin m erkezid ir.



ren klere boyanm ış



idi. Bu



ren kler, b â b illiler



H EM ED A N .



nazarın da,



gü n eşi, a yı ve



d iğ e r



se y y a re leri



tem sil ediyordu. 612 ( m. ö.) ta rih în d e m edya-



421



zam bir arslan kapı



h eyk eli ile süslenm iş olan bir



( B âb a i-A sa d = A r s la n - K a p ıs t) var idi.



h iar, b â b iililer ile m üttefikan , âsurluları m ağlûp



K a ç a r sü lâlesin in ku rucu su A k a M ehm ed Han



ve p a yita h tla rı Ninova ’yi za p t ve tahrip e ttik ­ ten sonra, H agm atan a ( H em edan ) Tun ehem ­



ta ra fın d a n 1 7S9 'd a tah rip edilen bu kasrın enkazı bugünkü şeh rin dışın da v e ib â d et yeri olan M usalla tep esin d ebulunm aktadır.



m iyeti a rttı. N inova 'da igtin am



edilen şe yle r,



bu şeh rin te zy in i için sarfedildi. 7 k a tlı sûr içind e, Â sû r ta rzın d a m uazzam sa ra y la r y a p ıld ı. R iv a y e te gö re , bu zaferin kahram an ı olan M edya k ıra lı K a y a k s a r y ap tırd ığ ı sa ra y ın



d ış sütûn-



la n n a güm üş ve iç sütû n larına da altm levh alar k a p latm ış idi. M edya 'y a P e rs



k a rşı 549 ( m. o.) 'da kıyam eden



( P a rsa, F a r s ) ey âle tin in



v assal p ren si



K u ra ş II. ( C y ru s = K y ru s = K ayhu srav ) tara­ fınd an za p ted ilen H agm atana ( Hemedan ), bu prensin ilk d e fa olara k ku rdu ğu iranî A h am en île r sü lâ lesi (m . ö. 549— 330 ) devrinde, bilh a ssa y a z m evsim i için, p â y ita h t olarak kald ı. Ş eh ir, bu d e v ird e de, devletin en m üstahkem ka lesi ve



H em edan Tn k a p ısın a adını verm iş olan ars­ lan h eykeli, şe h ir h akkın d a e tra flı m âlûm at v e ­ ren İbn a l-F a k ih 'te k i ta fs ilâ ta g ö re , İbn aî-H âcib m ahlası ile m ârûf M uham med b. A h m e d alS a lm i tarafın d an nazm a dahi alınm ıştır ( İbn alF a k ih , s. 241 ; Y â k ü t, M ısır tab., V III, 478 ). Ç o k uzak bir m azinin h â tırasın ı sezen bu arap şâiri, arslana hitap eden bir beyıtin de ona — „Z am an ­ dan e vv ei de v a r mı idin, y o k sa zam anla berâb e r mi büyüdün ?“ — d iye sorar. Ş eh ir h a lk ı bu arslan h ey k elin i şehri so ğ u k ta n ve fe lâ k e tte n koru yan b ir tılısım te lâ k k î e d e r d i; ö y le ki, h alife



al-M u ktafi ( 902— 908 ) bu heykelin , bir



hüküm dara â it hazînenin sa k la n a ca ğı en emin



fil arab ası ile, B a g d a d 'a n akledilm esi emrini v e rd iğ i zam an, halk büyük b ir y e ’se düştü. Fa­



y e r sa y ılıy o rd u . A h a m e n îler saltan atın a n ih a y et



kat



v eren m akedonyalı İskender d e, za ferleri neti­



fikrinden v a zg e ç ti ve heykel H em edan 'da kal­



cesind e elde e ttiğ i ganim etleri bu raya toplam ış ve burasını, H orasan 'a doğru yapılan sefer



dı. B ir m üddet sonra ( 3 1 9 = 931 ) B an i Z iyâr



için , b ir ü s h âlin e



ş î d eylem î m uhâripler ile, Hem edan 'a



getirm işti.



İskender impa­



h a life y e



bunun im kân sızlığı



söylenince,



[ b , bk.] devletinin m üessisi olan M atd â viç, vah ­ g ird iği



rato rlu ğu n u n çöküp, dağılm asından sonra, H a g ­



zam an, bu A rs la n -K a p ıs ı ile



m atana ( H em edan ) 'y ij A r s a k lı ( A rşak u n i ) sü lâ le si ( m. ö. 25Ğ — m. s. 214 ) dahi, yen i ku ­



de y ık tır d ı ( M as'üdi, MurSc, IX, 21 ). Bununla beraber, C urzon ( P e r s ia . . . I, 568) 18 8 9 'da



rulan P a rth d evleti için, p â y ita h t in tih ap etti.



H e m e d a n 'd a



P o lybiu s ( m. Ö. II. a sır ) 'un tasvirin e göre, bu de­ virde, bu kalen in a lt ta ra fın d a altın v e güm üş



a ç lığ a ve so ğ u ğ a ka rşı, şe h ir dışın da dikilm iş



le v h a la r ile kaplanm ış bir s a ra y v e onun yan ın ­ da y a ld ızlı sü tû n lar ile süslenm iş b ir m âbet var idi. İsidoros 'a göre,



bolluk ve



m ahsûl ilahesi



A n a h ita 'nm m abedi ile hazîn esi de burada idi. S âsân îler ( m. s. 226— 650) devrinde Hem e­



bulunduğu



birlikte



zam an,



h eyk eli



şeh ir



halkı,



b ir arslan h eyk elin i tılısım olarak kullanm akta idi ( bunun resm üçin bk. Jackso n , Persia Past



and Preseni, s. 197 ), A r a p c o ğ ra fy a m üellifle­ rinin k a yd e ttik le ri



b aşka bin alar H em edan Tn



içind e d e ğ il, civa rın d a



bulunuyordu. M sl. 282



( 895 ) 'd e tü rk Bürün ta ra fın d a n y ık tırıla n Ba-



dan 'm esk i ehem m iyetini k a yb e ttiğ i ve hüküm ­



râh ân v e y a h u t F urdağân â te şg e d e si ile H em e­



d arların bu rayı m erkez olarak kollan m adıkları



dan 'm 3 fersa h



görülüyor.



hallinde, eski k iiâ b e leri m uhtevi B ah râm G ör in şa atı ve d ah a b aşka binalar, bun lar arasın ­



A sle n hem edanîı olan İbn a l-F ak ih



( s. 229 ) 'e göre, Sâsân îlerin bütün in şaatı, H e­ medan ile A sad âb S d [ b. bk.] '1 biribirinden a yı­ ran d a ğ geçidin den itib aren



m esafesind eki, C u lıa sta



ma­



d a d ır ( b k . Y â k ü t, M u’cam, II, 10 3; V I, 356;



M adâ’in 'e kadar



İbn a l-F a k ih , nşr. de G o e je, s. 217 v. d.). D ârâ



uzanan sâ h a y ı işg â l etm ekte idi. Y a n i S â s â n î­



I. ile S a ra h s ( = X e rz e s , K ş a y a r ş a ) T n Elvend dağın da elâm ca, âsû rca ve p a rsça yazılm ış k i­



ler E lv e n d 'd e n



şim âle do ğru



uzanan sah ad a



in şaat yapm am ışlardı. A ra p la r H em edan '1, S âsân îlerin in kırâzı ve



ta b e le ri ve A r d a ş ir ( A r t a s e r s e r s = A rta k h şa t-



İran 'in istilâsı ile n eticelenen m eşhur N ihâvand



r a ) II. 'in H em edan 'd a y in e 3 dilde yazılm ış k itâ b e si bulunm uştur. B ritish M useum 'd a bulu­



[ b. bk.] m uharebesini m üteakip, ha life 'O m ar



nan bu kitabelerden başka, 1923— 1926



'in



vefatın d an 6 a y sonra, 645 ilk baharında,



arasın da H em edan ’da D ârâ I. 'nın b iri to prak­



z a p te ttile r. T a b a ri ( I V , 2 5 0 ), A z e r b a y c a n 'ın cenûp hududunda g ö sterd iği H em edan Tn Rey,



tan yap ılm ış v e d iğ eri güm üş le vh a üzerinde k a ­ zılm ış ik i k itâ b e si daha keşfed ilm iştir.



Cüroân ve A ze rb a y c a n ile aynı zam anda fethedüdiğinden bahseder. Ş eh ird e, arap m üellifleri ta ra fın d a n zikred ilen , fa k a t e sk iliğ i şü p heli olan



ta ca k ta rih î eserlerin hem en-hem en



bir kaşr, A h a m en îler devrinden kalm a bir kaç



’i, kendi zam anında ( eserin t a r ih i: 977— 978 ),



şütûn ve Elvend dağı ta ra fın a açılan ve m uaz­



şehrin



Y en i



H em edan 'da e sk i



zam anları



y ılla rı



h a tırla ­ y o k de­



n ilecek dereced e a z lığ ı, İbn H a vk a l ( s . arapiar



d evrin de,



pıüslüm anlar



260) tara-



HEMEDAN.



—ı fın d an kurulduğunu idd iaya sev k etm iştir, Ş e h ­ rin uzunluğu v e ge n işliğ i b irer fersa h a m üsâvî olup, b ir m urabba şeklinde, a sıl şe h ir ile varo ş­ ta n ib â re t idi. İb n a l-F a k ih ( s . 218 ) ’in n ak le t­ tiğ i riv a y e te g ö re , H em edan eskiden d a h a bü yük olup , d ı l ı i a n 4 'e r fersa h a m ü savi ge n iş b ir



olan tü rklerin A b b â s île r devrin d e yeniden bu­ ra y a geiip -yerleşm elerin e k a d ar, bir vilâyetin b a sit b ir m erk ezi olm aktan ileri gid em em iştir. M am afih, A b b â s î halifelerin in z a a fa y ü z tu t­ tu k la rı devird e, B ü v ey h ller [ b . bk.], B an i Z iyâr



[ b. bk.] v e



B ani K âküya



[ b. bk.]



gib i,



sa h a y ı ih tiva ediyordu. Ş e h ri ta sv ir eden arap



kü çük y e rli sü lâ lele r ta ra fın d a n



co ğ ra fy a c ıla rı, H em edan kalesinden a slâ ba h setm eyip, ya ln ız şeh rin m erkezini İşgâi eden v e



p â y ita h t olarak ku llan ılan H em edan bu harp ler esn asın da b ü yü k ta h rib a ta m ârûz k a lm ıştır;



a rtık



h a ra p



b ir



hâle



Ş eh ristan '1 zik red erler



gelm iş 4 dem ir



k a p ılı



( M ukaddasi, s. 392 ).



Ç a r ş ı, p a za r v e m escid-i câm i Ş eh ristan '1 çev­ releyen v a ro şta bulunuyordu. A ra p la r H em e­ dan ’ı,



H em edan 'in



şim alinde Zancân ’a



m eşhur



arslan



h e yk e li



za p ted ü en ve



v e A rs la n -K a p ıs ı bu



d evird e y ık ılm ıştır. B ununla beraber,



to p ra ğ ı­



nın verim liliği v e su yun u n bo llu ğu sâyesin d e, iy i ek ilip -b içilen v e m eyva b a h ç e le ri ile meş-



ka­



hûr olan H em edan, ik tisâ d î eh em m iyetin i hiç



d a r uzan an d a ğ la rı, R ey , İsfahan v e bu d a ğ ­ lık b ö lg e d e k i b aşka şeh irleri, C ib â l [ b. bk.]



b ir zam an kayb etm em iş ve Ira k S elç u k lu la rı [ b. bk.] devrin de, p â y ita h t in tih ap edilm ek



e yâletin e id h âl etm işlerd i ( bk. M a ç a m , 111, 44).



su re tiy le , yeniden s iy â s î ehem m iyetin i iadeye



B a g d a d ile H em edan arasın da ve H em edan 'dan şim âle v e şa rk a kad ar uzanan işle k b ir tic â ­



m u va ffa k olm uştur. Y a y la k ve k ışla k h a y a tın a ç o k m üsait olan



ret



H em edan b ö lgesin e tü rk lerin



yolu



v a r idi. E ski M edya 'nın



m erkezini



B âbil 'e b a ğla yan bu ta r ih î y o l, A b b â s île r devrin de, arap im paratorluğunun garp ve şark



yerleşm esi daha



S âsân île r devrin de b a şlar. M üslüm an tü rklerin



b ö lgelerin i h ilâ fe t m erkezi ile b irleştiren büyük



g e lip , k ü lliy e tli b ir su re tte bu b ö lg e d e y e rle ş­ m esi ise, b ilh a ssa A b b â s î h a life le ri zam anın a



yollar m anzum esine g ird iğ i için, arap



tesad ü f eder. İbn a l-A ş ir ( M ıs ır , 130 1, IX, 157



c o ğ ra f­ y a c ıla rı, b ilh a ssa İbn R u sta ( s . 163 — 1 67 ) ta ra fın d a n m u fassal b ir su re tte ta s v ir edilm iş­ tir. K arm aşin ( = K arm asın v e y a Karm isin, bugünkü K irm ân şâh ) ile D ükkân arasın da, D a ra



— 163 ) 'e göre, H orasan tarafın d an gelip , C ib â l ve A ze rb a y c a n ü lk ele rin i is tilâ eden O ğ u z tü rk leri 430 ( 10 39 ) 'd a ,G ö k -T a ş , B u ka v e K ız ıl'm kum andaları altın d a , H em edan 'ı m uhâsara v e



I. 'ntn kitab esin i ih iiv â eden m eşhur B isu tün da­



za p tetm işlerd i. B üyük S elçu k lu



ğın ın eteğin d en g e ç tik te n



rucusu T u ğru l B e y ( b. bk.; 432— 4 5 5 = 10 4 0 — 10 63) C ürcân , T a b erista n ve H r â r iz m 'i fe th ­



ve



( bu ­



sülâlesinin k u ­



günkü K e n g â v e r ) üzerinden H ündâd 'a v ey a h u t onun bir a z şim alindeki A sa d a b a d 'a u laştık ta n



e ttik te n sonra, B elh , R e y , Isfah an



sonra, bu yol, E lven d d a ğın ı aşm ak sn retiyie,



ile b irlikte, H em edan 'ı da za p t v e ilh â k etm işti.



H em edan 'a girerd i. D ükkân m evkiinden cenûb-i şark a, N ih avan d v e İsfahan 'a do ğru d iğ er bir



Son raları Irak S elçu k lu su ltan ların ın p â y ita b tı hâline g e tirilen H em edan, bu sü lâleye mensup



yol



a yrılırd ı. B ugün



bu y o l,



K e n g â v e r 'den



hüküm darlar tarafın d an



v e C ib â l



im âr olun arak sa ra y ,



a yrılm aktadır. H em edan 'dan H ü zistân 'a giden



m edrese, câm i v e b aşka in şa at ile te zyin edilm iş­



bir y o l da N ih avan d 'den g e ç e r v e C un d işâpür



tir. S u lta n ların oturdu kları „e s k i k ö ş k “ ( K öşk-i-



'a dayan ırd ı. H em edan 'dan şim âle doğru Suh-



'a t i k ) 'ten başka, b ir de H em edan k a p ısın d a in şa edilm iş „y e n i k ö şk “ ( K ö ş k -i c a d îd ) v a r id i ( Ş a d r a l-D in a l-H u sa yn i, A kbâr-i davlat-i Saî-



ra va rd şe h ri üzerinden, bâzan d a İfa zv in ta ri­ k i ile, Z a n c â n 'a , oradan da, b irer kol hâlinde E rdebil üzerinden, K a fk a sy a 'y a v e M iyaniç



ç ü k îy a , s. 89, 102, 12 2 ). Son S elçu klu su lta n ı



ü zerinden , T e b riz ve M eraga 'y a dayan an bu B agd ad -H em edan yolu , Zancân 'da R e y 'den



T u ğru l II. ( 5 7 3 — 590 = 117 7 — 1 1 9 4 ) , H vârizm -



A z e r b a y c a n 'a gid en başka b îr yo l ile birleşir­



m ek su re tiy le , H em edan ’d a S e lç u k lu hâkim i­ yetin e n ih â y et verild i. H vâ rizm şah , za p te ttiğ i



di. H em edan 'dan R e y 'e gid en



yo l ise, bu gü n ­



şâh ‘ A lâ ’ al-D in T ö k iş tarafın dan , m ağlûp edil­



küne te v â fu k eder ve Z eren d üzerinden g eçerd i.



H em edan '1, A ze rb a y c a n



atab eylerin d en M eh -



A r a p m üellifleri S â v a üzerinden geçen ikinci bir y o l d a h i ta sv ir ederlerdi. B u k a d a r mühim



med C ih an



oğlu K u tlu g İnanç 'a,



teslim e tti ( İbn a l- A ş ir , XH , s. 49— 5 1 ) . Mo-



b ir m evki iş g â l eden H em edan, S â sâ n île r d ev­



ğu lların 617 ( 1 2 2 0 ) 'd e ilk istilâsın a u ğrayan



rinde olduğu



g ib i, a rap la r devrinde de, arap



H em edan 'in çok m u tazarrır olduğu v e S e lç u k ­



v e fa rs unsurunu celbedem em iştir. Ç ü n kü y azı



lu lar devrinde yap ılan in şaatın ve m im ârî eser­



P e h liva n 'm



hele son baharı çok lâ t if olm akla beraber, kışı



lerin y o k e d ild iği



soğu k, se rt



A llâ h K a z v in i 'y e g ö re , tlh an lıla r devrin de şe­ hir sü r’a tie im âr ed ilm iştir, tih an lı s ü lâ le s i­



ve



uzun sü rer, ka im



k a r ta b a ­



k a s ı a y la rc a yo lla rı kaplard ı. Bundan d o la y ı­



zannolunuyorsa



da,



H am d



d ır k i, a rap v e fa rs şâ irle ri tarafın d an h icivler



nin ( 6 5 4 — 7 7 4 = 1 2 5 6 — 13 4 4 }



İîç fâ r ıf edilen H em edan, so ğu k



H u lagu ( b. bk.] A la m u t işm âilîlçrin ig k^lçlçri«-



İklim e alışık



m üessisi



olan



ni y ık ıp , kendilerini yok ederken, k a rargâ h ın ı Hemedan 'd a kurm uş ve A bb asî halifelerin e son veren m eşhûr B agd ad seferine buradan g iriş­



tan M ehm ed 'in dâm âdı U ğu rlu M ehm ed B e y 'in



tiğ i gib i, harp



için



'un oğlu M urâd ile Ş âh Ism â'il 1 .( 1 5 0 2 — 1524)



de yine buraya dönm üştü, İlhanlılarm ikin ci hü­ küm darı A b a k a H an, 1 2 8 2 'de, S u riye seferin ­



arasın daki son sa v a ş ( 1503 ), H em edan hudûdunda cereyân etm işti. S a fe v île r, H em ed an '1 im âr etm ek su retiy le,



yorgu n lu kların ı çıkarm ak



den dönüşünde, p a sk a lya



bayram ını Hemedan



elinde bulunuyordu. S afev île rin zuhuru esn a­ sında, U zun H aşan 'm torunu ve Sultan Y a 'k ü b



'da, h ıristiy an lar ile b irlikte, yap tık ta n b ir kaç



eski m âm ûriyetini kısm en iâde



gün sonra, burada ölm üştü. Y in e İlhanhlardan G azan Mahmüd H ân, A n ad olu S elçuklu su l­



m anlılar ile savaşların d a burasını a sk e rî ü s ola­



e ttile r ve O s ­



rak kullan dılar. 1 5 3 4 'd e, K anu n î Sultan S ü le y ­



Mas'Üd Iî. 'u, ikinci



man, T eb riz 'd en h a reket ile, M iy ân iç— Zaneân—



d efa ta h ta çıkışın a kadar, H em edan 'd a m ah­ T eb ­



S u ltâ n iy a üzerinden, B agd ad 'a yürüdüğü zaman, yine e sk i tarih î yolu takiben , H e m e d a n ’dan geçm iş olduğu gib i, M urad III. ( 1 5 7 4 — 1 595)



riz k a d ar ehem m iyet verild iği an laşılıyor. H am d A lla h K a z v in ı ( N u z h a t a l-k u lü b , s. 7 1 ) 'nin



m edan '1 zap tetm iştı. X V II. asrın ortalarınd a H e­



tanlarından Ğ iy iş al-D in



pus tutm uş idi. U m um iyetle İlhanlılarm ilk y ıl­ larından itibaren H e m e d a n 'a, M eraga ve



zam anında da v e zîr C iğ a la -zâ d e Sinan P aşa H e­



ta sv irin e g ö r e , İllıan lılar devrin de şehrin orta­ sın d ak i iç-k ale yine harâp bir hâlde bulunuyor­ du. Ş e h ri E îv e n d dağın dan g e le n su ile beslenen



m edan '1 ziy a re t eden ve h avalisin i kâm ilen türk-



1.600 ka d ar çeşm e su lam akta îdi. Bu sa y e d e H e­



se lle s şeklin de olan H em edan hamam kubbesi k a ­ dar cesim taşlard an inşa edilm iş 70 ku leye m âlik



m edan bol ve ucuz m eyva, bu ğd ay veren zengin



m enler ile meskûn g ö ste re n E v liy a Ç e le b î ( IV , 346 — 3SS ) ’nin ta sv irin e g ö re „ o d evird e k a le si mü­



b a h çelere v e g e n iş ta rla lara m âlik idi. T a m g a ile



idi. Kum m , D e rg e zîn , B isu tün v e B agd ad adın ı ta ­



tâyin v e te s b it edilen v erg isi on buçuk



şıyan 4 k a le k a p ısı, içind e 2.000 hücresi, hamam, câm i, han ve dükkân ları olan ve k â fi m ıkdarda



tümen



tu tu yord u. İdare bakım ından, H em edan v ilâ y e ti b e ş n ah iyeye a yrılm ış idi. S u ltâ n iy a [ b. bk. ] şe h ­



top ve cep h an eler ile te ç h iz edilm iş bulunan k a ­



rin de birleşen ve gen îş İlh an lı im paratorluğu­ nun m u htelif n ok tala rın ı birleştiren beş büyük



lenin C a n a ta y H an ’m idaresin d e 9.000 kadar



ana : tic â r e t



reselerd en b a şk a , 40 ad et sibyan m ektebi, m üte­ ad d it im âretler, 11 te k k e m evcut id i k i, bun­ lardan B a g d a d k a p ısı ta ra fın d a bulunan Şâh-



yolundan Ş a h râ h -i cenubî adını



ta şıy a n birincisi, y in e H em edan üzerinden eski ta rih î yolu takiben B agd ad ’a gid erd i ki, buna M ekke yolu da derlerdi. İlhanh im paratorluğunun ba ş-vezirliğin i :y a p m ış v e C a m i' al-fa vâ rih gib i kıym etli.; bir . eser ; m eydân a : 1getirm iş olan F a z l A lla h R a şid al-D in H e m e d a n 'd a doğm uş : ve yetişm iş olduğundan ( K â tib Ç e le b î 'nin T e b ­ riz 'de, A b u '1- G a z i B alladu r H â n ’ın ise, K a zv in 'd e doğduğun u İddia ettik leri R a şid a l-D in 'i



m uhafızı v a r idi. Ş eh rin içind e ise, câmi v e med­



ruh te k k e si m eşhur idi. İçlerinde O sm anlılardan kalm a F erhad P aşa ve A li Esen çeşm eleri en m eşhurları olm ak üzere, suyun u Elvend d a ğ ın ­ dan alan 150 çeşm e, a y rıca seb ilh a n eler, bil­ hassa



m uhasara



zam anında işe yarayan 9.060



ad e t su kuyusu, 200'd en ziyâd e hamamı, hind,



Q u atre mère



sind, rûm, arap ve acem tü ccarları ile dolupb oşalan b ir çok k ervan sa ra y, han ve mihman-



d e hem edan lı olarak gö sterm e k te d ir; bk. bir de E l, III, 1 202) bu şeh rin İlhanlılar d ev­



hân eleri var idi. B unlardan F erh ad P aşa k e rv a n ­ sa ra y ı en m ü kellefi idi. 2.000 dükkânı olan g a ­



rinde ilim ve İrfanca da mühim bir y e r işgal



yet mâmûr ve m üzeyyen b ir bâzâr-i şâh'i 'sİ var



bütün İran tarih çileri ile beraber,



e ttiğ i



görü lüyor.



T im ur 'un



fü tu h a tı



sırala ­



idi. G irild iği zam an İnsanı hayran bırakan ve 40



rında çok m u ta zarrır olduğu anlaşılan H e­ m edan 'm m edenî bir m erkez olm akta devam



türlü elm adan başka, erik, arm ut, üzüm, nar,lim on



ettiğ in i, Z ab da t a l-ta v îlrih m üellifi h e ratlı H a ­



ve in cir yetiştiren 46.000 b a ğ ı bulunan ve ta r­ laların d a 10 türlü bu ğd ay y e tişe n Hemedan 'm



fi? A b r ü [ b. bk.J'nu n tahsilin i bu şeh ird e y a p ­ mış ve ikm âl etm iş olm asından anlıyoru z. Tim ur



pirin ç bozası ve Elvend şe rb e ti de m eşhur idi.



*39S/*396 yılla rın d a , şim âl seferini bitirdikten



çeh reli



sonra, Ş irvan 'a dönerek, A z e rb a y c a n hüküm etini oğ lu M irânşâb 'a v erd i ; D erbend 'den B agd ad 'a



id i,“ E v liya Ç e le b î bu türkm eneenin bugünkü â ze rî tü rkçesin den ib a re t olduğun a te ’yid eden



ve H em edan 'dan osm anlı hudûduna k a d ar olan



m isâller de zik retm ekted ir.



bütün m em leketler onun hüküm eti dâhilinde idi.



Uzun boylu, sağlam y a p ılı, esm er ve ah âlisin in



S a fev île rd e n



kon u ştuğu



bu ğd ay



dil türkm ence



Ş âh y u s a y n ( 1694— 1722 ) 'in,



O rdusunun sol cen ahın ı da T eb riz ile H em e­



son yılla rın d a e fg a n lıla n n İran '1 istilâ ve z a p t­



dan



m erkand 'a dönmeden önce, k a ra rg â h ın ı H em e­



e ttik le ri İsfa h a n 'd a Ş â h H u s a y n 'i dahi esir etm eleri üzerine, oğlu T ahm âsp II. K azvin 'e



d a n 'd a kurm uş idi. H em edan 1 4 6 9 'da A k -K o -



çek ile re k , m ukavem ete ka rar verm iş ve D erbend



yuntplgrdan U zup H şsap 'm oğlu vç F âtih Şul-



iîe B a k û ’yu



arasında



y e rle ştirm iş



olan



Tim ur,



Se-



işg â i eden P e tro



I,'d a n



yardım



H tM tU A N .



4*4



talebin de bulunm uş idi. Bundan daha önce D avud H an 'm idaresi altında Ş irvan v e D ağ ıstan istik lâlin i ilân etm iş ve O sm anlı devletinden yardım iste m işti. K a fk a sy a 'ya giren O sm anlı



m üdâhale v e is tilâ la rı ile karşılaşan K a ça rla r O sm anlılar ile dâim î b ir su lh hâlinde y a şa d ık ­ larından, H em edan a sk e rî ehem m iyetini k a y b e t­



k u vv etleri Ş irvan , D ağ ıstan ve G ü rcistan 'm istik lâllerin i te ’min etm iş v e aym zam anda



miş ise de, B asra-B a gd ad ta rik i ile gelen İngilizH în d tic â r e t m allan sayesin d e, İk tisâ d i ehem ­ m iyetin i m u hâfazada devam e tm iştir. Bu de­



T eb riz, K irm Snşâh v e H em edan 'ı da zap tetm iş



v ird e g a rb î Iran iç in b ir depo v a zifesin i gören



bulunuyordu. P e tro I. K a fk a s y a m illetlerinin is­ tik lâ l h a re k e tin i ten kil etm ek v e e fg a n lıla rı Iran 'd an çıkarm ak hususunda Ş a h T ab m asp 'a



Hem edan 'dan T ah ran 'a, G ilâ n 'a , A z e r b a y c a n 'a



yardım da



bulunm ak



m ukabilinde



A sta râ b â d ,



M âzenderâa ve G i l â n ’ın d a kend isin e verilm e­ sini şa rt koşm uş v e m u vafakat beklem eden,



ve oradan da K ara d en iz sâh illerin e tic â r e t k e r­ van ları işlem eğe başlam ış idi, T u m a n skiy'n in 1894 'te vukû bulan se y a h a ti esn asın da { s . 3 0 ) g e ­ niş



ve



faâl H em edan



tic â r e t m alları ile



dolu



p iyasası



Ingiliz-H ind



bulunuyordu. 18 17 —



m ezkû r y e rle ri iş g â l e ttik te n sonra, T ahm âsp



1820 ta rih le ri arasın da bu rad a bulunm uş olan



II. ile 1723 'te bir m ııâhede akdetm işti.



Bütün



S ir R o b e rt K e r-P o rte r H em ed a n 'ın



K arad en iz sah illerin d en kovulm uş olan



P etro



40.000 tahm in



nüfusunu



e ttiğ i hâlde, C u rzon



1 S S 9 'da, I. 'y u H azer sah illerind en de çıkarm ak ,,Mu- Hem edan 'ı 20.000 nüfuslu bir şeh ir o lara k v âfık -ı şan ve m en faat olduğundan“ , O sm anlı gö sterm iştir. C urzon 'dan s y ıl sonra, burada d evleti h a rekete geçm iş v e n eticede, F ran sa 'nm bulunm uş olan T um anskiy H em edan 'd a 40.000— tavassutu İle akdolunan bir m uâlıede ile, bütün 50.000 n üfus kayd ed er. Bu m ü ellife gö re , ,,în-



şim âl-i g a rb i ve g a rb î Iran, K irm ân şah v e H e­



g iiiz-B a g d ad tic â re ti sâ y esin d e, şe h ir



medan



ile



b irlik te , O sm anlılara



terked ilm işti



son 20



( M ustafa Nuri, N a tâ y ic a l-v u k u â tt III, 28 v.d.).



y ıl za rfın d a çok büyüm üştür“ . H e m e d a n 'd a 1931 'de 50.000 ve 1 9 3 4 ’te ise,



İsfahan 'd a yerle şe n ve kendisin i şah ilân eden



60.000 nüfus tahm in edilm iştir. N üfusun büyük



efgan lı M ahmüd H ân 'in h alefi A ş r a f 'in, İstanbul 'a b ir elçi g ö n d ererek , S a fe v île rin yerin e otur­



ekseriyeti â zerî türklerinden ib â re t olup, tic â ­



duğunu bildirm iş olm ası ve zaptolunan yerlerin



re t de bunların elindedir. O n lardan sonra k ü rtler, m e’mûr sın ıfın ı te şk il eden fa rsla r v e



iad esin i istem esi üzerine vuku bulan sa vaşta, kü rtlerin ihan eti yüzünden, B a g d a d v â lisı ve H em edan ser-askeri A h m ed P a şa m ünhezim ol­



h a E v liy a Ç e le b î 'nin — „H em edan euhûdu m eşh û rd ur“ — dediği y e rli ve b a g d a d lı olan bu mû-



muş ise de, e rte si y ıl k u vv etli bir O sm anlı o r­ dusunun yaklaşm ası üzerine, A ş r a f H ân „ K ir ­



sın d a, cuma m escidi ( m escid-i c â m i) civarın d a



m Snşâh, H am adân, A rd alâ n , N ih âvand , H urram âbâd, L ü ristâ n “ ve bilcüm le m em âlik-i A z e r ­ baycan ile vİlâyât-ı G ürcistan v e Ş irva n iâde



1.500— 2.000 tahm in edilen m û sevîler ge lir. D a ­



sev îleri bu raya celbeden, b ilh a ssa şeh rin orta ­ sözde yah u d i azizlerin den, E ste r ile M ordehay 'm türbesidir. T u m an skiy 'e g ö re , m û sevîlere k a rşı derin bir kin besleyen ahâli d a h i bu tü rb e­



olunm am ak ve buna m ukabil kendisi İran şahı tanınm ak şa rtı ile, 1141 başların d a se r-a sk e r ve



y i z iy a re t ederm iş. C u rzo n tarafın d an n isb eten



B agd ad v a lisi H aşan P a şa -zâ d e A h m ed P aşa



tan yapılm ış olup, bu radaki Ölüler ib rân îce y a z ı­ la rı ih tiv â eden a ğ açta n ta b u tla r içerisin d ed ir.



ile m üsâleha akdetm iştir. M ahm üd I.



( 1730— 17 5 4 } zam anında efgan -



yeni bir binâ oiduğu kayd ed ilen bu tü rb e ta ş ­



K e r-P o rte r ( I l , i 0 5 ) türbenin T im u r 'd a n sonra



h larm m ağlûp olm ası ü zerine, Ş alı T ah m asp ile



in şa ed ilip , X V II. asırd a tâ m ir gö rd ü ğü h a k ­



akdolunan yeni bir m uâhede m ucibince, şim âlî A ze rb a y c a n ile G ü r c is ta n ’ın O sm anlı hâkim iyeti



kın d a bir riv ây e t k a yd e d e r. B üyük âlim ve ta -



altın da kalm ası şa rtı ile, T eb riz, K irm ân şah ve Hemedan ey âletlerin in İra n ’a terkin e m u vâfakat hâsıl olm uş ise de, tarafeyn d en kim se bu a n la ş­ madan memnûn olm adığı için, yenid en harp



b ib İbn S in a 'nın son zam anlarda tâm ir edilen tü rb esi d e bu şehirdedir. B irinci dünya sa v a ş ı sırala rın d a , ru s-in giliz m ü ttefik k u vv etleri tarafın d an işg âl altın a alın ­ m ak su re tiy le , T ü rk iy e 'y e ka rşı, a sk e rî b ir üs



h a zırlığın a başlanınca, afşarh N â d ir ( son raları



hâline getirilm iş olan İran 'm bilh assa garp v ilâ ­



N â d ir Ş a l ı ) ordusunu Hemedan yaylasın d a tah -



y e tle ri, o cüm leden H em edan ve h a vâlisî dahi,



şıd



etm iş v e



T opal



bir k a ç d efâ elden-ele ge ç m iştir. D a h a , İran 't iki



Osm an P a şa 'y a m ağlûp olduktan sonra, yaralı



n ü fu s b ö lgesin e ayıran 1907 ru s-in g iliz a n la ş­



bir h â ld e, H em edan kalesin e sığın m ış îdi. A fş a r hlardan sonra, İran 'a hâkim olan Zend sü lâ­



m asından sonra, H em edan da d â h il, bütün şim âlî



lesine



n ih â y et



zapteden



B agd ad



m uharebesinde



veren ve 17 8 9 'd a



K açar-oğu lları



H e m e d a n 'ı



sü lâlesin in



m üessisi



A k a M ehm ed H an, şeh rin d ışın d aki eski kasrı y ık tı. R u sların a r(h -arası k esilm eyen ta zy ik ,



İran ’da yerleşen ru sların , cenûbî A ze rb a y c a n ta rik i ile, M usul 'u v e K azvin -H em ed an ta rik i ile de B agd ad 'ı ve B asra k ö rfe zin i hed et tu tan , fa â l b ir siyâ se tleri m üşahede edilm ekte idi. 1 9 i 5 m ayısında, İra n 'd a tü rk ye ?tlman



ta ra f-



M E.ME,D R 1N — njC.iVlE.LI/UNl,



4*5



darı k u vv etlerin fa a liy etleri k arşısın d a, rııs ve İngiliz sefareth an eleri ile te b ’alarınm teh likeye



m il (M ıs ır, 1301 ), IX , X II; B alâ zu ri, F u tü h



m ârûz bulunduklarım



ederek, İran ’ın



a l-B u ld a n ( n ş r . de G o e je ; 18 66), s. 309 v.



E n zeli lim anına a sk e r çıkaran ruslar K a zv in ’e k a d a r ilerilediler. H edefin H em edan olduğu ma­



d .; İslâ m A n sik lo p e d isi 'n de ASADÂBÂD, BÎSUTUN, CİBÂL, ELVEND, BUKA ve H em edan İle



lûm idi. İn giltere ile berab er v e rd ik le ri b ir no­



ilg ili d iğ e r m a d d ele r; D egu ig n es, H a n la rın ,



ta ile İn g iltere ve R u sya, İran 'in m âlî v e askerî kontrolünü de ellerin e alm ış bulunuyorlardı. K en ­



tü r k lerin ,



bahane



d isin i b ita ra f ilân etm esine rağm en, fi'len işg â l



( n ş r . de G o e je ; 1 8 9 2 ) ; îb n a l-A şîr , a l-K â -



m oğu llarm ve daha şâir tata rla­ rın ta rih -i um ûm îsi ( trk . trc. H ü seyin C aiıid ; İstanbul, 19 2 4 ), V , 224— 2 27; V I , 76



a ltın da bulunduğunu gören T ü rk iy e , 1915 ’te, İran



v. dd. ve tür. y e r . ; VII, 67— 6 9 ; H alil



hududunu g e ç e re k , H em edan ve Irak -i A c em ’i



hem,



D ü v e l-i



islâm tye



( İstanbul,



Ed-



19 2 7 );



işg âl e tti. B ir m üddet sonra, ru s ku vvetlerin in



E b ü lg â zi B a h a d ır H an, Ş e ce r e -i tü rk iy e ( P e ­



ta zy ik i altın da, H e m e d a n '1 ta h liy e



te rsb u rg, 18 7 1— 1 8 7 4 ) ; Hammer, D e v le t-i osm ân iye ta rih i ( tr k trc. M ehm ed A t â ), İs­



eden tü rk



k u v v e tle ri 1916 sen esin in yazın d a yeniden ta ­ arru za g e ç e re k , ru sları r ic ’a te m ecbûr ettiler.



tan bu l,



1330— 1332, IV , 56— 6 3 ;



V,



149—



Kirm anşah '1 v e H em edan '1 ta h liy e eden ru s­



153 ;



la r K a z v in ’de de duram ayıp, T ah ra n 'd ak i se ­



P aşa, N a tâ y ic a l-v u k u ât (İsta n b u l, 1 3 2 7 ), I, II, III; P . G . B u tk o v, M a teria lı d ly a no-



fa re t erkânı ile te b ’a la n n ı d ek i E n z e li'y e



da



H a zer sah ilin ­



n ak leim işlerd i. 1917



senesinin



V I, 10 v. d .; V II, 15 0 ; M u stafa N uri



vo y isto r ii K a v k a za s 1722 p o 1803 goda



ilk baharın da, R u sya ’da b a ş veren ih tilâ l üze­



(n ş r. M.



rine, Iran 'd ak i ru s k u vv etleri de in hîlâl



K e r-P o rte r,



ce, in g ilizle r hem en-hem en bütün



edin ­



Iran 't işgâl



B ro s s e t; T ra v els



P e te rsb u rg , in



1 8 6 9 ) ; R.



G eorg ia , A rm en ia



an d an cien t B a by lon ia ( London, 1821/1822 ) ;



altın a a ld ılar, in g ilizle r B agd ad ’1 zaptetm iş bu lunuyorlardı. B öyle g a y r-i m üsait şa rtla r al­



G. N. C urzon , P er sia a n d th e P er sia n Q u e s­ tion ( London, 1892 ) ; A . G . T u m an skiy, O t



tın d a tü rk k u v v etleri H em edan ’ı ikinci İngiliz



K a sp iy ska g o m orya k H orm u zskom u p r o liv u i obratno ( P e te rsb u rg , 1896 ) ; M. Q uatrem ere,



ordusuna: te rk e m ecbûr oldular. T ü rk iy e B agd ad 'dan H em edan 'a do ğru ve ru slar da, m odern bir lim an hâline g e tirm iş oldukları E n z e li'd e n itib aren cenup ve: cenûb- i g a rb îy e d o ğru mun­ tazam b irer şose inşa etm işlerdi. Bu yollar H em edan:'da birleşiyordu. 1918 senesinin son ­ la rın d a in g ilizle r B a g d a d 'dan bu y o l ile üerileyerek , E n zeli lim anına ç ık tıla r ve K a fk a sy a 'nın işgalin e buradan başladılar. : :



Bibliyografya:



H isto ir e



d es



M on gols



en



Pers



( P aris,



1 8 3 6 ) ; K . R itte r, E rd ku n d e, VIII, 404; IX, 78, 98 v . d . ; J. d e M organ , M ission S c ie n ­ tifiq u e en P e r s ( P a r is , 1894— 1 8 9 6 ) ,IV , 253 : v . d . ; G . le S tra n g e , T h e L a n d s o f the E a s­ tern C a lip h a te ( C am brid ge, IÇ 0 5), s. 194 v. d .; ayn . roll. ( J A , 1902, s. 2 4 6 ); P . A . R ittih ,



P o litik o -s ta iis tiç e s k iy



oçerk



P er sii



e ttiğ i A b iî Ş u c â 1 Ş irö y a b. Ş a h r d â r ’ın Heme-



( P e te r s b u r g , 18 9 6 ). G en . S ir P ercy S yk e s, İran ta rik i ( trk. trc. yü z-b a şı M ehm ed C e ­



dan ta rih i bize ka d ar g e lm e m iştir; P au ly-



m â l), İstanbul, 1341, s. 61 v.d ., 109 v.d., 117



W isso v a, V , 2155 î S tre c k , Z eitsch rift f&r A ssyrioL, X V * 367 v .d .; M . Ş em settin G ün al-



H E M E D Â N Î. H A M A Z A N İ , A



Y a k u t ’ un istifâde



ve tür. yer.



_



(MİRZA BALA.) bu 'l -F a z l



A y-



ta y , İran tarihi ( A n k a ra , 1948 ), I, I — 6, bk. İn­ deks, M edya k ısm ı ve b ib liy o g r a fy a s ı; M as'üd



med b . a l -H u s a y n b.



K a y h a n , C oğrâfyâ-i mufasşal-i Ira n ( T a h ­ ran, ira n î 1 3 u ), II, 13, 379— 386; B arthold,



b üyük ş â i r v e e dİ p. T a h silin i d ü n yaya gelm iş olduğu H em edan şeh rin de nahviyûndan Ahm ed



Istoriko-geografiçeskiy obzor İrana ( P e te rs­



b. F âris ile d iğ er m uallim lerin id â resi altında



(9 6 9 — 1008),



Y ah ya Badi* al-Zam an



b.



S a 'I d b. B îşr unvanı verilen



b u rg , 19 0 3 ), s. 31, 84, 88— 91, 12 1, 122, 130,



y ap tı. 380 ’de R e y şehrine g itti ve b ir zam an­



134, 138, 139, 1 41 ; Arm ianskaya geografiya



VII. veka po R. H., Prip . M . Horenskomu



la r Ş âh ib b. 'A b b â d ’ın büyük teveccü hü n e nâii oldu. Son ra g ittiğ i Cürcân ’da, hâm î olarak,



{erm en ice m etin ve harita, rus. trc. K . P. Pat-



A b u S a 'id Muhammed b. M an şür'u buldu, 992



kanov, P e te rsb u rg ,



18 7 7 ),



s.



57— 63;



E l, ' 'd e N işâp ü r 'a g itti, fa k a t yold a eşkıyanın ta a r­



m ad. HAMADHÂN; Y a k u t, M ıicam ( M ısır. 19 0 6 ), I, 208— 2x0 ; II, 10 3 ; III, 4 4 ; V , 8. V I, 353, 3 5 6 ; VIII, 4 7 1— 4 8 1 ; îbn ai-F akih Kitâb al-Buldân ( nşr. de G oeje ; 1885 ) ; Ta b a ri, Târih al-umam va ‘l-m ulük



(M ıs ır



ruzuna u ğradığın d an , o raya bîr p arasız olarak vardı. Zam anın birinci ed ibi olan A b ü B akr alHvârizm i [ b. bk.) ta ra fın d a n um duğu kadar amimî bir su re tte kab u l e d ilm e d i; vukua geen b ir ta h rik i m üteakip, araların d a edeb vadi­



IV , 250 v . d . ; İbn H a vk a l, Kitâb al-masSlif.



sindeki b ilg ile r üzerine alen î bir m ünazara oldu.



•va ’l-mamâlik (n ş r. de G o e je ; 1 8 7 3 ) ; M u­



H am azâni bu m ün azaraya d â ir yazısın d a



k a d d e si ( n ş r . de G o e je ; 1 8 7 7 ) ;



trc, K rem er, K a ltu r g esch ich te, II, 471



İbn R u şta



( bk.



v. dd.)



H H M E .U A İV I —



kendisinin ga le b e e ttiğ in i sö ylem ek te ise de, bu iddia şüphelidir. A n c a k bu çarpışm ada itib âr ka zan d ığ ı m u h a k k a k tır; bir sene sonra H varizm i öldüğü v a k it işgâl e ttiğ i bütün m akam ­ larda ona h a lef olm uştur. H orasan ve S icista n 'in bütün şeh irlerin de ve G azn e 'de kendisine hami­ ler buldu



ve n ihayet H e r a t ’ta yerleşerek, al-



H usayn b. M uham med al-H uşnâm i 'nin k ızı ile evlen di.



■



M ahfuz kalm ış olan eserleri arasında M a ka m at S icista n hüküm darı H a laf b. A hm ed nâ­



H E .N U t ,S E .



leri de v a rd ır; msl. nr. 167 ş î’anm y a yılm ak ta olduğunu beyân etm ekted ir. A l-Ş a 'â lib i şiirlerin d en b ir m ü n tehabât ( Yatim a, IV , 195— 3 1 4 ) vücûda g e tir m iş ; Y â k ü t d a bunlardan bazıların ı şâirin tercüm e-i hâline dercetm iştir. D iv â n 'ı ( nşr. ‘A b d a l-V a h h S b R izvân ve M uhammed Ş u k rî, K ah ire, 19 0 3 ) 84 sah ifeden ib a rettir. K a sid e le ri e k se riy a ham ile­ rini m edhe dâirdir. M akâm ât 'm ta b ’ı l a r ı : İstanbul, 1298 ; B eyru t, 1307 ( b â z ı kısım ları çıkarılm ış, M uhammed



mına ith a f edilm iş o la c a k tır; m ektuplardan (n r.



A b d u 'nun



173 ) bu hüküm darın



{ 1 9 1 0 'a doğru, M uham med M ahmüd 'nin ta h şiyeleri ile ),



necîbâne



muâm ele



şâire k a rşı g â y e t iyi ve



etm iş



olduğu



anlaşılm ak­



b ir



şerh i ile



b ir lik te d ir ) ; K a h ire a l-R â fi‘i



tad ır, H am azân i 'den evvel hem en-hem en „v a a z “ ( M ura c, V , 4 3 1 ) veya „h u tb e “ (a l-C â h iz , B u-



M ektup ların ın t a b 'ıia n : İstan bu l, 139 8 ; K a ­ hire, 1304 ( I bn H icca , H iz â n a t al-adab 'in



halâ, 218, 13 ) m ânasına gelen makam a kelim e­



h a ş iy e s in d e ),



si, tercüm e sahibinin eserinin unvanında k u lla ­



B eyru t,



1890 (İb r a h im



A hdab



nışına g ö re , yun anca m im e kelim esinin ifâde e t­



a l-T a râ b lu s i'n in bir şerh i ile ) . A l-H a m a zâ n i 'y e â it A v ru p a b ib liy o g ra fy a sı



tiğ i m u h telif şa h ısla rın konuşm alarını ta k lit y o ­



Brockelm ann ( I , 94 ; SuppL, 1, 150 v.d.) 'da ve­



lu ile „n ü k teli m u hâvere“ m ânasını alm aktad ır.



rilm iştir. Y â k ü t ( Udaba, I, 94— î ıS ) 'tâ k i tercü -



A l-H am azân i 400 m akam e yazm ış olduğunu ve



me-İ hâli bilh a ssa a l-Ş a 'â lib i nin e se ri e li Ş irö ya 'nin H em edan tarih ine dair eserin e m üsten ittir.



içlerinde, ikisinin dahi biribirine benzem edi­ ğin i iddia etm ektedir. A n ca k bu m ağrûrâne iddia, elim ize g eçen 51 p a rça lık bir m ecm uaya b a k ılırsa, h a k lı g ö rü le m e z ; zira bunların b azı­



( D . S . M A R G O T.IO U TH .) H E M Z E . H A M Z A . ( a.), a sıl m ânası parm ak ile sıkm ak, b ir y e re s ı k ı ş t ı r m a k v e d ü r t ­



B un­



m e k t i r . M izm arm kapan m ası y a h u t k u vv etsiz



lar da e k seriy a k u d y a ’ ler, yâni ku rn azca fikirler ile, para kop arm ağa m ahsus şe y le r olup, mev-



bir han çere in filâ k ıd ır k i, T a m im i'le r [b . bk.] 'de *ayn harfine m uâdil İmiş. N itekim h a m za



zÛların



işareti



ları diğerlerin in



veya



tekrarı



m ahiyetindedir.



kahram an ları y a bir a z bilgin lik sa ta r



h ıtâb et m ahareti g ö ste r ir ve y a h u t da



bir şa kla b a n lık belki o zam an



yap ar. Bunların bazıların ı B agd ad ’ d a geçirilen h ayat



‘ ayn



harfinden



d oğm adır. B k . m add.



A L ÎF , B A Y N A ve orad aki b ib liy o g rafy a.



H E N D E K . [ B k . H A N D A K .j H E N D E S E . H A N D A S A y a h u t ‘ ilm al-han -



sah neleri gib i ta v s if etm ek m üm kündür; lâkin



dasa, 4 ih zârî ilim den biri olan g e o m e t r i y e



b a zıları, msl. şâ îr



araplarm



Zu 'İ-Rumma ’nin ismi g e ­



verdiği



[ b k . mad.



atmak,



çizmek



H E SA P ].



bahsedilen ve yin e S a y f a l-D a v la { ölm .35 6) 'nin h ayatın ı nakleden fık ra la r gib i, geçm iş zam an­



ve bu m ânalardan g e ç e re k , ö l ç ü a t m a k m ef­ hum larına d elâ let eden andâktan ( ya h u t anda-



lara â ittîr. B unların içinde itik a d a dâir hususları



zid a n ) kelim esinden ge ld iğ i sö ylen ir ( bk. L isâ n



ih tiv a edenleri, m ev’izeler, manzûm muam malar, h attâ dilenci ve h ırsız dü zen b azlıkları b ile v a r­



al-'arab, VIII, 13 8 ). B ü y ü k l ü k ö l ç ü ve k ı y m e t m ânasına gelen ve geom etri y erin e



d ır, A l-H u ş r i ( Za h r al-âdâb, I, 254, 1 3 0 5 ) 'ye



de ku llan ılm ış olan andâza ism i buradan



göre, tercüm e sâhibini



m ıştır. A ra p la r geom etri ilmi ile m eşgûl olanla­



eden âmil îbn



ra al-m ukandis derler.



bunları yazm ağa sevkD u rayd 'in A r h d in 'i olm uştur.



M ektuplarının m ecm uası ( 233 tân e ) bilhassa şa h sî m uhâberâtını ilıtivâ etm ekted ir. M am afih neşredilm eğe d e ğe cek dereced e itin alı yazılm ış­



H aceâc



Bu ismin fa rsça



isimdir



çen yah u t M uhammed b. İshak al-Ş aym ari 'den



b. Y u su f



b. M atar



tarafın dan ,



ç ık ­



ilk



d efâ olarak, 790 sen esin e do ğru, a rap ça ya t e r ­



arasında, ta rih çi Ibn a l-M iskavayh v e edip A b u



cüme edilen E u klid es 'in E x o ıx sıâ ( a l- U s â l) 's ı ile arap lar sırf n azarî hen deseye v â k ıf o ld u la r ; b ilâ h are A rch im id e s 'in h en d eseye d â ir eser­



B akr al-H vârizm i gib i, o zam anlar m âruf olan­



lerinin ekserisi



lar az olm akla beraber, hepsi yü ksek m evki sa h ib i olan zevata hitaben yazılm ışlard ır. B un ­



m üteallik b ahisleri buna inzim am e tti. H en d ese



lardır.



Bu



m ektupların



yazıld ıkla rı



kim seler



ve A p o llo n iu s 'un



m ahrûtlara



ların m u h teviyatı çok defa m üellifin şa h sî a lâka­



için, yunancadan gelen câ m a lr iy a ismini de ku llan ıyorlardı, H in dülerin S id d h â n ta ’ ları v e



sını m ûcip olan hususlara d â ird ir; msl. bir k ita ­



d ah a sonra, Heron 'un eserleri ile araplar ta tb ik î,



bın ib a re si v eya kendisine tarb ed ilen verginin



am elî hendeseyi yâni sa tıh ve hacim lerin ölçül-



yü k sekliğin den şik â y e t



gib i hususlara



aittir.



B unlar arasın da umûmî m eselelerden bahşeden­



m elerini, trigon o m etri u nsurlarını v e a ra zî mçşâh aşın ı da öğrendiler,



HC.HUK.ÚIL.



A ra p la r tarafın d an s ırf ben deseye d â ir, yân i n e hesap v e ne d e cebirden istiân e etm eksizin, kısm en yunan v e kısm en d e hind örn eklerin e



4*7



edilm esi hususlarına g e lin ce , bu sa h a d a -arap­ la r



yu n an lıları



ve



h in d iileri pek ç o k



g e ç­



m işlerdir. R iy â z î ( m u n fa s ıl) m ıkdarlar ile hen-



istin ad e d e re k , y azılm ış y a ln ız ik i eser zik re d e ­



d e s î ( m u tt a s ıl) m ıkd arların biribirindeu k a t’î



b iliriz : birin cisi Musa b . Ş â k ir ’in üç oğlu Mu-



su re tte tefrik in in — k i yun anlıların riy a ziy e nazariyelerın i m üsm ir su re tte gen işletm elerin e



hammed, A h m ed ve al-H asan ( en bü yükleri M ubam m ed, Sim. 873 ) ’m K . M d r ifa t misâhai



m âni olm uştur — b ir en gel olduğunun



ortaya



al-aşkâl al-baslia va 'Lkuriya (M ü ste v î ve kü-



çıkarılm ası ş e re fi de arap lara â it bulunm akta­



r e v î şek illerin m esahası ilmine d â ir k ita p ) nâ­



dır. H kârizm i b ir m üsellesin iriifâ m ı ü ç d ıl’a



m ındaki eserleri olup, krem onalı G erard o ta ­



b ir m echûi m tkdar ilâ ve etm ek su re tiy le , yâni



rafın d an lâ tin ceye ve bu lâtin ce m etinden de, M. C u rtze tarafın d an , alm ancaya tercüm e e d il­



b ir m uadele k u rarak , tâ y in etm ekle, bir hen­ d ese m eselesini halletm ek için , c eb ir kullanm ış­



m iştir : D e r liber triam fratrum de geometria, N ova açta der kgl, Leop.-Carol Akadem ie d.



tır. H end ese m eselelerinin, c eb ir ile , h a lli tar­ zın ın b a ş m üm essili m ısırlı A b ü K âm il Şucâ'



N aturforscher ( X L IX , nr. 2 ) ; krş. bir de H . S u ­



b. A sla m (90 0 senesine



te r, Ober die Geometrie der Söhne des Müsâ b. Shakir, Biblioth. matem., 3. seri, III, 259— 272.



b e ş-d ılılı v e



Bu e ser d âire sath ın ın , üç dıt’ı esâs tu tu larak, m üselles sathının, m ahrût ve m ahrût-ı nâkıs



tu r ; ib rân îce b ir tercüm esi m evcut olup, G . S a ­ cerd o te tarafın d an F e s ts c h r ift z . 80. G ebartstag



satıh ların ın , kürenin sa tıh ve hacm inin ölçü l­



M . S tein sch n eid ers ( L e ip z ig , 18 9 6 ) a dlı yazılar



mesi v e v a sa te y n -i m ütenâsibeyn m eseleleri ile zâviyen in ü çe bölünm esine dâir, 18 m evzua â it b a h isleri ih tiv â etm ektedir. Bu k ita b ı sırf, y ân i n azarî, hen dese k ita p la ­



b ir eserde ( bu eserin a sıl n ü sh a sı bugün y o k ­



m ecm uasında ita ly an cay a v e H . S u te r ta ra fın ­ dan B ib lio th . m atkem ., 3. se ri, X , 15 — 42 ’de alm an caya tercüm e e d ilm iş tir ) birinci derece b a sit v ey a m ürekkep, ikinci derece veya ikinci



rından a d d ed iyo ru z ; çünkü e se r yun anlı klâsik



d e re c ey e irc â



hen dese m ü elliflerinin usûlü v ech i ile, yân i h e­



m u âd eleler v â sıta sı



sap ve cebre â it h iç bir ta tb ik i ih tiv â etm ediği g ib i, hiç b ir adedi m isâl de verm em ektedir.



delelerin



İkinci eser de A b u ’l-V a fâ ’ al-B ûzcân i [ b . bk.] H andasa 's i olup, elim ize: kendisinin b izza t y a z ­



d o ğ r u ) ’dir. B u zâ t



on -d ılılı şe k ille r ü zerin e y a z d ığ ı



e d ileb ilir m u zaaf ikin ci derece



hem en



ile



hepsi



h alletm iş ve bıı mua­ p isalı



Leo n ard o 'nun



eserlerin e geçm iştir. C e b ir m eselelerini, hen­ d e se v â s ıta s ı iie, halletm ek usûlünün mü­ m essili o lara k, b u ra d a ya ln ız iranlı 'O m ar b.



d ığ ı şe k ild e değil* talebelerinden birin in farsça



İbrahim a l-H a y y â m i [ b . b k .] 'y i zik re d ec eğ iz ki,



bir y a z ısı h âlin de geçm iştir



bu zâtın üçüncü ve m uzaaf ikin ci derece muâdelelerinin, m ahrût m aktâ v â s ıta s ı ile, halletm e



( k r ş . W oepcke,



J A , 18S5, Ij. 218— 256 ve 309— 359 ; E x tra it, P a ris, 18 5 5 ,3 . 1— 8 9 ). Bu eser, satıh hen de­



usûlü, şü p h esiz arap riyaziyesin in elim ize geçen



b ir küre



en mükemmel eseridir. H esabın h e n d e se y e ta t­



dâhilind e, re sleri kürenin sath ın a tem âs etm ek ü zere, b ir muntazam ço k-satıh h { z u l-v u c lıh ’l-k a ş ir a ) şe k il tersim ine k ad ar, bir çok m ese­



biki bahsin de m üsellesâtm da zikredilm esi g e ­ rektir. Bu ilim de a rap lar kendilerinden evvelki yu n an lılar ile hindiileri, k a t 'î su re tte, ge çm iş­



sesin in e sâ s şekillerin in tersim inden



lelerin h allin i ih tivâ eder. E serin b ilh a ssa d ik ­



lerdir. A i-B a ttâ n i [ b. bk.] ’den N a şir ai-Dİn al-



k a te şâ y â n olan cih eti, bu m eselelerin mühim b ir kısm ın ın, sâ d e ce p e rg e l yardım ı ile, h alle­



T û si [ b. b k . j ’ye k a d ar devam eden fasıla sız bir çalışm a n eticesinde, m ü sellesâtı, sistem atik bir



dilm iş olm asıdır ki, bunu ilk defa olarak gö rü ­



usûle göre, tedvin



yoruz.



m eselelerin



dır ki, bu usûle d â ir N a şir a l-D in ’in çalışm ala­



ha llin d e de ap -açık bir H ind te ’siri belirm ek­ te d ir. Esâaen bu bir çok arap riyaziyecilerin in



rı Regiom ontanus ve K o p ern ik tarafın dan bilin­



D iğ e r ta ra ftan , bir kısım



hendesenin m uhtelif fasılların a, m sl. muntazam



etm eğe m uvaffak olm uşlar­



se idi, onlar bu sâ h ad a d ah a ileri gid e b ilirle r­ di. A ra p la r ceyb ( sinüs ), tam âm -ı ceyb ( cosi­



ç o k -satıh lı şekillerin tersim ine, b ilh a ssa üçüncü derece m uadelelere vard ığı mâiûm olan yedi-



nus ) ve sin ü s v ersa s ’ ü hindiilerden öğrendiler



dılılı, doku z-d ılılı şekillerin tersim i ile m ahrût



ler ; m u h telif fon ksiyonlara â it d ü stûrları b u l­ dular, m üsellesât ced vellerin i tam am ladılar ve



m aktalarına â it n azariyelere ve bunlar arasın ­ da k a t’-ı n âk ıs ( e llip s), k a t ’-ı m ükâfî ( parabol ), şibih k a t'-ı m ükâfî (p a ra b o lo ıd )



satıh ların ın



m esâhaları h esap ların a ve k a t ’ı m ahrût p e rg e li



bu ld u kları d â va la r ile, bütün m üstevî ve kü revî m üsellesleri h a lle ttile r ( d ö rt m ıkdar kaidesi,



çizi inle­



mümâslar yân i tan gen t d âvası, m üstevî ve k ü ­ re v î ceyb m eseleleri v.b. g i b i ).



cebrin h en deseye ta tb iki ve bil-



A s ıl am elî h en desed e (a râ z î m esahası, fennî g e o d e sie ) arap riya ziyecilerin in husûsî çalış­



denilen v â sıta İle, m ahrût m aktalârm rine â it risale le r elim ize geçm iştir. H esap ve



ve sonra bu n lara d iğ e r fon ksiyonları ilâ ve e tti­



tnukabelş ceb ir meşelçlerİRİf! hejıdeşe ile h$ll-



m aları y o k tu r; lâkin



eşerlerin de



usturlap ve



H EN D ESE



420



ru b'-i dâirenin imâl v e istim âline dâîr b ir çok m eseleler h alletm işlerdir (b u n la r için bk. aşa­ ğıd a zikred ilen E. W ied em an n ’m e s e r i) .



— MENŞELİYE. derek, S id i 'Isa a l-C u n a y d i ’nin m üridi oldu v e bu zâtın z ik r ’ini kabûl e tti. Bu zik r D im y â tîy a adında, y ü k se k il hamli b ir n evi, m anzûm edir.



B i b l i y o g r a f y a : H . H an kei, Z u r G e­



S id i S a 'id , bundan sonra, İskenderiye ’ye g id e ­



sc h ic h te d, M ath, im A lte r tu m u n d M ittelalter ( L e ip z ig , 18 7 4 ), s. 271— 293; M. C an tor,



rek, m eşhur İslâm m u tasavvıfların d an A b u 'I-'A b b S s al-M ursi 'nin kabrin e m ülâzem et e tti.



V o rlesu n g en über G esch ich te d. M ath., I, 2.



B ir g e c e kabrin yan ın da K u r ’an oku m akta iken, başlarında P eygam b er olduğu h â ld e , cennette bulunan e vliy a lar ken d isin e gö rü n d ü. P e y ga m ­ ber, S id i S a 'id .'e fen â e rv âh ı kovm ak için, b ir



tab . ( L e ip z ig , 1894 ) ; 3. tab . (190 7), 7. k ı­ sım ! A r a p la r ; F . W oep cke, L 'A lg è b r e d ' O m ar a l-K h ä y y ä m i ( P aris, 1851 ) ; V . B raun ­ m üh!, Vorlesun gen



über G esch ich te d. T ri­



gon . ( L e ip zig , 1900 ), I, 42— 86 ; E. W ied e ­ mann, B eiträ g e z . G esch ich te d. N a tu r w is­ sen sch a ft, X V II



ve X V III ( S itzu n g sb er. d.



kam çı verdi v e m em leketine g id erek , irşâd ile m eşgûl olm asını em retti. S id i S a 'id F a s ’a dön­ d ü ; başlıca za v iy e le ri ziy â re t e tti v e T e d la ’da C a z ü liy a 'le rin



za viy e sin d e y e rle şti



ve



oranın



p k y s.-m ed . S o z ie tä t in E rlan gen (19 0 9 ), X LI, 26— 7 8 ; H . S uter, B ib lio th , m atkem ,, 3. se ­



m ukaddam 'i oldu. Son ra A y t-M e s s a t k a b ilesi to p ra kların d a, T e d la ile b e rb e rîle r d iy a rı a ra ­



ri



( 1 9 1 2 ) , XII, 289



sın d a, M erâkeş yolu üzerinde v e yü ksek V â d ı



( H . S u t e r .)



D ra 'a ’da, kendi m ürîdleri için, b ir zâ v iy e te ’sis



( 1 9 1 0 ) , II, h — 78 ve



— 332.



.



H E N f'E N . H A N İ’ A N



( A .) , b ir y em eğe ta-



e tti. 1 recep 1 1 1 4 ( 1 te şrin II. 1702 ) ’te orada



fa iz d i, buyurun y a h u t b ism illa h kelim eleri ile



v efa t e tti.



d â ve t olunan kim se, icâb et



b erîleri üzerinde kazan dı.



etm ediği takd ird e,



„a fiy e t olsu n “ m ânasına gelen bu tâ b ir ile mu­ kabele eder. Bu tem enniyi yapm ağı ih m âl etm ek, yaln ız b ir n ezak e tsizlik d e ğ il, ayn ı zam anda yem eği de n azar değm ek tehlikesine mârûz bıra­ k ırm ış ; bk. Lane, M an ners an d C u sto m s, fasıl V . M. H artm ann ( A ra b . S p r a c h fü h re r 7, s. 39 ) ’a gore, S u r iy e ’ de hâlâ e sk i âdetleri mu­ h a faza edenler, su içen adam a h an iya n d erler v e bu adam d a h an nâk A lla h y a h u t A lla



O ğ lu



H a y a tı ve h arekâtı ile , A t la s berb ü yük b ir n u fû z



Y û su f, ta r ik a t



ve şö h ret



riy a se tin d e kendisine



h a le f oldu ve ta rîk a ti p e k ziy â d e b ü y ü ttü . Ç o k b üyük b ir nufûz v e ik tid a r kazan dığınd an do­ layı, F a s sultan ı M ü lâ y I s m â 'il’ in â sî oğlu A h ­ med Z a h a b i 'nin iltic â sın ı kabûlden korkm adı, B u h a re k e ti ve şe rifle rin ken d ilerin e k a rşı ra ­ k ip a d d e ttik leri nufûzlu m u râbıtlara k a rşı b e s­



bir yem e­



le d ik le ri k ısk a n çlık , kendisin in h a yatın a mâl oldu. M ürîdleri itisâfa m ârûz k a ld ıla r v e k ıs ­



ğe d â ve ti reddetm ek için, a f i a lt y a h u t a fia ltS denilir.



men F as 'ın d iğ e r ta rîk a tle ri ta ra fın d a n tem sil ed ild iler,



ih a n n ik



cevab ın ı verir.



HENNÂL



(B k .



S u riy e 'd e



k î n a ,]



M E N Ş E L İ Y E . H A N S A L İ Y A , h a n sa li ’nin cem ’i olup, F a s 't a , S id i S a 'id A h a n sa l isminde m ârûf olan S i d i



S a ' i d b. Y û s u f



al - Han-



s a l i ’n i n t e ' s i s e t t i ğ i t a r i k a t m e n ­ s u p l a r ı n a v e r i l e n i s i m d i r . H ansali



Y û s u f 'un h a lefi S id i S a ’dün, tâ k ip ve itisâftan k a ça ra k , C e z a y ir d a yılığ ın ın şa rk ta ra fla ­ rın a sığın m ış i d i ; orad a b ir çok m ü rid ler peydâ etti. H a lefi S id i M u'amm ar, K o sa n tin a ( C o n s­ ta n tin e) civarın d a bulunan



T a la ğ m a



k a b ile si



y a h u t A h a n sa l lekab ın ıo doğm uş olduğu Bani



arasında m edfûndur. Bu zâtın v efatın d a ta rîkatin re isliği K o sa n tin a ( C o n s ta n tin e ) ’nin



M tir ka b ilesin e â it bir berb eri köyü olan Han-



eski ve m eşhur b ir ailesin den



sala ( F as A tla s ı ) 'den g e ld iğ i söylenir.



civarın da,



Bu zâ t bir m u râblt ailesin den olup, en mâ­



Ş a tta b a



d ağın d a



olup, bu şeh ir da



bir



za viy esi



rû f ceddi S id i S a 'id a l-K a b ir 'in D ad es ( C e ­



bulunan S id i Z v â v i ’y e in tikal e tti. S id i Z vâv i ’nin a h fâ d ı, o zam andandan beri, fa s ıla ­



nubî F a s ) 'te k i tü rb esi ziy â re t ye rid ir. Bu şeyh i



sız H a n sa liy a ta rîk a tin in başın d a kaldılar. Z â ­



ta k lid en , S id i S a 'id b. Y û su f da bütün g e n ç­



ten



liğ in i F a s ’ın başlıca za viyelerin de, ta sa vvu f ak id elerin i te te b b û a h a sre tti. F a s 'ta K ş a r al-



le r K o sa n tin a ( C on stan tin e ) v ilâ y e ti ile F as ’m y u k a rı A tla s h avalisid ir.



K a b ir 'de, T a file t 'te — k i buralarda ah lâkın ın sa ğla m lığ ı darb-ı m esel hâlin e g elm iştir — ik a ­



d ır : F as ’t a — A y t M essatler a râ z isin d e k i ana



m etten sonra, P eygam b erin kabrin i ziy â re t için,



za v iy e le r, D a d e s z a v iy e s i; C e za y ir ’de — Ç osan -



şarka g itti. U zun m üddet şa rk ta k a ld ı ; b irb i­



tin a ( C on stan tin e ) civa rın d a Ş attab a za viy e si ve T u n u s 'ta — K e f zâviyesi.



rin i m üteakiben, M edine 'd e v e K a h ire 'd e ta h ­ sil ve bu son şehirde, Ş ayh Sultân 'm terb iyesi



bu ta rika tın



en çok m üridi bulunan yer­



Bu ta rik a tin b aşlıca nufûz m erkezleri şu n lar­



H ansali '1er, d iğ er bir çok



müslüman



ta rî-



altın da, ta sa vv u fa dâir bilgisin i ikm âl e tti. Bu



k a tlerin d e old u ğ u gib i, c ezb e hâlin e gelm ek



şeyh in cinler pâdişâhın d an ilham aldığın ı söy­ le rle r, S id i S a 'id , bundan şonra, D im ya t 'a g i­



için, su m a’, z ik r



ve bir nevi deveran îcrâ e t­



tikten başka, riy â ze t k a sd j ile, kejjdi kendi!«-



& E N S E L İY E — H E R À f .



rini de dökerler. İetim âları mahrem olup, -tari­ k a t mensup [arından b aşkasını kab û l etm ezler. H alk bunların



eînler özerind e g izli



bir kud­



b ir a l-M a d in a t d l-dâ hila ( ,,iç-şehir“ ) 'si var­ d ır ; bunun, cen upta F irü zâb âd , g a rp ta Zıyâd, şim ald e S a r a y , şa rk ta H u şk ism inde d ö rt k a ­



ret sa h ib i oldukların a za h ip tir. Bu itik a t dolay ısı ile, onları ekseriya, h a stalığ ın sebebi olan



p ısı bu lu n m ak ta d ır; bu iç-kalen in dışın da ru­



fen a cinleri kovm ak için, h asta bulunan evlere



fa sıla ile a yrılan ik i k a tlı d u va r ile çevrilm iş­



ça ğ ırırla r. F a s 'ta A y t M essat zaviyesi şeyhinin



tir v e bu sû r v a ş îk ( „sağlam sû r" ) 'ın da öteki



nufûzu o k a d a r b ü yüktür ki,



iç-kalenin k a p ıların a te tâ b u k eden d ö rt kap ısı olup, bu n lar da aynen iç -şe h ir kap ıların ın is ­ mini ta ş ım a k ta d ır; D âr al-am âra ( „hüküm et



'un



zam anında bu nufûz



k â şif



Fou cau ld



k â şifi M erâkeş 'ten



S ü s ’a k ad ar him ayeye k ifa y e t etm iş idi. B i b l i y o g r a f y a : M uham med b, T a y -



b a i ( „v a ro ş " ) m e v c u ttu r; bu da arası 30 arşın



k o n a ğ ı" ) b u k işn h âricin de,şehrin 1/3 fersah garp



y ib a l-K â d iri, N a şr al-m aşâni ( F a s , 13 0 9 ),



tarafın da, N ış â p ü r yolunda, H orasânâbâd adlı



II, 1 7 0; a l-S a lâ v i, K itâ b a l-tstik sâ ’ ( K a h ir e , 1 31 3) , IV , 57; Rinn, M arabouts et K k ou a n



yerdedir. H era t 'm



( C e z a y ir , 18 8 4 ), s. 385; D epont et C oppolaııi, L e s C o n frér ies religieu ses m usulm anes ( C e za y ir, 1897 ), s. 492 ; D e Foucauld,



R e­



connaissance au M aroc ( P a ris, 1888 ), s. 270 ve h a rita la r. ( A , COUR.)



ta rih î



co ğrafy asın ı,



arap



kayn akların a gö re , yazan lar



( B aıtlıo ld , G . Ie S tran ge ) ,lb n H a v k a l'd e bulunan l}işn kelim esi­ nin „İç-şeh ir" içindeki ,,iç-ka!e“ için olduğu gib i, „rabaz ’m sûru" m ânasında da ku llan ıld ığın ı farketm ed iklerin d en , bir te k „iç-k a le" den ba h s­ etm ek



y a n lışlığ ın a



düşm üşlerdir.



( s. 307 ) 'de ise, K u hu nd uz



H E R A T . H E R Â T , ş i m â !-i g a r b î E f g a-



edilen ,,iç-şehir“ den ve onun dört kapısından



n i s t a n 'd a 24°22J şimâi arzı ve 62°9' şark tü lü arasın da, bulunan b i r ş e h i r o l u p ,



ayrı olarak, rabaz 'in hîşn '1 ve onun ayn ı isim ­



aynı isim deki eyâletin merkezi­ d i r . Bu şeh ir, eldeki vesik ala ra gü re, çok eski bir ta rih e m âliktir. A v e s ta 'd a H aroyu, H araüva



a l-â lâ m ( var. 198 ) 'd e de H e r a t'ın „ço k müs­ tah kem şe h ristâ n ı" ( yânı iç -k a le s i), ayrıca k u h u n d u z 'u ve rabaz 'ı bulunduğa ta srih edil­



ismi ile , A h am en k ita b e le rin d e H araiva, yunan



d iğ i



ka yn a kların d a A ç s i« adı ile zikred ilir. İskender, esk i H erat ’ın yerinde yah u t yan ın da a â s la v S Ç s ia ttgeiav şeh rin i binâ etm işti, B atlam yus ile C h â -



zan ‘ A b d



r a x ’li Isidore, İskender 'in ku rdu ğu şeh ri eski H era t dem ek olan A ç -ta n a v a 'd a n a yrı b ir şehir olara k zik red erler. H erat S âsân îler devrin de de



leri ta şıy a n d ö rt kap ısı



g ib î, XII. asırd a a l-R ah m ln



ile



M ukaddası



H E R Â T . [ B k . HERAT.]



b irlik te



zik r­



zikred ilm iştir. H u dad



H erat 'ın al-F âm i



tarih in i



ya­



(10 7 9 —-1 1 5 1 )



'n in ve XIII. asırda S a y fi H a r a v i'n in kayd eitik le ri m ah allî riv â y e tle r d e bunu gö sterm ekte­ dir. B u riv a y e tle re gö re, e fsâ n e v î Iran pâdişâhı K ayüm arş zam anında, şim diki H era t mmtakasın da yerleşen ah â li, B â d ğ is ta ra fla rım iş­



mühim b ir şeh ir idi. H o ra s a n ’ın fe th i d o lay ısı ile, arap larm id aresin e girm işti. Sonra H e r a t '1



g â l eden tü rk gö çebelerin den m uztar kalarak, bu



arap iar, ha life 'O sm an zam anında, 31 ( 652 ) 'de idâ-



Balh huküm dân olan k ızı yah ut torunu Şamir â ’ nin m üsâadesi ile, şim diki H e r a t'm şimâi



resind e gö nd erdikleri bir ordu ile, yeniden işgâl



kısm ında ( M u'in al-D in îsfizâ ri ’ ye gö re, sûrun



v âk i olan bir isyan seb eb i ile, İbn 'U m ayr



e ttile r; Islâm devrin de şehir y av a ş inkişâf etti, M oğullardan ünce, Iran— T uran tic â r e t yo!u N işâp ü r— S a fa h s — M erv— B alh üzerinden g e ç tiğ i İçin ,H erat bu yolun kenarın da kalm ış idi, Bunun­



K a y ü m a rş 'in y ah u t d iğ e r b ir h-an padişahının



hemen d ış ın d a ) Ş am irân ism inde b ir kale bınâ etm işler ve H a y â tlla tü rklerin in p âd işâh ı Farhun b. K ü fân -n in ’e vergi verm ekten kurtulm uş­ lard ır, D iğ e r e fsân e vî İran p âdişâh ı M inüçihr za­



la beraber, M erv ’in S is tin ve F ars ta ra fla rı ile



m anında, y u k a rıd a zikred ilm iş olan a h â li bu ka­



tic â re tin d e H era t m erkez olm uş ve buradan b ir



ley e sığışa m a y ıp , H arnüş a d lı kıralların m id are­



çok âlim ler neş'et etm iştir (b k . Sam 'âni, mad. HA-



sinde Ş am irân kalesin i de içine alan ,,Şahr-i K u n d uz" ( K uhunduz ) nâmı ile, yeni b ir şehir



R AV Ï ve Y â k ü t, mad. HERÂT ). K aynaklarım ızd a,



m oğullar devrin e kadar, bu şehrin tarih i ile ule­ m âsının hayatların dan bahseden T â rih -i H erat



binâ ederek, onu da dö rt k ö şe li gen iş sû r içine



'lardan beş tân esi zikred ilm ektedir ( bk. M uham ­



terilen kıraliarı A r ğ â ş ü ş zam anında, ,,Şehr-i K u nd uz" da dar geldiğinden, bunu içine alan ve



med Z u bayr a l-Ş id d ik i, T ârih-nâm a-i H erât, mu­



alm ışlardır. F a k a t D ârâ ’nin m uasırı olarak gö s­



kaddim e, s. VII v.d,). H er hâlde bugün dört duvar



11.183 arşın m uhitinde d ah a büyük bir sû r ile



içinde bulunan H erat şeh ri, bu şeklini daha arap-



çevird ikleri H e ra t şeh rin i inşây a başlam ışlarsada, bu iş ancak İskender tarafın dan tamamlanm ıştır.



lardan önce alm ış idi. X . asır arap co ğ ra fy a c ıla ­ rından Iştahri ( s. -64 v.d.) ve İbn H avkal { yeni



Şehrin F irü z, S aray, H uşk ve K u hu nd uz isimlerini



ta b ., s. 437 v.d.) 'in sö ylediklerin e göre, H erat 'ın K uhunduz ( İşta h r i'd e k a l'a ) ’unu, şehrin



ta şıya n d ört kap ısı var idi ( S a y fi H aravi, Tâ-



M ascid-i cam i’ ’ini ve hapishanesini içine alan



m anındaki Z iy â d ’dan b a şka



rik-n â m a -i H erât, s. 27— 41 ) ; yâni arapiar za­ kapı isim leri is-



H E R A f.



4 jö



iâm iy etten



önce de ayn ı



şekild e



m evcût idi.



Bu riv a y e tle re gö re ( bk. Isfizâ ri, H âlis E fendi kü tüp., nr. 7473, v a r. 19b ), d ö rt d u var içinde



med b. C arrâ h 'a k a rşı ayaklanm aları üzerine, bu isyan ı ten kil eden A ş 'a ş b. M uham m ed, şeh ir ahâlisinin



bulunan m urabbâ şeklin deki kuhunduz 'un biri



u zun zaman



şim alde, d iğ eri cenupta olm ak ü zere, iki ka p ısı, fa k a t asıl K uhunduz 'un da dâhil old u ğu ,,içşeh ir" 'in d ö rt ta ra fın d a birer k a p ısı v a r im iş.



etm iş



ve



teslim



m ukavem et



şehrin



olm asından son ra da, eden



k a le y i



tah rip



sûru, H orasan em îrinin em­



rine ittibâen , y e r ile yek sa n edilm işti. Bu c ih e t­ ten İbn H a vk a l, H e r a t'1 ziy a re t e ttiğ i v a k it, sû ­



E sk i Ş a m ir â n ’ı istiâb eden K u hu nd uz ancak S ayfi H a ra vi ve Isfizâri zam anında büyük şeh ri ih a ­



run m evcûdiyetînin farked ilem ez b ir Hâle gelm iş



ta eden sûrun dışında { S a y fi H a ra vi, s. 30 'a göre şeh ir surunun d ışın d aki hendeğe bitişik ) k a lm ış­



uzun zam an böyle sûrsuz kalm am ış g ib i gö rü n ü ­ yor. Mujkaddası, H e r a t ’ın iç-şeh ri ile rahaz 'm ı n



tır. Ö n ce, X . asırd a, K u hu nd uz 'u içine alan gen iş



sûrlarından b a h s e ttiğ i gib i, 39Ğ şabanında ( ma­



d u varın şim alî kısm ında ancak „ S a r a y “ ( her h â l­ de şehrin şim âlindeki b ir hüküm dar sarayın a



y ıs 1006) doğm uş olan h eratlı şeyh ‘A b d A lla h



bulunduğunu beyân etm ektedir. M am afih şe h ir



A n ş â r i de kendisinin „ H e r a t ’ın K u h u n d u z’ unda n isb etle } a dlı bir k a p ı bulunduğu h â ld e, X III.— doğm uş v e orad a büyüm üş“ olduğunu zikretm iş­ X V . a sırlard a İÇal'a-i İhtiyar al-D in ( „ iç - k a le “ ) tir ( C a m i, N a fa lşS t, Luknov, 19x5, s. 3 0 3 ) ,y â ­ ’in ik i tarafın d a, şim diki gib i, ik i kap ısı v a r idi. ni şehir XI. asırd a da eski şeklin i m u h afaza Bu k a p ıla rın kalenin ga rb ın d a olan ı, bugünkü



etm iştir. Iç-şehir d u varların ın ortad an k a ld ırıl­



ism i ile „M alik k a p ısı“ , şa rk ın d ak i



m ası ve K u h u n d u z 'un, yân i „iç -ş e h r" 'in „içk a le “ 'sinin, şe h ir d u va rı dışın da kalm ası, gâ lib â



XIII. a sır­



da „B arâm ân k a p ıs ı" , X V . asırd a da bugün­ kü ism i ile, K ıp ç a k k a p ısı" tesm iye edilm iş­



şeh rin C e n g iz zam anın daki ta h rib i v e k ağan lar



tir. S a y fi H a ra v i ( s . 7 1 3 ) ' ye göre, M alik k a ­ pısınd an çık tık ta n sonra, C ad d a -ı K u hu nd uz



zam anında



( „K u h u n d u z s o k a ğ ı“ ) 'a ve Ş âri'-i B âğ -i S a fid ( „B â ğ -i S a fid yo lu “ ) ’e ge lin d iğ i g ib i, B arâ­ Kuhun­



X . a sırd a şeh ird e h a y a t iç. şe h rin ortasın d a bulanan M ascid -i cam i’ e tra fın d a tem erkü z e t­ m işti. Ş eh rin şim âlin d eki d a ğ d a ( şim diki A la n



ge lin iy o rd u . K u ­



K üh ' t a ) S ire şk ism ini ta şıy a n â te şg e d e v a r idi.



mân k a p ısın d a n duz



çıkın ca d a ,



C ivâ r-i



( „K u h u n d u z c ivâ rı“ ) 'a



hunduz ’un



y e ri



sûrunun dışın da



im ârı



sırala rın d a



vukûa



M a­



İbn H a vk a l zam anında, bu â te şg e d e h en üz m â­



a rasın d a



mur idi. B ununla şeh ir arasın da da h ıristiy an -



idi. 1885 ’te şeh ir e tra fın ı iyice te tk ik eden Ma­



Iann k ilisesi m evcut id i. Ş eh ir ah âlisi, Y a 'k ü b i



lik ve Barâm ân



şe h ir



y e n id e n



g elm iştir.



( K ıp ç a k )



k a p ıla rı



jör C . E. Y a te , şehrin şim âlin d e v e surun d ı­



( K itâ b



şında,



e şrâfın d an ve arap taifesin d en ib a re t idi. H u -



bugüu T all-i



BaDgiyân



tesm iye olunan



tepe ve duvarların ( ki S a y fi H a ra vi ’d e



M as­



r a f, İsfizâ ri v.b. 'd a M aşrah adı ile g e ç e r ) ibn H avkal 'd e zikred ilen iç-kaled en ibaret



al~ B uldan,



s.



28 0 ) 'y e



gö re,



acem



d ü d a l-â la m 'e g ö re , bu arap unsuru, k a y d e d i­ le ce k kad ar, k alab alıklaşm ıştır. Bununla beraber, eski m ecûsîler de burada uzun zam an m evcudi­



olacağın ı ka yd etm ekted ir { bk. Northern A j-



y e tle rin i m u hafaza etm işlerdir. Bunların â te şg e -



ohanistan, s. 32 v.d.). H e r a t'a n isb etle „K u h u n ­ duz“ k elim esi T all-i B an giyân ’a te v â fu k eden e sk i



desi, d ah a 'A b d A lla h b. T â b ir ’ın zam anında (8 2 8 — 844 ) dah i şehrin cam ii yan ın da bulunu­



Şam irân ’1, yân i belki onun cenûbundaki d iğ er „iç-



yordu ( H v ln d m ir, H ahib aL siya r, III, hatim e, s.



k ale“ ’y i ifâd e ettiğ i g ib i „iç -ş e h ir" dem ek olan



2 0 ). Ş eh ir ahâlisi sünnî i d i ; bunlar ile „a m e lî“



,,Şahr-i K u n d u z“ u da ifâd e ettiğ in d en , k a rış ık ­ lık husûie gelm iştir. S a y fi H a ra vi 'nin ü stadı



ve „kerrâm ı“ m ezheplerinin m ensupları arasın da



N aşir a l-D in Ç u s ti 'nin Târih-i Horasan 'lardan



zam an m üelliflerin de olduğu g ib i, X . a sır m üel­



birinden n ak le ttiği m ubâlegalı bîr riv ay e te göre,



liflerind e de, H e ra t, a h â lisi haşin, k a v g a cı, k a til,



Ç un d uz 'd a 80 m escid, 2.500 saray, 900 dükkân, 40 havuz ve 18 hamam olduğu h âld e, H e­



cinayetleri çok, fisk ve fücûrun alm ış yürüm üş bulunduğu bir yer olarak ta v s if edilm iştir (M u -



n izâlar olurdu ( M ukadd asi, s.



3 3 6 ). M uahhar



rat 'ta 800 m escid, 6.400 ( matbû nüshada 60.400}



Ijaddasi, s. 307 ). K onu şm aları tek ellü flü idi ve



saray, 3.000 ( m atbû nüshada 30.000) dükkân,



k a v g a eder gib i konu şu rlardı. D illeri H orasan farsçasın m ayrı bîr şivesi olup, G arcistan ve M erv



120 havuz ve 55 hamam v ar İm iş{ Tarih-nama-i Herat, s. 45 ). İç k a le y i ve iç-şelıri içine alan H e ra t ( rahaz ve- s û r u ), İştahri zamanında,



şiveleri arasında y e r a lırd ı. H e ra tlı şeyh ‘A b d A lla h A n şâ ri 'nin TabaJçât a l-ş û fiy a a d lı k ita b ı



yarım fersa h tulünde ve arzın da idi ve her h â l­



bu şivenin husÛ siyetlerini teb ârü z ettirm ektedir.



de bu sû r o zam an şim diki T a li-i B a n g iy â n ’m



H e r a t'm



şim alinden



K ardan ) 'd a, H e ri Rüd 'dan a yrılan 9 kanal, T i-



g e çm e k te idi. Ş eh rin şe k li acabâ



yu karısın d a, R a b â t i K u rdan (y a h u t



n ezam au değiştirilm iştir ?lb n H a vk a i’in bu şehri ziyaretin d en ( 968 ) a z



m urlular devrinde, H â fiz A b rü ta ra fın d a n , H erat önce, H e ra t ahâlisinin j ovasının can dam arları o lara k, ta v s if edilm iştir,



S âın ân îler tarafın dan tâyin olunan vâli Mu hain



! A y n ı kanallar, İsimlerinde a z bir d e ğ işik lik ile



H E R A f.



H am dullah K a z v in i ( N uzhat, m etin, s. 230) ’de zikred ild iği gib i, X . a sır c o ğ rafy acıların d a da ( Iş-



m evcu t id i; G azn eli S u lta n M as'Sd zam anında



ta h ri, s. 265 v .d .; İbn H avkal, s. 438 v . d . ; M ukad­



H erat 'm



desi, s. 330 ) 9 ( M ukaddasi 'de 7 ) n eh ir olarak sayılm ak ta ve k ıy ıla rın d a k i kasaba ve n ah iyeler



( 1 0 9 8 ) ’d e S elçu k lu sultan ı B arkyârü k em ir H a b a ş b. A ltın ta ş 'ı H e ra t v a lisi olarak tâyin



zik red ilm ek ted ir. B unlardan H e ra t 'm cenubun­ dan akan S a b ğ â r ve H e ra t’ın şeh ir için i ve şim alî



edin ce, bu em îr de



k ısım ların ı su layan İncil v ey a İncir ( A n e ir ) k a ­



d iz d a rı olarak tâ y in etm iş idi. B âtın î olan bu



n alı e sk i isim lerini m uhafaza etm işlerdir. B un­



d iz d a r ile K u h u n d u z 'un süunî



lardan B ara şt kanalı üzerind eki kasabalard an



8z» — 86» ). Bu d evirde d izd arı



Şam irâu



bu rada



k a lesi daha



bulunuyordu.



ken d isi



b. A h m ed ism inde birisin i



491



tarafın dan ‘A m id Şam i ran



kalesinin



a h â lisi arasın ­



üzerind e, b ü ­



da b ir ç o k m ü câdeleler olm uş, bunlardan ço ­ ğu n u ‘ A m id öldürm üş y a h u t Ş am irâu kalesine



tün ta rih te olduğu gib i, bugün dahi ism ini m uha­



hap setm iş idi. H e ra tlıia r bu İşkencelerden an­



fa za eden Pu i-i M â lîn ( „M â lîn köprüsü“ ), H erat halkının yeni müslüman oldukları devirde, bir



cak 493 ( 1101 ) ’te , S u lta n S a tıc a r’in m üdâha­



m ecûsî zen gin i tarafın dan inşa edilm iş b ir hârika



m ezkûr sen ede B aih 'ten g e le re k , Ş am irân k a ­



olm ak üzere, M ukaddasi



lesini alm ış ve ‘A m id b. A h m ed ’i ortadan kal­



M alan 'a gid en yold a, H eri-R üd



( s. 3 3 0 ) tarafın dan ,



lesi



sayesin de,



ku rtu lab ildifer. S ultan



Sancar



zikred ilir. Bu köp rü 34 kem erden ib arettir. 1885



d ırıp , em îr B u zgu ş ’ u



'te H e ra t '1 ta s v ir eden Y a te 'e göre, köprünün şi­



Ş am irân ka lesin i tam âm iyle ta h rip etm iş idi ( var. 58b, 144b). Bu iza h a tta n S elçu klu lar



m al kısm ı yıkılm ış, 35 kem er sağlam kalm ıştır. H e ra t ovası 20, hattâ, O b ib 'ten K ü sü veyh e k a ­



ğ u lia r



g ib i ta sv ir edilm iş v e daha X . a sırd a



vazifesin i



H orasan 'ın en



m âm ur y e ri



En



ed ilen m adde



çok



ih râc



b e zle ri ile k u ru



diye tan ınm ıştır. o lara k, m eşhûr



m eyva la rı v e b ir



de burada



im âl olunan ç e lik zik re d ilir ( M ukadd asi, s. 3 2 4 ). H era t ’t a eritilip , b ir yum urta şe k li v e ­ rilen ve bu şe k ild e diğer: m em leketlere ih ıâ c



valisi



d evrin de d ahi eski Ş am irân 'ın



dar, 30 fersa h tülünde te k bir m eyve bahçesi bu ova



H e ra t



zam anındaki K aF a-i gö rd ü ğü , şeh ir



tâyin



ve



m uahhar rao-



İhtiyar



a l- D in ’ in



d u varın ın X . asırd a



olduğu g ib i Ş am iran ile K u lıu n d u z ( y â n i ,,içşe h ir“ ) ’u içine alm akta olduğu an laşılm aktad ır. H »ârizm şâhlar devrin d e H e ra t 'ı z iy a r e t



eden



Y â ljü t H am avi bu şeh rin m âm ûrluğundan h a y ­ ra n lık la b ah setm ekted ir. Ş eh ir m oğuliar devrinde b ü yü k in k ılâp la r geçird i. C e n g izH a n 1 2 2 1 'de H e­



olunan bu ç e lik le r ( b i i â t ) cevh erli (-damask-



ra t 'a oğlu Tuluy H an ’1 gö n d erip , orayı iş g a l e t­



İr ) k ılıç d ökm ek için kullan ılm ış ve bunlardan



tird i! A h â li m u kavem et gösterm eden itâ a t ettiğ i için, m o ğu liar şe h re dokunm adılar ; ya ln ız k a leyi



en iy i



k ılıç la r H in distan 'd a M ultân 'd a



imal



e d ilm iştir ( bk. Z . V . T ogan , Biruni’s Picture o f t he World, s. 103, 1 0 5 ). M ukaddasi 'nin A y a s o fy a n üshasın da verilen h araç listesin de, H e ra t v ilâ y e ti, H orasan ’ın bütiin v ilây e tle rin ­



m ü d â fa a ed en 12.000 a sk e ri k ılıç ta n g eçird iler. M â n g ıfa y ism inde birisin i daruğa, yân i a sk e rî v â li v e A b u B akr M aruçagi ism inde b ir y e rli­ yi de



m alik, yâni



y e rli



ahâlinin



id aresin d e



d e n fa z la olarak , sen ed e 1.933.421 dirhem ver­ g i v eren b ir v ilâ y e t olara k zikred ilm iştir.



v â s ıta olan m e’mûr tâ y in edip, g ittile r. F akat



H am dullah K a z v in i 'd e ise, G û rlu la r zamanın­



a y k ırı gören h eratlıia r, H vârızm şâh C a lâ l alD in ’in, b ir a ra lık k a za n d ığ ı m u vakkat zafere



d aki H e ra t şehrinde, şü phesiz bütün v ilâ y e t için olm ak üzere, 444.000 hâne (y â n i takrib en z.öoo.öoo n ü fû s )



k a d ar ah â li, 12.000 dükkân,



6 000 k a d ar hamam, 339 m edrese ve â teşk ed e olduğundan bahsedilm iş, v-h. rakam lar v erilm iş­



b ir



g a y r -i



m üslim in



v a liliğ in i din î h islerin e



aldanarak, isyan edip, daruğa ile malik 'i öldürdüler. A sîle r i cezâland ırm ak için,



d â ir habere



C e n g iz ta ra fın d a n gö n d erilen İlçigiday N oyan, 1222 h a ziran ın d a, şe h rî a ld ı; ahâlisinden san-



tir { N uzhat, metin, s. 152 ). G . le S tran ge ( The Lands o f the Eastern Caliphate, s. 4 0 9 ), bu



'a tk â r olanları a yırıp , kalanını



rakam ları H era t şehrine â it rakam lar kabûi etm iştir.



ç irdi. Ş eh ird e ta ş üstü n de ta ş bırakılm ad ığın a



olarak,



’ye göre, g û y â



ı.ö o o .c o o



k iş iy i)



( S a y f i H a ra vi k ılıçta n



ge­



d âir ortaya a tılan riv â y e tle rin doğru olm adığı,



H e ra t X I. asırd a, G azn eli M ahmüd zam anın­



m oğuliardan e v v e le â it bir çok câmi, m edrese ve



da, onun oğlu ve veliah d ı S ultan M as’ üd un ka­ ikinci p a y ita h tı o ld u ;



tü rb ele r ü zerin d e hâtâ mevcÛt bulunan kİtâbelerden an laşılm akta olduğu gib i, ahâliden san-



10 3 6 ’da S elçu k lu la rın , son ra G û rlu la rın ve H v îriz m şa h la rın elin e g e ç ti, îtk İslâm çağın d an



'a tk â rla rd a n m aadasının öldürüldüğüne dâir olan riv a y e tte de m u bâlega bulunduğu, ahâlinin mü­



m oğu llara k a d a r g e le n d ev ird e, H era t '1



him bir kısm ın ın şarka ( ş a r k î T ü rk is ta n 'a ve Ç i n ’e ) te h c ir edilm iş olm asından an laşılm akta­



ra rg âh ı ve



eden



m em leketin



v a lile r,



G û rlu la r



zam anında, H e ra t 'ta



vek ayi M u m



İdare



S elçu k lu la r, H vârizm şâh la r a l-D in



Isfizâri



cereyân tarafın d an



ve



eden b ir



a ray a to p lan m ıştır ( H â lis E fen d i n üshası, var.



d ır. C e n g iz H orasan T m em leketine o rayı



b ir



„h u d û t boşlu ğu n a“



ka tm a yıp ,



ç ev ird iğ i



için,



H e ra t da 1222— 1237 sen eleri arasın da harabe



H E R A Î.



hâlinde kaldı. Moğullar devrindeki Herat ’m mufassal tarihi ( Sayfi Haravi, Tarih-nama-i H e râ t) bize kadar geldiğinden, bu devir ve şehrin yeniden imârı teferruâtı ile bilinmektedir. Ö g e d a y K a ğ a n zam anında ( 1229— 1241 ), H o-, rasan M oğul d e v le ti işin e alınm aya başlanınca, kum andanların „ a t n allatm ak“ ih tiyâcın ı, yâni ordunun g e lir işleri ih tiy â cın ı karşılam ak fik ri ile, H e ra t ’m k ü çü k m ikyasta ih yâ edilm esine m üsâade ed ild i. A z sonra, şehrin eskiden



e tti ; B ah ad ur ise, M alan ism i ile, yen i b ir k a ­ nal in şa e tti ve bu yüzden de M âlân i d iye şö h ret kazan dı. T e k sin g de in cir kanalın ı te v si v e civarın ı iskân e tti. B ir aralık m elik ‘ İzz al-D in 'in oğlu



em ir M uham m ed



H a rlıg ’m



yanında



malik v e H a rlıg 'm biraderi Ş ü kü r U ygu r bi­ tikçi olarak tâ y in edilm işlerdi. B atu Han ise, M acd al-D in ’i m alik y a p tı. 1240/1241 'de ahâli 900



k işiye b â lig oldu. Bu su re tle



H erat, bu



ih yâ etm ek



d efâ bir tü rk şeh ri olarak, ih yâ ed ild i. B idây e tte H era t 'a b izzat k a ğ a n bakıyord u , b ir yan ­



zaru reti hâsıl oldu. Ş a rk a tehcir edilen herat-



dan da B atu H a n ’a tâ b i idi. 1241 'd e, k a ğ a n ’ ın



Ulardan ı.c o o hâne ka d ar dokum acı U ygu ristan 'd a B eşb a lık ’ta y erleştirilm iş ve bu rada kar­



vefatın ı m ü teakip , b u ra y a Ç a ğ a ta y H an *ın o ğ ­



m ârûf



d o kum acılık



sanâyiin! d e



hana ’1er ( „dokum a fab rik a la rı“ ) kurulm uş idi.



lu Y esü M ünke ka rışm ağ a b a şlad ı. Bu yüzden idarede b âzı ih tilâ fla r çık ıy o rd u . M ezkûr sen e­



C e n g iz 'in K u tlu g E l ş i . adlı



m alikâ­



de Y e sû M ünke ta ra fın d a n hvârizm li Ş a ra f al-



bu fab rikala rın mâmûlâ-



D in B itik çi malik tâyin edilm işti ; 1244 ’te kağan



nesine d â h il bulunan



karısın ın



tının esk i H e ra t m ensucatı kadar ince olm adığını



’ro H orasan



gören



G ûrlu lardan Ş am s al-D in K e r t 'i malik tâyin e tti.



ö g ed ay K ağan



bunun



sebebini sordu.



umûmî valisi



A rg u n



Aka



yerli



B eşb alık ’ta k i heratlılard an ‘ İzz al-D in M ukad(lam, kum aşın za ra feti için, pam uğun kalitesin i



Bu zâ t da, bu m evkiden



bulmak lâzım geld iğin i, buna B eşbalık ’in ikli­ minin m üsait olm ad ığın ı anlatın ca, Ö g e d a y



tir ( K e r t şe k li için bk. T M , II, 393— 396 ; S to ry , Persian Literatüre, II, 393 ; K ü rt şekli



1238 'd e ‘ İzz



için bk. B arthoid, Otçet..., B ulletin de l’A ca ­ démie des sciences de Russie, 1921, s. 200).



al-D in H a ra vi ’ye, h eratlı



m acılardan 50 âile



ile



m em leketine



d o ku ­



dönerek,



fa y d a la n a ra k , H era t



'ta K e rt ( y a h u t K ü r t ) sü lâlesin i t e ’sis ed ecek­



daruğa v e ‘ izz



Ç o k ku rn az ve m uhteris olan m elik Şam s alD in , H in distan sın ırların d a, S in d şehirlerini



al-D in ’ i de malik tâyin etti. B unlar şeh ri İska



sık ıştırm a k ta Olan m oğul ordularının h erekâtın a



eden İncil kanalın ı ih yâ etm ekle işe d ılar. B ir sene sonra, bu işi daha



iştira k ed erek ve



bu sa n âyii orada ih yâ etm esini K ör a dlı



b ir



u yguru



letm ek m aksadı



şeh re



ile, 100



leketlerin e iâde edildi.



b a şla ­ g e n iş­



vazifesin in



yasasın a m ü frit b ir su re tte



ifâsın d a C e n g iz



riâ y e tk â r görüne­



mem­



rek, itib â r kazan dı. U y g u r H a rlıg ile de iy i g e ­



defa H a rlıg ( yâni



çindi. M engü K a ğ a n ’ın cülusunda, K ara-K u rıım



hâne



Bu



em retti. K ısa-



h e ra tlı



K a r l ı k ) ism inde b ir U y g u r durağa , h vârizm -



’a gid ip -gelm ekle, itib ârın ı



bitikçi ( „d efte rd a r“ ) ve H e­ rat yan ın daki K alyü n ’dan M acd a l-D in malik



tırd ı. H era t '1 22 sen e



lâyin olundular. Bunlar, H e ra t 'ın H u şk kap ısı



rine M engü K a ğ a n tarafın d an hvârizm li M erktay



yanında, bir çok bin âlar y a p tıla r. H a rlıg



daruğa ve L a b ılk a y İsm inde birisi nukar, y â ­



li Ş araf al-D in



U y­



b ir k a t daha a r t­



idare etm iş oian



gu r g â lib â b u d ist idi. O bu rada b ir puthân e de



ni a sk e rî



y a p tırd ı. T im urlular zam anında son in kişâfın ı



şehrin v e v ilâ y e tin im ârı



bulan orta A s y a ve u zak doğu



m iyet verdi. Ş e h rin cenubunda b ü yü k



sa n ’a tı H e ra t



'ta işte b u zam anda yerleşm eğe b a şlad ı. Ö g e ­ day K a ğ a n bu raya m em leketinin h er vilâyetinden adam lar g ö n d e r d i: A lm a lık ’tan A z a rm i, Fer-



H a r-



lıg , 1258 'de, ih tiy a rlığ ı yüzünden, a zled ilip, ye­



kum andan tâ y in



olundu.



M erktay



husûsuna çok ehem ­ bir s a ­



ray ve şarkın d a, H u şk k a p ısı yan ın da, sonradan da „M e rk tay d u va rı“ ism i ile anılan ye rd e , bü­ yük b ir b a h çe yap tırd ı. 1255 'te, H u lag u Iran 'a



g a n a ’dan M as'üd K ıla v u z , T a la ş ’tan M u'in al-D in



g elirk en , m elik Şam s a l-D in onu istikbâl e tti ;



H itây, H ocend ’den K içk in e



M ehm ed, Sem er-



H orasan 'dakı C o çı-o ğ u lla rı v e müslüman A ltm -



kand 'dan Husâm a l-D in A lp H â cib , T irm iz ’den A lp M aliki N uvüşaki, m aiyetleri ile, geldiler.



O rdu hanı B erke, H u lagu ile sa v a ş tık la rı zaman, m elik Şam s a l-D in müslüman olm ayan H ulagu



H a rlıg



ta ra fın ı tu ttu ve bundan d o layı H u lagu nezdinde



U y gu r



ve



oğlu



C e rik e m üslüm anları kendileri



de m evki kazan dı. Bu işler ona v e ahfadına, 1383



gib i, şa rklıların gelm esini istiyorlard ı. 12 3 9 'd a



'te Tim ur tarafın d an İnkıraza u ğratılın caya ka­



bunlara B atu H an tarafın dan Inüç B eg ve Şams-



dar, H e ra t ’1 K e rt sülâlesi adı



a l-D in D açm , K a ğa n ( yâni Ö g e d a y ) tarafın dan



etm eği sağladı.



200 han eli göçm en ile T e k sin g ism inde bir bey, İlç'ıgiday N oyan tarafın d an da B ah adur M âlâni



'de İlhanlılar d evletî d a ğılın cay a kadar, K ert1er, İlhanlı vâli ve daruğa 'la ra tâb i m elikler



isminde bir b e y gönderildi. Bunlar yeni kanallar



sıfa tı



s e v m e zle rd i;



bu c ih etten



H era t 'a ,



altında, id â re



1337 ’de ilhan A b ü S a ‘ id ölüp



açm ak ve zirâa t yapm ak ile m eşgul oldular. BÖy-



iie, şeh ri idâre e ttile r. M erktay ’m da­ ruğa 'lığ ı zam anında, 633 ( 1265 ) ’te , A b a k a Han



lece lnüç B eg, S a b g a r kanalın ı ihyâ ve iskân



tarafın dan , husûsî emir ile, B ediu ve Turm ağa



h fiR A f.



a dlı m oğul beyleri gö n d erilerek, onlar H erat ’ta bü yük bir karhana ( „m ensucat fa b rik a s ı“ ) k u r­ dular. M elik Şam s al-D in ve h eratlılar bu fa b ri­



İÜ



D açın , Ş am s al-D in H alac, M ahm ud A lp Çlâcib, M elik Y a n a l-T ig in , Y û s u f A y a z , T utim ur B a­ h adır M uzaffer, İh tiya r a l-D in B u ğa , T u ta k



kanın şeh ir içinde inşa edilm esin iricâ e ltile r ise de, moğul e m ir le r i:— „M oğu llatın usûlü odur



B ala, N aşir



al-D in



T u ğru l



F üşan ci,



Yu ldu z



ki, darağa ve malik 'e şeh ir içinde yerleşm eğe



arasın da melik F ah r al-D in Y e n k e b e y 'd e n , tü rk



P ahlivân ). S a y fi H aravİ ( s. 526 ) 'd e bu beyler



m üsâade edilm ez“ — dediler ve inşaatı şehrin



olduğu tasrih edilerek, „yan ın d aki 100 adam ı ile“



o zam anki F irü zâb âd ( şim diki K and ah ar ) ka­



şeklin de de bah sed iliyor. H vârizm şâh ordu la­ rın a katılm am ış eski S elçu k tü rk le ri bakiyesi



p ısı dışında, M erktay sarayı, yân i moğul h ü ­ küm et kon ağı civarın da y ap tılar. 1266 'da A b a k a H an, H orasan '1 ziy a re t e ttiğ i zaman, H erat ’a g elerek , bu fab rik ad a kaldı. Bu v esile ile



o ld u kla rı sö ylen en bu b eylerden şim diki H e­ r a t ’ta b ile „S e lç u k !“ ism ini ta şıya n eşra f aile­ leri v a rd ır k i, onlar k end ilerin in bugün d a h i S el­



esk i sûrun dışında yen i b ir şe h ir vücûda geld i. M erk tay ayn ı yerd e bir de p a zar vücuda getird i.



çuklulardan gelm iş oldukların ı iddia etm ektedir­ ler. ( bk. H a lil A fğ â n i, A şâ r-i Herât, IH, 144—



1269 Jda A b a k a



14 8 ). K e rtle ri m oğu llar tâcik addetm ekted irler { H vândm ir, Habib aUsiyar, B om bay, III2, 75 ),



H an, Ç a ğ a ta y hanı B ara k ile



y a p tığ ı sa v aşlar d o layısı iie, 11 seneden beri v a lilik eden M erktay ’ı ve m elik Şam s a l-D in ’i değiştirerek,



beylerinden O rd a ism inde birini



darağa, T a g a y ism inde b ir başkasını nükar ve B alaban ism indeki b ir yerliyi de malik tâ y in etti.



Fakat



12 7 8 ’de bunları da



K ıp ç a k ism inde



fa k a t D avlatşû h , bunların h vârizm li K e r t k a b ile ­ sinden çıkm ış old u kların ı tasrih e tm iştir. Melik Ş am s al-D in de kendisini tü rk saym ış ve oğu lla­ rından birine T ü rk ismi vererek, o n a : — „T ü rk-



d eğiştirerek,



oğlu ( İlh a n lı) T epsin -oğula hizm et etm elidir“ —



bir beyin i H erat daruğa 'sı,



d em iştir ( S a y f i H a ra v i, s. 388 ). F a k a t bu türk



m elik Şam s al-D in ( d iğ er ismi ile Şam s alD in K a h in ) ’i de m alik tâyin e tti. Ilhanlılar ile



unsuru zam anla, lisan



Ç a g a ta y lıla rd a n A b a k a ile B arak arasındaki s a ­



oğlu F ah r a l-D in malik n asb o lu n d u ; faka t 13 0 6 ’da, U lca y tu 'n u n c alû s merasim ine g e l­



vaşlardan ve İİhanlı em îr NavrÜz ’un çık ard ığı ih tilâld en H erat çok m u tazarrır oldu. M oğullardan N u küd er a şire ti, H erat ’m civarın d a yerleşm iş ve du.



H erat 'a



bu



aralık



şeh rî



M id in yağm a



T u g a y tu g a



kanalı ed iyo r­



( T u ga y-



itib ârı



ile, tacikieşm iş-



tir. 1295 'te , m elik Rukn al-D in ölünce, yerine



m eği



ihmâl



ettiğind en , llhanlıIarın



gazabın a



u ğra d ı. U lcaytu tarafın dan H erat 'ı m uhâsaray a m e'm ûr edilen em îr D ânişm and, m eseleyi



buga ), Küm üşbnga ve T u ru n gar ism indeki bey­ ler şâhnelik ile, yâni darağa, nakar ve bitikçi



su lh yolu ile halletm ek isterken , K e rtle r tara­ fından öldürüldü. Bu yüzden H erat, babasının in tikam ını almak için U lcay tu tarafın dan k ü l­



olarak, tâyin edilm işlerdi. Ç a ğ a ta y lıla rın ve N u küd erîlerin tecâv ü zlerin e onlar da k a rşı ko­



D ânişm and



liy e tli b ir ordu ile



gönd erilen



tarafın dan ,



iş g a l



em îr B ucay b. edildi



( şubat



d a ğ ıld ı; 1288— 1293 seneleri arasında, şeh irde



13 0 7 ). M elik F ah r a l-D in de bu hâdiseler esnasında öldü. 1313 ’e kad ar burasın ı idâre



ancak 100 k a d a r aile k a ld ı; b u n lar d a Ç a f a - i



eden B ucay, H orasan 'a gelm eden önce, „Rum



İhtiyar al-D in 'd e ve M ascid-i



v e F re n k



yam adılar. N eticed e H erat a h â lisi tam âm iyle



C a m i1 yanında



sın ırların d aki“



Ilhanlı



ordularında



bulunan G ûrlu sultan G iy â ş a l-D in 'in tü rbe­ sinde barın dılar. E m îr N avrüz v a ziy e te hâkim



bulunuyordu. O radan T e b riz ’e celbedilip, H e­ ra t üzerine gö n d erild i ( H â fiz A b r iı, Zayl-ı



olunca, şeh ir hayatın ı te k ra r



Camı aUtavârih, s. 36 ). S a y fi H a ra v i ( s, 505 ),



mal h a y a tı



sa ğ la d ı v e



ih ya



edip, n or­



1 2 9 7 ’de 5.000 heratlı



B ucay 'in H erat Tn cenubunda, K a rtb a r



kanalı



âilenin evlerine dönüp, yaşam alarını te ’min etti.



üzerinde,



Y e n g i B avurcı İsminde b ir ta ta r beyini de şeh ­



„F ren g ista n “ 'dan gelirken m aiyetin de b ir çok fren k m ancınık u staları g e tirm iş olduğunu, H e­



re daruğa tâ y in e tti. Bu h âdiseler esnâsında, K e rt m elikleri iie İş b irliğ i yapan yah u t



yeni



b ir



p azar



ye ri



a çtığ ın ı



ve



ra t 'ta onlara m ancınık ve d iğ e r harp â letleri



onların aleyhine h areket eden y e rli h alk ara­



yap tırd ığın ı zikreder. B ucay, buradaki isyanları



sında tü rk oldukları tasrih edilen T ü lek ve S en g e r ’1er zik red iliyor ( bk. M irhvând, Ravzat



y atıştırd ık ta n sonra, im âr işleri ile m eşgûl o l­



al-şa/â, IV , 187 : Talâk u Sangar va ğayrihim az a trâ k ). F uşeng ve F erah beyleri de tü rk idiler.



G erek



bu şehirlerde, gerek



H erat ’ta



du. F ahr a l-D in 'den sonra malik olan biraderi G iy â ş a l-D in 'in zam anında, B ucay tarafından 1 3 1 2 ’de M ahm ud D uladay daruğa, B ektu t is ­ minde d iğ e r bir em îr de nükar tâyin



olundu.



beg, yanal, dâdbeg, halac, alp ve hâcib lakap­



B ucay 1315 'te Ç a g a ta y h la r ile y a p tığ ı sa v aş­



larını ta şıya n em irler zikred iliyor ( bk. S a y fi H a ra vi, fih r is t: „M ahm ud B e g Füşanci, M as-



larda öldü. D uladay ve B ek tu t Y a sa v u r ( Ç a ­ ğ a ta y h a n la r ı) ile iyi geçindiler v e bu y ü z­



‘5d B eg, D âd beg, H usam a l-D in Y an al, T âcal-D in Y a ğ ı, T âc al-D in Y u ld u z, Ş am s al-D in



den İlhan A b u S a 'id ’e b i’a tta ta ’allül gö sterd i­ ler. Bu bâl, H era t 'takİ m oğul em îrlerinin K e rt



Ul&m Anıikloptdis!



26



HERAf.



.434



m eliklerin e tâ c e lti. İlhanlı



b ir



çok im tiyaz



devrin de



H era t



v ilâ y e ti



üzerinde kâin 9 tüm enliğe



in-



Bucay, H uşk k a p ısı dışında, bir p a zar vücûd a g e tird iğ i gibi, halefi olan em îr D u lad ay da,



nehir



F alak al-D in m escidi yanında, yeni „S ü k al-S ul-



olunarak,



tâ n “ a d ı v erilen b ir başka p a zar t e ’sis e tti. Bu zâtın daruğa olarak tâyin ind en ön ce, H orasan



verm elerini g



taksim



id âre edildi. İdare m erkezi H e r a t'm cenup k a ­ p ısı olan D arvâ za -i F irü z ’un cenubunda i d i ;



umûmî v a lisi



em îr Y a sa vu l



d a , şeh rin



cenu­



Ilh a n lıla r devrinde şeh ir, bu kısım da, sâ r dışın­



bunda, İlhanlı hüküm et



da büyüm üş, fa k a t şehrin m anzarasında d e ğ işik ­ lik h â sıl olm am ıştır. Y a ln ız önce te k b ir kapı



im âr ederek, A y y ü b ism inde bîrini bu p azara



olarak zikred ilen S a ra y k a p ısı



3 9 5 ), bu em irlerin şeh rin



g a rp ta M alik, d iğ eri olm ak ü zere,



iki



şa rk ta



kapı



yerin de, b irisi



Barâm ân



k a p ısı



yapılm ıştır. Bunun ne



zam an b ö yle olduğu mâlûm değild ir. Barâm ân k a p ısı, K e r t hanedanının son zam anında ve Tim urluiar devrin de, D arvâza-i K ıp ç a k (şim d i n edense K u tu p oak ) ismi ile m ârûf idi ve bugün



şa hn a



tâ y in



m ahallesin deki pazarı



etm işti. S a y fi



tık la rı bu nevi inşaatı



H a ra vi



sûru



zulüm



( s. 393,



dışın da eserleri



yap ­ olarak



ta v s if etm iştir. U lcaytu , m elik Ğ iyâ ş al-D in K e r t 'e çok iltifa t gö sterm iş idi. H a ttâ onu A m u -D e rya sahiline ka d ar uzanan sâh adaki şeh irlerde bulunan müslüm aa ahâlinin m eliki olarak tan ıdı. A b ü S a'id ,



dahi bu k a p ıla r m evcuttur. Bu K ıp çak ism i, 1278



bu iltifa tı bir k a t daha arttırd ı. H era t ’1 idâre



'de, H e r a t'a daruğa olarak tâ y in olunan em îr



eden moğul beyleri D uladay, B ektu t ve B ucay ’in



K ıp ç a k ’m ismi ile ilg ili olm alıdır. Bu iki kapı arasında, gâlib â melik Şam s al-D in K e r t ’in zam anında ve onun m aiyetinden olan İhtiyar al-



oğlu M ubârak Ş âh , Ç a ğ a ta y prensi Y a sa v u r 'a



D in S â lâ r ( bk. S a y fi H a ra vi, s. 173 ) 'in is ­ mine iza fe t ile, „K a l'a -i İhtiyar a l-D in " ad ın ­



G iy â ş a l- D ia ’i, ö tek ilere rağm en, k u vv etlen d ir­



da b ir iç-kale vücûda getirild i.



S a 'i d ’i ziy â re t etti. Bütün nufûzuna rağm en, onun devrin de de H e r a t’ ta idâre m oğul beyleri



K a le daha 669



( 1 27 0 ) hâdiselerind e bu isim ile zikred ilm ek­



dayan arak, A b ü S a 'id 'e karşı k a fa tu ttu k la rın ­ dan, A b ü S a 'id ile beylerb eyisi em îr Ç oban , m elik diler. G iyâ ş al-D in bir d efâ T e b riz ’e gid ip , A b ü



ted ir ( ayn. esr., s. 335 ). H â fiz A b rü kalenin m elik F ah r al-D in K e rt tarafından yap ıld ığın ı



elinde kald ı. Bu yüzden G iy â ş at-D in



zikretm iş ise de, bu yan lışlık , kalenin adı geçen malik tarafından 1299 senesinde yapılan tam i­



g e ’. di. F a k a t o, U lcaytu ve A b ü S a 'id han ’ardan gö rd ü ğ ü iltifat n eticesin d e, A b ü S a 'id ’ in



rinden ( bk. S a y fi H aravi, s. 439— 441 ) ileri g e l­ miş olsa g e re k tir. Sûr dışında, şehrin şimâl ta ra ­



vefatın ı m üteakip,



fın d a da, Ilhanlılar zam anında bâzı sa ra ylar y a ­



line zemin hazırlam ağa girişm iş idi. K en disin ­



p ılm ıştır.



yolu “ is­



den sonra m a lik olan o ğ u lla rı Ş am s al-D in 111., m elik H â fiz v e M u 'iz a l-D in H usayn a r­



mini ta şıd ığ ı { ayn. esr., s. 713 ) g ib i, son K e rt hüküm darı m elik H üseyin devrinde* aynı y o ­



tık H era t 'ın m üstakil hükü m darları id iler. G i­ y â ş al-D in ile M u 'iz a l-D in H usayn (13 3 1—



K ö şk



D arvâza-i M alik ’ten



şo sesi o zaman



çıkan şim diki



,,B âğ-i S a fid



lun garb ın d a ,,B âğ-i Z â ğa n “



sa ra yı



zik red ili­



m em le­



ketin i bunlara b ırakarak, 13 2 0 ’de hacca gidip-



baş



gösterm esi



m uhtem el



inhilâlden istifâ d e İle, K e r t sülâlesinin is tik lâ ­



13 7 0 ) şe h ird e mühim im âr faa liy e tle rin d e bu­



yor ( ManBkib-i H vBca Nakşband Baha a i­ D in, K a y se ri, R âşid E fend i kütüp., nr. 1110 ,



lundular. M elik H u sa yn , H e ra t ’ı, şa rk ta



var. 65— 66 ). M uahharen 'A li Ş ir



yapm ış idi. İbn B attü ta ( trk . nşr., I, 436, 438 ) 'nm 30000 lü rk askeri ile H e ra t civarın da B âdg is ’te bulunarak, bu ü lk ey i id a resi a ltın d a bulun­



N a v â 'i



ta ­



rafın dan Incil kanalı ü zerind e inşa olunan s a ­ rayların yerin de de, bu em îrin vakfiyesin d e bir K u şk-i M argâni zik re d iliy o r ki, buradaki M arğâui ismi, 743 ( 1342 ) ’te v e fa t eden ve Ilhanlılar hizm etin de bulunm uş olan ‘ O m ar M arğân i adından



Gûrlu ‘ İzz al-D in



ğ â b 'a



kadar



uzanan



b ir



d e v letin



M ur-



p a y ita h tı



durduğundan b a h s e ttiğ i bu m elik C e n g iz li T u ­ g a y Tim ur 'a olan ism en b a ğ lılığ ı da feshedip, tam m üstakil b ir hüküm dar oldu.



alınm ış olsa g e re k tir



T i m u r i u l a r d e v r i n e gelin ce , Tim ur, me­



( H âfiz A b rü , M acm ü a , D am ad İbrahim Paşa



lik H u sa y n ’in oğlu G iy â ş al-D in P i r 'A l i zam a­



kü tüp., nr. 919, var. 3 54^ ). Ilhanlılar zam anında H e ra t 'ta cereyan eden hâdiseler dolayısı ile, bu



nında ( 1381 ), H e ra t ’1 işg al e tti. Z a p tı m ü teakip iç ve d ış k a lesin i ta h rip e y led i ise d e, az soııra



m ıntakada tü rk çe ve m oğulca yer ve



k a le le r



taşıyan



bunları yeniden yap tırd ı. E v v e lâ oğlu M irâ n ş â b ’ ı,



zik re d ilm e k te d ir: K a ra -T ep e,



isimler



1397 'den itib aren de d iğ er oğlu Ş âh ru h 'u H era t



K a ra b a g -G ö l, N erretu kalesi ( B a d ğ is ’te ), H e­



ve H orasan valisi tâ y in e tti. Ş âh ru h



retu v.b.



v efa tın a k a d a r, 51 sen e, hep H e r a t 't a yaşadı. M üteakiben A b ü S a 'id M irza (14 5 8 — 1468 )



Ilhanlılar devrinde H e ra t



civarın da



yap ılan ( 1 3 0 6 ' d a ) in şaâttan biri d e ,H e ri-R ü d üzerinde, M âlân köprüsünün aşağısın d a inşa edilen Pul-i M iyâııa 'd ir k i, bu 428 arşın tulünde olup, 44 gözlüdür ( Mucmal-i Fasihi ). Em ir



1447 'de



ile H üseyin B aykara ( 1469— 1506 ), uzun zaman orayı hâline



büyük



T im uriular devletinin



g e tire re k ,



H erat ’in



p ayitah tı



tarih in d e



eşine



k E R A Î. rastlan m ayan azam etli b ir d evir açm ış oldular. Ş eh ir, son asırd aki m üstem lekelerde, esk i A s­ ya şe h irle rin in



B â ğ -i Z â ğâ n , Ş âb ru h 'un, bütün hüküm darlığı devrinde, b aş-karargâh ı olm uş ve bu isim , za­



yan ı-başın da avru p alılar tara­



m anında d iğ e r m em leketlerde, Tim urluların hü­



fından inşa olunan yeni şeh irlere benzeyen bir şek ild e, sûr dışında ve bilh assa şim âl ta ra fın ­



küm et m erkezi m ânasına gelm iştir. B â ğ -i S a fid



da in kişâf etti. H era t ’ı görm eden, şelırin X V.



sun gur M irza 'nm ikam etgâhı o lm u ştu r; duvar­ ları Ç in 'den g e tirilen Y e şim ta şla rı ile k a p lan ­ m ış ve ‘A b d a l-R a zza k Sam arkandi 'ye gö re ( nşr.



a sırd aki to p o g rafyasın ı yazan A . M. B elen itski, şeh rin T im urîular devrinde inkişâf eden m ahal­ lelerin e varo ş dem iş ise de, M u'in al-D in Isfi-zâri v e H vândm ir gib i, 1869 'da burasını ziy a ­ re t edip, ta sv irin i yapan J. B. F e rrie r de, T imurlu d evrin deki' H era t '1, şeh rin a ld ığı en bü­ yük şekil o lara k , m ütâlea etm işlerdir ve h a k ik a t de



budur. H vândm ir,



şeh rin



e sk id en



ancak



ise, 813 ( 1 4 1 0 ) 'te tam am lanm ış v e velia h d B ay ­



M uh. Ş a f i‘, s. ı ç o ), ü zerlerin e nakış ve resim ler hakkedilm iş idi. A b u S a 'id M irza da bu rada ik a ­ m et etm iştir. Bu sa ra y, H e r a t'ın m eşhur s a n a t­ k ârların ın ç a lış tığ ı „B a ysu n gu r akadem isinin“ bulunduğu yerdir. B ugün eski B âğ-i Zâğân 'd an M alik kapısın dan şim âl-i g a rb î istikam e­



yarım fersa h yer işg al e ttiğ i hâlde, son T imurlular devrin de, em sâ'siz bir şe k ild e bü­



tin d e gid en yo l üzerinde bâzı eserler ve yan ların ­



yüyüp, G âzİrgâh



diki K û şk şosesinin garb ın d a bulunm ası icâp eden B âğ-i S a fid 'den hiç bir eser kalm am ıştır.



yan ın daki B irâdarân geçid in ­



den P u l-i M âlân 'a k a d a r 2 fersa h lık ( 1 4 km.) bir yer k a p lad ığın ı a n la tır; is fiz â r i de cen up taki İskelce



ve K a liz h a n 'a k a d a r olan 4



d a bulunan m escid ve tü rb eler kalm ış ise de, şim­



H üseyin B ay k a ra, kend isi için ikam etgâh olmak ü zere, şehrin şim âl-i şarkın d a, Incil kanalının



fe rsa h lık sahasının y in e şehrin devam ı, ban liyö­



cenubunda,



leri sayılm ası icâp ettiğin i, çünkü im ârının fa sı­



yan köyün yerin de, I km . m urabbaı k a d a r g e ­



lasız devam etm ekte olduğunu anlatm ıştır. H e r hâlde T im urîular devrin deki şeh ir, ş i­



sa ra y ların ı



malde



Incil



ve



onun, şim alinde G âzİrgâh 'm



da dâhil olduğu H iyâbân



kanalı



ile



cenûpta



S ubu ku r, B aştan ve M âlân kanalları



üzerinde



yap ılm ış idi. H vândm ir, şeh rin banliyölerinin şa rk tan garb a Baştan 'dan Sakselm an 'a kadar, İt fersa h lık bir sa h aya yapılm ış bulunduğunu ve



bugün B â ğ -i M urâd



niş b ir sahada, m erm erden y ap tırd ı. Bu



ism ini



ta şı­



C ih an -ârâ b a ğ



sarayın



b a ğ la rı



ve bir



n eb atat bah çesi yerin i tutuyordu. ‘A b d ai-R azzâ k Sam arkan di burada itin â ile yetiştirilen tü rlü a ğ a ç ve gü llerin isim lerinin listesin i ver­ m iştir. H vândm ir 'e göre, H üseyin için d e 40 sene y a şa d ığ ı bu sarayları



B aykara 20 sene­



d e inşa ettirm iş idi. Bunların bulunduğu yerler



9 bölükten ib a re t olan H erat ovasının d a O bih



bu gü n tam âm iyle



'd en K ü sü v e y b 'e k ad ar, j o fe rsa h lık b ir te k zi­



B â ğ -i Z â ğâ n yanında Sultan H üseyin ’in oğlu v e veliah d ı B a d ı' al-Zam an M irza için yap tır­ d ığ ı B â ğ -i N av de zam anının en muhteşem



râ a t sa h ası olduğunu a n latır. H vândm ir, şehrin nüfusunu 2.000.000 kad ar gösterm iş ise de, bu



tarla



hâline



getirilm iştir.



b ir tahm inden ibaret olsa g e re k tir. M ezkûr ra ­ kam ın 2 fe rsa h lık şeh re mi, yoksa 4 v ey a 6



sa n ’a t eserlerin den



fe rsa h lık sa h aya mı â ıt olduğunu da kestirem eyiz. M am afih bu nevi şeh âd etlerin taaddüdü ve



m e’mûr ediien büyük em ir F irü zşa h



Mu‘ in al-D in



isfizâ ri



( H â lis Efendi n üshası,



fından H era t ’ın yeni



sa yılm ıştır. Ş âh ru h şeh ir



kısm ının



ta ra ­



imârına ve A lik e



K ü k eltaş ile H üseyin B aykara ’nm vezirlerin ­ den M acd al-D in M uhammed ve N izâm al-D in



var. 148*" ) 'nin 838 ( 1434 ) senesindeki m üthiş



H a vâ fi de, şehrin ştm âlinde İncil ve H iyâbân ka­



veb ad a H era t şe h ri ahâlisinden öco.oco kişi, onun ban liyöleri ( savâd -i balda ) ahâlisinden 400.000



n alla rı boyunda, kendileri için m uazzam saraylar,



kişinin öldüğüne d â ir verd iği m ubâlegalı rakam g ib i, ayrı hâdiselere â it verilen mâlûm at nazar-i



al-D in ’in im âr ettiğ i Bâğ-i M uhtar v e yeniden in şa e ttiğ i Bâğ-i H iyâbân m eşhûr olmuştur.



d ik k a te alınacak olursa, şehrin nüfusunun orta



F akat



çağla r için ta sa vv u r edilem eyecek kad ar kesif olduğu an laşılıyo r.



m uhteşem i, A l i Ş ir N a v â ’i ’nin yine İncil k a ­ nalı üzerinde kâin saray v e b ağları idi ki,



Tim urîular devrindeki büyük H era t ’ın en mâmûr m ahalleleri, X. asırd a İştahri v e İfan



bugün b a ğ ve ta rla lara ta k sim edilen bu arâzi, B âğ-i Şâh tesm iye o lu n m a k ta d ır.. Şehrin



H avk al tarafın dan , tam âm iyle susuz, bostansız ve y e şillik siz olarak, ta sv ir edilen hıristiyan



şim âl m ahallelerinde İncil kanalı kıyıların daki



k ilisesi ile şehir arasın da ve kanalı ( İncil k a ­



g ib i, Tim urîular d e v ri H erat ’inin en a ristokratik



nalı ) g e ç tik te n sonraki yerlerde, şim diki



G â-



kısım larını teşkil etm iştir. Bunun arkasında olan



civarın da bulunan sah alarda idi. K ert-



H iyâbân kanalı civarın daki m ahalleler ise, tür­



zirgâh ler



zam anında



m evcû diyetleri



bilinen



Bâğ-i



k o ru la r ve b a ğ la r y ap tırd ılar. Bunlardan Macd



vuzerâ



sarayların ın



en



ge n iş



ve



en



ge n iş bulvarlar, B elen itski ’nin de te s b it e ttiğ i



beler v.b. ziy a re t yerleri ile doldurulm uştur. Zâğân, B âğ-i S a fid v e K ü şk-i M arğâni Tımur- D ış şehrin eski şe h ir kapılarından uzanan g e ­ lular devrinde gen iş m ikyasta imâr edildi. I niş caddeleri tam âm iyle pazar yerleri olup,



HERAT. dükkân lar ile dolu id i. En büyük pazar, M alik k a p ısı yan ın da, 'A li Ş i r N a vâ ’ i 'nİn 'A la ’ alD in M irza nâm ına inşa e ttird iği çarşı idi ( bk.



1901, s. 142 v.d,), em îrin bu ia h rib â tı in giliz-



harita, nr. 34 ). Ş eh rin en büyük câm i, m edrese ve hâakah la n da bu İncil kanalı ile kısm en H iyâbân



lerin ta sv ib i ile y a p tığ ı a n laşılm aktad ır. B ina­ ların y ık ıld ığ ı zam andaki ta v sifle rin i ih tivâ eden, Y a te 'in yazm ış olduğu eserden biz bu yü ksek sa n 'a t âbid elerin in o zam anki v a ziy e ­ tin i az-çok öğren ebiliyoru z. G av h a rşâ d câm iî-



ü zerinde tem erküz ettirilm iş idi. B u g ib i



nin



dinî



ve ilm i bin aların başında, B âğ-i S af İd b u lv arı­ nın ( Ş âri'-i B âğ-i S a fid ) yan ı, şim diki K ü şk ş o ­ sesinin İncil kanalın ı k a t’e ttiğ i yerd eki İncil köprüsü m eydanı ( S a r - i Pu l-i İnciJ) o zam anki



G av h a rşâ d 'm



M aşhad 'de



y a p tırd ığ ı



ve



yap ılışın a n ezâret e ttiğ i câm ii tipin de, fa k a t ondan d ah a büyük v e m uhteşem olduğu, m ozay ik lerin d e d e M aşhad câmi indeki g ib i koyu



H e ra t ’ın a sıl m erkezi id i. B u raya, 'A la a l-D avla



roâvi ren gin a çık m âviye g â ü p g e ld iğ i lıyor.



ç a rşısı yolu ile, gelirken , önce G av h a rşâ d câm ii ( bk . plân, nr. 1 2 ) ; sonra G a v h a r ş â d ’ın o ğu l­



B inâm n 820 ( 1417 ) ’de in şâsına başlan ılıp, bu işin 841 ( 1448 ) 'd e tam am landığı, yân i eserin



larının tü rbesin i ih tiv â eden G a v h a rşâ d medre­ se si ( p lâ n ,n r . 1 3 ) ; İncil kanalının cenup sâhi-



21 sen e za rfın d a vücuda g e tir ild iğ i, binaların ta h rib in d e onun du varlarından ko p a rılıp , B ağ -i



lin de olan b u m edreseyi ge ç tik te n sonra, bu kanalın dönüş y erin d ek i m uhteşem köprü ba­



Ş a h r 'e ge tirile n ve bugün H e ra t m üzesinde bulunan siya h mermer k itâ b ed en ( resim nr. 4 )



şın d a se k iz m inareli v e o zam an „K o ş m edrese“



ö ğ re n iyo ru z k i, N iederm eyer tarafın d an neşir,



ism ini ta şıy a n S u ltâ n H usayn m edresesi ( Med-



R. B yron ( A . P o p e, A Survey o f P ers. A r t,



ra sa -i S u itâ n iy a ) y a h u t M ad rasa-i M irza v e ve hân kab ı ( plân, nr. 1 4 ) , bunun yan ın da da 'A l i Ş i r ’in b in â e ttir d iğ i M adrasa-i S a r-i Pul-i İncil bulunuyordu. B uradan şeh rin şim alindeki 'İd gâh ( y a h u t n a m a z g â h ) ’a v e K ö h -i M uhtar



anlaşı­



O xford , 1939, II, 1125) v e ‘A l i A h m ed N a 'im i



(A ryâ n â , K â b il, 1944, II, 31, 32, sa y ı 16; tarhan y erin e yan lış olarak fitin o k u n a ra k } ta ra ­ fınd an ta h lil edilm iştir. Y a te 'in tavsifin e ğöre, câm ie, şa rk ın d ak i b ü yük c a d d e ye hakan 26 m. irtifâm d a bir ta k ta n g e çilm e k su re tiy le , g ir ilir­



d a ğın a g id e n B â g - i S a fid bu lvarın ı b ırakıp, b ü yü k b ir n eh ir g ib i olan İncil suyunu ( yân i k a n a lı} tâ k ib e n şeh rin şarkın a do ğru g id e r­



ken, tam âm iyle m ozayik, her d ıl’ı 73 m. olan



ken, sa ğ d a kalan M aşrah im aret ve tü rbeleri yanından ‘A l i Ş ir m ahallesine g elin ird i. Ş a rk ta



B u avlunun e tra fı da hü creler ve koridorlardan m ürekkep b ir k a ç k a t binâ ile çevrilm işti.



C ih â n â râ saraylardan gelen bu İncil buluvarının ( Ş a r i'.i 'A m -i İ n c il) cenûbunda ‘A li Ş ir



cih etin d e



’ in G aiurhSna im aretleri ( haritad a i ), H alâşiya hân kah ı ( j ), şim âl tarafın da da b ağları, U nsi-



m urabba şeklin d eki a çık b ir a vlu ya geliniyordu.



Ö te k i bü yük ta kın



k a rşı ta ra fı avlunun garp



bulunan, her yan ı y ald ızlı k itâ b eler



ile dolu çinili, 26 m. irtifâm d a bir tâ k altından



ya sarayı ( a ), K u d şiy a câm ii ( f ), İhla siy a m ed­



etrafın d a bir ço k binâlar ve talebe h ü creleri bulunan ku b b eli bir binâya g iriliy o r, oradan da



resesi ( 1 ) , Ş ifâ ’ iy a ism indeki yü k se k tıp mek­



bütün



tebi ve hastah ân eleri ( h ), ‘ A li Ş i r ’in m aiye­ tinden bâzı âlim ve şâirlerin ev, bağ ve saray­ la rı sıralan m ış idi. B âğ-i S a fid b ü yük b u lva­



kutru 23 m, olan d iğ er b ir büyük ku b b e altın a



bu



câm i binasının b a ş binası sayılan,



rında G av h a rşâ d câm ii ile b aşlayan bütün bu b in a lar hep çini du var, ku bbe, minare ve büyük



irtifâm d a, tam âm iyle m ozayik d ö rt m inare yük­ se liy o rd u ; bunların şim ale b a k an ta ra fla rı z a ­



m ü zeyyen ve m uhteşem tâklardan ib a re t idi ve



m andan v e rü zğârd an m ü teessir olm uş idi. Bu



g iriiiyor, sonra da m üzeyyen b ir kapıdan ç ık ı­ lıyordu . Câm i binâsının her köşesinde 40 m.



burası H era t 'ın ü niversite m ah allesi sayılıyordu .



cam iden bugün ancak



Y u k a rıd a bahsi g e ç e n bin âlar, onların yüksek v e k a im d u varları, 1885 'te H erat ’a taarru zları



m ış bulunuyor. H vâ n d m ir'in a n lattığın a gö re, H e ra t e kâb iri her cum a bu cam ide to p lan ırd ı.



ik i m inâre sağlam k a l­



beklenen ruslara k a rşı m üdâfaayı g ü çleştireceğ i



1885 'te tahribin den önce ise, câmi a rtık ib â d et



zannı ile, E fg a n em îri A m ir ‘A b d



al-Raljm Sn



yeri değil id i ; çünkü h a y a t ancak sû r içindeki



Hân ta ra fın d a n yık tırılm ış, ancak m inareleri ve



şehre m ünhasır kalm ış idi. Bu binadan 100 m. m esafede bulunan G av h a rşâ d m edresesi ise,



arad aki bir-kaç türbe b ıra k ılm ıştır; bu esnâda ta ra ­



836 ( 1432 ) 'da tam am lanm ıştır. Bu m ünâsebetle



fın d a sıralan an a sır-d îd e çınar ve çam lar k e s­



‘A b d al-R azzik: Sam arkand! şim âl d u va rla rı ile



tirilm iştir. M ajör C . E . Y a te ( Northern A f ­ ganistan , s. 3 0 ) bu ta h rib â tm entîrin, yân i



İncil suyuna dayanan ve yuk a rıd an -a şa ğı çini olan bu binanın ta v s ifin i verm iştir ( M atla ‘ al­



‘A b d al-R ahm ân H ân ’m , em ri



sa dayn, F â tih



B ağ-i S a fid



ve



İncil



bu lvarların ın



iki



ile y ap ıld ığım



kütüp., nr. 4431, var. 6l2>*).



te e ssü fle kayd ed iyorsa da, onunia b e ra b e r H e­



Y a te ( s . 31 ), câm ii ta v s if e ttiğ i sırad a, m ed­



r a t 't a bulunan İngiliz zâ b iti T. H . H o îd ıc h 'in sö zlerin d en ( The Indian Bor deri and, London,



resenin g a rb î köşesin d eki



B aysu n gu r h a zîresi



( bunu Y a te yan lış olarak „Ş âh ru h 'un tü rbesi,,



H ERAT.



tesm iye etm iştir ), şarka bakan yü ksek m edhal



I, 53 ). G a v h a rşâ d



tâ k i ile onan cenûp köşesindeki ik i şe re fe li çini



reselerin i ta râ b â d i,



m inaresi kalm ış i d i ; d iğ er kısım ları ve aslında



ve



H üseyin E aykara m ed­



1614 ’te ziy a re t eden K a z v in i A s ­ bunlar h a k k ın d a , „tek m il Iran ve



dört olan m inarelerin üçü y ık ılm ış bulunuyor­



T uran ’da bu k a d a r



du. Y a t e ile beraber H e ra t ’ta bulunan İngiliz



y o k tu r ve ta zelik lerin i aynen m u h afaza etm iş­ le rd ir“ d e m iştir; ayn ı zam anlarda bu binaları



zabiti E. D urand bu G a v b a rşâ d m edresesinin re s­ mîni alm ış ve Londra h a rb iy e arşivin de y akın ­ d a keşfolunm uş olan bu resim , H era t ’i zam anı­



a zam et



ve



sa fâ d a



eser



z iy a re t eden B ah â’ a!-D in ‘A m ili ( ölm . 1621 ) de M adrasa-i M irz a ’nın azam et ve ihtişâm ını,



m ızda te tk ik ederek, T im ur-oğulları eserlerinin



arap ça şiirle r ile, can lan d ırm ıştır ( K a ş k u l, M ı­



y en i fo to ğra fların ı da alan R, B yron tarafın dan



s ır, 1302, I, 69 v.d.).



E,. S c h r o d e r ’in b ir krokisi ile b irlik te , n eşredil­ m iştir ( A . Pope, A Survey o f Persian A ri, O xford, 1939, II, 1125 v.d.; resim n r. 1 1 ) . San-



H erat ’ı ziy a re t eden J. P . F errİer zam anında ise, M adrasa-i M irza ile onun m eşhur kubbesi, M irza ’nın tü rb esi henüz a ya k ta İdi. F e rrie r bu



'a t ta rih i eserlerin de „G a v b a rşâ d



Y a te 'ten 40 sene önce



tü rb esi“ is­



m edrese ve tü rb e hakkın d a ( I , 338 v.d.) diyor



mi ile tanılan „B a ysu n gu r h a zîresi“ ( resim , nr.



k i — „ A s y a 'da gördüğüm binaların en muazzamı



1 0 ) ve iki şe refeli



v e m uhteşem idir, tam âm iyle çini ile kaplanm ış­



m inare ( resim, n r. 9 ) za­



m anım ıza k a d ar kalm ış



v e h a zîred e



medfûn



tır . K u bbesinin



azam eti ta sa vv u rların fevkın -



dedir. B ir k a ç kem eri ve 7 m inaresi vard ır. Bu



bulunan G avh a rşâ d ve B aysu n gu r, birad eri Muhammed C ü k İ M irza ’nın o ğ lu ‘A lâ ’ al-D avla, torunu İbrahim S ultan , U lu g B e g ‘in torunları



binanın yanında S u ltan H ü seyin, kendisine tü rb e olm ak üzere, daha kü çü k bir binâ yap tırm ıştır,



S ultan A h m ed ve C u k i M irza ’ 1a r v e A b u S a 'id



bunun d u va rla rı h âlâ



M irza ’nın



m. irtifâ ın d a olan ku bbesi y ık ılm ıştır ; ortasında



oğlu



Ş âh ru h M ir z â ’tarm k a b irle ri



ü zerindeki m usanna k itâ b elerin



-



437



b ir k ısm ı b o ­



G âzu rga h 'tâ k i



g ib i



m evcuttur, fa k a t 8— 10 siya h



mermer ta ş,



yâni



zulm am ıştır (b u n la rı K h an ik o v , J A , i860, X V ,



S u ltan H üseyin ün m ezar ta ş ı, bulunuyor k i, bu



54.2’d e ; Y a te , ayn.



‘A l i A h m ed N a 'itn i, Aryana, II, 33, nr. 1 6 ’da



h a yra n lık la seyred ilen b ir sa n 'a t eserid ir". — T ah ra n ü n iversitesi profesörü ‘A l i A ş ğ a r H ikm at



kısm en y an lış oku yarak n eşre tm işle r; tam şe k il­



tarafın dan resm i neşrolunan



le ri, tarafım dan , 19 2 3 ’te te s b it e d ilm iş tir ).



1947, s . 2 0 ) v e bugün y o l üzerinde yatan bu ta şın , b â zı k a sa lık la ra ilâç olduğu zannı ile , k e ­



esr., s . 3 1 ’de ve h eratlı



G a v h a rşâ d m edresesinin 100 m; şim âl-i şar­ k îsin d e bulunan H üseyin B a y k a ra m edrese ve hânkahm â gelin ce, bundan, 1885 tah ribatın d an



t sonra, ancak d ört



minare



kalm ıştır. B u med­



reseye garp tarafından girilen



büyük kapının



önünde, yâni bugün y a ttığ ı yerde, B ay k a ra ’nın „h a ft kalam " denilen sert, siya h m erm erden y ap ılm ış olan m ezar ta şı bulunuyordu. Bu taşın



( N a v a ’ i, T ah ran ,



narlarının y e rli ah âli tarafın dan k o p a rıld ığı söy­ lenir. A b id e y i m ahvedecek olan bu itik a d hera tlıla rm T im urlulara a tfe ttik le ri k u tsiy y e t his­ lerinden ileri gelm ektedir. F errier bu itik a d h a k ­ k ın d a I, 3 3 8 'd e şu n ları sö y le m e k te d ir; „B u iki m üm taz m irzaya ( yâni Ş âh ru h ve H ü seyin B ay­ k ara 'y a ) â it h â tırala r bu ülkede henüz canlıdır.



y erin e d elâ let e ttiğ i H üseyin B ay k a ra türbesi,



O n ların isim leri her yerde, h a ttâ en fa k ir bir



Y a t e 'in ziyareti zam anında, a rtık m evcut d e ğ il



çoban ta ra fın d a n dah i an cak hürm et ile v e tâzim



idi. A s ıl m edresenin 23— 24 m. irtifâ ın d a, karşı-



ile yâd ed ilir“ . H e ra t 'ta G a v h a rşâ d 'm ismi dah i



k a rşıy a iki k a p ısı ile binanın d ö rt köşesin de G a v h a rşâ d ’« k ile rd e n daha y ü k se k (4 0 — 45 m.)



b e şik " ( „a n n e" ) diye an ılır. Y a te S ultan H üse­



ta rih lere geçm iş olan „M ahd -i ‘u lyâ “ , yân i „yüce



old u kları kayd ed ilen ve zam anım ıza kadar g e ­



yin m edrese ve h ân kah ı binalarının h eratlılar



len d ö rt m inaresi duruyordu.



arasında „ K o ş m edrese“ tesm iyeedi ld iğin i ka yd ­ e tm iştir k i, bu hânkah da m edrese sayılm ış dem ektir.



M adrasa-i M irza da, G a v h a rşâ d m edresesi g ib i, baştan -b aşa çinili olup, ren k seçim inde ve y a zıla rd a daha ziyâde m uvaffak olmuş b ir eser idi. Bu m edresenin inşası için, B ay k a ra 'nın dostu olan A k -K o y u n lu Y â küb B e y 'in , bü yük ta şla r hâriç, ancak binâ taşı olm ak ü zere, 600 kervan M erâga m erm eri gö n d erd iği kayd edilm iştir. B a y ­ k a r a 'n ın yarım m ilyon, ‘A l i Ş ir 'in 20.000 din âr-i k e p e k î



v erd ik le ri



bu



m edrese binasına



k a d ın la r, m ücevherlerini sa ta ra k, 100.000 dinâr to p lam ak su retiy le, ordu m aaşların ı



h ibe



ederek,



em irleri



d e 6 a ylık



iştirâ k



etm işlerdi



( K a z v in i A sta râ b â d i, Buhayra, T ah ran , 1329, 9, 605 j H a lil



A fğ â n i,



 şar-i Herat,



IŞ09,



‘A li Ş ir Navâ’i ’nin aynı derecede muhteşem olan câmi ( Kudsiya ) ve medreseleri ( lhlâşiya ve Şifâ’ iya ) ile hânkahı ( Halaşiya ) ve türbesi de tamâmiyle harap olmuş ve binâ taşları, şe­ hir ahâlisi tarafından, yeni yapılarda kullanılmak üzere, sökülmüştür. Timurlular devri Heratı ’nın muhteşem san’at eserlerinden biri de „Büyük Şehir“ 'in şimalin­ de, üzerinde büyük meşâyihten Abü ‘A b d A llah Muhtar b. Sayyid Muhammed al-Haravi ’nin me­ zarı bulunduğu için, Köh-i Muhtar ismini alan dağın eteğinde vücûda getirilen ‘ İdgâh-i HtTİt



H ERAT.



( y a h u t N am azgah ) 'tır (p lâ n , ur. 1 8) . H erat ’m en kalab alık ih tifa lle ri, büyüklerin cenaze



rese, eski revnâkınt ka yb etm iş bir h âlde, kısm en m u hafaza olunm uştur. H â fiz A b r ü 'y a gö re , bu



merasim i, bâzı sünnet düğünleri burada y ap ıl­



m edrese de bir san ’a t şah eseri idi. Bunun kem erli k a p ısın d a k i k itâ b e le r m u htelif d illerd e y a zılm ış



m ıştır. T d g â h Şâhruh ve oğulları zam anında da var idi. O zam anın büyük şeyh i B a h â ’ a l-D in ‘O m ar 857 ( 1 4 5 3 ) 'de bu ‘ İ d g â h ’m şimalinde (p lâ n , nr. 2 7 ) ve Ş ay h Z ayn al-D in H avâfi



idi ( bk. ‘A b d a l-R a zzâ k , L âh u r ta b ,, s. 187 ). Burada Ş âh ru h bir hânkah ve b ir d ârü şşifâ da binâ etm işti. Y in e aynı şa h ıs tarafın dan vücûda ge tirile n B âğ-i Ş âh , şim di Ç â rb â ğ ismi altın da,



aynı T d gâh ’in cenubunda ( plân, nr. 2 4 ), bugün dah i snâlûm olan türbelerin e defnedil-



kısm en m uhafaza olunarak, hüküm et konağı gib i



mişlerdi ( ‘A b d a l-R azzâk, frs. yazm-, nr. 4431,



kullan ılm aktadır, T im urlular



var. 664a), ‘A b u S aT d M İrzâ bu ‘ îd g â h ’ın binâsını 863 ( 1 4 5 9 } ’t e bir daha te v s i ve ik ­ Na-



içindeki binaların biri de C âm i‘-i K a b ir ’dir. Ş e h ­ rin şim âl-i şa rk î kısm ında bulunan bu câm i H o­ rasan 'm en büyük câmii sayılm aktad ır. 597



vâ ’ i m üverrih M irhvând için de B ah â’ al-D in ‘ O m ar 'in yanında bir hazîre yap tırm ış idi.



dan yap tırılm ış, faka t 40 sene son ra vukûa g e ­



mâl e tti { a y n . esr., var. 688b }. ‘A U



Ş ir



( ı2 o ı ) ’d e sultan



zam anında şehir



G iy â ş al-D in G ü ri ta ra fın ­



Baştan- aşağı çini kap lı olan bu T d gâh ’tan bugün hemen hiç bir eser kalm am ış, civarın d a Efgan D urrâni em îri Y â r Muhammed Hân için bîr



len bîr zelzeled e harâp olm uştur; sonra K e rt-



türbe yapılm ıştır.



b ir tam ire tâ b î tutulm uş, yıkılm ış olan kem erli



ler ve Şâh ruh



zam anında kısm en



tâm ir g ö r­



müş, 1498 ’d e ‘A li Ş ir N avâ’ i tarafın d an esaslı



kalaba­



k aptları yeniden yap ılm ış ve câm i zam anım ıza



lık b ir şekild e meskûn olduğunu gösteren mühim bir delil Incil ve H iyâbân ka n a lla ­



kadar devam eden m uhteşem şe k lin i alm ıştır (h a rita , nr. 5 ,.resim , nr. 2). H vûndm ir ’in ta v s ifi­



rı üzerinde vücûda g e tirilen câmi, m edrese, h a s­



ne gö re, bu câm i 403 kubbe ve 30 revaktan mü­ rekkep olup, tü lü 200, a rzı 150 zirâ k a d a r îd i;



T im urlular devrinde



d ış



H e ra t'm



ta hâne ve im âretlerin çokluğudur. B unlar arasın ­ da, H ’-'and m ir ’in, ‘ A li Ş ir ’in ve kısm en B a ­ bur ’un zikrettiklerin d en ka yd a d e ğe r



olanları



6 k a p ısı v ard ı. Ş âh ruh zam anında, C âm i‘-i K a ­ b ir ’in yanında, Muhammed T a ftâ z â n i nâm ına



şu n lard ır: İncil kanalı Üzerinde, d ö rt m inareli



inşa edilm iş bir m edrese ve H üseyin B ay k a ra ta ­



H anım -B egim



rafından yapılm ış olan bir D âr a l-S iya d a m evcut



câm ii, M uham med



hânkahı, A lik e K ü k e lta ş 'ın ‘A b d al-R ahm ân



Câm i



T ab ûdiğân i



m edrese v e câm ii,



adın a



m edrese, Zayn al-D İn H a vâ fi



yap ılm ış



olan



hân kah ı, S u ltâ n



idi. S u lta n G iy â ş al- D in G ü ri ’nin tü rb e si bu cam iin yanında, Ç a ğ a ta y şâiri H ilâ li ’nin tü rb esi de Ç â rsü ’dadır. H uşk v e K ıp ç a k k a p ıla rı ara­



A ğ a m edresesi, S u ltan H atun m edresesi, S ultan H üseyin tarafın dan yap tırılm ış olan büyük Nİ‘-



sın d ak i ‘ A li A s a d burcunda H ü seyin B ay k a ra



m atâbâd m edreseleri, H v jc a 'A li M uvaffak im are­



vücûda g e tird iğ i s a r a y d a zam anının m uhteşem



ti, Sultan H üseyin 'in y iy â b a n ’daki Z iy â ra tg â h câm ii, ‘A li Ş ir 'in yap tırd ığ ı Pu l-ı K â rd câmii,



san ’at eserlerinden sa y ılm ıştır ( M u'in al-D in İsfizâri, H âlis Ef. kütüp., yazm a, nr. 20 ). B u ­



G iy â ş B ah şi m edresesi, yine ‘A li Ş ir 'in



gün şe h ir içinde m âhiyetleri tâyin edilm ek üze­



y ap ­



'nin hüküm et naibi S u ltan



A hm ed



M irza 'n in



al-



re bekleyen pek çok k ıy m etli â b id eler vard ır.



D in Mulıammed m edresesi, H vâ ca K am bu s m ed­ resesi ve M avlanâ L u tf A lla h m edresesi. Bütün bu ilim m üesseselerinden bugün p ek az eser k a ­



T im urlular d e v ri eserleri arasın da, türkierin şarktan g e tirerek , k u v v etlen d ird ik le ri ecd âd ve



labilm iştir ki, onlar da harabe halin dedir. Irak



ta d ır. S a y fi H a ra vi eserinde H era t m ezarlarını,



kapısı



istitrat o lara k, iki sa tır ite zikretm iş, h attâ son ­



tırd ığı Z iy â ra tg â h



dışında



hânkahı, H^aca



Abü



S a 'id



M irzâ



A fz a t



tarafından



A k -S a ra y ve B âğ-i Zu bayda ism inde muazzam sa ra ylar ( plân, nr. 20) vücûda getirilm iş ise de, bugün



bunlardan da eser kalm am ıştır.



T im urlular zam anında, sûr içindeki e sk i ş e ­ hirde de, mühim inşaat yapılm ıştır. K a l'a -i İh tiya r al-D in , 818 tarafından



(14 11/ 14 12 ) ’de,



Ş âh ru h



yaptırılm ış ( bk. ‘ A b d al-R azzâk, s.



299 ) ve zam anım ıza ka d ar gelen şeklin i o va ­ k it alm ıştır. H e r a t ’m kapalı çarşısı da aynı senede, Ş âh ru h tarafın dan , her



d ö rt dükkânın



ölüler kültü â b id e le ri çok mühim y e r tu tm ak­



radan



burada



bir



k ü lt âb id eleri



gurubunun



m erkezi şeklin i alan İmâm F ah r a l-D in R a z ı'n in kabrinden, 700 sa h ife lik eserin de bir d efâ olsun bahsetm em iştir. H â lb u ki bu m ezarlıklar, T im ur­ lu lar devrinde vücûda g e tirilen sa y ısız mozay ikli tü rb ele r sa y e sin d e , gen iş ve m uazzam b ir san ’a t m üzesi hâline ifra ğ edilm işti. Z iya ret y e rle rin e bilhassa Şâhruh ile



ka­



rısı G avh arşâd fev k alâ d e ehem m iyet verm işler,



üstü bir ku b b e ile örtülm ek ve sokakların üze­ ri kapatılm ak su retiyle, yapılm ıştır. Ç a rşı dört



b iz za t Şâh ruh msl. H vâ ca A b u ’l-V a lid m ezarı­ nı her çarşanba günü yağm ur v e kara bakm adan, m untazaman ziyaret e d erek , fu k a ra y a in’am larda



yol ü zerinde inşa v e iy i



bulunm uş ( A s il al-D in V â 'iz ,



m uhafaza edilm iştir.



Şehir içinde, kale altın da vücûda g e tirilen m ed­



İsmail H ikm et



B ey 'in husûsî kü tüp. 'd eki yazm a, var. 59*%



H ERAT.



hüküm darlar ve d iğ er üm erâ bu ziy â re tg â h la rda kend ileri, aileleri eirâdı ve sevd ikleri için, mo-



439



besini C . E. Y a te n akletm iştir. S a y fi H aravi ’nin



getirm işlerdir.



H vâca T â lji d iy ip -g e çtiğ i m ezarlıklar şehrin şar­ kında H u şk kap ısı dışın da A b u ‘ A b d y A lla h Mu-



O zam anlar H erat ’ta avam diline bile g ird iğ i görülen bu arap ça hazıra kelim esi, memnû ve



hammed b. F azl a l-T â k i (ö lm . 416 = 1025, bk. A ş il a l-D in V â 'iz, var. 64« ), m ezarı bıilünmak-



m uhat yer m ânası ile, tü kçe „k o ru k “ , „k o ru “



ta d ır k i,'Ş â h r u h M irza bunun üzerinde pek mü­



( b k . B elleten , 1947, XI, 524) k a rşılığ ı o larak, taammüm etm iş olsa g e re k tir. H erat ’m m u kad­



gün kü p erişan



za yik işleme frazİra ’1er vücûda



des ziy â re tg â h la rı şe h ir kap ıları içinde v e d ı­ şında, T im urlular devrin de „H iy â b â n " ism ini alan sabada, G âzirgâh ve  z â d â n ’da tem erküz etm iştir. S a y fi H aravi ( s. 44t ), bunlardan Maşrab, H aneabâd, H vâ ca T â k i, H iyâd u vân , G âzirg â h ve H vâca



Abu



’1-V a lid ’i zikretm iştir. O



v ak it bu ralarda zikre değer bin âlar bulunm a­ dığı an laşılıyor. T im urlular zam anında ise, bun­ lar bilh assa cuma günleri m esîre şeklin i alm ış



zeyyen



bîr türbe ve im aret yap tırm ış İdi. Bu­ h â li Y a t e ’in eserin de ( s . 40)



de görü lm ektedir. T ü rk -Ç a g a ta y şâirlerinden M avlânâ B ilâl ’m kabri de burada ve A b ü M üs­ lim H o râsâ n i 'nin m aiyetin den sa y ıla n türk pren si F a rru h zâ d b . H âkân 'm türbesi de k a ­ pın ın iç tarafın d a bulunm aktadır ( A ş ı l al-D in a l-V â ’iz, var. 75* ). S ayfİ H a ra vi 'de „H iyâ d u vâ n " ism i ile zik red i­ len yer T im urlular devrin de H iyâbân kanalı­ nın iki tarafın d a uzanan g e n iş bir cadde şekli­



v e b ir çokları bu ehem m iyetini, zam anım ıza k a ­



ni aldı.



dar, m uhafaza etm iştir. S a y fi H aravi 'de sâdece



fed e bulunan B âğ-i M urâd ve C ih ân -ârâ 'dan başlar, d ağ eteğin e yakın yerlerden d o laşıp , bu­



zikred ilen hunduz-i



M aşrak



ismi



ile



m ezarlık T im urlular devrin de K u M aşrah



ismi ile



tanınan



bugünkü



Bu m ahalle şehirden 1 1/2 km.



gün K ü şk şo sesi ğ a ri ve



‘A b d



üzerinde, S a'd



al-Rahm ân



al-D in



C am i ’nin



mesâ-



K âş-



türbeleri



T ail-i B angiyan m ezarlıkları gu ru bu du r ki, „K o ş



bulunan yere ve bunun d ah a garbına ka d ar uza­



m edrese" binâlarm ın hemen şarkın d adır. Bura­



n ırdı. B urada Fahr al-D in R â zi ’nin bugün yarı



dak i binalardan bugün ‘ A li evlâdın dan 'A b d A lla h b. M u 'aviya b. C a far a l-T a y y â r (ö lm .



y ık ık hâlde bulunan m ezarı etrafın d aki tür­ b e le r gu ru bu ( o cümleden m üverrih ‘A b d al-



129 = 747;



bk. H vândm ir, fîa b ib al-siı/ar, II2



R a zzâ k Sam arlfandi ’nin tü r b e s i) ile şeyh N i­



5 0 ) ve ona bitişik A b u ’1-K âsim b. C a ’ far alŞ âd ik ’in tü rbeleri m evcu ttu r ( bk. resim , nr.



zâm al-D in 'A b d al-R ahim a l-H a v â fi ( P ir - ı T a s lim ) , H vâea 'A la m d â r, Z a h ir al-D in G üri,



12,



K ıvam



13 ;



plan, nr.



10,



11 j.



Abd



A lla h



b.



M u'aviya ’nin türbesinde C . E. Y a te bunun emîr Ş ayh B ây a zİd tarafın dan , 86$ ( 1461 ) 'te y a ­ p ıld ığ ın a dâir bir k itâ b e g ö rm ü ştü r; bu zâ t Abu



S a 'id



H üseyin



M irza ’nın



B aykara 'nın



da „M aşrah



büyük



beylerindendir.



beylerinden



biri bura­



S a y y id le r m edresesi" (M a d rasa-i



al-D in



B isiâm i, A b u



Layş



F uşan ci,



P ir Lolçmân, şeyh Ş ib â b al-D in B istâm i, Bâbâ H aşan T ü rk , B âbâ K ü k i T ürk, B âb â Ş ay b S ayf al-D in T ü rk , P ir i S işa d sâ la



ve



aşa ğı kısım la­



rın da da S a ‘ d al-D in K â ş ğ a ri v e ‘A b d alRahm ân C âm i 'nin tü rb eleri bulunm aktadır. Tim ur-nâm e m üellifi m eşhur şâ ir H a tifi ’nin m eza­



37)



rı da C âm i tü rbesi gurubundadır. Ş âh ruh 'un bü­



ismi ile tan ılan mükemmel b ir m edrese yap tırd ığı



y ü k em irlerinden em îr C alâ l al-D in ( d iğ er le-



gib i, Ş âh ruh 'un b ey lerb ey isi olan em îr C alâl



k a b ı ‘A la al-D in ) A lik e K ü k e lta ş 'm medrese, hankah ve h a zîresi de bu H iyâbân 'da idi ( plan,



S ar-i m azâr-i sâdât-i M aşrah;



plan, nr.



ai-D in F irü z Ş âh da, A b u ’i-K asım b. C a 'fa r 'in türbesi yanında, büyük bir m edrese ve hânkah y ap tırm ış id i ( plan, n r. 29, 3 0 ). M edresesi yan ın da y a p tırd ığ ı hazm ede medfûn olan em îr F iru z



Şâh ’in hazîresini ziy a re t eden Y a te bu



emîrin v e fa t senesini



nr. 31, 3 2 ). 844 (14 4 0 ) 'te v e fa t eden bu em îrin çiniler ile kap lı olan tü rbesin i ziyâret eden C . E. Y a te ( s. 37 ), bunun üzerindeki k i­ tabeleri k a y d e tm iş tir; tü rb e bugün harâp



biı



(847 — 1454 ) gösteren



hâldedir. T im urlular devrin de nüfusu p e k ke­



k ita b e y i okutm uş v e bunu H iyâbân 'da bulunan



s if olan H iyâbân , o zam an a yrı b ir bölüm te ş­



em îr C alâ l a l-D in A lik e 'nin h a zîresin d e k i k i­



kil etm iş iken , bugün tarlalardan ib a re ttir. Bu­



tâbe ile k a rıştırm ıştır ( s. 37 ).



nun arkasın d a T im urluiarm a sk e rî talim h an e­ leri ve nişangâh ları bulunan yerler, eskid en ol­



S a y fi H aravi 'd e H ancâbâd ismi ile zikredilen k ap ısı dışında, ‘A li evlâdın dan ‘A b d AHâh al-



duğu g ib i, şim di d e T ah t-i S a fa r ismi ile mâ­ ru f sa yfiyelerd ir ( bk. F errier, I, 333 ).



V â h id b. M üslim ( ölm. 88 = 707 ) v e A b ü 'A b d A lla h M uhtar (ölm . 500 = 1 1 0 7 ) 'm m ezarları



km. şim âl-i şarkîsin d e, b ir köy ve ziyâ retgâ h



üzerine H üseyin B aykara tarafın dan , b cg ü o cüm ­



tı r;



le kapısının ( resim nr. 14 ) çinileri düşm üş bıı'unan m uhteşem binalar yap tırılm ıştır ki, bun-



( b 334 — 337 1 verm işlerdir. T im urlular devri s a n ’at eserlerinin en iyi m uhafaza edilm iş bu­ lunduğu y e r olan tü rbeler H yic a ‘A b d



yerde, şehrin cenûp ( F irü zâb âd — K a n d a b a r )



arın 890 ( 1485 ) ’da inşa edildiğin e



dâir kitâ



G âzirgâh ( Y â k ü t ' t a : K â zy ârgâ h ), şeh rin 2 1/-< tasvirini



Y a te



(s.



33— 3 7 )



ve



Ferrieı



H ERAT.



440 A n aäri (o lm .



4 8 1 — 1088)



tü rbesi



etrafın da



Salm an i, „H era t dünya şeh irlerin in g ö z b e b e ğ i,



toplan m ıştır. A sıl A n şâ ri tü rbesi, Ş âh ru h ta ra ­



dünya bir vücût ise, H erat onun oanıdır“ dem iş ve



fından, 829 ( 1 4 2 5 ) 'd a yap ılm ıştır ( bk. resim nr. 10, 1 1 ). B urasın ı ziyaret, eden m uasır ame-



‘A li Ş ir N avâ’i, sabahleyin gün eş do ğd u ğu v a k it K o ş M edrese 'nin ve G av h a rşâ d kendi m edrese,



rikah se y y a h la r G â zirg â h



cami ve hânkahlarının „G ök-küm bed“ 'lerinin arze ttiğ i acayip m anzarayı şiirlerin de h eyecan la ta s­ vir etm iştir. H vSndm ir de „b ir altın tu ğ la görünen



âbidelerin in gü zel



resim lerini n eşretm işlerd ir (re sim nr. 17, 16, 1 8 ). T ü rk Ç a ğ a ta y şâirlerinden M avlânâ Y a k in i;'n in



m ezarı



ve



S ultan



H ü seyin



M irza



'njn n âib-i sa lta n a tı ve Ç a ğ a ta y şâiri olan S u l­ tan A h m ed M irza (8110.904=1498) bugün d a b i m ü tevellileri m evcut bulunan ( bk. H alil A fg â n i, A ş â r -i H erat, 111, 92, 242 ) h a zîresi de buraya yakın d ır. G âzirgâh 'ta T im urlularm ,



ka ft



Içalam denilen siyah merm er üzerinde, vücûda ge tird ik le ri sa n ’a t şâh eserlerinden biri bulun­



güneşin, altın lı tu ğla lard a n yapılan bu binaların kubbelerinde, sabah leyin aksederken , k ız ılla ş tı­ ğım ; fîrû ze g ib i m âvi renkli semânın d a , onun fîrû ze g ib i lâ civ ert duvarların a sab ah ları a k se t­ m esi n eticesind e, tam bir m âvi ( „k a b u d “ ) renk a ld ığ ın ı“ şâirân e bir tarzd a anlatarak, o zam an­ ki H e ra t sa n 'a tın d a koyu k ırm ızı ve m âvi ren ­ gin gâlip olduğunu ifâde etm iştir. T i m u r 1u 1 a r d a n s o n r a k i Herat. asırd a H era t Ç in ve U y gu r ie ’siri a l­



m aktadır ki, Y a te v.b. avru p alı se y y a h la r ta ­



XV.



rafın d an h ayran lık ile ta v s if edilm iştir. H vâ ca A b u 'l-V a lid , imâm A hm ed b. Han-



tın d a



bal ’in ta le b e si ve H era t 'in büyük İslâm âlim le­



gösteren



rinden biri olan A (ım ed



türk-isiâm m im arîsinin ve Ç a ğ a ta y edebiyatın ın İnkişâf m erkezi olmuş, M uhammed A m in H ara-



b. ‘A b d A lla h al-H a-



ra v i ( Sim, 232 = 846/847 ) 'nin H e r a t'in 2 V2



başlayıp ,



m üstakillen



o rta A s y a tü rk



bü yük



in kişâflar



m inyatürcülüğünün,



rûf T im urlu hüküm dar çiftlik leri ve k a ra rg â h ­



v i 'nin dediğin e gö re , ira n lıla n d a h i tü rk çe k o ­ nuştu racak k a d a r b ir tü rk beld esi hâlini alm ış,



la rı yolunda kâin A zâ d â n karyesin deki türbesi



‘A b d al-Rahm an C am i, K â ş ifi, S u lt â n ‘ A l i Maş-



ve etra fın d a k i d iğ er tü rb eler de ziy â re t yerleri­ dir ; A hm ed b. 'A b d A lla h a l-H a ra v i'n in tü r­



b a d i g ib i ıran lı âlim ve san 'atk ârları tü rk dil ve ed e b iy a tı ile m eşgûl olm ağa şe vketm iş i d i ;



besin i önce Ş âh ruh vücûda getirm iş id i, sonra­



X V I. asırd a Safevî" İran ile M âverâü n neh r Ö z -



dan ‘A l i Ş ir N a vâ ’ i burada



b ekleri arasında bir nizâ m evzuu ve şi’î-sünnî ih tilâfın ın en şiddetle ç a rp ıştığ ı b ir n o k ta h â ­



km. şimâl-İ g a rb isin d e Saksalm an ism i ile mâ-



tamamen



çiniden



m uhteşem bir fyaztra yap tırm ıştır ki, hâlen da­ hi esk i ihtişam ım kısm en m uhâfaza etm ektedir ( bk. Y a te s. 38 v.d.) ve N iederm eyer, A fg a n is ­



lini a lın ca, ze va le y ü z tu ttu . H vâ n d m ir K â şğ a r



tan â dlı eserin de, onun resim lerini verm iştir



rinden biri olan M Slket A ğ a 'nin H era t 'ta y a p ­



( resim nr.



hanı H ızır H an 'm k ızı v e Ş âh ru h 'un zevcele­ tırd ığ ı



15) .



H e ra t 'm Tim urlıılar zam anındaki ihtişam ının şö hreti şa rk ta Ç in , ga rp ta da B izan s 'a kadar y ay ılm ıştır. Ç in liler Ş âh ruh . ( Ş a-h i-lu ) devri



hân kah , dârül lıadîs, d ârü şşifâ v e



mam lardan, D ara-i Z a n g ı ile



ha­



Ç ild u h tarân a ra ­



sında inşa e d ip , v a k ıfların ı te ’min e ttiğ i rıbâtından bahsederken, bu eserlerin 929 ( 1 5 2 3 )



H era t ( H a ü y e ) 'm ı ga rb ın en büyük p a y ita h tı,



'd a kitab ın ı y a zd ığ ı zam andaki zim âm dârlardan,



k ap ı ve pencereleri altın ve çini ile te zy in ed il­



yân i S a fe v î em irlerinden kim senin bunlara ehem ­



miş, kıym etli h a lıla r döşenm iş m üzeyyen ve zen ­ gin binaları bulunan bir şe h ir olara k ta sv ir ve



m iyet verm em esi yüzünden h arâp b ir hâle g e l­ m ekte olduğunu zik retm iştir ( H a b îb al-siy ar,



bü yük m edrese ile içindeki büyük b a k ır k azam



III3, 134 ). Ş â h îs mâ‘il, H e r a t '1 1510 senesi so­



(ih tim âl C âm i'-i K a b ir ’ de bugün dahi m eveût



nunda işgâi e tti ve



olan k a z a n ı) da zikretm işlerd ir ( B retschn e’ı der, Mediaeval Researches, II, 267— 2 9 0 ). B izan s



H e ra t 'ta H orasan b eylerb eyi y a p tı. F a k a t onun



Şam lu türkm en



beylerini



m üellifi C h a lco n d yla s ise, H e r a t ’m ( C h a r i a ) Tim ur tarafın d an binâ edild iğin i, eşrafın ın S e-



g e çird ile r. 15 2 8 'd e C âm zaferin den son ra, Ş â h



m erkand 'dan te h c ir ed ilerek



ge tirild iğ in i sö y­



k a t Ö zb ek le r bir d ah a g e le re k , şe h ri 7 a y m uha­



ler. A y n ı m üellif A s y a ordularının bu rada to p ­



sa ra a ltın d a bulundurdular. Bu sa v a şla r H e ra t



lanm ış ve H e r a t'in k ısa b ir zam anda büyük ve p arlak b ir ş e h ir şeklin i alm ış olduğunu k a yd e t­ m iştir ( K . D ietrich , Byzantinische Q uellen zur



'm



Länder und Völkerkunde, 1, 23 ). Ç in lilerin „H a ­



H ân Şam lu 'nun yanında, H e ra t 'ta g e çird i. ‘ A l i



lle “ ve bizan sh m n „C h a r ia “ si, H era t ve yan ın ­ dak i n eh ir isminin bilh assa tü rkler arasın da k u l­



Ş i r N avâ’ i ’nin sarayı ihtim âl bu sıra d a şâhın k a ra rg â h ı olm ası seb eb i ile, B âğ-i Ş â h ism ini



ölümünü m ü teakip , şeh ri te k ra r ö z b e k le r ele T ah m âsp 'm orduları te k ra r H era t 'ı a ld ılar. F a ­



b ir k a t daha



h arap



olm asını in tâc



e tti,



B eyle rb ey ilik hep Şam luların elinde kald ı. Ş â h ‘A b b â s gen çliğ in i, b eylerb eyi ‘A l ı K u li



lanılan b ir eski İranî şekli „H e ri“ den ib a re ttir.



alm ış idi. 1 5 8 9 'd a, Ö z b e k ‘ A b d A lla h H ân, H e­



T im urlular zam anının edip ve şâirlerinden H erat



ra t 'ı 6 a y m uhâsara e ttik ten sonra, za p te tti.



'ip ^zşm et ve ihtimamını en iyi tâ r if eden T âc



S ultân H usayn m edresesinde yerleşen han K at-



I , HERAT. Çarş! üstünden şimale doğru umumî manzara (ö n d e Cami M Kabir, arkada, solda K alca-i İhtiyar al-Dın ’ in görünüşü).



3.



HtRAT. Muşâîlâ, Gavharşad eSmn, medresesi ve Hüseyin Baykara medresesine alt minareler, ( öndeki dördü Hüseyin Baykara medresesine a ittir )



4. HERAT. Gavharşod câmii *nin bina tarihini bildiren siyah mermer kitabe { Baysungur'un büyük hattatı C a 'fa r'in yazısıdır).



Û-



3 çr



6.



HERAT. Resim nr. S 'teki minarenin aşağı kısmı.



7.



H e r a t . Resim nr. 5 'teki minSrenin orta kısmı.



8.



H e r a t . Resim nr. 5 'teki m inarenin yukarı kısmı.



9.



HERAT. Gavharşâd medresesinden kalan iki şerefeli minare ile vaktiyle bu medresenin cenub-Î garbı kösesini teşkil etmiş olan Baysungur haznesi.



10, HERAT. Gavharşâd medresesinin 1^85 'te yok edilmesi arifesindeki manzarası. { A . U. Pope. A S u r v e y



o f P ersia n



A r t. O x fo rd ,



1939, IV , 437 C )



12.



HERAT. Alevîlerden eAbd Aüâh b. M u'âviya b. ‘A bd Allah b. C a'far al-Tayyâr b.



Abi T âlib in Herat şımâlmde Maşrah (Tall-i Bangiyân ) ’takı bazîresi. ( Tim urlu emirlerinden Şayh Bayezİd taralından yaptırılmıştır ),



13. HERAT. Alevîierden Abu ’1-I£âsim b. İmam Ca'far al-Sâdık m Herat ’ın şimâlinde, Maşral} 'taki türbesi i Tim urlu emirlerinden Şayî) Bayezid tarafından yaptırılmıştır ki bugün tâkmm çinileri düşmüş bulunuyor).



15. HERAT. H era t’ m



garbında Şayi) H vâca Abu ’1-Valîd



mezarı üzerinde



A li Ş ir Navâü tarafından



b. Ahm ed



yaptırılan



'A b d . Aliâh



sl-Haravi ’nin



büyük binaların ön



cephesindeki çini tâk ve kitabelerin bir kısmı.



ıö . H e r a t . Herat ’ıtı şimâl-i şarkîsinde Gâzirgâh Jta



Şayh cAbd Allah al-Anşarî ’ nin Şâhruh



M irza tarafından yaptırılan hazîresınin dış cephesinin bir kısmı. C A . U. Pope, A S tirv et) o f P e r s ia n A r t , O z fo r d , ] 939 , IV , şn a l-Ğ u râ b civarın d a g a y r-i meskûn k ü çük ad alar züm resi v ard ır ki,



bir



en m ühim leri



K an b ü s ismi de verilen SihS ve B arrâka 'd ır. Hişn a l- G u r â b ’ m hemen yan ın da inci d a ly a n ­ ın



ile H illâ n iya adası vardır. H işn



al-G u râb



k itâ b e le rin



ilk



kop yelerin ı



yap tılar.



18 70 ’te



k o p y e le ri y ap ıld ı. Son olarak, 21 şu b a t ıS ş Ğ ’da, İngiliz g e n e ra li C un n ın gham ile berab er H i?n a l-G u râ b ’1 ziy â re t eden C om te de L a n d b erg ta ra fın d a n , k itâ b e le rin fo to ğra fları ç e k ild i; kop­ yeleri y ap ıld ı. K itâ b e le rin iza h la rı ve tercü m eleri ile a lâ k a ­ lı te tk ik le r b ilh a ssa a şa ğ ıd a g ö sterilen m üellif­ bulunur : G esen iu s { H allische Litteraturzeitung, 1841, s. 3 ç 6 ) , R o d ig e r ( Weîlsteds R eisen in Arabien, II, 355, 359 ), F resn el { J A , 1845, 4. seri, V I, 191 ), P rae to riu s ( ZD M G ,



lerd e



1872, X X V I, 436— 4 4 0 ), J. H . M ordtm ann (ayn .



esr., X X X IX , 1885, s. 230— 234 v e 1890, X L IV , 1 7 6 ) , G la s e r, ( S k izze der G eschichte und Geographie A rabiens , I, 8 v. dd.) v e ayn. mil., D ie A bessin ien , s. 13 1 — 134. B i b l i y o g r a f y a : M etin de g ö sterilen ­ lerden başka, bk. J. R . W e lls te d , Account 0/ some Inscriptions in ihe A byssinian Character,fo u n d at Hassan Ghorab . . . ( Journal o f the Asiat. Soc. o f Bengal, K a lk ü te, 1834, III, 554— 5 5 6 ) ; K . R ilte r , Erdkunde, XII, 312— 322,



624, 862 v .d .; H. F re ih e rr voıı M altzan, R eise nach Südarabien s. 225— 227 (k itâ b e le r in tercü m elerin i ih tiva e d e r ) ; A . S p re n g e r, D ie alte Geographie Arabiens, s. 83 ( § 10 1, 102 ) ; C om te de L an d b erg. Arabica ( L e id en , 1897 ), IV , 63— 76 v e Hişn a l-G u râ b ile civarın ın v e b ü yü k kitabenin fo to ğ ra fla rın ı ih tiv â eden ze y il k ısm ı; A rabi­



ca ( L eid en , 1898 ), V , 1S1. ( .1- SiH E LE lF E R .)



HIZIR. a l-H A Z İ R , a l H İ 2 r , sında



mârûf



bîr



halk



şahsiyetin



ara­ ismi



■



HIZIR,



458



olup, h ikâ y elerd e ve efsânelerde mühim b ir yer



kender h ikâ y e sin d e ( krş. C . H unnius, D a s S y ­



işgâl eder. Â l- H a iir aslın da bir s ıfa t ( „ y e ş il“ ) t ı r ; son raları bu cih et unutulm uştur. B ir çok



ze y il 188 v. dd.) ta fs ilâ tlı olarak



m em leketlerd e, ilk şekil ye rin e, onun tâ li bir şe k li olan a l-H iz r ( a şa ğ ı-y u k arı „y e ş illik “ mâ­ n asın d a) kelim esinin kullanılm ası bundan ileri g e lm ek ted ir, I.



H a zir ’a d â ir



riv â y e tle r



K u r ’an



rische A lex a n d er lie d , Z D M G , L X , 169 v. dd.;



re a s b ir tu zlu b a lığ ı



b ir m enbâda yıkarken ,



( X V III,balık, su ile tem âs ed in ce, hayata kavu şu r ve



59— 8 ı ) ’ daki k ıssa lara bağlı olup, esâs h atları



kaçıp g id er. A n d re a s,



şu n lardır :M û sa , yanındaki delikanlı ( f a t â ) ile, M acm a al-bahrayn ’e gitm ek üzere, seya h a te



su y a



çık ar. F ak a t bu m evkie g e ld ik le ri zam an, bera­ berlerinde bulunan b alığın m evcudiyetin i, şe y ­ tanın lar.



işi



olarak,



H aibu ki



unutmuş oldukların ı



b a lık



fırla yıp ,



su ya



an latılm ıştır.



İskend er ’e a şçısı A n d re a s [ bk. m ad. İDRÎS ] re fâk a t ediyordu . K a ra n lık la r m em leketindeki m eşakkatli y o lcu lu k la rı sırasın d a , b ir gijn A n d ­



anlar­



a tla r



atlar



ba lığı



yakalam ak için,



ve bundan d o layı, o da ' İâyemut-



lu ğa e re r. M acerayı İsk e n d e r'e a n la ttığ ı zam an, İskender bu m enbaın h ayat m enbaı olduğunu hemen anlar. M enbaı te k ra r bulm ak için, y ap ­ tık la rı bütün g a y r e t n eticesiz k a lır.



İskender,



ve



lâyem utlu ğu n, ondan istifâ d e etm esini bilm eyen



kayb olu r. İki seyyab, b a lığ ı ararlarken , A l­ lah ın bir kulunu bulurlar. Musa ona, d o ğ­ ru yolu ( r u ş d ) öğretm esi şartı ile, kendisini



aşçısın ın hissesine düştüğünü ve kendisinin ise,



tâk ip e d e ce ğ in i sö yler. Ş u şe k lid e anlaşırlar.: A lla h ın kulu yap a cağı şe y le ri M üsâ 'mu an la­ yam ayacağın ı, bunlar hakkın da



iza h a t istem e­



bundan mahrum ed ild iğin i anlar.



,,



Y a h u d i e f s â n e s i . Bu efsân e (n ş r. Jellin ek, B e i h a-M idrasck, V , 133— 135 ) İlyâs ile haham Y a şu a ben L e v i'n in b ir lik te seyahate çıkışla rın ı, yolcu luk espasında İlyâs ’in, K u r ’an



m esi icâp e ttiğ in i, isted iği ta kd ird e, onunla b e ­ ra b e r k a lam ıy a cağm ı sö y le r. Y o la k o y u lu rla r;



'da zikred ilen A lla h ın kulunun şartların a ben ­



A lla h ın kulu yold a, gö rü n ü şte mezm ûm , b ir ta ­



g ib i, b ir takım mezmûm h a re k e tle rd e bu lu nu r k i, bunlar, Y e ş u a 'd a da M u s a ’nın üzerind e y a p tığ ı



zeyen , şa rtlar koştu ğu n u a n latır. İlyâs da;, o k u l



kım h a rek etlerd e b u lu n u r; sa b rı tü kenen M üsâ izahat istem ekten kendini alam az. A lla h ın k u lu :



tesirin ayn ın ı husûle g e tirir. Zunz ( G esam m elte



— „S a b ırs ızlık edeceğini, sana daha başta sö y le­ medim mi ? “ — d iye cevap verir. N ih ay et ondan



Vorträge, X , 13 0 ) daha e vv el hû efsâne ile K u r ’an ’in nakli arasın d aki m ü şabeheti g ö ste r­



ayrılır ve g id e c e ğ i sırad a, hareketlerin in ne gib i seb ep lere dayan d ığım izah eder.



mişti. Bu üç kayn ağın , e sâ s, h a t la r ı. ile,, sûre



M üfessirlerin e k se riy e ti A l l a h ı n



X V III, 59 v. dd. 'nın m ukayesesi a şa ğıd a k i n e ti­



ku­



celeri, m eseleleri v e tahm inleri ortaya ç ık a r ır :



l u n a a l - H a z i r ism ini v e rirle r. D iğ e r bâzıla rı ise, bunu M üsâ ’nm delika n lısı ile ayn ı şa ­



K u r ’an 'd a k i esâs şah siyetin ism i M u sa ’dır. B âzı m ü fessirler bunun M usa p eygam b er ile ( aş.



hıs a d d e d e rle r



( aş. bk.). Bu ik i



k ök leri şa rk efsân esin d ed îr.



bu



görü şü n de



K u r ’ an ’ m



h a k ik a tte 3 esâs kayn aktan g e l i r :



nakli



G ilg a m eş



destan ı, İskender hikâyesi ve İlyas ile haham Y e şu a ben L e v i ’y e âit yahudi efsân esi. B unlar­ dan ilk ikisin in , b ilin d iği g ib i, b ir birb irlerin e pek s ık ı k a râ b e ti v a r d ır ; m am afih b a lık k ısm ı­



bk.) aynı şah ıs



olm asından



şü ph e



ed iyorlar.



K u r ’an 'm m etninde Müsâ peygam berd en .başka Müsâ isim li b ir şa h sa â it hiç b ir t e lm ih - y o k ­ tu r.



D iğ e r ta ra fta n



M üsâ p e y gam b e r ile a lâ­



kadar v e ona, G ilgam eş ve İskender g ib i, ;büyük b ir se y a h a t,, yap tıran e fsân eler d e bilm i­ yoruz. Bu müşkülün a şağıd aki şe k ild e halli d e :



nın d estan d a eksik,, yaln ız kıssa d a m evcut o l­ duğu işâ re t ed ilm elid ir ( k rş. R. Hartm ann, Z A , X X IV , 307 v .d d .) .



n en ebilır, P eygam b erin ancak y a h u d ile r v âsıtası ile ta n ıd ığ ı ve İslâm r iâ y e t le r in in hiç birinde



Bu üç kayn ak ile K u r ’an 'm naklinde m üşte­



receğim iz üzere, Y e şu a b. Nün olarak, te şh is



re k olan e sâ s h a tla r ş u n la r d ır : G i l g a m e ş d e s t a n ı . A rk a d a şı



görü lm eyen Y a şu a ben L e v i, daha a şa ğ ıd a g ö ­ edilir. Bu



E n gid u



te şh is



Y e şu a ben L e v i 'niiı efen disi



İlyâs ile Y e şu a b. N ü n 'u n



efen disi M ose a ra ­



'nun ölümü üzerine, m elankoliye tutulan G ilg a ­



sın d a



meş, n eh irlerin



K u r ’an 'm naklinin birinci kısm ın da Müsâ G il­ gam eş ve İskender ’i, ikin ci kısm ın da da İly â s 'ı tem sil eder. . . . :



a ğzın d a oturan



ve



kendisine



e b e d î h a y a t ibsan olunan ced d i U tn apiştim ( H asisatra, X is o u th ro s ) ’i bulm ak için, seyahate çıkar, G ilgam eş, insanı ölüm den ku rtaracak olan h ayat otu hakkında, ondan m alûm at almak ister. , İskender



hikâyesi.



İskender 1



bir k a rışık lık



te v lid



e d e b ilir.



B öylece



Seyahat arkadaşının şahsiyetinin G ilgam eş destan ı ile hiç bir a lâk a sı .y o k tu r ; çünkü orada bu şa h siy e te ■ rastgelin m ez, fa k a t



h ayat



İskender h ikâyesi ve yah u d i efsânesi ile alâkası



m enbaı aram akla m eşgûl gö steren b a lık m en­ kıb esi — k i bu rad a bizi alâkad ar ed er — süryân î



gelm ekted ir. Onun, Y a şu a ben L e v i'd e n ziy â d e,



ed eb iy a tın d a ve daha sarîh olarak, manzum Is-



İskender,'in .aşçısına uygun gelen fa t â ( burada



vard ır. Bu şa h siy e t, m u hakkak, m enkıbelerden



459



HIZIR. -



- ,"'1 '



:



IV, 333; al-Zamahşari, K a ç'şâ f, 59. â y e t ) mi



h izm e tk â r'm â n a sın d a ) tesm iye edilm esi v ak ’ası bunu izah eder gib i gö rü lm e k te d ir; ya ln ız İs­



olduğunu anlam ak m eselesin i te tk ik ed iyorlar.



k e n d er hikâyesin de bulunan b a lık



Hem en-hem en h ep si birinci şe k li kabul etm ekte



fık rası da



bunu izah > der m âhiyettedir. S e y a h a t h ed efi olarak M a e ma' a 1- B a h r a y n gö sterilm ekted ir. Bu ifâ d e y e ne d e stan ­



m ü ttefik tirle r ve fikirlerin i, bize m u h telif şe k il­ lerd e in tikal eden, aşağıdaki efsâneye istin at



da; n e d e h ikâyed e doğru d an -d o ğru ya rastlan-



e ttir iy o r la r : bir gü n M usa, yân i Müsâ P eyga m ­ ber, îsrâ ’ ii evlâ tla rın a v a a z ederken, ona ken-,



iniyorsa da, her ik isin d e de ona u yg u n g elecek n oktalar bulunabilir. U tnapiştim ina p i narati,



dişinden daha hakîm insan m evcut olup-olm adığ ı soruldu. — „H a y ır“ — d iye cevap v e r d i; fa k a t



yâni nehirlerin kavşağın d a ikam et etm ektedir.



işte o zam an A lla h , kendisinin sâdık ku lu alH a z ir ’in daha hakîm olduğunu bir v a h y ile M üsâ ’ya bildirdi. Bunun üzerine M üsâ onu bul­



Bu ifâden in n eye d e lâ let e ttiğ i k a t’î b ir su rette söylenem ezi F a k a t burasının, bütün akar suların m enbâlarının bulunduğu dünyanın garp münteh â sın d â olduğu farzed ileb ilir. L â k in bu te fsir A ’u rV n 'm ifâdesind eki tesn iyeyi iza h sız b ırakır. Bu tâ b ir İskender ’in, ordusu ile , on bir berrak deniz v e O k y a n u s arasın d aki m em leketlerden



m ağa ka rar verdi. Bu n akil yah u d i efsân esin de g ö rü lm e k te d ir; bir çok arap k ayn akların d a da bulunur ( al-B uh âri, fim , bâb 16, 19, 4 4 ; A n b iy â \ 2 7 ; T a fs ir , X V III, 2— 4 ; M üslim , F a za il, h a d îs 170— 1 7 4 ; al-T irm izi, T a fs ir , X V III, bâb



ge çtiğin i gö steren İskender hikâyesinden ( y â n i İsk e n d er’e â it siiryân î efsânesinden, krş. B u d g e,



i ; T a b a n , nşr. de G oeje, I, 1 4 7 ; T a fs ir , X V , 165 v . d ,; F ah r ai-D in al-R âzi, ayn. esr., IV , 333).



g ö s t. yer., s. 259) İştikak ettirm ek istenirse, te sn iy e y in e izahsız ka lır. Bu tâbirin bu k a y ­



lığ ın kayb old uğu y a h u t suya tem âs edince, h a ­



n aklard an hiç birin e bağlı olm ayıp, b izce m eç­



y a ta kavu ştu ğu h ayat k a y n a ğ ı a l-H a z ir ’ ın ( T a*



hul ve y azı ile te s b it edilm em iş olan v e içinde



b a ri, 1 , 4 1 7 ) ikam et e ttiğ i yerdedir. K a y anin d e lâ le t e ttiğ i y e r ise, yine h a y a t k a y n a ğ ıd ır;



ik i denizin birleşm esinden bahsedilen d iğ er bir



B a l ı k ( t u z l u ) yolu gö sterm eğe y a r a r ; ba­



çünkü o bu ka ya n ın a ltın d a akar ( T a b a r i, T a fs ir , X V , 1 67 ; al-B uh âri, T a fs ir , X V III,



k ayn ak tan gelm iş olm ası da mümkündür. G arp sâm î kozm olojisine gö re ; bu m evki g ö k ve yer yüzünün ik i okyanusunun b irle ştiğ i dünyanın



b â b 4 ) ve k a y a ı n yeri „zey tin y a ğ ı y a h u t k u rt



m ün tebâ n ok tasıd ır. K a y a y a (6 2 . â y e t ) gelin ce, m enşe’i h ak­



nehrinin“ önüdür ( a l-B a y zâ v i ve al-Zam ahşa ri, sû re X V III; 6 1 ; T a b a r i, T a fs ir , X V ,, 164 ).



kın da ancak tahm inler yapılabilir. B u d a k o z ­ molojinin bir kısm ını te şk il etm e k te d ir (k r ş .



Bu



T h e O cean in th e L itera tu re o f the W estern S em ites, V erk. A k . A m st., X IX , 26 v. dd., nr. i).



Ne



destanda, ne de h ikâ y ed e



kayadan



hayat



k a y n a ğ ı ile



„zey tin



yağı



n eh ri“



arasın da b ir râ b ıta bulm ak, hadd -i zâ tın d a im­ kân sız d e ğ ild ir ; çünkü ze y tin y a ğ ı nehrinin, muh­ te lif şeh âd etîere göre, cen n ette yeri vard ır. Şu hâlde yazı şe k li bakım ından, kendisine



b a h se d iliy o r; bu da bize K u r ’a n ’m naklinin başka kaynaklardan g e ld iğ in i bir daha g ö ste r­



y a k ın



m ektedir. : M acma1 a l-B a h ra y n 'd ek i



onun fikrin ce „k u rt n eh ri“ tertibi, k lâ sik ede­ b iy a tta m ârûf nehir ism i Loukos ’un tercüm e­



Allahın



kulu



olan ¿->7 'in değişm iş bir şekli o lacaktır.



V o lle rs bunun aksin i m uhtem el g ö ste rm e k te d ir;



evv elâ U tn ap iştim -H asisatra ’yi h a tırlatır. O le-



sidir.



dü n iyyâttan n asîb ed â r olduğu için



L o u ko s ’u y a h u t S u riye sahilinin



( 64. â y e t ),



A lla h ın kerem in e m azhar olm uş g ö sterilm e k te ­ dir. Bu da hemen-hem en H a sisa tra isminin t e r ­ cüm esine benzer v e İlâhî kerem e m azhar ed il­ mesi, her h â ld e, U tnapiştim 'in ölm ezliğinin bir neticesi o lacaktır. K u r ’an 'daki s a b ı r i m t i h a n ı ise,



E ğ e r bu fa ra ziy e



isabetli



ise,



F a s 'in



L ycu s 'u dü­



şü n ü lebilir k i, bu iki m em leket, a şağıd a g ö re ­ c eğ in iz M agrib-İ A k s â ta rifle ri ile alâkalıdır. M a c m a 1 a 1- B a b r a y a m uhtelif şekilde izah edilm iştir. B ir ta ra ftan „B ah r-i Fâris ile Bahr-i Rüm 'un M aşrık ’ta b irleştiğ i yer“



hasıran y ah u d i efsânesinden de gö rü lm e k te d ir;



te lâ k k î ed ilir (a l-B a y z â v i, sûre XV III, 5 9 ; T a ­ b a ri, T a fs ir , X V , 163 ). B u S ü v ey ş berzahına



burada A lla h ın kulu İlyâ s ’1 tem sil etm ektedir,



te tâ b u k eder ve S u riye sah ilin i A k sâ y -İ G arp add­



mün­



II. K u r an 'd a k i kıssa etrafın d a, m ü f e s s i r ,etm e fikrin i h a tıra g e tir ir ( bk. B ir d a n d Tree as C osm o lo g ica l S y m b a ls in W csiern A sia , m u h a d d i s ve m ü v e r r i h l e r bir y ığ ın Verh. A k . A m st,, 19 2 1,3 . 17 v. dd,). A y n ı tâbir malûm at ve eksikleri tam am layan ilâ ve le r top­ lam ışlard ır ki, bunların b ü yük



bir kısm ı y u ­



karıda zikred ilen 3 kayn aktan gelm ekted ir. : Bunların hepsi evv elâ e s â s



şahsiyetin



M âsâ b. 'İmrân mı, yoksa M üsâ b. M işâ ( = M anasse ) b. Y u su f b. Y a 'k ü b , yân i Y a 'k ü b ’un a hfadından



biri



( a l-R a zi,



M a fâ tih



al-ğayb,



d iğ er taraftan B ah r-ı Rüm ile O k y a n u s ’un bir­ leşm e yeri d iy e te fs ir ed ilm iştir ( T a n c a , îfrik i y a ; T a b a ri, T a fsir, X V , 163 ve bu b a h is dola y ısı



ile



Z a m a h ş a r i). Bu iza h , Cebel-İ T ârik



b o ğ a zın ın M agrib -i A k s â olduğunu ifâde eden daha so n ra ki k ozm olo ji görüşünü aksettirir,.



HIZIR.



460



M ubâlegalı m ecazî b ir izaha gö re de, iki deni­ zin birleşm esi M usa ile a l-H a zir ’ m buluşm asına d elâlet eder (m sl. D am iri, H a y â t al-kayavân,



'U m ara ’de ise, İskender ’in a yn ı şa rtla r içind e, aynı zam anda doğm uş olan am ca-zâdesidir.



sın a bürünm üş görü r. T a b a ri ( nşr. de G o e je,



H a y a t kayn ağın a yap ılan İskender ile a l-H a zir a yrı b â zı m etin lerd e a l-H a zir rü r ve b a lığ ın su tem âsı



I, 4 1 8 ) 'd e „Ç ü n k ü u yuyordu“ denilir. D eniz­ den su içen bir kuşu gö rerek, Müsâ 'y a : — „ K u ­



sa y esin d e, h â rik a lı k a y n a ğ ı k e ş fe d e r ; bâzı m e­ tin le rd e d e b a lık y oktu r, a l-H a zir m enbaı baş­



şun içm esi ile denizin suyu eksilm iyor, işte senin hikm etin de iiâ h î hikm et ka rşısın d a bir



ka h u su siye tler sa yesin d e b u lu r ; d iğ e r b â zı m etin lerd e ise, suyun h assasın ı bilm eden k a y ­



h içtir“ — der ( g a b a r i, nşr. de G oeje, I, 4 18 ; al-B uhar i, T a fsîr , XVIII, b âb 3 : al-R âzi, M a-



nağa g ir e r ( msl. T a b a ri, I, 414 ). N izam i ’nin



I,



_



318 ).



K u r an ’ in nakline göre, M usa H a zir ’1 h ırka ­



fâ tih al-ğayb, IV , 333 v. d.). a l-H a zir b ir ada­ da ( T a b a r i, nşr. de G oeje, I, 42 2 ) y a h u t de­ nizin ortasın d a ( 'a la kab id a l-b a h r ; al-B uhâri,



se ferin tasvirlerin d e, y o lla r tâ k ip e d e rle r; b a lığ ı yan ın da g ö tü ­ ile h a y a ta kavu şm ası



h ikâ y e sin e gö re , a l-H a zir k a y n a ğ ı aram ağa, İs­ ken d er ile deği), İly â s ile g id e r ; ikisi d e bu sudan içerler ve ölm ezlik ka zan ırla r. IH. a l-H a zir ism inin s ıfa t kıym eti o kad ar



i m t i h a n ı , m ü fessirler tarafın dan ,



b e llid ir k i, a n ’ane bu kahram ana b ir h a s i s i m v e ş e c e r e verm ek ve d e v r i n i gö sterm ekten başka b ir şe y yap am azdı. E k s e ­



b ir çok te ferru â t ile sü slen m iştir; bunlar ile m eşgûl olm ak için, lüzumundan çok fazla yer ayırm ak icâp e d e r ; bunun için bk. sû re XVIII,



‘ üdî { Murüc, IH, 144 ) ’d e bu B a ly a , K a h tân ’m b ir k a rd e şi o la ra k g ö ste rilm iş ve cen ûbî A r a ­



T a fs îr , X V III, bâb 3 ) bir yeşil h asır ( iın fis a ) üzerind e ikam et eder. Sabır



riy a o B a ly a b. M alkân ismi İle gö rü lü r. M as-



59 v. dd. v e te fsirle ri ile bib liy o g rafyad a zik re ­ dilen ta rih ve h a d îse dâir ta fsilâ t. Y u k a rıd a k i izâ h a tta n sonra, beklen ebileceği



bistan şeceresin e bu şe k ild e sokulm uştur. C e ­ n ûbî A ra b ista n ’ın eed d-i â lâla rı arasın d a bu­



g ib i,



9 ) ile M a lk a m ’ın aynı şa h ıs olm ası



d iğ e r b ir an’aneler kolu



d a , a l-H azir ile



lunan M alkân ( Tevrat, Tevârih-i evvel, VIII, h a k ik a te



arasın daki y ak ın ra b ıta y ı ortaya çıkarm aktad ır.



u yguıı g e liy o r . Bu şecere F â la ğ ( P h a le g ) ve ‘ A b ir ( É b e r ) ’den g e ç e re k , Sâm ’a kad ar gö tü rü ­ lü r ( msl. T a b a r i, nşr. de G o e je, I, 415 ; M as'üdi,



M am afih Friedlander, şu sözleri ile, bu husus­ ta aşırt derecede ileri g itm e k te d ir: — „A s lın d a



Murüc, I, 9 2 ; M üslim 'in Ş a h ih ’i d o lay ısı ile , al-N a va vi, V , 135 ). Bu B a lya ( U> ) kelim esi İlyâs



a l-H a zir'm , tam am en ayrı bir te lâ k k ile r m ec­ m uasına dâhil olan, 64. â y e tte zikred ilen esra­ ren giz kul ile hiç bir alâkası olm ayıp, 59. â ye t



isminin sü ryân îce şe k li olan E lia ( U . ) 'nm yan ­ lış yazılm ış b îr şe k lî d eğil m idir ? D iğ e r taraftan



İ s k e n d e r ’i n h a y a t k a y n a ğ ı n ı ( â b i h a y a t) b u l m a k i ç i n y a p t ı ğ ı s e y a h a t



ve devam ındaki Müsâ ( İsk e n d e r’in ) ’nın b alığı



da İlyâs ismi H a zir 'ın , E ly e s a ve E rm iya ( krş. h adîs-i k u d sî, Işâba, s. 887 ) ile H azrün ( T a ­ b a ri,



nşr.



de



G o e je,



1,415;



a l-D İy â rb a k ri,



arayan kulu iie a lâkası v a r d ır ; d iğ er bir ifâde ile o, P seu d o kallisth en es ve sü ryân îce Homilie 'y e göre, İskender 'in pek m ârûf aşçısı ile, ayn ı ş a h ıstır ( Di e C k a d kirleyen d e, s. 108 v,



dhirlagende, C h a d h ir kelim esi, isim leri o lara k da. b ild irilm iştir.



d . ) " — . Ç ünkü H azir, daha evvel gördüğüm üz ve ileride de gö receğim iz gib i, İsk e n d er'in y o ld a ­



İbn H acar b ize a şa ğ ıd a k i b aşka şe c ereleri de gö steriy o r ( Işâ b a , s. 883 v.d .). 1. A d a m 'in b ir



şına olduğu B ildiğim iz



oğ lu d u r ( z a y ıf b ir isnâd i l e ) ; bu gö rü şe b a ğ lı



kad ar, U in apiştim 'e de benzer. arap î e ’tifâtm da İskender hikâ­



yesinin tercüm esi yo k tu r (k r ş . b ib liy o g rafy a W e y m a n n ) ; buna m ukabil, Frîedlan der 'in te tk ik e ttiğ i İskender efsânesinin kısmen n eş­ redilm em iş bir çok m etin leri vardır. Bunla­ rın fark la rın ı te tk ik dan çok



u zaklara



etm ek



bizi



gö tü re ce k tir.



m evzuum uzBu



m e tin le ­



rin , y aln ız H a z ır 'ı Zu ’I-K a rn a y n ’in re fik i y a p tık la rı için değil, fa k a t K u r ’ an 'd aki fa t â 'ya dâir hiç b ir im âyı ih tiv a etm ed ikleri için de,



Tarih aLH am is, I, 106 ve F rie d la n d e r, Chas.



333 ) 'un .



olan m enkıbeye gö re , a l-H a zir A d a m ’in cese ­ dini sa k la r ve tu fandan sonra d efn eder (İşâ b a , s. 887. v .d .; A b ü H atim a l- S ic îs t â n i,. K ifñ h al-m u am m arin, s. 1 ). 2. K a b il ’in H azrün isim li oğludur. 3. al-M u‘ ammar ( k i çok yaşam ış id i) b. M âlik b. ‘A b d A lla h b. N a şr b. a l- A z d 'd ir , 4. İbn 'A m â ’ il b. ai-N ûr b. a i-'İş b. İsh â ^ 'tır. 5, F iravun ’un kızın ın oğiudur.



6. B ir ira n lı İdi,



K u r a n ’ 11 m enkıbesi ile irtib a tı olm ad ığı b e lli­



yah ut babası iran lı, annesi yunanlı idi y a h u t da bunun aksi i d i ; bir m ağarada doğd uğu , ora­ da bir hayvanın sütü ile beslen ip y e tiştirild iğ i,



dir. U m um iyetle a !-H azir, bu m etin lerd e bize, hayat kayn ağın ı bulm ak için, se fer açan İsken ­



e d ilir ( D a m ir i, I, 318 ; İbn H acar, s. 891 v .d .;



d e r ’in öncü-başısı olarak g ö rü n ü r; sü ry â n îce m etninde kirala v ezîr olur ve yan ın da kiralın bile



sinden



g ö lg e d e k a ld ığ ı



daka isteyen, adam ile ,k a rş ıla ş m a s ı).



eri mühim şa h siy e t g ö r ü n ü r ;



sonra da bir k ira lın h izm etin e g ird iğ i de n a k l­ bk. bîr de



„B an i İsrâ’ i l'in çarşısınd a“ kendi­



bi-vach A lla k



( îşâba, s. 894 v.d.) sa ­ .



■



Mam afih H a zir ism i v e şeceresi ile a lâ ­ k a d a r an’aneler bu k ad arla bitm ez. B ir de M aracci 'nin X V III. sûrenin 57. â y e ti üzerine olan M ed h a l 'in den şu p a rça y ı n a k le d e lim : , — „ A lc h e d ru s , quem fab u lan tu r M oslem i eundem fu isse, ae P h în cas filium E iea zari, filii A a ro n ; cujus anım a p er m etem psychosin em igra vit primo in E liam , deinde ex E lia in S . G regorîum , quem p ro p terea M ahum etani omnes .summo honore prosquuntur.“ — ( tercüm esi : —■ „M üslüm anlar, H ızır 'm H arun 'un h a fîd i ve E lea zaru s 'u n oğlu P h in eas ile ayn ı kim se ol­ duğunu riv a y e t



ederler. O n un rûhu, ten asü h



is te d ik le ri sö ylen ir, H in distan 'd a, H vâ ca H İzr [ b. bk.] ism i ile, b ir b a lık üzerine oturm uş ola­ ra k ta sa v v u r ed ilen h a k ik î bir n eh ir iiâ h ı olm uştur. C ierm on t-G an n eau v e F ried la n d er onun m enşe’in i işte bu cep h ed e aram ışlard ır. Friedlan der, G lau k o s yunan efsân esin in , S u riye vâsıtası ile , m üslüman âlem in e g e ç tiğ i faraziyesini ortaya koym uştu r ( ayn. esr., s. 107 v. dd.). F a k a t b ö yle b ir in tikal ve böyle b ir v âsıta hakkın d a hiç b ir şe y b ilm iyo ru z. al-H a zir ile G lau k o s a rasın d a k i ben zerlik ise, yaln ız bü şa h ­ siy e tin m u htelif cep h elerin d en birin i g ö s te r ir ; bu d a bize m enşe’ i h a k k ın d a h iç b ir ş e y ö ğ re t­



ta rik i ile, ilk önce İ ly a s 'a , sonra İ ly â s 'ta n S a in t-G e o rg e 'a geçm iştir. B u z â ta bütün müs­ lüm anlar, bu seb ep ten dolayı, çok tâzim eder1e r“ ). — Bu teşh is, p e k m uhtem el olarak, al-H azir 'm , k e n d isi ile b â zı b en zerlikleri bulunan S t.



m ez; h a ttâ a i-H a iir g ib i U tnapiştinv İsken­ der 'in a şçısı ve d iğ er şa h siy e tle r ile m üşterek n oktaları olan g â y e t k a rışık b ir şah siyetin men-



G e o rg e ile.k arıştırılm asın d an ile ri g e lm iş tir ; bu: m cvzû için k rş. C ierm ont-G an n eau, R ev u e



ism e d â ir arap ça



A rch éo lo g iq u e, X X X II



ve X X X III;



F ried lä n ­



der, a y n .e s r ., s. 275. C ierm ont-G an n eau ayrıca k - i- r sessiz harfleri ile şim alî sâm î h -ş-r harf gurubu arasındaki karâb et üzerine d ik k a ti ç ek ­ mişti. B undan başka bu isim H asisatra 'nm kü: çülmüş bir şe k li olarak farzed ilm iş ( G uyard, R H R , 1, 344 v.d.) ve serseri yah u d i A h a sv e r ile de alâkası olduğu düşünülm üş id i ( L id zb a rsk i, Z A , VII, 1 1 6 ). al-H azir 'm d e v r i



hakkm d aki m alûm at da



k at’î değild ir ve birbirinden fa rk lıd ır. İb ra h im ’ in m u âsın



Bâzan bize



şe'ın in bulunabileceğindan b ile şü phe edilir. D iğ e r bir v a k ıa y a d a d ik k a t edilm elidir. Bu izahların bir çoğunda, ismin



sa h ib i den iz ile a lâk a d a r b ir şa h ıs g ib i değil, n eb atlar ile a lâk a d a r b ir şa h ıs olarak g ö ste ril­ m iştir — „B e y a z bir p o st ü zerinde oturuyordu, son ra bu p o st yeşil oldu“ — ( msl. al-NavaVİ, M üslim, Ş a lfil} d o lay ısı ile, V , 1 35; krş. T a b a ri, T a fsîr, X V , 16 8 ). at-N avavi şunu ilâ v e e d e r : — „B u p o st to p ra k tır.“ — a l-D iy ârb a k ri ( 1, 10 6 ) 'd e d ah a v â z ıh t ır : — „B u post, tohum ları çim lendiren to p ra k tır



ve kurud uktan son ra yeşil



olur“ — .



‘ U m ara 'y e gö re, h a y a t m enbaı yanında, al-H a zir 'e şö y le h itap e d ilm iş ti:— „S e n H a zır's ın , ayak­ ların ın d e ğ d iğ i yerd e to p ra k yeşil olacak tır“



ve onunla berab er Bâbil



( Friedlan der, a y n . esr., s. 145 ) “ . — O nun durdu­



'den çıkm ış o lara k g ö sterilir ( T a b a r i, nşr. de



ğu y a h u t nam az k ıld ığ ı yerde to p rak y e şil ola­



G oeje, I, 4 1 5 ) , bâzan da A fr id ü n 'un devrinde yaşam ış gö sterilir. İskender 'in m u asırıd ır ve



c a k tır ( a l-N a v a v i, ayn. esr . ; al-R âzi, M a fâ tik alğayb, IV , 336 ). Bu sö zler, bilh a ssa sonuncusu,



Müsâ devrin e kadar y aşam ıştır ( İbn H acar, îşâba, s. 886 }. D iğe rle rin e gö re, N â şiy â b. A m üş



A k d - i A t ik 'in M e s ih ’ten bahseden b ir parçası ile, hem en-hem en ayn ı m ea ld ed ir: „İşte ismi



( yâni Jesaje ben A m os ) devrin de doğm uştur



filiz olan adam kendi m ekânında filizlenecek-



( T a b a r i, ayn. esr., s. 415 v.d.). Bu mâlûm at arasın daki ih tilâf kısm en onun lâyem ûtluğun-



tir“ ( Z a k a riy a , VI, 1 2) . F ilh a k ik a a l-H a z ir'ın



dan ileri gelm ek ted ir ( aş. bk.).



İlyâs ( b. bk.] ve ‘ î s â ; bu üç şa h siy e t ile İdris



İ s i m h a k k m d a k i i z a h l a r şa rk k a y ­ naklarında daha b ü yü k bir a lâk a m evzûu te ş ­



[ b. bk.] ölümü tatm ayan d ö rtleri te ş k il ederler ( T â rik a l-H am is, I, 107 ). a l-H a zîr ’m şah siyetin in m ü tebavvil karakteri, pek ta b i'î olarak, onun h akkm d aki telâkkilerin çok fark lı olm asını in tâc etm iştir. E ğ e r o bir



kil e d e r.a l-H a zir, h ayat m enbam a ( â b - ı h a y a ta ) dalm ak su retiy le, yeşil renk kazan m ış ve bin* n etice bu ismi alm ıştır ( habeşçe İskend er r o ­ manı ; krş. F ried la n d er, ayn. esr., s. 235 v.d.). D ah a evvel sö yled iğim iz g ib i, o b ir ad ad a otu* rurdu (a l-D a m ir i, ayn. esr., s. 3 1 7 ) ; orada da A lla h a ibâd et e ttiğ i de sö y le n ir ( a l-Ş ü ri, bk. F riedlan der, ayn. esr., s. 183; a l-S a 'la b i, s. 197 ). Bu bizî al-H a zir 'ın aslın da bir deniz rûhu olduğu tahm inine sevk ed eb ilir. A ş a ğ ıd a k i v a k 'a la r bu



iki m esîhî şa h siy e t ile b ü yük y a k ın lığ ı v a rd ır:



peygam ber ise ( bk. fşâ ba, s. 882 v. dd.), n eb i­ ler arasında sayılıp -sayılm ayacağın ı bilm em iz icâp eder ( a l-N a va vi, ayn. esr., s. 135 ). Ma­ m afih o ayn ı zam anda b eşerî, meJekî, dün yevî ve sem avîdir ( T a b a r i, nşr. de G oeje, I, 544, 79 8 ). H alk itik a d ı, sû fî çevrelerinde de olduğu



k e y fiy e te d e lâ let eder g ib i gö rü n m ekted ir. E k ­



gib i, onu bir v elî addeder. S û fî telâkkisin e g ö ­ re, her devrin bir H ızır 't v ard ır ve h er n a k ib al-



seriya gem icilerin hâm isi olarak g ö ste r ilir ( msl. T â rih al-H a m is 1, 107 ) ; S u riye sâhitinde, fır­



ra k , üç defa ism i çağırılm akla, insanları h ırsız­



tın alı



lığa, boğulm aya, y an gın a, hüküm darlara ve şey­



zam anlarda, gem icilerin



ondan yardım



avliya — H ızır 'd ır ( îşâba, s.



891 ). V e lî ola­



■fciiZliİ.



462



tan lara, yılan v e a krep lere k a rşı k o ru r ( Târih a l-ffamis, I, to y ; işâba, s . 903 ). H a v a , deniz v e dün yân ın her ik lim i onun em ri a ltın d a d ır; den izd e A lla h ın halife 'si, karad a vekil I d ir ;



M as'üdi, M u rü c al-zah ab ( P a ris ta b . ), IV , 2 16 ; F ird a v si, Şâhn ü m a ( n ş r . M o h l), V , 216 v . d. ( n ş r . M à c a n ), III, 1340; N izam i, S ika n d a rnâm a ( İskend er ’in âb-i h a y a t k a yn a ğın a y ap ­



is te d iğ i zam an, görü nm ez otur ( ‘ U m ara, Friedİânder, ayn. esr., s. 145 ). H a va lard a u çar, İs­



tığ ı se y a h a te â it k ı s ı m ) ; E th é , A le x a n d e r s Z u g zu m L eb en sq u ell ( S B B a y r. A k ., 1871,



kend er şed di üzerinde ÎIyâs ile buluşur ve her



s. 343— 405 ) ; C lerm o n t-G an n eau, H o r u s et



sene, onunla beraber, M e k k e ’y e h a cca gid er ( k r ş . İşâba, s. 904 v . dd.). H er cuma, zemzem kuyusunda, Sulaym ân 'm havuzu nd an su içer



S a in t-C e o r g e s d ’a près un bas r e lie f in éd it du L o u v r e ( R e v u e d ’ arch éolog ie, X X X II—



ve Siloa k a yn a ğın d a yıkan ır ( Târik al-Hamis, I, 107 ; F riedlan der, ayn. esr., s. 148 v . d., 151 ), y e r a ltın d a k i sa la rı d u y ar ve bütün kavim lerin dillerini konuşur ( a l-Ş ü r i, F riedlaen d er, s. 184 ). B ilh a ssa onun ö l m e z l i ğ i ( k rş. R ü ck e rt 'in „C h id h e r“



belirtilm ektedir şiiri ; ‘Um ara,



X X X IV ) ; S. Ives C u rtiss, U rsem . R elig ion im V o lk s le b e n d d . h eu t. O r ie n ts ( L e ip zig , 1903 ), f ih r is t; D y ro ff, W er ist C h a d h ir ( Z A , 1892, V II, 3 19 — 327 ) ; I. F ried lä n d er, Z u r G e sch ich te d er C h a d h irleg en d e ( A R , 1910, XIII, 92 v. dd.) ; ayn . mH., A le x a n d e r s Z u g nach



dem



L e b en sq u ell u n d die



C h a d h irle­



ayn. esr., s. 1 4 5 ; A b u H atim alS icis tâ n i, K ıt âb al-mu ammarin, s. ı ; İşâba, s.



g en d e ( A R , XIII, 161 v. dd.) ; ayn. mH., D ie



887 v. dd., 89a, 895 ). İşâ b a 'y e g ö re , dostu me­



F ried lan d er,



C h a d h irleg en d e



und



d er



A lexa n d errom a n



lek İsrafil ile görüşm esinden sonra, y e r yüzün ­



( L e ip z ig , 1 9 1 3 ) ; M . L id zb a rski, W er ist C h a d h ir ( Z A , 1892, VII, 104— 116 ) ; N öldeke,



d e A lla h ın h a k ik î dinini te ’s is v e idâm e etm ek



B eiträ ge



için, ölm ezliğe



m ans ( D en k sch r . A k . W ien, X X X V III, nr. 5 ) ; K . V ö lle rs, Chidker ( A R , 1909, X II, 234—



erm iştir.



İbn H a ca r,



m uhtelif



m etin lerden , al-H a zir ile Peygam b erin müla­ k a tın ı n akled iyo r ( İşâba, s. 899 v. dd.). D ah a sonra yaşam ış şa h ısla r ile y a p tığ ı m ülakatlar için bk. ayn. esr., s. 908 v. dd. ; onun için g ö k ­



zu r



G esch ich te



des A le x a n d e r r o ­



284 ) ; G . H a rt, C h id k e r in S a g e u n d D ic h tu n g ( S a m m lu n g g em ein verst. zuiss. Vorträge, nr. 280; bu eseri ele g e ç ire m e d im ); W e y ­ mann, D ie ä th io p isch e u n d arabische Ü ber­



ten İnen so fra hakkın da krş. ayn, esr., s. 9 1 9 ; K â d is iy a m uharebesinde bulunm ası hakkın da



s e tzu n g des P seu d o k a llisth en es ( K irch h ain ,



bk. Muruc, IV , 216. K u d ü s 'te oturur, h er cuma M ekke camiinde,



1901 ) ; E. P a re t, S ir a t S a i f ibn D h i J a za n ( H annover, 1924 ), fih ris t, 1, m ad. KHADİR ;



M ed in e ’de, K u d ü s ’te , K ü b a ’ 'da ve C a b a l-iZ a y -



G . W . 1. D rew es, D r ie ja v a a n sch e g o e r o e ’ s



tün 'da nam az k ıla r ; gıd âsı kama



( bir nevi



( Leyden ’de y ap ılm ış te z , 1925 ), s. 56 v. d.,



ile b a ta k lık m aydanozudur ( T â rih al-Hamis, I, 107 ; İşâba, s. 889 v. d., 904).



195 v. d. ( A . J . WENSINCK.) [ Bu m akaled eki İsrâ iliy a t e fsâ n e leri ile K u r ­



m antar )



İzdivacı h akkın da sa h îh te la k k i edilen hadîs ( İbn M aca, Zuhd, bâb. 23 ), daha ŞaT abi ( K işa s, s. 1 9 3 v, dd.) tarafın dan zikred ilen bir m enkıbeyi



’ an ’m



ifâd eleri



a ra sın d a k i



m u kayese, ta b i'î,



garplı m üsteşrikin efkârın dan ib a re ttir. İmzası üzere, ayn en tercüm e ve n eşredilm iştir.]



n akleder ki, bunun a sıl m otifi her h âld e h ıristi­ TÜRKLERDE HiZIR,



yan m enbâlardan çıkm ış olm alıdır. Bu m otifte a i­ lesi tarafın dan , rızâsı hilâfına, evlendirilen m ut­ ta k i bir gencin, k a rısın ı bekâretin i m uhafaza etm eğe iknâ etm esidir ( krş. A ctes sy rien s de



S t. Thomas, 2. P r a tiq u e ). Bu hikâyenin sonu F ir ’avun ’un kızın ın hizm etçisine â it olan hikâye ile bağlan ır. B i b l i y o g r a f y a ' . K u r’an, X V III, 59— 81 ; II, 261 ; XI, 86 ; X X V II, 40 ile a lâk a lı te f­



I.



Türk



folklorunda



Hızır'a



zılı şark kayn aklarınd akİIer ile ben zerlikler g ö s ­ terir, F o lk lo r ile y a z ılı riv ay e tle rin , başka mevzûlarda olduğu gib i, burada da g e n iş ölçüde bir al ış-verişi olm uştur. H alk H ızır T peygam ber o lara k kabûl eder ( b k . M. D ü lg er, T ire ’d e âd etler, K ü ç ü k M en ­



s ir le r ; bundan başka m ezkûr hadîs v e ta rih eserleri ; a l-Ş a 'la b i, K işaş al-anbiyâ’ ( K ahire,



d eres



12 9 0 ), s. 125, 190 v. d d .; a l-D iy â rb a k ri, Târih



v eya H ızır p eygam b er d iy e anılm ası da bu in an ışın bir ifâd esid ir. H alkın ona d â ir in a ­ n ışla rı ken d isin e izâ le oiunan başlıca ik i vâ­



■' al-H am is ( K a h ir e , 12 8 3 ), I, 106 v. d .;



İbn



H acar, İşâba ( K a lk ü te, 1856— 18 9 3 ), s. 882 v. dd. ; a l-D am iri, Hayât ai-hayavân ( K a h ire, 12 7 4 ), I, 317 v. dd. ; a l-N a va vî, Tahzib al-as.



mâ’ ( nşr. W ü sten feld ), s. 228 v. dd. ; A b ü H atim a l-S icistâ n i, K i t âb al-muammarin, ( nşr. G oldziher, A b h . z. ar. P h ilo lo g ie, II, 1 ) ;



â it



inanışlar ve riv aye tle rd e n büyük b ir kışm ı y a ­



meom., T ire ,



um um iyetle,



H ızır



1940, I,



sa yı



aleyh isseiâm ,



1 ). O n un , H ız ır



n eb î



s ıf e tra fın d a to p la n ır k i, „k u l bunalm ayınca, H ızır y e tişm ez“ ve „ H ız ır 'ın e li d e ğm iş“ (b e ­ re k e tli v e çabuk tü kenm eyen p ara v e y a b a şk a n esn eler h a kkın d a ) sö zleri bn v a s ıfla rı ifâd e e d e r;



1.



H ız ır



d ard a



k alan ların



yardım ına



koşan m ü b arek



b ir



z â t t ır ; 2. in sanlara



ser­



v e t, b e re k e t ve kâin ata yeniden b a y a t bahşeden bir k u d re ttir. U m um iyetle 6 m ayıs günü k u t­ lanan ve h a lk tak vim in d e yazın ba şlan gıcı d i­ ye k a b u l edilen H ıd re llez ( H ızıir-İlyas) günü ile ilg ili tü rlü in an ışlar ve â d e tle r onun bu ik in c i: vasfına, bağlan ır. O nun, âb-i hayattan iç tiğ i için, ö lm e zliğe erişm iş olduğu, zaman-



ir, b a şk a bir riv a y e t de v a rd ır ( b k . ayn. mlL, K o r o ğ lu d esta n ı, s, 230 v.d.). E v liy a Ç e le b i 'nin B in -G ö lle r ’in âB-i b a y a t ile ilg is i h akkın d a n ak­ le ttiğ i b u m ahallî riv a y e tle r i K ö ro ğ lu h ik â y e le ri de te ’y id ed iy o r. Bu h ik â y e lerin m u h te lif rivây e tle rin d e , K o ro ğ lu ’nun v e y a K ır - A t 'in in , bâzılarm d a h e r ikisinin ( msl. Posh of-M ü dâm î an­ latm ası,' bk. P e r te v N â ib î B o ra ta v, H a lk h ik â ­



Zaman d ü n yayı ziy a re t e ttiğ i, kendini ta n ıt­ madan in sanlar a raşm a k a rıştığ ı, on larla dü-



y e le r i



şü p -k a lk tığ ı ve sev d ik lerin e iy ilik e ttiğ i in an ış­ la rı y a y g ın d ır ; h alk arasında, bu in an ışları t e ’-



y a tta n



y it etm ek g a y esi ile, b e lli şa h ısla rın geçm iş; t ü r l i i . m aceralar



başından



a n la tılır. H ızır-İlya s



günü, um ûm iyetle, H ız ır 'm İiyas [ b. bk.] ile, sen ed e b ir defâ, b u lu ştu ğu gü n olarak kabul e d ilir ; fa k a t y ılın o gününde kâin atın yeniden h aya t ve b erek et kazanm asına d â ir inanışlar v e insanın, ta b ia tta k i bu d e ğ işik liğ i m eydana ge tiren k u yv e ti k en d i y ararın a kullan m ak için, b a şvu rd u ğu s ih ri a m eiiyelerin hem en hepsi yaln ız H ızır ile ilg ili olarak g ö ste rilir. _ İskend er h ikâyelerin d e İskender ’in, H ızır ile v ey a



aşçısı



ile b irlik le , â b -i hayatı



aram ası



ve



h a lk h ik â y eciliğ i, M illî E ğ itim B a ­



k a n lığ ı n şr., A n k a ra , 1946, s.



2 51)



â b -i h a ­



iç tiğ i a n la tılır. B ir tan esind e



( ElâziZ



r iv â y e ti; b k . ayn. mil., K ö r o ğ lu d estanı, s. 62, 230 v.d .) E v liy a Ç e le b î ’nin a n la ttığ ı a v c ı hikâ­ y e sin d e k i a vcın ın y e rin i K ö ro ğ lu a l ı r : o BinG ö lle r’ d e b ir ku ş vuru r, b ir k a yn a k ta tem izler­ k e n , ku ş canlanıp, u çar. K ö ro ğ lu v a k ’a y ı b a ­ basın a a h la t ır ; b a b a sı bu ka yn a ğın âb -i h a yat olduğunu sö yle r. R iv â y e te g ö re , o kayn aktan K ö ro ğ lu ken d isi



içem em iş, y a ln ız



K ır - A t iç­



m iş tir ; K ö roğ lu , b a basın d an bunun âb-i h a y a t olduğunu öğ ren d ikten sonra, ço k aram ış ise de, onu, bin p a rça ya bölündüğü için, bulam am ıştır. Y in e K ö ro ğ lu h ikâyelerin in b a şk a riv âyetlerin d e a n la tıld ığ ın a göre, K ö ro ğ lu 'n a ölm ezlik, y iğ itlik



içtiği



v e şa irlik sa ğ la y a n üç re n k te ü ç köpük ( P o sh of-



h âlde, kendisinin içem ed iği h a k k m d ak i riv a y e t­



M üdâm î a n la tm a s ı; b k . ayn. mil.; H a lk h ik â y ele­



lerin b ir ben zerin i E v liya Ç e le b i, S eyahatnâm e ’sinin b ir yerin d e ( III, İkdam n şr., İstanbul, 1314,



v e İs k e n d e r’in y o l a rk a d a ş ı



bu



sudan



232— 233 ; k rş. P e rte v N a ilî, K ö r o ğ lu destaiıı,



r i . , i , s. 250 v.d.) v ey a üç a y rı re n k te su ( K â r s D uru a n i.; bu riv a y e tin m etni n e şre d ilm e m iştir; krşi ayn. esr., s. 18 ) B in -G ö lle r’den inm iştir; keza



T ü rk iy a t en stitü sü nşr., İstanbul; 19 3 1, s. 142— 143 ), B ingöl d ağın d aki gö llerd en b a h s e ttiğ i sıra ­



b ir d iğ e r riv a y e t, K ı r - A t 'ı n âb-i h a yatta n ‘ iç ­ tiğ in i, bu su yun ka yn a ğın ın B in -G ö ller 'd e hl-



da, a n la tır,■ Bahis; m evzuu olan gö lle rd e n K uşG ölü ’nün bu a d ı alm asının se b eb i, E v liya Ç e le b i



du ğu nu , K ır - A t 'm bu se b ep le hâlâ yaşad ığın ı,



'nln riv ây e tîn e g ö re y ş u d u r : B îr avcı b ir kuş vurm uş, onu g ö ld e tem izlerken , k u ş canlanm ış ve göle, d a lıp , kaybolm uş ; m eğer bu g ö l âb-i h a ­



İstan bul’ da h e r y ıl b a şk a b ir sa k a ya hizm et e tm e k su retiyle, fu k a ray a y ard ım e ttiğ in i an­ la tır ( K a r s - A li I ş ık ; b k . ayn. esr., s. 303). Ü ç a y rı ren k li su yu n v ey a köp ü ğü n , r iv a y e t­



y a t k a yn a ğ ı im iş ; sırrı m eydana



lerin



ç ık tığ ı



için,



birin de



( D uru )



M u rat



çayı, ötekin d e



A lla h ın em ri ile bin p a rça y a bölünm üş ve bin gö l o lm u ş; han gisin in âb -i b a y a t k a yn a ğ ı o l­



( M üdâm î ) Ş a t n ehri ü zerind e gö rü n eceğ in i, bunların g e ç e c e ğ i y e ri v e zam anı bild iren K ö r­



duğu bilin em ez olmuş. E v liy a



oğlu 'nun ba b a sıd ır. K ö ro ğ lu



Ç e le b i 'nîn, S e-



h ikâyelerin in bir



yahatnâm e ’sinin başka y erlerin d e H ızır ile İs­



â z e r î riv a y e tin d e ( bk. ayn; m il. K ö r o ğ lu d es­



ken d er'd en b a h s e ttiğ i h âlde, bu rada



s a y d ığ ı gö ller



ta n ı, s. 9, 80 ) K ö ro ğ lu 'nun b a b a sı, k ö r g ö z ­ lerin i a ça ca k olan su yun a k a c a ğ ı çeşm enin ye rin i, ilm*i nücum sa y esin d e, tâ y in e d e r ; b ir duâ oku r ve o zam an, biri m aşrıktan , d iğ errm a ğ rip -



içinde H ızir-G ö lü , İly as-G ö lü de v ard ır. E v liy a Ç e le b i 'y e g ö re , bu g ö lle rin h er birin d e bir



ta d a k i çeşm eden 0 anda akan su şifalı h a y a tsu y u -



a n la ttık ­



ların ı bu iki şâ h sa bağlam am ası, b ah is m evzuu oian efsân enin m ah a llî



b ir



d e lâ le t e d e r ; onun



arad a



bu



riv a y e t



olduğuna



hassa bu lu n m ak ta d ır: kim isi k a d ın la n sem ir­ tir, doğumu k o la y la ş tır ır ; kim isi e rk e k lerin ve k adın ların ten asü l ve



zu rriy e t



k a b iliy e tle rin i



a r tır ır; kim isi içind e yıkan an çocuğun sü r'atle



te n iki y ıld ız b ir noktada, k u c a k la ş ır ; işte o nok­ dur. Bütün bu K ö ro ğ lu rivayetlerin d e, İsketiderH ız ır h ikâyelerin in , h a ttâ G ilg a m eş destanının m otiflerini, şü p h esiz çok d eğişm iş olarak, f'arketm em ek im k â n s ız d ır; buntarda K ö ro ğ lu İs­



bulûğa, erişm esini s a ğ la r ; kim in de ise, tü rlü h a stalık lara k a rşı şifâ hassası m evcuttur, H a t­



k e n d e r 'in , ih tiy a r



K ı r - A t ) da H ız ır 'ın



veya



tâ o civarın otları ve çiçe k le ri de tü rlü



nın



K ö ro ğ lu *nun,



le re , derm andır. H er



ren kte



tu tyâ



d e rt­



mâdunini



yerin i



kör



tu tu y o r.



babası (b â z ı hâllerde İskenderin



aşçısı­



babasının



bir çok veya ta vsiyelerin i hareketlerin i



m ânâ­



ei-



sız ve lüzum suz bulm ası, bunlara riâ y et etm e­



a rv ıa to p ra ğın d a şifâ hassası bulunduğuna dâ­



mesi v eya söylenm esi ve bu yüzden m ukadde-



kehh alter, g ö z ilâ cı



o lara k, ku llan ırla r. O



râ tı yan lış yola sev k etm esi de ( bk. ayn. mil., H a lk h ik â y eleri, s . 250 v.d.) bu riv a y e tle re , H ızır-İsken d er v ey a Y eşu a ve îly a s k ıssa ları ile b en zerlik sa ğ lıy o r.



T ü rk



folklorunda



bü ­



tün bu e sk i m itolojik ve d in î hikâye m otifle­ rinin ( y k . bk.) b ir K ö ro ğ lu e p izod u için e girm iş olm ası düşünüiehilir. H alk arasın da, H ız ır 'in ölm ezliği ve zam an-zaman d ü n yayı ziy a re ti ve in san lar ile m ünâsebetine dâir, bir çok inanışlar ve efsân eler vard ır. E v liya Ç e le b î ( Seyahainâm e, III, 90) P e y g a m b erin : — „H ızır sa ğ olsa idi, bizim le buluşurdu" sözünü — n aklederek, sünnî müslüman ulem âsının bu in an ı­ şı k ab û l etm ediklerine (k r ş . İslâ m -T ü rk a n sik lo ­ p ed isi, 1, mad. ÂB-İ H A Y A T ; m akale sa h ib i İsmail H akkı İzmirli 'y e göre, H ız ır 'in h a yatta olduğu ­ nu, İlyas v e M uham m ed ile buluştuğunu m üslü­ man m uhaddisleri kabûl etm ezler ) işaret e ttik ­ ten sonra, H ızır ile İlyas 'm h a yatta oldukların a dâir, kendi k an aatin i belirtir ve „n ice ehi-i dil­ ler ile m ülâkî oldukları an’ane ile sâ b ittir" diye­ rek, bu husûsta, h alk arasın d a y a y g ın riv a y e t­ leri de, inanışına m esned olarak, g ö sterir. O , S eya h a in â m e 'sinin m u htelif yerlerin de, b u n lar­ dan bazıla rım n a k le tm iştir: İskender K a y d â fa



de ra stlıy o ru z ( S a d e ttin N ü zh et, T ü r k şâ irleri, İstanbul, 1936, I, 57 ). A y a s o f y a 'n m sütunla­ rından birinin adı „terleyen d irek “ ’t ir ; bu d i­ rekteki d e liğe halk p arm ağın ı so ku p , gözüne sürer ve bu am eliyenln g ö z h a sta lık la rın a iyi g e ­ leceğin e inanır. E fsâ n e y e göre, H ızır bu deliğin olduğu yere parm ağını so k a rak , m abedi k ıb le isti­ kam etine çevirm iş, böylece câm i şeklin e sokm uş­ tu r ( H â d i Tam er, İsta n b u l a n sik l., III, 868). G erek H âdi T am er, g e re k S üh eyl O n ver ( H ız ır B e y Ç eleb i, hayatı ve eserleri, K a d ık ö y H alkevi nşr., İstanbul, 1945, s. 20 v.d. ), bu efsân eyi de, İstanbul 'un ilk k a d ısı olan H ızır B ey 'in, resm î v a zifesi icâb ı, A y a s o fy a 'nın kilised en câm iye çevrilm esi m uam elesini te scil etm iş olm ası ih ti­ m âli ile İzah etm ek istiyorlar. H er hâlde A y a s o fy a 'y a ve onun inşa sa fh a la rın a dâir, İstanbul 'un fethinden e vv el de, pek ço k e fsâ n e ler m eydana gelm işti. Bu b ü yük y ap ım a inşa edilirken , K a y ­ ser 'in p ara sık ın tısı çekm esi n eticesi, kilisenin yarım kalm a te h lik e si karşısın d a, bir m eleğin K a y s e r 'e yü k-yük altın verd iği, bu yardım ın, K a y se r 'in h âdiseyi e tra fın d ak ilere anlatm asına kadar, devam ettiğ i hakkm d aki efsân e ile A y a ­



kurtulm uş ve in tikam alm ak is te m iş; H ız ır İs­



so fy a 'y ı him aye eden ve onun b ir an evvel tam am lanm ası için, iş ç ile ri te şv ik eden m eleğe d â ir h ikâ y e d e k i ( b k . H . H . R u ssack , B y za n s u.



kender 'i, K a ra d e n iz’den A k d e n iz 'e , bir b o ğ a z a ç ­



S ta m b u l, Sagen u. L eğ en d en



m ağa te şvik e tm iş ; bu iş H ızır 'ın him m etiyle üç senede b itm iş; bö ylece İskender düşm anının m em leketini su ya g a rk etm iş ( E v liy a Ç e le b î, İs­



H o rn B erlin, 1941 ; krş. İsta n b u l A n sik lo p e d isi, III, mad. AYASOFYA ) m eleklerin şa h siy e ti H ızır 'a



adlı k ıra liçey e esir olm uş, sonra bu esaretten



vom



G olden en



çok ben zem ektedir. H ız ır ka rak terin i gö steren



tanbul, 1 9 1 4 ,1, 39 ). A y a s o fy a kubbesinin, zelzele



m übârek zâ tla ra H ıristiyan züm relerin de inan­



neticesinde, yıkılm ası üzerine, H ızır Tn ta vsiyesi



d ığın ı v e onların şa h siy e tle ri etrafın d a bİT kü l­ tün m eydana ge ld iğ in i biliyoru z. E v liya Ç e le b î 'nin bu g ib i h.ırıstiyan azizlerin e d â ir zik re ttiğ i



ile, üç yü z keşiş M ekkeye gid ip, o v a k it k ü ­ çük y aşta bulunan Peygam berin tükürüğünden, M ekke to prağın dan ve Zem zem suyundan alıp getirm işler,



ancak bunlar sayesin de



kubbeyi



riv a y e tle rd e de h alkın H ızır h akkm d aki inanış­ la rı ile ilg ili unsurlar buluruz : N ablu s civarın ­



tutturm ak mümkün olmuş ( İsta n b u l A n s ik lo ­ pedisi, III, 869 'd aki m am ûlat ayn, esr. 'den



daki H a zret-i Y a h y â ( S t . J e a n -S é b a stie n ) ma­



n a k ild ir), İsta n b u l A n s ik lo p e d is i 'nde, E v li­ ya Ç e leb î 'den bu son rivayeti nakleden H âdi T am er, bu efsân eyi A y a so fy a n ın kubbesini ta k ­



yer varm ış ; kan İzlerini E v liy a Ç e le b î de g ö r­ m ü ş; ge re k bu ta ştan , g e re k azizin b a şsız ce­ sedinden, H ızır-îly a s gün lerinde kan a k tığ ın ı



viye eden p ayan daların tü rkler tarafın d an y a p ıl­ mış olm ası ile izah etm ek is t iy o r ; ayn ı izahı S ü h eyl O n ver de yap m ıştır ( bk. A y a s o fy a T ü rk efsâ n eleri h a k kın d a , T ü r k fo lk lo r araştırm aları



gö ren ler varm ış



mecm., İstanbul, 1949, I, sayı 1 ,9 v. dd.). F âtih , Peygam berin tükürüğü sayesin de tutturulabilm iş



liya Ç e le b î 'nin söylediğin e gö re ( ayn. esr., III,



olan büyük kubbenin ortasın a, teberrüken , bir altın top a s m ış ; E v liy a Ç e le b î 'nin a n la ttığın a göre, H ızır bu topun



altın a



bulmak istİyen ler kırk gün



g e lirm iş; H ız ır ’ı sabah



nam azını o



top un altın da kılarlarm ış. Bugün de, halk ara­ sında, H ız ır 'ın kadir gecesi A y a s o f y a ’nm ku b ­ besine asılı top kandilin altın a g e le c e ğ i inanışı vardır. H ızır 'a k a d ir g e c esi rastlan acağın a dâir inanışa X V I, a sır şâ iri A g e h î'n in bir beyıtinde



n astırın d a



bu h ıristiyan azizin in şehid ed ild iği



( E v liy a



Ç e le b î, M aarif Y e k .



nşr., İstanbul, 1935, IX, 455 ). Bu m enkıbe H ızır-İIyas günü mevoûdâtın yeniden can bulm ası inanışı ile yakından ilg ili görünüyor. Y in e E v ­ 449 ), E d irn e 'd eki H ızırlık te k k e si „k e fere zam a­ n ında hazret-i H ızır z iy â re tg â h ı idi“ ; sonra H acı B ek ta ş izni ile, H ızır D ede bu raya gelm iş



ve



bö ylece „H ızırlık “ adı ile m eşhûr B ektaşi te k k e si kurulm uş. A y a s o fy a 'nın cenûp kısm ındaki bü­ yük yeşil sütûnlardan birinin kaid esi üstündeki 1038 ta rih li bir yazının H ızır tarafın dan y a z ıld ı­ ğ ı da riv a y e t ed ilir ( H â d i Tam er, İsta n b u l an­ sik l., III, 867 ) ; her hâlde bu riv â y e t A y a s o fy a H ızır efsânelerinin en yenilerinden biri olm alıdır.



H ız ır 'ın se v d iğ i ku llara yardım e ttiğ i hakkındaki in an ışlar arasın da, ik i mu hâsım ta ra ftan h a k lı görd üğü n ü d e ste k led iğin e d â ir riv â y e tlere de r a s t la r ız : D evietşâh , T a zk ir a 'sin d e n a k le ttiğ in e



gö re



( b k . F uad



K öprü lü, T ürk



ed ebiy a tın d a ilk m u tavassıflar, İstanbul, 1918, s. 223 ), Mufcammed HVârizm şâh s û fîle re riâ ­



a yrı zam anlarda yaşam ış ik i p e y gam b e r o ld u k­ larım v e ö lm ezliğe e riştik te n sonra, dünya üze­ rin de zam an-zam an bu lu şu p, a rk ad aşlık



e ttik ­



lerin i kabûl eder ( b k . Y a zıe ı-o ğ iu Mebraed, K itâ b -ı M uham m ediye, İstanbul, 1300, s. 76— 77, ta ş-b a sm a ; Y a zıcı-o ğ lu , İlyas p eygam berin, hem m elek, hem b e şer sıfa tın d a h âlâ diri ol­ d u ğa , â teşten b ir a ta binip, dün ya üstünde d o la ş tığ ı riv â y e tin i n a k le d iy o r). T ü rk h alk



y e t etm ed iğ i için, m oğul ordu larına H ızır re h ­ b e rlik e tm iştir. Tim ur h a k k m d ak i d e stâ n î ri­ v a y e tle r, bu hüküm darın a sk erleri arasın da da



inanışı on ların , y ıld a



H ız ır Tn bulunduğunu, B ular şeh rin i m ahâsarast s ıra s ın d a , evliyâd an bir zâ tın h a lk a H ız ır 'in Timu^j'a bu m üzaheretini haber vererek, m u­



lly a s günü bu lu ştu k ların ı kabûl ed er. Bu bu­ luşm a bir sâh iid e olurm uş { H B H , 1, 1 8 i ; O. B ay a tlı, B e r g a m a ’ d a efsâ n eler, âd etler, İstan­



k a vem etten vazgeçm elerin i ta v s iy e e ttiğ in i an ­ la tır (D û s tâ n -ı n e si-i C e n g iz H an v e A k s a k T im u r ’dan naklen, P e rte v N aili, K ö r o ğ lu des­



bu l, 1941— 194*, s. S1! ) - H a lk um ûm iyetie H ı­ zır ile İly a s 'tu ta b ia t unsurlarına hâkim iyet ve d a rd a kalan k u lla r ı him aye hususunda



tanı, s. 5 0 ). İyilere ve darda kalanlara yardım cı, ku dsî bir



ka rala rı v e su ları araların d a p aylaşm ış



olduk­



larını kab û l ederse de, hâ n gi



b in g i­



k u v v e t sıfa tı ile H ız ır inanışı etrafın d a halk arasın da türlü riv a y e tle r d o la ş ır ; b ir çok h â l­



d efâ, H ızır-



unsurun



yoktur. B âzı riv ây e tle re gö re [ bk, mad. İLYAS.), P e y g a m b e r H ızır 'a çölde ve İlyas 'a da denizde üm m etini him aye



sine kötü m uam ele eden leri



İly a s an ’anelerine



d ığ ı anlatılır. H alk an’anesin e gö re , H ız ır



b ir



sin e a it olduğu n oktasın d a, in anışlarda ittifa k



lerd e H ızır 'm m uayyen şa h ısla ra ne şek ild e göründüğü, onlara n asıl yardım e ttiğ i, kend i­ n asıl ceza la n d ır­



y a ln ız



vazifesin i b a ğ lı



y ü k le m iş;



b â zı



H ızır-



A n a d o lu



halk



el-



in an ışları ise ( bk. H ü seyin G ürtnn ca, H ız ır ile



terinin beyaz, yum uşak, kem iksiz olm ası ile ta ­ nınan, çok d efa dilenci v eya fa k ir d e rv iş k ı­ yafetin d e görünen, insanları denem ek için sa ­



ily a s ’ m b u lu ştu ğ u gün, G e d iz meom., M anisa, 1944, sa y ı 73, H B H , I 1 8 1 ; O . B a y a tlı, B er­



dak a isteyen bir ş a h ıs tır ;



sa d aka



veren lerin



malını, servetini a r t t ır ır ; iyi mnâmele eden fa ­ kiri birden zengin e d e r ; kötü k a rşıla y a n , kovatı zengini fa k ir düşürür ( msl. bk. R u h i S ad i, B a lık esird e H ıd r ellez m erasim i, H a lk B ilg is i H aberleri, İstanbul, 1930, I, 181 v.d.). H ızır 'm , sadaka verenin kesesin e ve erza k , y ağ ,v .b . şeylerd en verenlerin kabın a elini sürm esinin, keseye v ey a e rza k kabın a, m u htevâsın ı d u r­ madan arttırm ak hassası v erd iğ i, fa k a t bu sır



gam a’ da efsâ n eler, âd etler, İstanbul, 1941— 1942, s. 5 4 ) İlyas T den izlerin ve H ı z ı r ’1 da karaların hâkim i o lara k kabûl eder. K ö ro ğ lu h ikâ yeleri­ nin T ürkm en riv ayetin d e ( bk, K ö r o ğ lu , T ürk­ m en eposu, nşr. G o v şu t, A ş k a b a t, 19 4 1, s. 25, 81, 390 ) H ız ır



ile



İlyas, b ir te k



şa h ıs gibi



v e „ç ö l iy e si H ızır İly a s“ , „çö ld e H ızır İl­ y a s “ , „d a ğ d a olsa-olsa H ızır İlyas, K o vu ş K ı­ y a s o lu r“ sözlerin den



an la şıla cağı ü zere, sâ ­



d ece k araların hâkimi te lâ k k î ediliyor. Y a zılı an ’anede daha çok aksi kab û l e d ilm iş tir ; H ızır



başkasına sö ylen d iği anda keram etin zâ il olup, bereketin k esild iği y a y g ın b ir in an ıştır. H ızır p eygam ber H ızır-İlya s günü b ey a z e lb isele r



den izlerin , İlyas karaların hâkim id ir ve oralarda M uham m ed üm m etinden d ard a kalan ların y ar­



giy ip , dünyayı d o la ş ırm ış; onun için de o gün



m ediye, s, 77 j Z'm allı, A zerbay can i l ş â ir le r i,I,



beyazlar giym eli imiş ( H B H , 1, 181 ). P ir S u l­ tan A b d a l 'a isnad olunan bir şiir ( bk. S a d e t­ tin N ü zh et, P ir S u lta n A b d a l, T ü rk iy a t ens.



3 2 2 ; S ad e ttin N ü zh et, T ü rk şa irleri, İstanbul,



nşr., İstanbul, 1929, s. 48; P e rtev N aili, K ö r ­ o ğ lu destanı, s. 91 ), onu yeşil e lle r ile dolu sunan b ir p îr olarak ta sv ir e d iy o r ; ona H ızır adını veren İslâm î şa rk an'anesi onu bir takım yeşil unsurlar ve eşyâ ile



ilg ili



g ö s te r ir ; E v ­



liya Ç e le b i ( ayn. esr., 111; 9 0 ) ’ ye göre, adının H ızır olm ası, y a ttığ ı yerde yeşil ot bitm esind e n d ir; bu iza h , H ızır ’a bir çok in an ışlard a ve âdetlerde izâfe edilen, bah ar ve bereket tan ­ rılığ ı vasfının bir ifâdesidir. B ir



halk



riv â y e ti



1936) I, 57 : X V I. asır şâirlerinden  g e h î ; Molla M ehm ed ’in  g e h î 'y i ta h m isi v e yin e X V I. a sır şâ iri N ig â r î; ş â ir G u b â rî v e Y e tîm 'de H ızır, hem karaların , bem de denizlerin hâkimi olarak, ta v s if



e d iliy o r ). K aracaoğ lan



da



bir



şiirinde H ızır 'ı denizlerin hâkim i o lara k ka­ bul etm iş g ö rü n ü y o r; h âlbu ki ta sv ir e ttiğ i bir ka ra sa v a ş ıd ır ( P e rtev N a ili B o ratav — H alil V e d a t F ıra tlı, ¡z a h it k a lk şiir i a n to lo jisi, nşr., M aa rif V e k ., A n k a ra ,



1943, s. 137 ). H erhâl-



de H ızır, âb-i hayat efsânesinden başlayarak, su lar, k a y n a k la r, n ehirler v e y a den izlere sıkı-



H B H , I, 181 v.d.)



sık ıya bağlı bir „ta n rı“ h ü v viy e ti ile, şa rk m itolo­



H ızır ile İlyas [ b. bk.) ’m iki ka rd eş o ld u k la rı­



jisinde y e r alm ış ve bu v asfı ile g elişm iş bir v a r lık t ır ; onunla ilgili rivayetlerin d a h a son­



nı söyler- U m um iyetle İşlâın Ansiklopedi»!



(b k .



dım cısı olu rlar ( E v liy a Ç e le b i, III, 90; M uham ­



İslâm î



a n ’ane



onların



'



30



raki şe k illerin d e ise, riv a y e tle ri doğuran şa rt­ lara ve m u hitlere gö re , k a ra y ı v ey a denizi him âyesin e alm ış ve İlyas dâimâ ikin ci plân­ da k a ld ığ ı için, H ızır 'in alm adığı u nsur ona bırakılm ış olm alıdır. D enizcilerin H ızır ’i ha­ m ileri olarak kabûl e ttik le ri m u h a k k a k tır; bu nunla



beraber,



ç iftç i



köylü ler



ile



g ö çe b e ­



ler, d a ğ v e o v a sa kin leri ve şeh ir h alkın ­ ca, o u zak k a ra yolla rın d a yolcu ların k o ru y u ­ cusu olduğu gib i, sık ın tıd a kalan ların



yardım ­



cısı, b ah ard a ta b ia ta yenid en ruh veren , to p ­ ra ğ a ve k a yn a k lara hâkim bir b e re k e t tan rısı şa h siy e tin i kazan m ıştır. H ız ır 'ın su la r ve den izler ile ilg is i, G ılgam eş destanından ba şlaya rak, bugün de y aşay a n halk inanışlarına k ad ar, izle rin i m u hafaza etm iştir. K u r a n 'd a k i macma’ al-bakrayn m o tifi ile



dâireleri a rasın d a , Z iv in ç a y ı ken arın d a, H ızırİlyas köyü ( K ie p e rt, B V I ; ayn ı ç a y a dökülen b ir İskender suyu v a r d ır ) ; 40° 30' ile 41° tûl d âireleri arasında, Ş a t nehri ü zerind e, H ızırİlyas köyü ( K ie p e rt, C V I ). S â d e c e İiyas ma­ kam ı olarak, E v liy a Ç e le b î ( IX, 498 ) K udüs civarın da, B a y t al-Lahm y ak ın la rın d a H azret-İ İly a s 'ın



ibâdet e ttiğ i yerd en b ah sediyor.



;



Y a ln ız H ız ır 'm ism ini ta şıya n y e rle r, ma­ kam lar v e ziy a re tle r d ah a m e b z û ld ü r; bilh assa b a zı ta r ik a t ve m ezhepler ile



din î züm relerde



onun şa h sı e tra fın d a zen gin bir k ü lt teşekkü l etm iştir. D e n izli 'd e H ızırh k S u lta n z iy a re ti ( E v liy a Ç e le b î, IX , 1 9 4 ) ; K ü ta h y a 'd a H ızırlık dağı, H ız ır lık te k k e si ( ay n. esr., IX, 17, 19, 23,. 27 y.d., 3 1 ; C e b e l-i Lübnan eteğin d e H ızır



ziy â re tı



(a y n .



esr., İli, 9 0 )}



G ılg a m eş destan ın daki, neh irlerin ağzın d a otu ­ ran ve e b e d î h a y a t otunu elinde bulunduran



E d irn e 'de H ızırlık te k k e si ( ayn. esr,, III, 449 ) ! Şam ahı ile B akû arasın da, A lt ı- A ğ a ç m enzilinden



şah sı kahram anın aram ağa çıkm ası



sonra varılan , H ızır-1 Zin de



m enkıbe­



z iy â re tg â h ı ( ayn .



sin in m ukayesesinde, zannediyorum k i ( hele bu destan ın vatan ının M ezopotam ya olduğu da dü şü n ü lü rse), K ö roğlu h ikâyelerin d eki, yukarıd a



esr., II, 299 ) ; E v liy a Ç e le b î bu m akam da H ızır-ı



b a h settiğ im iz,



y iğ itlik sa ğla y an üç.



yor. O nun bu k a yd ı, yu karıd a, E d irn e 'd e k i H ızırh k ziy a re ti v e sile si ile, işa re t e ttiğ im iz g ib i,



k öp ü k m otifi m âna kazan ır. E v liy a Ç e le b i de,



H ızır-ı Zinde terkib in in H ızır p eygam b ere verilen



riv ây e tle rin in bir kısm ın da, H ızır e fsân e lerin i den iz k ıy ıla rın a v e daha çok n ehirlerin den iz­ lere döküldüğü n oktala ra yerleştirm iştir. O n a



b ir ad olduğu da düşünülürse, e s k i H ız ır ziy a re t­ lerinin sonradan H ızır adlı m uahhar v e lîle re izafe



göre, H ızır M ûsa ’y a İsk e n d e riy e 'd e , D im y a t'ta



rına dikkate d e ğe r b ir misâl te ş k il e d e r ) ; M u­



a rk ad aşlık



d u rn u 'd a H ıd ırlık k a y a s ı; Ç o r u m ’da, b ilh a ssa Çocuklar ile k adın ların a rife g ü n leri ziy â re t



Şat



nehrinden



içen e ölm ezlik, şâ irlik ve



etm iştir



ak ıp -ge çe n



ve



( E v liy a Ç e le b î, III, 90 ) ;



T u n a ’nın K a ra d e n iz 'e döküldüğü beş boğazdan birinin adı H ızır-Ilya s b o ğ a zıd ır ( ayn. esr., II, 141 ,• V , 227 ) ; K arad en iz ile A k d e n iz 'i b irleş­ tirm ek için, B oğazları açan H ızır 'd ır ( ayn. esr., I, 39 ). S ü v e y d iy e 'd eki, ziy â re t o larak, husûsî bir ehem m iyeti hâiz bulunan ku bbeli, beyaz H ızır m akam ı ( aş. bk.) Ş eria nehrinin A k d e ­ n iz 'e k a r ış tığ ı yerdedir. H ızır, bâzan da İlyas ile b ir arad a „H ız ır İlyas“ b irliğ i şeklin de, m ühim b ir k ü lt m evzuu olm uştur. İslâm m em leketlerinde p e k çok y e rle r­ de onun m akam ları vard ır v e hu sûsî ib â d e tle re , ziy â re tle re ve m erâsim e v e s île olur. H ızır ile İlyas 'm zam an-zam an b ir a raya gelip , a rk a ­



Zinde nâm ında bir zâtın y a ttığ ın ı ve ,hâlâ vücû­ dunun, çürüm em iş olarak, du rd uğu n a k a yd e d i­



ed ilerek , d a b a dü n yevî b ir v a s ıf



kazan m ala­



ettik le ri H ızırlık ziy â re tg â h ı ( Ö m er, Ç o r u m ’da ram azan ve bayram âd etleri, H B H , II, 1 2 8 ) ; M ısır İsk e n d e riy e 'si kalesinin sa h ild ek i k a p ıla ­ rından biri, H ızır k a p ısı ( E v liy a Ç e le b î, IX, 653 ) ; K a ra h isar-ı S âh ib z iy â re tle ri m eyânında H ızırlık dağın da M akam -ı H a zret-i H ız ır ( a y n .' esr., IX, 3 5 ) ; T ra b lu s-Ş am civarın da, küçük Lübnan d a ğ ı üzerinde



H a zre t-i H ızır m akam ı



(a y n . esr., IX , 4 1 3 ) 5 S a y d â k ö ylerin d en S ârfa e l 'd e deniz kenarın da, b ü yük v e beyaz bir ku bbe içind e „z iy â re tg â h -ı hâs u âm“ olan: H ızır makam ı ( ayn. esr., IX, 429 ) ; K u d ü s ka- ’ leşinin y e d i kapısın dan o rta d a k i y ü k se k kapının



d a şlık e ttik le rin e d â ir inanışın ifâ d e si olan ve belki de onların bu lu ştu kları sanılan y e ri te s b it



sol tarafın d a H ız ır k a p ısı ( ayn. esr. IX , 468 );-



eden H ızır-İlya s adlı m akam lardan bazıların ı k a y d e d e lim : K u dü s civarın d a H ızır-îly a s köyü



'd eki C am i'-İ U m ayya 'n in so! ta ra fın d a H ızır



( E v liy a



Ç e leb î, IX, 502 ), A m a sy a 'da Hızır*



İlyas câm ii, H ızır-İlya s te k k e si ( 03ın. e sr., II, 187 v.d.), S a k ız 'da, denizden 120 mil ’içeride,



Şam 'd an b ir m erhale



u za k ta , C e b e l-i R ib ve



m akam ı ( ayn. esr., IX , S57 ) '• Sem erkan d 'd a H ızır makamı ( S e y d î A l i R e is, M ir ât âl-m am alik , İk d am n şr.,İsta n b u l, 1 3 1 3 , s . 65 ) ; G ire su n ’un şarkın d a, k a sa b a y a yakın H ızır k a ya la rı ( K ie­



H ızır-îly a s m akam ı ( ayn. esr., IX, 122 ), T ire ­



p e rt, A V ) ¡ 4 0 ° tûl ve 37° arz dâireleri



bolu ’nun cenubunda, E sp iy e ile K a rş u t ırm ağı arasın da, H ızır-İlyas m evkii ( 1 : 40.000 m ikya­ sında K ie p e rt'in A n adolu h a ritası, p a fta A V ) ;



rinde H ızır-N a lı adlı köy ( K ie p e r t, B V ) ; 30°



4 a0 ile



yun bir kolu olan H ıdır suyu ( K ie p e rt B İ V ),



42° 30' tûl ve



40° ile



40° 30'



arz



ile 36° 3 0 ' tûl ve 39° ile 39° 3 0 ' arz



üze­



d âireleri



arasında, K ız ıl-İr m a k 'in kolların dan B attalı su ­



467



HIZIR. Bu y e r isim leri arasın d a su la r v e d en izler ile ilg ili olanlar; şark kayn akların ın a n la ttığ ı H ızır h ikâyelerin d eki n ehir ve deniz m otifi bakım ın­ dan da, şü phesiz, ehem m iyetlidir. B unlar ara­ sınd a şe h ir ve k a le kapılarınd an H ızır k a p ısı adını ta şıy a n la r ile, bilh a ssa H ızırlık denilen m evkilerin bu şek ild e adlanm aları da d ik k a te d e ğ e r ; h e r h âld e bu k a p ıla r H ızır ’ ıa zamanzam an şe h re v e y a k a leye g ird iği, H azırlık adlı m evkiler de, H ızır 'ın d ü n y ay ı ziy â re t e ttiğ i



s. 37 ), z ik r - i erre { te s te re



ile a ğ a ç biçen in­



sanın h a re k e t ve sesin i ta k lid i eden z i k i r ) 'y i A h m e d Y e s e v î 'y e H ızır ö ğ re tm iştir ( ayn. esr., 37, 1 1 9 ) ; H ızır, A h m e d ’in şeyh i Y u su f H am adâni ’ ye v e ‘A b d al-H â lik G u e d a v ln i ’ye d e m u sâhib lik etm iş, sonuncu şeyh e z ik r - i h a fi ( se ssiz ve g izli z ik ir ) ’y iö ğ r e tm iş tir ( ayn. esr., s . 37 ). A h m e d Y e s e v î ’nin ölm eden e v v e l g ir­



vakitlerd e k o n a k lad ığı v eya göründüğü ye rle r



d iğ i ve h a yatın ın son yılla rın ı g e ç ird iğ i y e r-a ltı hücresinin, ölüm ünden son ra da, yü zlerce yıl sa ğla m olarak kalm ası, H ız ır ’m him m eti ile



olarak kabul edilm iştir. E v liy a Ç e ie b î ’nin zik r­



m ümkün olm uştur



(a y n . esr., s. 4 3 ). A h m e d



e ttiğ i H ız ır m akam larından v e ziyâ retlerin den S u riy e ’ ye â it olanların ( bk. E v liy a Ç e ­



Y e s e v î 'nin m ürîd



ve halifelerin d en Süleym an



leb i, III, 90, IX, 413, 429, 557 ) S u riy e aievîlerinin, yâni N usayrîierin [ b. bk.] h u sû sî ihtiram



A t a 'n in da, bir, gün şeyh in e g e tird iğ i odunları, yağm u rd a ıslatm am ak için, esvap ların a sarm ası o sırad a A h m ed Y e s e v î ile b ir arada bulunan



ve ibâdetlerin e m evzû teşkil eden m akam lar­ dan olduğu tahm in edilebilir. E v liy a Ç e ie b î



H ızır ’ın hoşuna g itm iş ; S ü le y m a n 'ın ağzın a tü­



bunlardan birini deniz kenarın da, büyük, beyaz b ir kubbe içinde ,,ziy âre tg âh -ı hâs u âm“ diye ta v s if e d iyor ( E v liya Ç e leb i, IX, 429 ) ki, bu



le r ) söylem e ka b iliyetin i ona H ızir bahşetm iş, H akîm lekab ın ı da o verm iş ( ayn. esr., s. 99 ). E v liy a Ç e le b i, İstan bu l’d aki evliya lard a n bah-



ta v s if, bugün H a ta y v ilâ y e ti içind e gö rd ü ğü ­



sed erkeu , B eşik ta ş ’ta bir te p e d e göm ülü Y a h y â



m üz, senenin m uayyen gün lerinde a lëv île rcé büyük ihtiram ile ziy â re t ve ib â d et edilen



E fen d i ad ın d aki zâ tı da z ik r e d e r ; o sa ğ lığ ın d a ,



H ızır m akam larına uyuyor. Jacques W eu leresse S u riy e ve A n ta k y a alevîlerin in oturdu kları böl­ ge le rd e k i bu H ız ır



ziyaretlerin den bazıların ın



yerlerini te sb it etm iş ( L e P a y s d es A la o a ites, Institut F ra n ça is de D am as nşr., T ou rs, 1940, I, 255 ), bâzıların ın da fo to ğra fların ı n eşretm iş-



kürm ek su re tiy le hikm etler ( d in î ve h ik e m îşiir-



yine o te p e üzerinde, h er cum a H ızır 'a m ülâkî olurm uş ( E v liy a Ç e ie b î,I , 4 5 0 ). E v liy a Ç e ieb î, bu Y a h y â E fen d i ( ölm. 9 7 S ) ’den k itabın ın bir yerinde, daha başka bir m ün âsebet ile de, bahse­ d er ( ayn. esr., I, 129— 130 v. d.). Bu m übârek zât, İstanbul 'da b aş-gö steren büyük tâun salgın ı



tir ( a y n . esr., II, levh a X L I, X L II, X L I 1I, X L IV ) ; bunlardan le vh a X L I V ’te k i S üveyd iye



sırasın da, A y a s o f y a ’da halka vaa z v e n asihat v erm eğe m e’mür edilir. E v liy â Ç e ieb î, bu v e s i­ le ile, K e lâm î A ğ a adında s a f bir adam ın ba­



( şim di T ü rk iy e to p rakların d a ) de, Ş eria n eh­



şından g e ç tiğ i nakledilen riv a y e tle ri an latır. Bu



rinin denize döküldüğü y e rd e k i m akam olup, W eu leresse ’in v erd iğ i m alum ata g ö re , ziyâret günü 1 tem raûzdadır. Bizim de 1943 'te gö rd ü ­



g itm iş ; fa k a t k a lab alık âzam î haddini bulduğu



ğüm üz bu H ızır m akam ı, beyaz badanalı, k u b ­ beli, büyük



bir yap ıd ır.



Bu



ziyâre ile rin



ad am cağız da o gü n v a a z dinlem ek üzere, câm ie bir anda, karn ı a ğrım ağa başlam ış, d ışarı ç ık ­ ma İhtiyâcı d u ym u ş; ka lab alık ta n kıp ırd am ak



bir



im k â n sızlığ ı içinde, Y a h y â E fe n d i ’nin m ânevi-



kısm ı ise, W eu leresse Ün eserinden öğ ren d iği­



yetin den istim d at etm iş. O zaman yanında, si-



m ize gö re, h arçla örülm üş ve beyaz badan alı,



p â h î k ıy a fe tin d e , biri b e lir m iş ; onu b ir lâ h za ­ d a K â ğ ıth a n e deresine iletm iş ve işi bittikten



d ö rt köşe, m untazam b ir m ezar yapısın dan , b ir kısm ı da, sâ d ece kuru bir ta ş duvar ile çev ril­ miş a le i'id e bir m ezar yerin den ib a rettir ve bizim A n ad olu y atırla rın ın m ezarlarına benzer. Ç o ğ u ­ nun ortasın d a v e e tra fın d a büyük- m eşe a ğaç­ ları vard ır. .



sonra, yİue câmie, e sk i yerin e getirm iş. Bu k e ­ ram etin ancak H ızır 'dan gele b ile ce ğin e hükm ­ eden K elâm î A ğ a a rtık sıp â h în in e te ğ in i b ı­ rakm am ış. S ip â h î adam ı başından savm ağa çok



ehem m iyeti h âiz b ir şa h siy e ttir. Y e s e v î menâ-



uğraşm ış, m u vaffak olam ayınca, onu alıp , harap bir eve götürm üş. O rad a k ır k kişi var imiş, bun­ lar K elâm î A ğ a 'y i, tıp k ı K u r ’ an tefsirlerind eki



k ıb n im esin e gö re, o A hm ed Y e s e v î ’ nin babası



M u sa-H ızır kıssalarınd a anlatılan çeşitte n ,



Ş ey h İbrahim ve onun ou -b in



sa b ır



H ız ır ta sa v v u f ve ta rîk a t ehlin ce de büyük



sâh ib



olmuş,



İbrahim ’in



m üridi ile mu-



halifelerin den



M usa



bir



im tihanın a ta b î tu tm u ş la r; tü rlü müna­



Ş ey h ’in k ızı ile evlenm elerine d elâlet etm iştir (F u a d K öprülü, ayn, esr., s. 7 4 } . A h m ed Y e ­



se b e tsiz v e mezmûm h a re k e tle r y a p m ışla r: ma­ sum insanların öldürülm esi, fırtın aya tutul­ muş gem ilerin batırılm ası, bu bâdireden kur­



se v î de, küçüklüğünden itibaren, H ızır ’m delâ­ letine m azhar olm uştur ( ayn esr., s. 32 ) ;



m ası v. b.



H ızır ona y e d i iklim de kendisinden daha lâ y ık bir m usahip bu lam adığını söylem iş ( ayn. esr.,



tu lacak



v a ziy e tte Bütün



olan ların bunlarda



suda



boğdurul­



bir hikm et



oldu­



ğunu kabul edip, sesini çıkarm am ası yolunda ih ta rla ra



rağm en,



K elâm î A ğ a hepsine itiraz



kıiJıft. ve isyan etm iş. N ih ayet ..ırk zât, K elâm î A ğ a ’y a, uzun v e s ıh h a tli b ir ömür için h a y ır dua­ la rı



e ttik ten



sonra, gö tü rm ü şler, onu şehrin



bir yerin e b ırakm ışlar ( ayn. esr. I, 129— 133 ). G örü lü yo r k i, bu h ikâ ye, E v liy a Ç e le b i'n in kalem inde çok d efâ



kom ik b ir ifâde



alan ve



d estanı,



İstanbul,



1931, s. 8 1— 8 3 ; ayn . mil.,



H a lk h ik â y e le r i. . . , s. 36, 107 v e İnönü A n ­ sik lo p ed isi, m a d .ÂŞIKLAR VE ÂŞIK EDEBİYATI). K ahram ana rü yâsın d a aşk bâd esin i sunan pirin H ız ır olduğu b â zı h a lk h ikâ y e lerin d e ( msl. Â ş ık G a r ip ) de tasrih ed ilir ( bk. ayn . mil.,



sah neleri X V I. a sır İstanbul ’ una nakledilm iş olan bir H ızır-M ûsâ k ıssasıd ır. B ek tâ şî ve a lev î şâirlerinin şiirlerinde de,



K ö ro ğ lu destanı, s. 8 1— 83 ). T ü rk h a lk d e stan la rı, hikâyeleri v e m asal­



H ı z ı r ’ın bu züm reler büyüklerinin ve erm işle­



de v a r d ır : kahram an ın ham isidir (m s l. M anas



rinin dostu, m usahibi { msl. A b d a l M ûsa’ya isnad edilen ve H ız ır ¡ly a s bizim halda şum ızd ır



dfestanmda, bk. R a d io ff, P rob en . . . , V , metin s. 3 ; Ö z b e k riv a y e ti K ö ro ğ lu hikâyesin d e, İdig e destan ın da, B a tta l G a z i m en âkıbinde, bk.



n ak a ra tlı ş iir ;



S a d e ttin N ü zh et, B e k ta ş i şâ ir­



leri, İstanbul, 1930, s. 5 ) ,



yo ld aşı



(m sl. K ul



Ş ü k rü ’nün H a c ı B e k ta ş ken dü H ız ır y o ld a ­ ş ı m ısraını ih tiv a eden ş i i r i ; bk. ayn. esr., s. 58 ) sa y ıld ığ ın a işa re tle r m evcuttur. B âzıla n n d a H ızır, 'A li ile bir a rad a, yardım ı isten en ta b ia tüstü, ku d sî bir k u v v e t o lara k , zik re d ilir (b k . a yn. esr.,



s. 605 D e rv iş A l i ’nin ş iir i) .



B âzı



a lev île rce ‘ A l i nin adlarından birin in H ızır ol­ duğuna, onun H ızır adı ile dünyada y a ş a d ığ ı­ na dâir bir telâkkin in m evcut olm ası ihtim âlini



ları an’anesinde H ızır 'in b a şka çeşitte n rolleri



P e rtev N â ilî, ayn. esr., s. 89 v. d.) ; kahram ana tıp k ı A h m ed Y e s e v î v e b a şk a k ıb elerin d e olduğu gib i,



sû fîlerin men­



m u sahiplik eder, h a ­



y ır duâda bulunur ve onların her tnuradiarının olm asını s a ğ la r ( K ö ro ğ lu ’nun Ö zb e k riv a y e ­ tin d e, bk. a y n . esr-, s. 89 ; ayn ı h ikâyen in U rfa rivayetin d e, bk. ayn. esr., s. 2 9 ; M anas ’ta bk. R a d lo ff, P r o b e n . . . , V , m etin s. S, t u ) : dar­ da kalan kahram ana y e tişip , onu bulunduğu m üşkül v aziyetlerd en k u rta rır (T u f.arkan lı ‘A b -



P îr S u lta n 'a isnâd edilen bir şiir hatıra g e tiri­



bâs hikâyesin d e, bk.



yor ( S ad ettin N ü zh et, ayn. esr., s. 36, nr. 24.:



y e le r i . . . , s. 185 ; T a h ir ile Z ü hre h ik â y e si, bk. P e rte v N âilî B o ra ta v-H a lil V e d a t F ıra th , iz a h lı



bin b ir adı stardır b ir adı H ız ır h er nerde çağırsan orada h a zır



P e rtev N âilî, H a lk h ik â ­



k a lk ş iir i a n to lo jisi, s. 262 ) ; yarala n m ış veya zehirlenm iş, m u h akkak b ir ölüm b e k le y en k a h ra ­



A l i p â d işâ h tır M uham m ed v e z ir bu ferm anı y a za n A l i d eğ il m i). T u fa r k a n lı'A b b â s hikâyesin de, hikâye k a h ra ­ manının düşm anların a ttık la rı ku yu dan k u rta ­ rılm ası epizodunda, ş i'î âşıkla r anlatm asınd aki ‘A l i rolünü, sünnî â şık la r anlatm asında H ızır gö rü r ( P e rte v N a ilî, H a lk h ik â y e le r i. . . , A n ­ k ara, 1946, s. 105 ),



manı ölümden k u rta rır ( B a tta l G a zi 'd e, zehrin panzebrin i y e t iş t ir ir ; bk. P e r te v N a ilî, K ö r o ğ lu destanı, s. 90; D ede K o r k u t ( nşr., K ilis li R ı f a t . İstanbul, 1333, s. 13 — 17 ; bu son h ik â y e d e m otif bir h u sû siyet g ö s t e r iy o r : babasın ın oku ile y a ­ ralanm ış olan B oğaç H an 'ın y a rasın ı H ızır üç defa sıvar v e : — 1 „S a n a bu yarad an ölüm yoktur,



B ek tâ şî m eydanında, on iki azîzi tem sil eden on ik i p osttan birinin ( „m ihm an dar p o stu “ )



d a ğ çiçe ğ i anan südü ile bu y a ra y a m elhem dir“ —



sahibi H ızır sa yılır. A le v i g ü lb a n k lerin d e „ . . . anılır.



ram ana yenilm ezlik tılsım ı sa ğla m ış olur ( M ah­ mud ile E lif h ik â y e sin d e bk. P e rte v N a ilî, ayn.



Y u k a rıd a , Süleym an A t a v e sile si ile , b a h s e t­



esr\, s. 9 0 ) . H a lk e d e b iy a tı m ahsûllerinde çok



H ızır yold aşın o l a ! “ şeklin d e H ızır da



diyip, k a yb o lu r ) ;



eli ile sırtın ı



sıv a d ığ ı k a h ­



tiğ im iz ve H ızır 'm tü kürüğü sayesin de, şairlik kabiliyetin in kazan ılm ası in an ışı, h a lk şâirleri



zam an H ızır, a tlı ( k ır a tlı, b o z a t l ı ) olarak, ta sa vv u r olunur ( K a r a ca o ğ la n d estanı ’nda — .



( â ş ık la r ) an ’anesinde, „rü ya d a sunulan a şk ba­



d eryûlar yü zü n d e boz a tlı H ız ır — b enli boza



d esi“ m otifind e, hu sûsî şe k lî ile karşım ıza çı­ k ıy o r. H er h a lk şâirin in , h a y at g a y e s i olan bir



bin m iş o da g e l i y o r ; bk. P e r te v N a iiî Bora ta v-H a lii V e d a t F ıva tiı, ayn. esr., s. 137 ; D e ­



se v g iliy e â şık lığ ı ve aynı zam anda şâ irlik m âna­



d e K o rk u t, ayn. nşr., s. 15 'te de boz a tlı; Â ş ık



sındaki â şık lığ ı, ekseriyâ g e n ç yaşın d a gö rd üğü bir rüya İle başlar. R ü yâd a „ p îr i“ ona bir a şk badesi sunar ve m ukadder s e v g iliy i g ö sterir.



G a rip h ikâ yesin d e k ır a tlı, B a tta l G a z i 'd e uçan a tlı, bk. P e rte v N a ili, K ö r o ğ lu d esta n ı, ayn . nşr.,



Bu p îr, bir çok rivayetlerd e, H ızır diye tasrih



din i kesm iş kahram an ı atın ın te rk isin e a lır ve



edilm iştir.



gö z yum up a çın caya kadar, günler, h aftalar sü­ recek m esafeleri aşar ( Â ş ık G a rip h ik â y e sin d e ;



lerinin



A y n ı zam anda b ü yük h alk hikâye­



a n la tıcıları



olan



â şık la r



hikâyelerin i



s. 7 6 ). O



hedefine



vaktin de



erişm ekten ümi­



dâim â şu klişe form ülü ite b itir ir le r : ustam ı­ zın adı H ıd ır — elim izd en g elen budar { ayn.



bk. P e rte v N a ilî, ayn. esr., s. 90; B a tta l G a zi, trc.



esr., s. 297. H a lk şâirlerinin â şık lık m esleğine



men riv ây e tin d e , s. 290 ). K ahram an a kötülü k edenleri cezalan d ırarak veya te h d it ederek, k o r­



bu m anevî g ir iş am eliyesi „ın itiatio n “ ve türlü şe k ille ri hakkın da bk. P e rtev N âilî, K ö ro ğ lu



E th e , II, 41, 168, 170 ; K ö ro ğ lu 'nun G o v şu t tü rk ­



ku tu r ve on ları kahram an ın em ellerini yerin e g e ­



469



HIZIR. tirm eğe mecLûr eder (m sl. F e rh â d île Ş îrîn , M ahmud ile Efİf h ikâyelerin d e, fek. P e rte v N â iîî, ayn. esr., s. 90; M irza-i M ahmııd h ikâ yesin d e, Ek. ayn. m il., H a lk h ik â y e le r i. . . , s. 93). Bat* ta l m enkıbelerinin bir yerin de, onu din i b ir işe h izm et rolünde g ö r ü y o r u z ; H ız ır , B a tta l 'in korkusundan kaçan kâ firlere g e ri dön m elerini v e müslüman olup, B a tta l 'a ita a t etm elerini ta v ­ siy e eder ( B a tta l G a zi, III, 12 1 trc. E th e ). Ma­ sa lla rd a d a H ızır '1, darda kalan lara, iy ile re y ar­ d ım cı, k ötü lere ce zâ veren b ir a tlı v eya d erviş d ilen ci olarak, buluruz ( bk. B oratav-E b erh ard ,



H ız ır v e ben zerleri; h akkm d aki riv â y e tle ri ile, yu k a rıd an b e ri te tk ik e ttiğ im iz tü rk h a lk ina­ n ışların ın v e h a lk ed e b iy a tı m ahsûllerinin H ı­ z ır ve b en zerleri h a kkın d a anlattıklarından b ir ço k u n su rlar bu lu ruz ( H ızır-İlya s günün­ d e T ü rk iy e ’n in m u h telif yerlerin de n eler y a ­ p ıld ığ ı v e n elere



in a n ıld ığ ı h a k k ın d a b k . bil­



h a ssa A l i U lvi D arıve re n li, D e n iz li 'd e H ızırİly a s, İnan ç m ee., D en izli, 1940, sa y ı 39, s. 5 v . d d .; H B H , I. 181 v. d d .; A liy e M uazzez,



İ s ta n b u l'd a H ıd r e lle z m erasim i, H B H , İstan­ bu l, 1930, I, 187 v. d d .; B . M., K ır k la r e lin ’de T ypen tü rk isck er V olksm aerch en, in d e k s ; henüz 'H ıd r e lle z eğ len celeri, H B H , Istanbul, J933, II, n eşredilm em iş olan bu tü rk m asalları k atalo ğu n - 4 v. d d .; Osm an B ah d ırh o ğ lu , K a d ir li ve A n ­ •da ik i tip te , nr. 97, 98, eserin e sâ s kahram an­ larından biri olarak, yed i m asal variyan tın d a da, tip n r . 79, 85, 167, 188, 197a, 2 1 8 'd e , t â lî şa h ıs olarak , H ızır g ö rü lm e k te d ir; bk. bir de Suad S alih A s r a l, Ö z tü rk m asalları, M ersin H alke­



d ıran k ö y lerin d e m antuvar açm ak, H B H , İs­ tanbul,



1931, 131 v. d d .; M. D ülger, T ir e 'd e



â d etler, K ü çü k M end eres m ee,, T ire , 1940, yı! 1, sa y ı 1, s. 9 v. d d .; C em il Ö zalp , H ızır lly a s , Û ra n a z m ec., S in o p , 1936, sa y ı 20, s.



vi nşr., 1935, s. 54— 57 ). B ir ç o k m asallarda



1 2 ; O . B a y a tlı, a y n . esr., s. 45— 5 4 ) . Bu âdet



H ızır 'm bu hususiyetlerini ta şıy a n , ta b ia t üstü k u vv etleri hâiz yardım cı v e iy ilik se v e r b ir şa ­



ve in an ışlard aki fo lk lo r u nsurlarını başlıca iki g ru p ta to p la y a b ilir iz :



hıs



belirirse de, H ız ır adı ile



anılm az, bâzan



1.



Hızır-İlyas



gününde,



istikbâ­



bir derviş ( ayn. mil., T y p e n . . . , nr. 79 ,19 6 , 197,



li



218, 2 1 9 ) d iye a d la n ır; bâzı m asallarda ise, H ızır işin i „ O t la la “ veya „ O f A r a p “ adların ı



y e 1e r. Bu n iy e t te stisi ( K ü çü k M enderes, m ee., sa y ı 1 ) , b ah tiyar çöm leği ( bk. H B H ,



alan



„o f,



X , 277 ), m antuvar açm a ( bk. H B H , H, 131 ;



o f“ diye fe ry a d eden kahram anın k a rşısın a ç ı­ kan b ir arap görür ( b k . ayn. esr., 41, 54, 65, 90, 104, 124, 152, 160, 237, 2 6 3 ). B u m asallar­



b ir y a y la çiçeğid ir. N iyet çöm leği bu çiçek­ le b e z e n ir ), m artaval çöm leği { O . B ayatlı,



( bâzan da isim siz ) ve sıkın tısın d an



keşfetm ek



K a d irli ve A n d ırm



için,



yapılan



b ölgesin d e



ameli­



m antuvar sarı



dan, H ı z ı r ’ın esâs kahram an rolünde bulundu­



a y n . esr., s. 49 v. d.) a d ı ile anılır. B ir çöm­



ğ u b ir tan esi ile ( ayn. esr., n r. 97 ; bu rad a H ızır



le ğ in v ey a b ir d a ğa rcığın içine, H ızır-İlyas g e c e si, n iyetin e b a k tırm a k isteyen ler kendi eş­



se v d iğ i ve k orud uğu adam dan, yem ek için, ço­ cuğunu iste r, baba buna râzı o lu r ), H ızır ’ın ism ini taşım am akla beraber, onun b âzı v a sıf­ la rın ı gö steren b ir şah sın ( ayn. esr., 140 'ta şa h ıs y ir yerine bir k u ş : ta sa k u ş u ) m acerala­



yaların d an birer nişan



k o y a rla r; a ğ zı k a p a tı­



lan çöm lek b ir gü l fidan ın ın a ltın a b ırak ılır v ey a g ö m ü lü r; e rte si sabah erkenden , nişanlar kü çük bir k ıza , her nişan îçîn bir mâni söyle­



ra k a rıştığ ı b ir k a ç m asalda ( ayn. esr., nr. 76, 136, 138, 139, 142; bk. N aki T eze l, İsta n b u l



n erek, çöm lekten , ç e k tirilir ve söylenen mâ­ nilere gö re , nişan sahibinin hâli ve istikbâli



m asalları, İstanbul, 1938, s. 57— 5 9 ; H B H , V I, 107 v . d., 1 1 5 ; K unos, A d a k a le , s. 85— 90,



h akkın da te fsirle r yap ılır. O g e ce ham ur tu ­ tulup, bir ağaca a s ı l ı r ; hamurun sabaha kadar



337— 34& >B illu r k ö şk , s. 94— 1x0, G iese, M aer-



kab arıp -ka b a rm a d ığ ın a g ö re , o y ıl b e re k e t ve­



chen , 65— 7 5 ; B ah tâv er, T ü r k m asalları, İs­ tanbul, 1931, s. 4 1 — 44; H B H , IV , 60 v. d.,



y a k ıtlık



VII, 85— 88 ; N a k i T e ze l, İsta n b u l m asalları, s. 157— 1 6 0 'da, bir „sa b ır im tihanı“ m otifi g ö ze



rinden iki a yrı ham ur tu tu lu r : biri „v a r ha­ m uru“ , öteki „y o k hamuru“ . E rtesi gün bun­



ç a r p a r : bu m asallarda da kahram an, H ızır ye­ rini tu ta n ta b ia t üstü v a s ıfta k i şahsın m ânâsız,



lardan h an gisi kabarm ış ise, bütün y ıl ona g ö ­ re h a re k e t etm ek lâzım geld iğin e h ü k m e d ilir:



h attâ mezmûm



hâllerine



v ar hamuru kabarm ış ise, o y ıl ne istense „v a r“



sa bred em edîği ta k d ird e, onun yardım ından m ah­



d iye, y o k ham uru kabarm ış ise, aksine, „y o k “ d iy e eevap verm eğe d ik k a t edilir ( İn a n ç mec., sayı 3 9 ; O sm an B alkır, H ıd r ellez inanm aları,



görünen bir



takım



rum k a lır ; sabred erse m ükâfatın ı görü r. Bu m otifin y u k arıd a gö sterd iğim iz tü rk m asalla­



o lacağı an la şılır



g e c e y ap rak la r üzerinde



( H B H , I, 181 ). O toplanan



çiy tanele­



rın d ak i şe k ille ri alm asında, K u r ’ an ’d a an latı­ lan M usa ile yold aşı kıssasın ın b ir te ’siri



K a y n a k m ee., B alıkesir, 1956, sa y ı 38, s. 68 v.dd.;



olsa ge re k tir. 11. H ı z ı r - İ l y a s g ü n ü â d e t ve inanışlarında,



künden çıkarm aksızın , uzunlam asına ik iy e bölüp,



islâm dan



liklerd en birini iy i tâ lih , ötekin i kötü tâlih diye



önce ve



sonraki şa rk m itolojilerinin



O.



B a y a tlı, ayn esr., s. 5 1 ) . Soğan yaprağını, kö­



h e r bölüm e, iki a yrı ren kte, ip lik b a ğlarlar ; ip­



HIZIR.



47«



tu t a r la r ; o g e ce h â n gi y a p ra k u zarsa , ta lih in



ç içe k to p lay ıp , içerler ( ayn. esr. ; H B H , 1,1 8 i ) ;



de ona u ygun olacağın a hükm ederler



o gün



( HBH,



I l 8 l ; 0 . B aya tlı ayn. esr., s. 51 v .d .). Y erd en k a ld ırıla n taşın altın dan çıkan h ayvan a göre,



toplanan



o tla rı



su y a



koyu p, 40 gün



te f e ’ül e d ilir { H B H , I, 181 ). K ızla r o akşam



{ H B H , II, 4 : yaln ız H ızır-tly a s s a b a h ı) güneş doğm adan yüzüne sürenlerin yü zlerin e g ü ze llik , g e n çlik , sıh h a t g e lir { H B H , I, 1 8 ı ; O . B ayatlı,



a ğ ızla rın a



a y n .e sr ., s. 53 ) . V ü cû du n sıh h a tli olm ası iç in ,o



a ld ıkları ilk



lo km ayı,



kırm ızı beze



sa rarak , y aştık la rın ın a ltın a k o y a rla r, g e c e rü­ y aların a g iren erkeğin k ısm etleri olduğun a in a­ n ırla r; k e zâ o akşam v e e rte si gün el-e le tu ­



ge ce g ü l fid an ın a ken d i



eşyâların d an bir şey



b a ğ la rla r { H B H , I, 187 ). H a sta la rın b ile k le ri­



tuşup, d u vard an -d uvara koşuşu rken, g ö re ce k ­



ne s a n ip lik , g ü l fid an ın a kırm ızı ip lik b a ğ ­ la n ır ; H ızır-tly a s sa b a h ı bu ip lik le r, hastadan



le ri ilk e rk e ğ i k ısm etleri sa y a rla r. D ün yâsın ­



fidan a v e fidandan



dan b ık m ış olanlar o g e c e a y ışığın d a b ir saça y a k üzerine ç ık ıp , g ö lg e le rin e b a k arlar, b a ş­



çü k M end eres m ec., i, sa y ı 1 ). Ç illile rin y ü z­ le ri H ızır-İly a s sa b a h ı, g ö lg e d e pişm iş m erci­ m ek suyu ile, y ık a n ır ; bÖylece çillerin çık a c a ğ ı­



ların ı gö re m e zle rse, yak ın d a ö lecek lerin i anlar­ la r



{K a ça k



M en d eres m ec,, y ıl



1, s a y ı 1 ) .



D ilek ler bir k â ğ ıd a y a zılıp , a k a r su ya



b ıra k ı­



lır, su yun k â ğ ıd ı gö tü rd ü ğü n e v ey a kâğıdın b ir ç a lıy a ta k ıld ığ ın a , yü zdüğün e v ey a b a ttı­ ğın a g ö re , dileğin, y erin e g e le ce ğ in e v ey a g e l­



h a stay a ,



d e ğ iş tirilir ( Kür



na in an ılır ( g öst. y er.). Evlenm em iş kızların kısm etlerin i açm ak için „b a h tiy a r çöm leği“ y a ­ p ılır { H B H , I, 1 8 7 ) v ey a gül fid an ı dibinde k ızla rın başların d an k ilit a çılır ( K ü çü k M ende­ r e s m ec., I, sa yı 1 ) . A kşa m d an her şey, e rza k



m eyeceğin e hükm edilir ( O . B a y a tlı, ayn. esr., s. 5 2 ) . Bütün bu n iy et a m e liy ele ri her şeyi



y a ğ v . b. y iy e c e k le r, paralar,



bilm eğe



k u vvet



erzakın a rtıp , kabın dan ta şa ca ğ ın a in an ılır; fa k a t



olan H ızır 'in o gece dü n yâyı d o la ştığ ın a ve iki



bu kerâm eti b aşkasın a söylem em ek lâ z ım d ır ; y oksa e rza k — köm ür ve p a ra la r — so ğa n k a ­ b u ğ a olur {g ö s t. yer.). O sen e tu tu lan hamuru



m uktedir,



ta b ia tü stü



hâkim



ta b ia t unsuru ( su ve n e b â t) İle kayn a ştığın a dâir in an ışlara yakın d an b a ğ lı g ö rü n ü y o r: fa lla r, y a do ğru d a n -d o ğru ya H ız ır 'm v ey a t a ­ b ia ta ondan sinm iş g iz li b ilici ku vvetin insan­ lara h a kika ti ihbarı m ahiyetin dedir. z — ■i k i n c i



guruptaki



inanışlar



ve



a ç ık



b ır a k ılır ;



H ızır ’m b u n lara dokunup, b ere k e tle n d ire ceğ in e



bütün sene ekm ek için, m aya olarak, kullanm ak su re tiy le b e re k e t te'm in e d ilir ( H B H , I, 181 }. D ile k ler k â ğ ıtla ra y a z ılıp , akar su y a a tılır ( O . B a y a tiı, ayn. esr., s. 5 * ;



K ü çü k



M enderes



s i h r i a m e l i y e l e r i n çoğu , H ız ır 'm , â d e tâ bir



m ec., I, sa y ı



b ah ar ve b e re k e t ta n rısı



çası m inareden u çu ru lu r; u zak tak ile rin ça­ buk gelm esi için de m inareden çem ber ( baş-örtü-



vasfı ile telâkkisin e



b a ğ lıd ır ; ritü el b ir k a rak ter gö steren bir ta ­ kım h a re k e tle r, H ız ır 'm o g e c e dokunduğu,



1 ) . S a tılm a y a n m alın b ir p a r­



sü ) uçurulur ( g öst. yer.), A kşa m d an pişirilen



ölm ezlik vasfın ı sa ğ la y a n unsur ( h a y at s u y u )



b u lg u r p ilâ vın ın yanına bir d este hiç kullanılm a­ m ış ta h ta ka şık kon u lur, sabahleyin bu k a ş ık ­



ile ilg is i old u ğu sanılan sular v â s ıta s ı ile s ıh ­



lardan



h at, se rv e t, b e re k e t, kısm et (iz d iv a c d a , tic â ­ r e tte v.b .) t e ’min etm ek, kötü lü lü k leri, zara rlı



'm p ilâ vı onun ile yed iğin e in an ılır ve o k a şık ,



k u vv etleri b e r-ta ra f etm ek,



larda



b a stığ ı n eb atlar,



a ğ a ç la r v ey a o tlar v e



onun



za ra rsız h â le so k ­



h an gisi â te şte



yan m azsa, o g e ce H ızır



b e re k e t tılsım ı o lara k , sa k la n ılır. O ge ce, su ­ nûr a kar, a k a r su y a o g e c e



girenlerin



m ak m aksadı ile y a p ılır; ku rban ve libation tak lid i bir takım a m eliyeler ile bu ta b ia t ta n ­



vücûdu nûrlu olur, h a stalık lard an ku rtu lu r ve korunur. O ge ce te stile rd e k i su yeniden doldu­



rısın a hoş görünm ek istenilir. Bu h u su sta bâzı



rulur, çaydan alm an k ırk u fa k ta ş testin in içi­



m isâller v e r ile b ilir: parasının artm asın ı t e ’min için, kesen in dibin e b ir güm üş para dikerler,



n e a tılır, k ırk gün bu sudan içilir. S ab ah a k a r­ şı evin hayvan dam ının k a p ıla rı ısırg a n otu



bunu b ir gül fidan ı altm a veya b ir ağacın da­



ile don atılır, b ö y le ce in sanlar ve h ayvan lar h a s­



lm a ko ya rla r ( İnan ç m ec., sa y ı 39; K ü ç ü k M en ­



talıklardan korunur. Ç o cu kların



d eres m ec.,



ta k lid i



m eleri ve m idelerinin sa ğ la m olm ası için, arpa



m u k avvalar k e sip , g e c e gü l fidan ın ın dibine k o y a rla r ( ayn. esr.; H B H , I, 1 8 1 ) ; e v sa h ib i olm ak isteyen ler, yin e bir gü l fidanının dibine



tarlasın dan sa b a h a karşı alınan bir tutam ba­ şak ka yn a tılıp , içirilir ve bununla vücutları y ı­ kan ır. G ün doğm adan otların üzerinden top ­



akşam dan, çöplerden yap ılm ış u facık bir e v y a ­ p ıp , b ıra k ırla r ( İnanç mec,, sa yı 3 9 ; H B H , I,



lanan ç iy dam laları y o ğ u rt ve ham ur m ayasın ­ da k u lla n ılır ; yine bu ç iy dam laları, hayvan­



y ıl 1, sa yı 1 ) v e y a



a ltın



çab uk



büyü­



1 81 ; K ü ç ü k M enderes mec., I, sa yı 1 ) ; zengin



lara serp ilerek, onların



olm ak istiy e n , zen gin evinden ta şla r alıp , sa k ­



ve



la r ( ayn. esr., s. 6 ). H astalıklardan ku rtu lm ak v e korunm ak için, y e şillik üzerinde yu v a rlan ır­



Ekm eğin b e re k e t ve n efâsetin i tem in için, eski



lar



doğm adan k a rın ca yuvasın dan alm an İnce top-



( Kaynak



mec., sa yı 39 ) ve bin b ir çeşit



h a stalıklard an



m ayalar



sütlerinin



korun m aları



a tılır, yeniden tu tu lan



kesilm em esi t e ’min



ed ilir.



m ayaya gün



HIZIR -



HIZIR HAN.



47*



Yak ile , cenuba bakan çeşm enin su y u k o n u lu r;



T la d î k a l a l-c a v ö m ı, I, 85 v.d ., b iy o g ra fik mâ-



bu to p ra k ile suyun ya ln ız başın a ekm ek ve yoğ u rd a m aya olduğuna in an ılır. O g e ce b a h ­



lû m at ile b c râ b e r v e J, v . H am m er, GOR, IX , 62, n r. 1 5 8 ) . İsta n b u l'u n A n a d o lu y ak a sın d a ­



ç e y e konulan eşyanın bir y ıl güvenin ta h rib a ­ tından korun du ğa kab u l ed ilir. D efin elerin bu­



k i sem tine, M olla H ızır B e y 'in g e n iş a ra z îsi bu­ lu nd uğu için, K a d ı-K ö y ü ismi v erild iğ i söylenir.



lunduğu y erlerd e o gece, b e lli olm ayan bir sa a t­ te, y e şil bir a lev g ö r ü lü r ; defin e arayan lar bu­ nu kollarlar. O g e c e ç a tı altın da yatm anın h a s­



B i b t i y o g r a f y a : Â şık p a şa -zâd e , Ta­ rih (İs ta n b u l, 1332 ), s, 148, 203; Sâdeddin, Tac ul-ta-varih (İs ta n b u l, »297), II, 449 v. d d .; TaşkÖ prülü-zâde, Şakâ'ik al-Num mîya,



ta lık ve a ğ ırlık vereceğin e in an ılır; h alk a çıkta , dere kenarların da v e çay ırla rd a sabah lam ayı iyi



( trk . tr c . I, m



sayarlar. O g e c e yerler, g ö k le r nûr k esilir, can­ lıla r yenid en h a yat b u lu rlar ( O . B a y a tlı, at/n. esr., s. 52— 54 ).



Sicill-i osmânî, II, 27 7 ; a l-S a y y id İsm â'îl B a liğ , G&ldeste-i riyâz-i irfan ( B ursa, 1302 ), s. 279 v .d d . ; J .v . H âm m er, GOR, II, 546; ayn . m il., Gesch. d. osm. Dickikunst, I, 14 2 ; C h . R ieu, Brit. Mus., Türk. MSS., 5*> v. d . ; Brockelm ann , G A L , II, 229 ; B ursalı M ehm ed T âh ir, Osmanh müellifleri, I, 290 v.d .



- H er hâlde tü rk halk e d eb iy a tın d a k i H ızır şa h ­ siy e ti gib i, H ızır-İlyas in an ış, â d e t v e 'm e n â sik i de G tlgâm eş destan ın dan beri ge lişen H ızır m ithelerinden olduğu k a d ar, A n a d o lu 'nuiı eski v e yaşay a n dinlerinin ib âd etlerin d en de bir çok şeyler alm ış olm alıdır. B i b l i y o g r a f y a : M etinde zikred ilen ­ lerden başka m a k a l e l e r için bk. bir de O s ­ man M ehm ed A li Tütüncü, h p a rta ü a



v . d d .); M ehm ed S ü rey ya,



( F r a n z Ba b in g e r .) H IZ IR H A N . H İZR H Â N , S a y y î d (? - 1 4 2 1 ) d e t ı l i l i o l u p , s e y y i d î s ü l â l e s i ( 1 4 1 4 — 14 5 1), ’n î n k u r u c u s u M alik Sulaym ân ’m oğlu ve



h a lk



F irü z T u ğ lu k ’un em irlerinden bîri olan Mardan



in a n m a la rı ( H B H , İstanbul, 1941, X , 277



D a v la t 'in e v lâ tlığ ıd ır. H izr H ân, M ardan D av-



v. dd. K i t a p l a r için bk. B illu r k ö şk ( nşr, Selâm i M ü n ir); İstanbul, i 9 4 o ; I g n a z K u ­ nos, T ü rk isch e V olksm aercken aas A d a k a -



la t 'in M ultân zeam etine h a le f oldu. F a k a t Ntışrat Ş a h 'ın D e h li'y i za p tı esn asın da, 13 9 6 'da oradan kovu ldu. Tim ur 13 9 8 'de H in d ista n 'ı



le ( L etp zig 1907 ) ; Fr. G iese, T ü rk isch e M aer• -chen ( Jena, 1925 ).



is tilâ ettiğ i zam an, H izr M evSt 'a k a çtı, fak a t D eh li *nin feth in d en sonra, fatih in hizm etine



( P e r t e v N â i l î B o r a t a v .)



g ird i ve Tim ur kendisine



M ultân v e D ip âlp ü r



HIZIR B E Y . Hİ1ZR B E Y ( 1 4 0 7 - 1 4 5 9 ) , İ s ­



zeam etlerin i ihsân etti. H izr, M ahmüd T u ğ lu k



t e n b u 1 'u n, fe tih te n sonra, i l k k a d ı s ı olan türk âlim re şâiridir. H ızır



bu zeâm etlerde m ü stakil olarak k a ld ı. 12 teşrin



B ey t re b iü le v v e l 810



(6



ağu sto s - 1 4 0 7 ) ’da



S iv rih isa r 'd a doğd u. O ran ın k a d ısı olan



C a-



lâl al-D in 'in oğludur. C e d le ri N asreddin H o ­ c a 'y a k a d a r çık an m eşhur b ir a iled en g e lir. S on radan k ızı ile e v le n d iğ i M olla M ehm ed Y e g â n 'in



yan ın da



ta h sil



gö rd ü kten



sonra,



d o ğd u ğu şe h re k a d ı ve m üderris oldu. B un ­



'un d a ğ d a ğ a lı sa lta n atın ın g e ri kalan devrinde, II. 1405 'te M ultân '1 istilâ etm ek teşebbüsünde bulunan M ahmüd 'un v eziri M allü ( İkbâl Hân 'yu, m ağlûp e tti ve ö ld ü rd ü ; arâzîsin i D ehli’ y k a d a r g e n işle ttik te n sonra, m erkezde bir tarafdar. ia r kü tle si vücûda g e tird i. 1 4 1 2 'd e M ahm üd'u D eh li 'd e m uhasara e tti ise de, n etice a la m a d ı; fa k a t M ah m ü d'u n ölümünden sonra, 1 4 1 4 ’te te k ­



dan sonra B u r s a 'y a m üderris ve bunu müte â k ip İnegöl 'e kadı tâ y in edildi. Son ra E d ir­



rar teşeb b ü se ge çerek , D ehli em irlerinin kendi­



ne 'd e te k ra r m üderris oldu ve n ih a yet İstan­



hâsara e t t i ; D a v la t H ân, m u hâsırlan içeri al­ mak isteyen bir teşebbüsün m eydâna çıkarıl­ ması üzerine, şeh ri teslim etti. 4 haziran 1414



b u l'u n fe th i üzerine, bu şeh re, ilk k a d ı olarak, tâ y in edild i. B ursa m üftüsü A h m ed Paşa, Sinan P aşa [ b. bk.] ve B ursa kadısı Y â k u b Paşa 'İar H ız ır B ey 'in o ğ u lla n d ır ; üçü d e ze k âla rı, ilim v e irfan la rı iie d ik k a te şa y a n d ırla r.-H ızır B e y 'in k en d isi de İslâm î ilim leri ve islâm ın üç lisan ın ı, m ükem m elen, biliyord u. a l-N ü n iy a f i 7­ ' a k a ’ id isim li, itik a d a d â ir, b a sit vezin ile kalem e a ld ığ ı tâlim i bir k a sid e si v a rd ır k i, buna bir



lerin e reis ta n ıd ık la rı D a v la t H ân L ö d i 'y i mu-



'te D a v la t Hân H işâr-i FirÜ za 'de hapsedildi ve sonra Öldürüldü, H iz r Hân m elik



u nvanını alm ad ı, râyât-i



a 'lâ ( „u lu b a y ra k la r sa h ib i“ ) unvanı ile iktifâ etti. T im u r'u n oğlu Ş â h r u h 'u m etbû ta n ıyara k , ona cizye v erd iği söylenir. H izr H ân ilkin isyan hâlin de olan K a te h r ( R o hilkh an d ) ve G an j 'm



çok şe rh le r y a zılm ıştır ( İstanbul 'da 1258 'de



D oab e y â le tle rin i is tilâ ve 1 4 1 6 'da G v a lio r ’da



b a s ılm ıştır; k rş.



h âkim iyetin i te s ’sis etti. T a ğ â n R a ’is idâresindeki tü rklerin kıyâm ını b a stırd ı ve g u ca râ tlı A h ­



JA ,



1854, 4. seri, III, 2 22 ).



D a h a b ir çok eserleri m evcut olup, çoğu man­ zum dur. H ızır B ey 863 (14 5 8 /14 5 9 ) senesinde İ sta n b u l’da öldü. İsta n b u l'd a H acı K a d ın mes­ cidini y ap tırm ıştır ( k r ş . H üseyn A y v a n se râ y î,



med I .'in m uhâsara e ttiğ i



N â g a v r ’i



kurtardı.



1417 'de tü rklerin isyan ın ı tam âm iyle ten kil e tti v e 1418 ile 1 4 1 9 'da K a te h r 'd e âsâyişİ te 'sis



HIZIR HAN -



47* e tm eğe



g irişti.



M ultân ’dan



H iz r 'ı



bîr insan için, A lla h ın ken d isin e y a v a h iy su re­



S â ra n g



tiy le y a h u t b ir perde arkasın dan h itap etm e­ sinden b a şk a su retle sö z sö ylem esi mümkün d e ­



B u son sen e za rfın d a



çıkaran ,



e sk i



düşm anı



HİCÂZ.



H ân olduğunu idd ia eden b ir â sî M âçivâra 'd e o rta y a ç ık t ı; fa k a t R ü p a r civarın d a m ağ­ lû b iy ete u ğra y arak , d a ğ la ra k a ç tı v e 1420



ğ ild ir m eâlind eki a ye t zikrolu nu r ( X L II, 5 ° ) ; M üsâ için olduğu g ib i ( al-Suddİ 'y e g ö re , A s b â f ;



'd e T a ğ a n R a ’ is tarafın d an öldürüldü. D ab a sonra, ayn ı sene za rfın d a, D o a b ve K a te b r 'e ordu gönderm ek lüzum u b â sıl oldu v e T a ğ â n



J a b a rİ, T a fs îr , X X V ,



S irh in d bölgesinde isyâ n e tti. 1421 'd e M evât



eden zevâh irin ka lp üzerinde h u sûle g e tird iğ i



v e G v a lio r ’a



ve onu h a kayıkm tecellîsin i kabûlden m en'eden te ’sir m ânasını ifâde eder ( C u r c â n i, T a 'r ifâ t, s. 86; ‘ A b d al-R azzâk, îş tilS k â t, s. 33, nr. 116 ).



bir se fer a çtı



ve oradan,



Îtâva



y olu ile , dönerken, îtâ v a 'd a h astalan d ı. D ehli 'y e a vd e t ederek, 20 m ayıs 1421 'd e o rad a Öldü. B i b l i y o g r a f y a ı Y a h y a b. A hm ed , T a r ifa i M u b â ra k Ş a k ı ( yazm a n üshası nâ­ d i r d i r ) ; N izam a l-D in A h m ed , T a ba kâ t-i



2 5 ) . M u ta sa v v ıfla r in­



dinde Işicâb „g a y e y i Örten h e r şe y “ m ânasında te lâ k k i ed ilip , g ö z ile görü len d ü n yâyı teşkil



H icabın m enşe'i n efsân î ih tira sla rd ır. V ü c û ­ dun h e r u zvu na m ahsus b ir ih tira s m evcüt ola­



oni, M untahab a l-ta v â rih { trc. G . S . A . R au ­



bileceğ in e gö re, bu ta k d ird e h er u zuv için hu sû sî b ir kicâb vard ır. C e v h e rle r, â ra zla r, u n ­ su rlar, cisim ler, şe k ille r v e h a ssa lar İlâh î e srâ rı



k in g ; K a lk ü te, 1884-1898 v e 2. ta b ., 1 9 2 4 );



setreden p erdelerd ir. M ân evî h a k ik a t v elîlerd en



Muhammed K esim F irişta , G u lşa n -i îb r ö k im i ; E d w a rd T h o m as, C k r o n ic le s 0 / the



b aşka,



P a tk a n K i n g s o f D ehU . ( T . W . H aİG .) H İ B A T A L L A H . [ B k . h î b e t u l l a h .)



( sıkılm a ) v e ikin ci hâlde b ast ( açılm a ) tâ b ir­ leri ile v a sıfla n d ırılır. İlâh î a şk ( v a c d ) birinci



A k b a r i ( K a lk ü te , 1913 ) ; 'A b d a l-K â d ir B adâ-



H İB E T U L L A H . ham m ed



H lB A T



b . a l -M u t t a U b



ALLÂH



Ma c d



b.



a l -D I n



h e r keşten



k a ş f 'tir.



m ahfîdir. H icâ h 'in



B irin ci hâlde



kalbin



durum u



z ıd d ı. kabi



Mu ­



takdirde k a rşıla ş tığ ı m ania n isbetinde te h e y y ü c



A



ed er ve ikinci ta k d ird e de



bu



te c ellî ile



h oşn u t



'L-M a 'ÂLİ, h a l i f e a 1- M u s t a z b i r ’i n v e ­ z i r i . H ib a t A lla h m uharrem 501 ( ağustos/ey-



olur. Bu tâ b ir irfân iyed en alın m ıştır ( E . d e F a y , G n o s tiç a e s et g n o sticism e, 1913, s. 2 6 9 ).



lûl n 07 ) ’d e v e z îr oldu ; lâ k in S elçu k lu sultanı M uham med b. M alikşâh 'm ta h r ik i ile , ram azan­



B i b l i y o g r a f y a : ‘A l i b. ‘O şm ân alC u llâb i a b H u cv iri, K a ş f al-m akcn b ( trc. R . A .



da azled ild i. V â k ıa çok geçm eden



N ic h o lso n ), s. 48, 149, 325, 374, 4 1 4 ; H irsoh -



h a life, h iz ­



m etine zim m î [ b. bk.] alm am ak şa rtı ile, kendi­



feid , N ew



sine m evkiini iâde e tti ise de, 502 ( 1108— 1109 )



th e Q o r a n , s. 43.



yahut 503 ( 1109— i i j o ) senesinde te k ra r a zl­



H İ C Â Z . [ B k . HİCÂZ.]



edildi ve a ilesi ile m ecbur kaldı.



b irlikte,



su ltan a iltic â y a



B i b l i y o g r a f y a ı İbn a l- A ş ir (n şr. T o r n b e r g ), X , 305, 309, 318, 330, 335. H Î C A ’ . [ B k. Hiciv.]



R esea rch es in to th e E x e g e sis o f ( C l . HUART.)



H İ C Â Z . A L -H İC Â Z , A r a b i s t a n ' d a , K iztld e n iz'in şarkın d a, b i r m e m l e k e t olup, hu dû tları, k a t ’î o lara k , b e lli d e ğ ild ir ; H ic a z k e ­ lim esinin aslm d a s e d, s ı n ı r m ânasına ge ld iğ i ve A ra b ista n to p o g rafy asın d a N a cd y ü k se k y ay la sın ı sah ild eki m ünhat T ih âm a arazîsin den



H t C A B . [ Bk. HİCÂb .} birbi-



a yıran S a ra t d ağların a verilen b ir isim olduğu



■i n d e n a y ı r m a ğ a y a r a y a n h e r h â n g i b i r p e r d e dem ek olup, bundan tabâ-



düşünülürse, b u tesm iyenin seb eb i d erh âl an ­ la şılır. M em leket ism i olara k H ic a z , g a rp sa ­



H İ C Â B . H İ C Â B ( A .) , i k i



şeyi



terim i



hilinde Y em en 'e â it olm ayan a ra z îy i, d a h a d o ğ ­



doğm uştur ( A b u ‘A b d A lla h a l-H 'â riz m i, Maf&tilf a l-u lu m , s. 1 5 6 ; P . de K o n in g, T rois



rusu K ız ıld e n iz ü zerinde ‘A k r a 'd e n a l - L i ş ’ e k a d a r olan sâ h ü ile bu sâ h iü n hinterlan dım



tra ités d ’anatom ie,



g ö ste rir. N e cen u p taki d a ğ lık



bette



„h ica b -i



h a ciz“



s.



( diap h ragm e )



350,



816 ). B u



kelim e



‘A s i r



[ b. bk.]



K u r'a n 'da „perd e“ m ânasında olarak g e ç e r i bu su retle k a d ın lar ile b ir perd e arkasın dan konu şu lm ası ta v s iy e olun m aktadır ( XXXIII,



d iy â rı, ne de şim âld eki kadîm M adyan ile Çtis-



33 ) ; u h re v î h a y a tta cennet eh li cehennem e h ­



BİSTAN J. Osm anh- türfc id â rî te şk ilâ tın d a , m er­



linden b ir perd e ile a yrıla ca k la rd ır ( V II, 44 ) ;



k e zi M ekke olm ak ü zere, H ic a z b ir v ilâ y e t idi



buradaki



v e üç sa n ca ğa a y r ılıy o r d u ; M ekke, M edine v e C id d e. V â k ıa bu taksim at, f i’Ien tam âm iyle



a i- a V a / ’ın



m ürâdifi



gib i



görünen



tâ b ir en eski zam anda K a r ’ an ( L V II, 13 ) 'a kıyâsen sûr { di v a r ) kelim esi ile te fs ir olunmuş­



mâ, ekserİyâ o raya dâhil g ib i sayılm aların a r a ğ ­ men, a sıl H ic a z 'a dâhi! d e ğ ild irle r [ bk. ARA­



ta tb ik edilm em işti v e tü rk m üesseseler! ve m e’-



tur ( T a b a r i, T a fs ir , V III, 126 ;b k . bir de B ay-



m ûriyetieri çok d e fa k â ğ ıt üzerinde k a lıy o rd u ;



z â v i, II,- 326 ). İmân etm eyenler P eygam b ere ;



bununla b erâ b er, a sıl H icaz 'in v ü s'atin i g ö ste r­



—■„S en in ile bizim aram ızda b ir perde vard ır“ — dediler ( X L I, 4 ), M ecâzî mânaya m isâl olarak,



m ek



hususunda



S onradan B âbıâli



bu taksi m ât



ç o k m ühim dir.



M edine san ca ğın ı ve Ş ay h



HİCÂZ -



HİCİV.



473



al-H aram ile M uhafız, yâni tü rk a sk e rî kum an­ danı tarafın d an idâre olunan m üstakil m utasar­ r ıflık hâlin e koyd u . Bu husûsta ta fs ilâ t için bk.



tir. O n la rın bu rada Sayılm ası lüzum suzdur. D in



mad. MEDİNE. H ic a z ' birbirinden çok fark lı iki kısım dan m üteşekkildir: a lça k , kuru ve sıcak bir sâhil m em leketi olan T ihâm a ile d a ğ lık olan hınterian d. A ra b is ta n 'ın bu kısm ın da ehem m iyetli



m addelerde zikrolunm uşlardır. H icaz ah â lisi, a z. ço k k a rışık oldukları büyük



vad iler olm adığından, n ebattan, hem en tamâm iyle, â r î olan T ihâm a ’de, m evcu diyetin i kadîm m übarek m akam lara m edyûn bulunan M ekke



bakım ından oldukça ehem m iyetli olanları ya ve M E D İN E m addelerinde yah u t husûsî



M EKKE



şeh irler ve b ilh a ssa C id d e ve d a h a az olm akla b era b er, M ekke m üstesnâ olm ak üzere, başlı­ ca arap bedevilerim d en ib â re ttir. M edine 'de Şam üd [ b. bk.], A v s [ b. bk.] v e H a zra c [b. bk.] ile M ekke 'd e K u re y ş [ b. bk.] k a b île isim leri ta rih e k arışm ış olup, Ş a k if [ b . bk.] ve H uzayl [ b. bk.] '1er ise, hâlen T â ’if ve cenubî H icaz ahâ­



şehrinden b a şk a , y a ln ız sa h ild e daim î m ües­ seseler v ard ır. D enizdeki şa p yığın ların d an



lisi olarak, m ârufturlar. Bunlardan b a şk a , B ali



dolayı, sâ h ild e iy i lim anlar yoktur. E sk i za­ m anlarda k ü çü k gem ilerin barınm asına e l-v e ­



[ b. bk.], C u h ayn a ( b. bk.], Sulaym [ b. bk.], Hutaym [ b. bk.] ve H arb [ b. bk,] 'in zikri de lâzım dır.



ri şli



V ap u r ve ta y y a re ile se y a h a t vâsıtaların ın inkişâfından beri, hacıların C id d e 'den g e çm e ­



ve



a z-ço k işe y arar lim an cıklar v a r idi



ki, şim dikinden d ah a çok işlek idiler. B un lar­ dan S p re n g e r 'in Leukekom e olduğunu san dığı a i-H a vrâ ’ ile M edine ’nin e sk i lim anı olan C â r [ b. bk.] g ib i lim anlar bugün tam âm iyle m et­ ruktü r ; buna m ukabil M edine 'nin şim diki lima­ nı olan Y a n b u ’ [ b. bk.] ve b ilh a ssa C id d e [ b. bk.], oralara çık an h acılar yüzünden, mühim şeh irler olm uştur. K a n a a tk â r a h â lî b a lık ile geçinir. D a ğ lık



leri yüzünden, M ekke 'y e gid en



m u h telif



hac



yolları eski ehem m iyetlerini



h ayli kayb etm iş­ lerdir. K rş. Hartm ann, D i e Mekkabahn ( Orient. Litteraturzeitung , 1908, 1 v. dd.) H icaz 'm ta rih î M ekke ve M edine 'nin tarih­ leri ile karışm ış olduğundan, bu husus o mad­ delere bırakılm ıştır ( H icaz 'ın 19x4— 19x8 har­ binden sonraki ve daha sonraki siyâ sî v a ziy e ti



hinterlandda bâzı yerler ve hassaten



M edine 'nin v o lk a n ik m ın takası ile hoş b ir vâha



hakkın d a bk. 1E \ trk. n şr„ I, 492 v. dd.)



olan T â ’if [ b. bk,] oldukça m ünbittir. T â ’if, zen ­



mad.



A R A B İS T A N ,



B i b l i y o g r a f y a : K rş. yu k a rıd a A R A ­



gin m eyva ve m ezrûâtı ile serin iklim i sayesin ­



B İS T A N



de, eskiden bert olduğu gib i, bugün de M ekke zengin lerinin y a z m evsim inde se v d ik le ri ve otur­



lar ile MEKKE ve MEDİNE m addelerindeki ta rif­



du kları bir yerdir. D ağlard an , M ekke 'nin ş a r­ kında, C a b a l K a ra J.8 0 0 — 1 .9 0 0 m. irtifa a varır.



'a â it b ib liyo g rafya 'ya dâir m ülâhaza­



ler. Y en i eserler arasında zikre şâyân olanları şu n la r d ır: ai-Batanüni, al-R ihla al-H ic& ziya ; ‘A b d at-M uhsin, al-R ihla al-Yamaniya li-Şâ-



E n y ü k se k d a ğla r, T â ’if yakın ın da ( 6.168 kadem



kib al-D avla Husayn Pâşâ, A m ir Mekka ( K a ­



irtifa m d a ) ve M edine 'nin garb ın d a bulunan C a ­ bal R a zy â ’ ( 5.9 0 0 kadem ) 'dır. Y a ln ız hurm a mez-



l’Islam, s. 9 v. dd.



rû âtı ehem m iyetli olup, e ğ e r A v r u p a ve M ısır 'd an ve H indistan 'd an yap ıian ith a lâ t olm asa, m em leket ahâlisin i b e sle y e ce k v a ziy e tte d e ğ il­ dir, İh râcât ehem m iyetsizdir. L â k in H icaz ehem m iyetini, İslâm tam âm iyle



hire,



1330 )



H İC İV .



ve



Lam m ens,



Le



berceaii de



H İ C Â ’ {A .; H İ C V İ Y E ) ,



v eka d h i İbn R a ş ik 'a



zemm



ifâde eden nazım şekli. göre, iphâm ile sa râ h a t arasında



m ütehavvildir. B âzan m ü teredd it, bâzan müs­ âlem inde



hu sûsî bir m evkileri olup, ta rifle ri



için a y rı m addeler yazılan , m übarek M ekke ve M edine şeh irlerin e m edyundur. Y u k arıd a zik re ­ dilen sâ h il şeh irleri ile T â ’if 'ten b aşka zikre d e ğ e r şeh irler, arap co ğrafy acıların a g ö re , K o rh H a y b a r [ b. bk.], al-M arva, a l-H a v râ ’, a l-S u k y â ’



te h z id ir ve küfü rlü , h attâ



m üstehcen olabilir. G o ld z îh e r ’in fikrin ee, hicâ', birbirini takiben, s a c , racaz ve n ih a y et um um iyetle kaşida şe­ k ille rin e girm iştir. Kâfiya 'ye gelin ce, bu Af. c 5” y a h âs b ir ıstılah olm alıd ır. N e olursa olsun, h icâ' 'm n hed efi ' i r i idi ve i r i [ b. bk.] nâm us ve şereften başka bir şey



a l-A v n id , a l-C u ^ fa ve a l-'U şay ra olup, bir a z d a ­



d eğild ir. Şu h âld e h icâ ' nâmus ve şe refi tezlîi



ha ehem m iyetsiz olanları da B adr [ b. bk.], HuIayş, A m a ç, al-H icr [ b. bk.], a i-S u v ârik iya , ai-



ediyordu ( al-hica y a za ') . Bundan dolayı, fev k a ­ lâd e bir t e ’sıri var idi. A ra p la r ondan korkuyor­



F ur‘, â l-S a y ra , Ç ab ala, M a b â y i’ ve H a z a ’dir. B u rayâ bir h ayli m evki isim leri d a h a ilâve



lardı ; şâirlere, b ilah ssa h iciv şâirlerin e çok r iâ y e t ederlerdi. Bundan başka, h ic â ' 'nin tevlid



etm ek lâzım dır. Bu y erler, kadîm ibâdet m ahal­



e ttiğ i aksül'am ei de



leri olm am akla beraber, islâm iyetten sonra, ya tarih î h â tıra la r veya h u t da M e k k e 'n in m ubârek



olan



şiddetli



arap bâzan m ü te a m zı



id i:



hicvedilm iş



öldürüyor,



bâzan



( tıaram ) b itişik bulunm aları dolayı-



dilini kesiyordu. Â lic e n a p lığ a kıym et veren ve esh âb ın a so ğu k k an lılık ve sabırh h k tavsiye



sı ile, m ubârek m akam lar olarak kabûl edilm iş­



edep P eyga m b er, kendisin i hicvetm iş olan şâir-



arazîsin e



HİCİV.



474 terden b â zıla rın ı te l'în



etm ekte v ey a k a tle d il­



h ırp ala yaca k , son ra bütün



m uhalif



fırk ala rın



m elerini em retm ekte tered d ü t gösterm edi. H icâ ', te zlîl e ttiğ i için, düşm ana k a rşı, bir silâh



sıra sı g e le ce k tir. N ih a y e t arap ların gururunu yık m a k ve onların a sâ let d erecelerin i düşürm ek



gib i te cvih edilm ekte id i ( G o ld zih er hica 'nm



( bilh assa, m aşâlib a l-a ra b e tra fın d a toplanan



esaslı bir harp unsuru olduğuna, d aha e v v el, nazar-i d ik k a ti c e lb e tm iş tir) . A y n ı zam anda şâire, m idrah al-h arb ‘ al-'avan > ( m ükerrer



o kin ile dolu bütün e d e b iy a tı düşününüz ) g a ­ y e s i ile, şu ’ûbî h a re k e ti hica 'dan İstifâd e ed e ­ cektir. B ugü n kü gü n d e ic iim â î şa rtla r gen iş



h a rp ler k a h ra m a n ı) deniliyordu. Ş â ir düşm an



değişm elere m ârüz kaldığın dan , k lâ sik h icâ ' d a ­



k a b ile y i, onun şe refsizlik



ha ziy â d e sönm üştür. B ununla



ve b ilh a ssa hezim et



u nsurları İle utan d ırıp , te zlil ederdi.



berâber,



umu­



Düşm an



m iyetle h alk lisan ı ile yazılm ış olan m uasır s i­



gu ru bu na k a rşı dikilerek, bütün gu ru bu k a n a t­



y â sî ve ictim â î h iciv risâlelerin in , eski zam a­



ları altın a



nın acı istih zâ la rın a ne k a d a r ben zediğin i a raş­ tırm ak a lâka vericid ir.



sığın d ırıp ,



şa h ısla rı, k a b ile leri



ve



him aye



e d e ce k



batın ları



yerde,



h icivleri



ile



alçaltıp , m edih leri ile yü k se ltm e ği kazan çlı g ö r­



G o ld z ih e r 'in v e ondan son ra a ra b iy â t ile u ğ ­



düğü zaman, itib âr ve h a ysiyetin i kayb ed ecektir. M üslüm anlar ile m üşrikleri biribirine dü şü ­



raşan ların gözünde h ic â ', ip tid âî şe k lin d e , dü ş­ m anlara tevcih edilen b ir efsûn idi. G o ld z ih e r



ren m ücâdelelerde hicâ’ 'nm mühim ro lü el ile tu tu lab ilecek ka d ar vazıh olarak görülür. P e y ­ gam ber, şâ irler tarafın dan , m üşriklere k a rşı a tı­ lan hiciv okların ın , onlara saplanan h a k ik î o k ­



idd iasın ı E m evîler d evrin e â it v e s îk a la r arasın ­ dan to p la d ığ ı bed-duâ tirm ektedir.



ve la n etlere istin at e t­



İmdi bu bed-duâlara d ik k a t edilirse, onların



lardan daha te 'sirli ve daha çok ziya n verici olduğunu söylüyord u.



k â h in 'in sa c' 'in den m eydana ç ık tığ ı m üşahede



E ğ e r h ic â ' 'nın A ra b is ta n 'da bu ka d ar büyük bir te 's iri olm asa idi, P eygam b er, müslüman akaidinin aleyh in d e bulunduğu h icâ ' 'y ı ta sv ip



k ısa k a fiy e li, basm a-kalıp p a rça la rd ır; 6. mâ­ h iy e t İtibârı ile, görü nm ez âlem ile bir ittisa l fa rz e ttirir ve fe v k a tta b ia b ir k u d re te iltic a y ı tazam m un eder.



etm em esine rağm en, şâirlerin i K u re y şîle re cevap verm eğe te şv ik ed ecek d e re cey e gelm ezdi. Bu­ nunla beraber, ilk h a lifele r devrinde, h icâ ' 'y a



e d ilir : a. şekil



itib ârı ile, muammâ tarzın da



H âlbu ki h icâ' yum uşak ve a çık b ir şekÜ için­ de ifâ d e e d ilm iştir; d iğ er ta ra fta n ,m u h te v a la rı



d i­



ta b i’î ve el ile tu tu la b ilir v âkıâ lard ır ( şerefsiz­ lik u n s u r la r ı; bk. m ad. ‘ İRİ.). •



ğ e r ta ra fta n ondan istifâde edilm ek isteniliyordu ve h attâ dinî, siy â sî v e ırkî seb epler ile, teşvik bile edildi. Bu son ik i sebep do layısı ile, islâ-



m âhiyetleri itib ârı ile, birbirlerine a y k ırı ise­ ler de, d o ğrudan -doğruya am elleri nazar-i iti­



k a rşı



m ücâdele



edilm iştir.



Fakat



onlardan



sonra, h ica dan b ir ta ra fta n korku lu yor,



Butlunla b e râ b e r h icâ ' ile s a c , şe k ille ri ve



m iyetten önceki d e v ire isnat olunan şiirler u y ­ duruldu. Ü stelik , bilh assa Em evî v e A b b â s î devirleri şâirleri, eski e d e b iy a tta o ka d ar inki­



bâra alın ırsa, birbirlerine hakika, h ic â ’ 'nın g â y e s i



şâ f etm iş bulunan v e ta b ı'î o lara k ç o k m ütem a­



te z iîl edilm iş olur ve bu amel v e a k sü l’amel im tizacın da, m u h akkak, sih ri b ir şe y le r vard ır.



yil o ld u k la rı ed eb î b ir n ev’i te rk edem iyorlardı. Şu şe ref düşm anı ( m ifcrâz a l- a 'r â z ) H u tay 'a, sonra a l-A h tâ l, F arazd ak, C arır, d a h a sonra B aşŞ â r, D i'b il v e kü fretm e sa n ’a tın d a ü sta d olarak tanınan îbn al-R ö m i ve d ah a b ir çokları ( msl. korkun ç M ü ten e b b î), e sk i şâirlerin o k a d ar k ıy ­ m et v erd ik le ri bu n ev’i, esk i m evzuları sü sle­ m ek v eya yen ilerin i icât etm ek su re tiy le , acı isiih zâ ve kü fü rleri devam ettird iler. Bununla beraber, d e v irle r boyunca, h icâ ', bir ta ra ftan içtim âi v a s fın ı k a yb e d e ce k ve d iğ er ta ra fta n da y aln ız ş e re fsizlik unsurları ile beslen ecektir. G o ld zih e ı A b b â s île r devrinde h icâ ' ’nm vüs’a t v e heyecan ını k a yb e ttiğ in i kayd ed er. O za­ man, şâirleri birib îrlerin e sa ld ırta n k ısk a n çlık



u ym a k ta d ırla r: fil­ m uhatabını alçalt-



m a k tır; b izza t kü frü n şid d eti iledir ki, düşman



V e lh â s ıl bu yapılan v e son ra te ’sir eden b ir bü­ yüdür. Bu bakım dan G o ld z ih e r 'in h a k k ı vardır; K âh in in sac' 'İne gelin ce, o, görünm ez b ir k u vv et v âsıtası ile, düşm anı şa şırtır v e lanetin sih ri v asfı bilh a ssa buradadır. İp tid aî hicâ’ 'nm s ır f ictim âî am eline gelin ce, bu, şerefin icâpların a a y k ırı h a re k e t eden kim ­ senin halk e fk â rı ( = şâir ) tarafın dan ç a rp tırıl­ dığı cezâ ( = h a k a r e t ) şek lîn d e ta h lil edilebilir. B i b l i y o g r a f g a : Bu m akalenin mü­ ra ca a t k ita p ları ile ta fs ilâ tlı b ir b ib liy o g ra f­ yası için bk. B ich r F ares, U H o n n e a r c h e z les A r a b e s a v a n t l ’Islâ m (P a r is , 19 3 2 ), s. 10 v.d., 36— 42, 57, 99 ( n o t ) , 61, 85, 113 ,



ve hased idi ( ia h a c î y a h u t m ahâcât 'ın câhi-



139,



liy e devrin e k a d a r in diğin i ilâ v e edelim ). D i­ ğ e r ta ra ftan hicâ', İslâm iyet ile, kadrosunu g e ­



de A h lw a r d t, Ü ber d ie P o esie u n d P o e tik der A ra b er ( G oth a, 1856 ), s. 51 v .d .; G o ld ­



n işle te c ek tir: ensâra mensup şâ irler p u tp ere st,



zih er, Ü ber die



liğ i lek ele y e ce k le r, C a r ir h ıristiyan



P o esie ( A h h . z- arab. P h il., Leİden, 1896, I,



a l-A h ta l 'ı



161,



198



v. dd.,



214— 2 i 8. K rş.



V orgesch ich te



d er



bir



H icâ '-



HİCİV — HİCR. I— 105 ) ; a y a , m il,, D er D îv a n de s G arm a l b, y4ux A l H u te y ’a { Z D M G , 1892, X L V I, I — 53 );



-475



den bu rada p u ta ta p an v e m ağaralarda y a ş a ­ yan ( T ro g lo d ife ) b ir m ağrur kavim Şam üd



. T â h â H u sayn, F i ’ l-ad ab a l-c ö h ili ( K a h ire,



[b . bk.J’la r otururlardı ki;- K u r 'a n 'd a, bunların



1 9 2 7 ), s. 122— 140, 1 7 1 — 1 8 1 ; krş. G a b rie ii, E stetıca e p oesia arabica ( R S O , X II, 293— 300 ) ; ' A b b a s M ahm üd a l-'A k k â d , Ibn a l-R ü m i



kendilerine ta şta n e v y a p tık la r ı söylenir. B u k a vmi dine d â v e t için, A lla h tarafın dan , akrabâlarm dan biri, Ş â lih [ b. bk.] p eygam b er gönde­



...( K a h ir e ,



B unlar­



rild i. Ş âlih , A lla h tarafın d an gö n d erild iğin i isbât



dan b a şk a h ica şiirleri y a h u t ona m ü teal­ lik oljin b ir ço k fık ra la r, lü g a tçe v e ede­ b iy a t el k itap ların dan m aada, ş iir m ecmua­



için, b ir kayan ın çatlağın dan , yavru su ile ■ birlik­ te, b ir d eve çıkard ı. L â k in . bunlar, dalâletlerin ­ d e İsrar e ttik le ri v e Ş âlih 'in m uhâfaza etm eleri­



la rın d a ve



19 3 2 ),



s.



217— 243.



arap e d e b iy a tın a d â ir eserlerd e



ni e m re ttiğ i d e v ey i öld ü rd ü kleri için, A lla h



bu lu n u r; bilh a ssa b k . a l-Ş u a r a al-n aşran iya, a l- Ş f r ■va ’ l-şu ara’, Yatîm at al-dahr, K iiü b



tarafın d an , b ir ze lze le ile, im hâ edild iler. İçle­ rin e âbideler oyulm uş bulunan al-H icr k a ya la ­



a l-a ğ â n î, al-B ayan v a 'l-ta b y in . B âzan bir mecm uanın m evzuu o l u r : C a r ir ile F arazd ak ’»n v e ¡Carir ile A h t a l 'in N a k a iz 'i g ib i. B âzan



rına, bed eviler ta ra fın d a n , Ş âlih peygam bere nisb etle, M a d ffin Ş â lih { „Ş â lih m şe h irle ri" ) da­



da bir. b a h iste to p lan m ıştır : B a b al-h ica ( msl. H am âsa, İ k d a l-fa rid , N a k d a l- ş tr , ' Um da,



p eygam b er, C e b râ ’il 'in emri ile, H â ca r ile oğlu



M u s ta ir a f). N ih a y e t ibn S in a 'm n , A r is to ’nun P o etik a sm daki kom ed ıa kelim esini „a l-h ica “



orad a,



hi d en ilir. A ra p m en kıbelerin e gö re , İbrahim , İsm â'il 'i



al-H icr 'de



anasın ın



bırakm ış ve



yanında,



İsma il



defnolunm uş



de



imiş.



A l-H ic r P eygam b erin siyerin d e de g e ç e r. 9 ( 631 ) sen esin de P e y g a m b er T ab u k 'tan geçe­ rek, Şam üzerinde yürüdüğü sırad a, ordusu ile



ile tercüm e e ttiğ im kayd etm ek şâ yân -ı te c e s­ sü stü r ( bk. T â h â H u sayn, M u ka d d im e) ; K u dama b. C a 'fa r, K itâ b a l-n a k i a l-n a sr ( K a ­ hire, 1933 ), s. 21 ve 26. ( BiCHR F a R E S .)



kayn akların



H İ C R . [ B k . HİCR.]



tev a k k u f etm ek isted iler ; lâkin Peygam ber- A l ­



H İ C R . A L-H İC R



( R it t e r 'd e



Hacer,



H ad-



Arabistan ş e h i r . V a d i '1-K u râ [ b, b k .] 'y a bir



SCH ER, H ö D SCH ER, A L -H h e g r ) ,



'da



bir



al-H icr 'in yakın ın a g e ld i. A s k e rle r buradaki sularından



istifâ d e



etm ek



için,



lahın ga za b ın a u ğram ış olan bu k â firle r y ata ­ ğın a girm elerine m üsâade etm ed i. S on zam an­



gü n lü k m esafede, T aym â [ b . bk.] 'nın cenubun­



lard a, V a h h â b î em îri S a ‘ üd oraya b ir şeh ir kurm ak is tiy o r d u ; lâkin bu ta sa vv u ru , A lla h ın



da, B atla y m u s'u n ’"¿'{(¿n. v e P lin iu s 'un E g ra is­



lânetine u ğra m ış olan böyle bir yerin ih yâsın a



mini verdikleri tic â ret m ahallidir. A r t ık bu gü n şe h ir m evcu t değild ir. H âlen b e d e v iler al-H icr



m u halefet



eden ulem ânın son d erecey e varan



ism ini, M abrak al-N aka ( M azham ) ile B i’ r al-



İsrarları karşısın d a, ku vved en fiile çıkam adı. H ier, D o u g h ty 'd e n sonra, 1 8 7 9 'da, a lsa sh C h.



G anam arasın da bir k a ç mil tem âdî eden mün-



H u ber ta ra fın d a n yaln ız olarak v e



bİt to p ra klı ve etra fla rın d a sü rü leri ile, bir çok bed evilerin o tu rd u kları, m ü tead d it kayn ak­



E u tin g ile berâber, ziy â re t edildi.



ları olaiı gen iş



ova ya verm ektedirler.



al-H icr



1884 'te J .



B i b l i y o g r a f y a : T ab ari, A n n a les (n ş r. de G oeje ), 1, 215, 2x7, 244— 251, 278



'd en M ekke 'y e iki yol g id e r : birisi hâlen h a c ı­ ların yölu olan N acd yolu ve d iğ eri de e sk i­



f e ld ) , 1, 898 v . d .; H am dâni,



d en M ekke hacıların ın yolu olan M erv yoludur. al-H icr 'in garb ın d a, 5 tâ n e m ünferit büyük



M ü lle r), s. 131, 14— ıs ; Yâlçüt, M u cam, II, 208; K . R itte r, E rd ku n d e, XII, 154— 157, 162,



kum k ayasınd an m ü teşekkil olup, A ş â liş ( D o ­



XIII,



u g h ty



de P erceva l, E ssa i su r l ’h isio ir e d es Arabes avan t l ’islam ism e ( P a r is , 1847/1848 ), I, 24



T ra v els 'da



E t h lib ) ism i



verilen



bir



v.d., 3 5 2 ;



İbn H işâm , S İra [ n ş r . W ü sten ­ C a z îr a



(n şr.



265 v. d., 418, 436, 440— 442 ; C aussin



d a ğ vardır. Bu kayaların içinde, g a y e t san'a tk â ra n e bir s u re tte oyulm uş bir çok m ebânî



v, d., 21 2;



v a rd ır (e zc ü m le K a Şr al-B int, B a y t a l-Ş a y h , B a y t A h ra y m â t, MahalI al-M aclis, D iv a n ) ;



M ahom et ( London, S p ren ger, D ie a lte



bunlarda ta şa hakkedilm iş b ir çok k u ş ve h a y ­



bk.



van resim leri ile h a y li k ita b e le r görü lm ektedir.



arch éol. en A r a b ie,



a l-H ic r 'i z iy â r e t ve bu k a y a la r ile içlerin d e oyul­ ilk



tin g, T agebuch einer R e is e im In n er-A ra b i­ en, II, 2x5 v. dd. ; E. R en an , D o cu m en ts Épi-



(1 8 7 6 / 18 7 7 ) D i­



g ra p h iq u es recu eillis d ans le n ord d e l'A r a ­



m uş



olan



avru p alı



binaları C h . M.



d ik k a tle te tk ik D o u g h ty



eden



v â n m üstesna olm ak ü zere, hepsinin m edfen od ala r ( âile m e za rla rı) old u kların ı, ta b u t yu ­ v a la rı



v e insan



cesetleri b e k â yâsı d e lâ leti ile,



III, 285; W . M uir, T h e L i f e 0/



fih ris t ;



Jaussen



18 5 8 ), I, 138, n o t; A . G éograp hie A ra b ien s, ve



Savîgn ac, M ission



I, 107 v. dd. ; J.



bie p a r M . C h a rle s D o u g h ty



Eu­



( P a ris, 1884;



A ca d ém ie d es Inscr. e t B e lle s L e ttrés ta­ rafın d an neşredilen h u sû sî cild ) ; D ou gh ­



anlam ıştır. M e k k e ’y e gid en h a cılar A ş â liş d ağı



ty, T ra v els



üzerinde bir gün k a la ra k , ibâd et ederler. E s k i­



83, 93— 96, 102— X23, ï 33— 136, 180— 188



in A ra b ia D eserta , I, 23, 81—



ve



HİCR -



476 b k , fih rist,



madd. el-H ejr ve M adâin S alih . ( J . SCHLEIFER.)



H İ C R . AL-H İCR, A r a b i s t a n ' d a b i r m ı n­ * t a k a olup, B işa [ b. bk.] ve idaa'anı ara­ z îs i civarındadır. A d ın ı H ic r b. a l-A z d 'den alm ıştır. A l-H ic r h av alisi p e k m ünbit ve b u ğ­ day, arpa tarlaları ve elma, şe fta li, incir, erik, bâdem gibi, m eyve a ğ a ç la rı ile, pek zen gin idi. H i c r l e r i n a ş i r e t l e r i arasın d a alHam dâni ezcüm le şunları zik red iyo r s ‘ Â m ir '1er ( ‘A b d batn i a şireti ile beraber ), A şâ b ig a ’lar, R a b i'a 'lar, Ş a h r 'lar ( a l-A sm ar, B al-H âriş, M âlik N aşr, N âzila b a tn ı ile b e ra b e r ). Id i c r arazisinin



meşhur



yerleri



arasında



şun lar gö sterilm e k te d ir: A şc â n ( g â y e t



ehem ­



HİCRET. kaçara cezrinin aslında ifâde ettiği fikir firar değildir. Bu cezir „rabıtaları kesmek, kabile­ sini terketm ek, göçmek“ mânasını ifâde eder. Bugün dahi müslüman ülkelerinde muhacir ismi hıristiyan hükümetlerin yerleştiği memle­ ketleri terkeden müslümanlara verilen bir isim­ dir. Bu kelime alelacele kaçış vukû bulduğunu tazammun etmez, belki terk edilen memlekette yaşamakta zorluk veya nefret duyulduğuna de­ lâlet eder. M as'ü di Tanbih adlı eserin de diyor k i : — „P ey g a m b e r M ekke 'd ek i sah abesine M edine 'y e h icre t etm eleri emrini verm işti. B unlar k a file ­ le r h âlin de h a re k e t e ttile r. ran lar



arasın da,



M edine 'y e ilk v a ­



b ilâh are h alife olan, ‘O m ar



m iyetli bir m a h a l), ab Baha, C a h v a ( a l- y io r 'in en bü yük ş e h r i), H alabâ, al-H adrâ, N azza, Ra-



bulunuyordu. Ş ü p h e yo k tu r ki, h icretin vuku­



hab, R a h va ve Z u n â m a ; v â d i o l a r a k : A y d , Bahân, Zahüb, ‘ İbil ( al-H ubal m ev k ii ile ), K a rib , H at, N ih yân ( pek çok m eyve a ğ a ç la rı v a r d ır ), R ayam â, S ad vân ve T anüm a ( 60 k ö y ile ). B i b l i y o g r a f y a ' . H am d ân i, C a z ir a



m iş olduğu v ecih le ( farsça m uhtasar, II, 437 v . dd.) M edine a h â lisi ile b â zı m üzâkereler cere­



(n ş r. M iiller ), s. 70,22, 121, 10— 123, 5 ,2 17 ,13 . H t C R A . [ Bk. h îc r e .]



iâde etm ek için, 'A li 'y i M ekke 'de bırakm ış idi. 'A l i 3 gün d a h a M ekke ’de kalm ış, sonra o da



H t C R A . [ Bk. HİCRET.] H İC R E . H İC R A , c e n û b î A r a b i s t a n 'd a m ünhasıran P eygam b er sülâlesin den söd S t ve a şrâ f tarafından meskûn ve p e k m ü b a r e k s a y ı l a n b i r v eya b i r k a ç



undan evv el, T a b a r i tarih in d e dahi işâ re t edil­



yan etm işti. D ah a sonra



P eygam b er,



re fak a ­



tin de A b u B akr olduğu h â ld e, h a re k e t etti. K en disine m evdu bâzı em ânetleri sah iplerine



m uhacirlere iltih a k etm iştir. P eygam b erin azim eti hakkın da, sın d a



old u kça



yayılm ış



halk a ra ­



b ir m enkıbe



vard ır.



P eygam b eri öldürm ek isteyen K u re yşîle r sa b a h ­



tâ­



leyin evine gitm işler, fa k a t orada y a ln ız ‘A l i 'y i bulm uşlardır. ‘A li k ılıç ile bunları defetm iş-



b i r d i r . B öyle bir köyün ( msl. A rh a b 'da bu­



tir. K u re y şîle r oradan P eyga m b eri M edine yo ­



lunan harbe



lunda ta k ib e koyulm uşlardır. P eygam b er bun­ ların ge ld iğ in i işitin ce, A b ü B a k r ile b irlikte,



köyü



lerin



hakkında



kullanılan



bir



H a y fa ; b k . madd. HÂŞİD ve b a k ÎL ) m ârûz kalm am ası g e re k tir. Bu k ö y ­ ekserisi hâkim {le u z â t) ve fa k îh ( f ilk a ­



k a y a lık la r



arasında



b ir



m ağa ra ya



girm iştir.



ha ) olan ah a lisi kendi k a bilelerin d en H icra 'y e mensûp oldukların a d â ir bir v e sik a a lırla r ve



A lla h ın irâ d esi ile , bir örüm cek hem en o daki­ k a bu m ağara g ib i yerin m edhâline a ğın ı ger-,



k a b ile leri h a lk ı arasında şeyh lerden d aha üstün



iniştir. K u re y şîle r a ğ ı gö rü n ce, o ray a h iç kim ­



bir riâ y e t görü rler. A ra la rın d a n b âzıları d a , mün­



senin



feriden, köylerd e im am lık v e k â tip lik yaparlar. B irin ci H icra 'den fa rk lı olarak, b ir de C a b a l



rine yardım e d e r : „İkid en biri o lara k, m ağarada



girm em iş olduğuna hükm ederek, geçipgitm işlerd ir. Bu m enkıbe K u ra n , IX, 40’ in te fsi­



Z in [ bk. madd. HÂŞİD ve BAKÎL ] 'de b ir H icra v ard ır k i, burası b ir h an kab m âhiyetîn dedir ve



iken, re fik in e : — hiç b ir şeyden m ahzun olma, z ir a A lla h bizim le beraberd ir" — d edi ( krş. R.



ah âlisi bu dağın üzerinde bulunan v e li Küudam



B asset, L a Bardak da C haîkk El-Bousiri, s,



b. K âdim 'in kabrin i iy i bîr halde m uhafazaya itinâ ederler [ bk. mad. HAVTA ].



81— 86 ve e m sa li).



B i b l i y o g r a f y a ' . E . G laser, Metne Rei­ se dttrch Arhab and H âşid ( Peiermanns Mit­ teilungen 1884, XXX, 1 7 4 ). { J. SCHLEIFER.) HİCRET. H İC R A , P e y g a m b e r i n M e k ­ k e ’d e n M e d i n e ' y e h i c r e t i tarihin başlangıcı.



ve h i c r i



P e y g a m b er M ek k e 'd e K u reyşierin m uhalefe­ tin i yenem ediğinden ve ( o zam an Y a şrib te s ­ miye edilen ) M edine h alkı arasın da dostluklar p e y d â etm iş olduğundan, M edine 'ye n akletm eğe karar gib i



verdi.



A ra p ça hicra kelim esini bazıları



„ fir a r “ m ânasına



alm ak



h a tâ d ır ; çünkü



Y o l boyunca ensâr k a file -k a file P eygam b erin g ü ze rg â h ın a çıkm ışlar ve devesinin yuların ı tu ta ra k , k a b ile leri arasın da kalm asın ı n iy âz ey­ lem işlerdir. F a k a t P eygam b er h ep sine şu cevabı v erm iştir — „D evem i yürüyüşüne bırakın ız, çün­ kü o A lla h ın em irlerine itâ a t etm ekted ir." — ( k r ş . M as'üdi, M u rSc, IV , 1 3 9 ). İlk m escidin inşası v e cum a nam azının ilk kılın m ası h akkm d aki rivâyetler bu se y a h a te taallûk etm ektedir. R iv â y e te göre, P eygam b er K u b â 'da S a ‘d b. H ayşam a 'nin evinde te ­ v ak k u f etm iş ve orada m escidi inşa ettirm iş ve B ani Şalim ‘den geçerken , onlar ile b irlikte, ilk



H ÎC R E f -



H iKÂYÊ.



d efa olarak, cem âat ile cuma nam azını ( şa lö t alcum a ) k ılm ıştır. M edine 'ye m u vasalatın da A b u A y y ü b a l-A n şâ ri ’nin evine m isafir olm uştur. D a iıa evveld en de C a far b. A b i T a lib 'in



v erilm iştin 1 6. senesinde verildiğin i söyleyen ler de vardır. En g â lip fik ir 17. senesinde verild iğid ir.



idaresi altın da, Peygam b erin bir k a ç arkad aşı­



sen esi v. b. gibi isim ler verirlerdi ( bk. B irü n i, Ckronology, s. 35 ). P eygam b erin dine davete



nın H abeşistan 'a hicreti vukû bulm uştur ; bu h icre tte b ir k a ç karim da vardır. Bunlar a ra ­ sında N acaşI İle evlenen A b u S u fy in ’ın k ızı da bulunuyordu. C a 'fa r 7. y ıld a A ra b is ta n 'a dönmüştür ( M as'udi,



T a n b ih ; trc.



C arra de



V a u x , s. 340). H icretin h ak ikî tarih i hakkın da m üteaddit fik irler vard ır. En ziyâde şâ y i olan fikre göre, h icret 8 rebiülevvelde ( 20 eylül 622 ) vukû bulm uştur. Bu ta rih , b aşka bir fik re göre, M ek­ k e 'd e n azîm et ta rih i değil, M ed in e'y e m uvasa­ la t



tarih i



imiş.



B âzı



rivayetlerd e



bu



tarih i



Bu tarihîn tesbitin den e v v e l m üslümanlar ken­ di sen elerine izin sen esi, zelzele senesi, vedâ



b a şlad ığ ı sıralard a, a rap lar sen eleri „ fil vak’a sı“ senesinden itibâren sayarlardı. im di h icretin vukû bulduğu sene, birinci sene olarak, te s b it edilm iştir. H âlbuki takvim usûlü



K ur’an 'm bir â y e ti ile teessü s etm iş olduğun­ dan, a ylar esk isi gib i m uhafaza edilm iş ve mu­ harrem ayı birin ci a y sa yılm ıştır. Bunun sebebi d e bu ayın hace m evsim inden sonra ilk iş a yı olm asıdır.



B inâenaleyh



hicrî



tarih in



başlan ­



g ıcı, h icret vâki olduğu gün d eğil, h icret senesinin m uharrem ayının birin ci günüdür. Bu



rebiü levvel ayın ın 2 'si, d iğ e r b a zıla rı ise, 12 'si



birinci gün bir cuma gününe te sa d ü f



olarak g ö ste rir. B irün i 'nin riv aye tin e göre, müslüm anlar, M edine 'ye vâsıl oldukları gün, ya. h u dileri ‘ A şü râ ( tevb e ve istiğ fa r ) bayram ını



ve S e le fk îte r tarih inin 933, Julien tarih in in de 622 senesi tem m uz ayın ın 1 6. gününe m üsadiftir.



te s ’îd etm ekle m eşgul bulm uşlardır. A y ın 8. gününün in tih ap editm esine sebep, bu günün bir p a zarte si gününe tesad ü f etm iş olm asıdır. B ir riv a y e te göre, Peygam b ere niçin p a zartesi gününü m übarek sa y d ığ ın ı sordukları zam an, şu cevab ı verm iştir : — „ O gün doğdum , o gün risâiete eriştim ve yine o gün hicret ettim ." H icrî ta rih e m ebd e'ad dedilm esi h alîfe ‘O m ar 'in eseridir. T akvim tarihinin h icre t bida­ yetin d e, b izzat P eygam b er tarafın dan te sb it edildiğin e dâir gu n görülm ez.



oian riv a y e tle r h a k ik a te u y ­ B ir riv ay e te göre, bu tarih



A b ü B akr zam anında, Yem en 'de halîfenin v a ­ lisi olan Y a 'la b. U m ayya tarafından, tesbit edilm iştir. F a k a t 'O m ar tarafın dan te s b it edil­ m iş olduğu fik ri daha g a lip tir. R ivâyetlerd e bâzı teh âlü fler olm akla beraber, n ak ledild iğin e g ö re , 'O m ar, beytülm a! kalem le­



etm iştir



B i b l i y o g r a f y a : L . Lacoine, Table de la concordance des dates des calendriers ( P a r is , 1 8 9 1 ) ; id eler, Handbuch der ma­ thematischen und technischen Chronologie (B e rlin , 1 8 2 6 ) ; U ly sse B ou cb et, Hémérologie ( P a ris , 1868 ) ; G in ze l, Handbuch der math. und techn. W issenschaften ( Leipzig, 190 6), I, 258 v. dd. ( B . C H lD A D . [ B k .jh İd â d .]



arra de



V a u x .}



H İD Â D . H İD A D ( A .), kızların ve dul k a ­ dının g iy d iğ i matem e lb ise si ( B k. mad. ‘ İDDA.] H ID İV . [ Bk. MISIR.]



H IK A Y A . [Bk. HİKÂYE.] H ÎK Â Y E . H İK A Y A ,



bu kelim enin



yalnız



lü g at bakım ından d eğil, arap edebiyatın ın in­ k iş â fı noktasından da ehem m iyetli ve m ütenevvî b ir ta rih i v ard ır. Lane ( s . 618 v. dd.), maalesef, bu tarihi h akkı ile ta k d ir e d em em iştir; faka t arap ça lü g a t kita p ların ı ( msl. Lisân, X V III, 207 v.d.) a ça ca k olursak, m uahhar arap yazılarının



rini, k a y ıt d efterlerin i ve vergileri le 's is e ttik ­



büyük ekseriyetin in bize ta n ıttığ ın d a n büs-bü-



ten sonra, tarih koym ak hususunda zo rlu k k a r­ şısın da kalm ış y a h u t ta rih koym adığından do­ la y ı, İtirazlara uğram ıştır. B irü n i tarafın dan



tün b a şka m ânalar ile k a rşıla ştığ ım ızı hayretle



n akledilen bir riv a y e te gö re, A b ü MüsS a l-A ş‘a r i kendisine : — „B ize ta rih siz m ektuplar gö n ­ d eriyorsun uz" — diye yazm ıştır. H alife m aiyetin­



e skilerd e hemen y o k gib id ir. Kur'an 'd a bu kök y o k tu r ( burada hadis, alelade isim dir ; kaşsa



d e k ile r ile istişa re etm iş, Yunan ve Iran âd et­ le ri te tk ik edild ikten sonra, bir takvim in tesb iti



k a rarlaştırılm ıştır. B ir



Peygam berin



takım ları



tarih in



velâdetinden itibaren hesap edil­



gö rü rü z. M uahh ar m üelliflerin bu kelim eye alelâ d e v erd ik le ri „h ik â y e , k ıssa , r iv a y e t" m ânası,



nabba’a en sık rastlan an fiild ir ; A sâ lîr alavvalin h a k k ın d a bk. S p ren g er, Leben , II, 390 v.d.) ; hadîslerde bu kelim e, e k seriy a te zy if kâr bir d i"



m ânada olm ak ü zere, d em ektir ( g ö s i . yer.),



„b ir fiilin ta k li­ O hâlde hikâye



m esini te k iif etm işlerdir; fa k a t bunun zamanı m u h akkak d e ğil idi. S öylen ild iğin e gö re, P e y ­



pıprıotç m u âd ilidir ve bütün başka m ânalar bundan çıkm aktad ır. E v v elâ kelim e, eğlen d ir­



gam berin, h icre t zam anından itibâren , hükümran



m ek m aksadı ile , „ ta k lîd " m ânasına g e lir ; bu



olm ağa başlad ığım ileri sü rerek, bu zam anın ta ­ rih e m ebd e' ittih a z edilm esini te k lif eden ‘A li



işi m eslek edinm iş olan hâkiya, başkaların ın



'dir. Bu k a ra r hicretin 17. v eya 18. senesinde



gü lün ç b ir ta rzd a, ta k lid eder. B ir nutkun tak-



ta vırların ı,



lisanlarını ve k a rakterlerin i, bir-az



478



H İK Â Y E .



Udi, dalıa son ra aynen nakil ve tekrarı o lab ilir; b u su retle k a k a y ta ‘ anhu ’ l-h a d iş „h a d îsi onun ağ zın d a n te k ra r e ttim " dem ektir. S âd ece mü-



iatalım k i, kelim enin en e sk i tercüm eleri ( msl. G ottvvaldt, K o sega rten , B a rb ie r d e M ey n a rd ) yan lıştır. B öylece M as’ udi ( VIII, 16 v.d .)



şâ b e h et d o la y ısı ile de b ö y le o la b ilir ; n asıl ki, bir şe y d iğ e r b ir şey in ayn ı olm ası ile , onu tek ra rla r.



’d e b ir h ik a y e ci d e ğ il, b ir m u kallid m ev­ zu u b a h istir. B una m ukabil H a r ir i (ö lm . 5 1 6 )



' K e lim e , hiç olm azsa, ilk d ö rt asır zarfın d a



ra k , haddaşa, ahbara v e raca ile b irlikte, „n a k l­ etm e k " m ânasına ku llan ılm ıştır. F a k a t, bu mü­ e llif ayn ı zam anda hakâ 'y i e sk i ( nşr. d e S a c y s, II, 420 ) m ânasında ( „b en zem ek" ) da ku llan ır ;



bu m ânada ku llan ılm ıştır. K e lâm



ilm inde



bu



fa rk d aha uzun m üddet devam e tti. K ü l liy â t ’ a g ö re ( h . X I . a sır, M u h it a l-m u h it, I, 43ı b 'de



’de, M a k â m â t’ıa h idâyetin de, hakâ, fa rk s ız ola­



zik ro lu n m u ştu r), h a k S fiili C e n â b -ı H a kka tat» bik olunam az, z îr a onun kelâm ı b a şk a hiç b ir



fa k a t bu mâna daha son raları, şâ rih le r ta ra fın ­



kelâm a ben zem ez ( m am afih K u r ’ an, X X X V I I I ,



tir. H a r ir i ile mânanın tekâm ülü sona erm iştir ve



164 m ü n âseb etiyle bk. B a y z â v i ve tbn ’ A ra b şâ h , F â k ih a t a l- h u la fa , nşr. F re y ta g , s. 108,



e ğ e r B in b ir g ece ’nin en eski yazm aların a mürâeaat ed ecek olursak ( G allan d yazm , v e T übingen 'd e bulunan „S ü i ve Şum ül h ikâ y e si" yazm ası



st. 25 ). F ih r is t ( h. IV . a srın ikin ci y a r ı s ı ) ’te , k ıssa la ra ahbâr yah u t b âzan ahâd iş, asm âr 'ın



dan iza h a Iüzûm gö sterece k k ad ar, eskileşm iş-



z ıd d ı e ğle n d irici m asallara h u r â fâ t ya h u t aynı



VIII. = X I V . asrın birin ci yarısın a â ittir le r ) h i­ kâya kelim esinin, rauttariden eğlen d irm ek m ak­



zam anda ahâdiş den ild iği h âlde, h iç b ir v a k it k fk S y â t kelim esi ku llan ılm am aktadır ( msl. bk.



sadı ile n aklolunan b ir k ıssa m ânasına ku llan ıl­ d ığ ın ı gö rü rü z ( k r ş . S ey b o ld , C e sc h ic h te von



B in b ir g ece 'nin ta rih i h a k k ın d a k i p ek m ârûf ftkra, F ih r is t, s. 304 v.dd.; b k . b ir de s. 3 1 3 ).



S u l u n d S ch u m u l, s. 164 ve N ö ld eke, F e stsc h ­ r ift ’de, D . B. M acdonald, S to r y o f th e



A sm â r, ta rih î dahi olabilir, msl. a l-A sm â r al-şa-



F isch erm an an d th e



h ih a ( s. 305, str. 9 ) ; h âlbu ki ffadiş, d ah a baş­ la n g ıçta n itib aren , en çok ku llan ılan kelim e idi. Buna k a rşılık F ih r is t ’te , hikây a, b ir raporun nakil v e iek râ rı ve ayn ı zam anda bir kopye



Mas’ üdi ’de bir g ib i m asallar için ku llan ıla n kelim elere gelin ce, bun lardan asm âr ilk m âna­ sın ı te k ra r alm ıştır ( „konuşm a, m u h âvere" ile



m ânasına g e lir ; msl. s. 273, str. 20: h ikây a min hattih . , . ( „ . . . yazısın ın fco p yesi"), str. 2 1 : h â zih i h ikây atuh u ( „b u onun kopyasıd ır, su re tid ir" ).



olun ur ) ; h u r â fâ t ise, b il’akis, her ne k a d a r u y ­ durulm uş olsa da, in an ılabilecek olan h ika y e le ­ rin zıd d ın a o lara k , gü lün ç ve g a y r-i mümkün



E k seriy a



„ra p o r“



J in n i).



F i h r is t f 't e



ve



bilh assa çöld e ge cele y in a n latılan m asallar k a sd -



kelim esi ile tercüm e etm ek



( m askaralık, oyun, ve m uziplik n e v ’inden ) ma­



m ü m kündür; bu ta k d ird e , a k si sa ra h a ten işâret edilm em iş ise, d o ğrudan -doğruya h a k ik î mânada



sa lla r dem ektir ; bö ylece D am iri, H a y a t al-ha-



ku llan ılm ış d em ektir. H am za a l-îşfa h â n i [b. bk.], bu k ökü ayn ı şekild e k u llan ılır (m sl. s. 17, 12, 64, 1 ; 65, 13; 201, 4, nşr. G o ttv v a ld t). K itâ b al-ağâni ( b. IV . asrın ikin ci y a n s ı ) 'd e kişşa, h adis ve habar kelim eleri, fa rk s ız olarak, „n akil rivayet, ta k rir " m ânasına, hikâya k elim esi İse, b il’a k is F ih r is t ve H a m z a ’da olduğu g ib i ku l­ lanılm ıştır ( m sl. B ulak ta b ., I, 4, 2 0 ,): h azâ mâ sa m itu m in A b ı B a k r in lf ik â y a tan ısa 'l-la fz u y a zîd u



va -yan kuşu ( „İfâde h a rfi-h a rfin e aynı



olm ayabilirse de, bu n u : A b u B a k r ’den iş itti­ ğim g ib i n aklediyo ru m "). Bununla b e râ b e r, h akâ



ya vâ n , ( K a h ire, 1313 ), 1, 185,31 'd e : h u r â fâ t alr iy â ia ve II, 101, 25 : hurâfât al-’ ar ab tâ b ir le ­ rin i b u lu ruz. A n ca k T ra b lu s ( bk. Stum m e, M ârchen aus T r ip o lis ) ve b ir de C e z a y ir ( k r ş . D elphin , T extes, s. 1 1 6 ) 'd e h u r â fa 'nİn, h âlâ „k ıssa , h ikâye, m asal" yerin e olarak, k u lla n ıld ığ ı gö rü lür.



b ir kelim e



Şim di iki suâl vârid olur. A ca b â m ânanın bu tekâm ülü her h ân gi bir su rette a n la şıla b ilir ve iza h olu n ab ilir mi ve bu yeni m efhûm a göre, ilk k ik â y â i ’m m âh iyeti nasıl o lm u ştu r? A r a ­ b is ta n ’da h ik â y a h iç e k sik olm am ıştır: K u r ’ an ’m n a k le ttiğ i k ıssa la r v e N a zr b. a l-H â riş ta ra ­



fiilinin „n akletm ek" m ânasına k u lla n ıld ığ ı vâki-



fından, farsçad an tercüm e edilip



dir ( k rş. V I I I , 162, 7,10 ). B urada fiil ve hikâya yan -yan a bulunur ve bu sonuncu „ta k tid “ mâ­



s. 191 ), bunlara re k a b e t eden h ikâyelerden b a ş­ la y a ra k , modern haddüta y a h u t m asallara k a ­



nasına ku llan ılm ıştır. Bu su retle, isim ilk m âna­



dar ; halk dili ile nakledilen bu sonuncular an­ cak avru p alı â lim ler ile b â zı g a ra b e t h ev esk ârı



sını daha uzun m üddet m uhâfaza etm iş g ib i g ö ­ rü n m e k te d ir.— M as udi ( ölm. 345/346; bk. M u-



( İbn H işâm ,



bir gece hakkm d aki



m ısırlıla r ve S uriyeliler tarafın d an toplan ıp b a stırılm ıştır. B ilh assa m u h telif ç eşitte k i h ik â ­



mârûf fık rasın d a (d e S acy , B in bir g e c e ’nin men-



y eler için m ü ten evvî isim ler ku llan ılm ası, bun­



şe ’i h a kkın d a ki m uhtırasında bu fık ra y ı 4 şe ­ kild e n a k le tm e k te d ir) bu g ib i m asallar için



ların ne k a d a r ra ğ b e t gö rd ü klerin i ve biribİrin-



râc, IV, 89 v.d.) ’nin



B in



ku llan ılan k elim e h u r â fa ’ d ir ; burada hikâya hiç g eçm ez. İstitra t kabilin den şunu da hatır-



den n asıl b ir vuzûh ile te frik edild iklerin i g ö s ­ terir. Bu isim lerden b ir k a çı e v v e lc e zikrolunmuş idi. Bu isim lerden bir diğ eri riv â y a ( „rİvâ-



H İK A Y E . y e t“ ) ’d :r ki, aslında b ir ratn tarafın d an b ir h ikâ ­ yenin y ah u t bir şiirin şifahen n akli m ânasına g e ­ lirdi ; .şim di ise »hikâye, k ıs s a “ m ânasına gelen alelade bir kelim e v e tem silli v e y a te m silsiz( tamş i li y a ) kom edi y a h u t bir trajedi, b ir tiy a tro p iye­ sini ifâd eye y arar bir tâ b ir olm uştur. Bundan b a ş­ k a , m asal { cem . a m ş S l), m isâl olarak ku llanılan



m



yeni bir sim â y a ra ta n bir edebî s a n a t k â r der ğild ir. A b u '1-M u ta h h ar 'ın ki ka d ar orijinal bir e d e b î h e y'e t-i m ecmua husule getiren tekâm ül iza h a m u h tacdır ve ben b u n u . A ris to 'nuU p.£|x~ Höıç doktrininin ( Poetlka, I— I V ) te'sirin d e ara­ m ak lâzım g e ld iğ i fikrin deyim . C â h iz 255 (8 6 9 ) sen esin de v e fa t e tti v e A b u '1-M u tah h ar 400 se­



y a h u t h a y a t ahvâlinden birini y a h u t bir doktrini anlatm ağa yarayan h ik â y e d ir; m sl. K a lila va D im n a ve um um iyetle hayvan m asalları ( ‘ ala al-



nesinden sonra y azd ı ( M ez, s . X V ). F a k a t A r is ­ to 'nun Poetıka 'sın ın an cak daha sonra nazar-i



sin at al-hayavan ). S ır a ( cem . siy a r ), aslın da



V â k ıa eserin Ç in d ı ( ölm . 247; krş. F ih r ist, s. 250,5 v e 257,« ) tarafın d an vücûda getirilm iş bir M uhtasar 'ı v a r i d i ; fa k a t M atta b. Y û n u s ( ölm/



»yaşam a ta rzı“ v e a yrıca „tercüm e-i hâl“ de­ m ektir. N a v â d ir , m ünferit m enkıbelerdir. K işşa



d ik k a te a lın a ra k ,



tercüm e olunduğu aşikârdır.



( cem . k iş â ş ) her türlü h ik â y e hakkında k u lla ­ nılır. F a k a t K u r ’an ’m ve k ıssa cılığ ı m eslek edinenler ( k u s s ü s ) in istim alleri ile bilh a ssa



328; F ih r ist, s. 2 5 0 ,4 ; hâşiyed e 263 ) 'ta n evvel



e sk i h ikâ y e ler ve P eygam b erlere dâir



rist, s. 2 50 ,4 ; 264,12 ). Bu tercüm e ( bfe. nşr. Margo lio u th , A n a le cta O r te n ia lia ) 'de uıurım ç hikâ-



beler



m en kı­



h akkın da da ku llan ılır ( krş. G oldziher,



M ııh. S tu d ie n , II, ı 6 ı v. d.). Bu son un cu lar ile ilk h ikay ât ( „h ik â y e le r" ) arasın da m utlak bir te za t vardır. B unlar m aziye â it h ikâ y e ler d eğil,



tam bir tercüm esi yok id i; tilm izi Y a h y a b. 'A d i ( ölm. 364) buna dâir bir T a fs ir y azm ıştır ( F ih ­



ya kelim esi ile tercüm e olunm uştur. E d eb î san 'atın h ayatın bir „ ta k lid i" g ib i te lâ k k isi fikrin in bu



fa k a t h âle m üteallik levh ala r idi. Bu k e y fiy e t, zam anım ıza k adar, ta b ’edilm iş plan te k m isâlden



su retle arap diline geçm esi A b u '1-M u ta h h ar 'm eserinde görülen tip i p ek gü zel te s b it etm iş ola­ bilir. Son raları h ikâya m ânasını pek çab uk ikti-



a çık ça a n la şılm a k ta d ır; bu da, A dam M ez ta ­



sâ b etm iş o lm a lıd ır; zîra H a r ir i ( ölm. 5.16) bu­



rafından Abnllşâsim ein B agââder S itten b ild un­



nun eski m ânasını, lik a y a tâbirini, h a ttâ K a lila



vanı altın da neşrolunan H ik ü y a t A b i ’ l-K â sim alB a ğ d â d i 'dir, E serin m üellifi A b u '1-M u tahh ar al-



va D im n a m asalları g ib i am şâl için ku lla­ n acak k ad ar, u nutm uştur ( nşr. de S a c y 2, 1, 13 ).



A z d i, m ukaddim esinde yeni bir edebî şekil y a ra t­ tığını m üdrik olduğunu gö sterir. Bu ne bir şiir,



B u m uharrir aynı yerd e kendi M aküm ât 'mm



ne de bir risalü yah u t makama ( H am dâni 'nin-



da Ijiküyüt olduğunu söylem ekle h akikî mânaya y a k la ş m ıştır; zîra bunlar te k e llü flü belâgatleri-



kileri görm üş o lm a lıd ır) değildir; fa k a t bizim İçin,



ne ve kelim e oyunu ip tilâsm a rağm en, o vakit-



son derecede fen â şö h ret sa h ib i olan, lâkin m üel­ lif tarafın d an hu sûsî bir edebî terb iye alm ış gibi



kî hayatın h a k ik î bir kop yacıd ırlar. Bu bakım ­ dan M aküm ât, her ne kadar, hiç bir ahlâk k a y d ı ile bağlan m aksızm , an cak n ükteleri ve



te lâ k k î e d ild iği anlaşılan birisi tarafın d an B agcjad ah lâ k ve âdetlerinin ve m uhâverelerinin aynen n akil ve tekrarları olm alıdır. İçinde hikâyeden e se r y o k t u r ; ve b e la ga tın sannâ nazım



bir



yem ek



sahnesi



mûtad şekillerin e uygun muve n esir ile yazılm ış sah n eler



bütün bir günü doldurur, fa k a t h e r şey m üşah­



rûhiu buluşları ile m aişetlerin i te ’min ed en se r­ se n



ediplerd en b a h se ttiğ in e ve binâenaleyh bir nevi n ovela p ica resca ( X V I. a sırd a İspanya 'd a rev âc bulan se rse ri m aceraları h ik â y e le r i) olm asına rağm en, arap edebiyatın da h ayatın en mükemmel tem sillerid ir. F a k a t bu m evzû halk



has ve m an alıd ır; boş bir kelim e oyunu d e ğ il­ dir, h ak ik î h a yatta n alınm a b ir tab lo d u r. B ir



dilinde



şeh rin fik irlerin i ve yaşam a tarzın ı in 'ikâs e t­ tirm ek için, te k bir şa h ıs kullan ılm ası, m üellif



yelerd e in k işâ f ettirilm iştir. P icaresco n ev ’ine,



tarafın dan , C â h iz ( Bayan, K a h ire, s. 31,12— 31 ) 'den uzun bir iktib as ile, m üdâfaa e d ilm e k te d ir; an laşıld ığın a göre, cem iyetin m u htelif sın ıfla rı­ nın h a yatların ı tasvird en z e v k alan ilk m ü ellif C âh i? olm uştur. H a k ik atte bu rada, eski çöl şii­ rinin, şeh ri çölden ve hâli m âziden a yıran bütün bîr ifâde ve fik ir h aşin liği ile, şe h ir m edeniyetine ta tb ik olunmuş realizm inden b a şk a bir şe y y o k ­



de



mine b a ğlı



işlenm iş ve m sl. 'A l i al-Z aybak is ­ h ikâyeler gib i, bir çok uzun



hikâ­



se rse ri m acerâlarına gelin ce, bunlar, şü p hesiz, h a y a tın en sâ d ık te m sillerid ir; bunlardan muh­ ta s a r nüm ûneler B in bir g e c e 'de bulunduğu g ib i, daha uzunları da B e y ru t ve K a h ire 'd e ba­ sılm ıştır. ffik ü y a kelim esinin arapçada h er tü rlü mu­ h a y y e l vekayi h a kkın d a ku llan ılabilm esi için, b ir s a fh a geçirm esi lâzım g e lm iştir ; bu sa fh a



tur. M uharririn kendi ifâdesine göre ( s. 2, ıa ),



da o uydurulm uş b ir v a k 'a m ânasına g e liy o r d u ; fa k a t bu m azide y a h u t u zak m em leketlerde geçen



bu esere, n azire olarak, ilâve e ttiğ i anlaşılan l}ikaya badavlya 'den hiç bîr şe y kalm am ıştır.



v e y a h u t cinlerin ve tılsım ların iştirâkine istinat, eden hariku lade hâdiseler ile dolu vak'alard an



Fakat, Ç â h iş 'den istişh ad m akam ında alınan



biri d eğil, h a k ik î h ayattan alınm a ve okuyucu­



fıkrad a lıükiya aşikâr surette bir m ukalliddir,



ların da b ild ikleri se rg ü ze ştle r idi. M isâl olarak



48 o



h îk a y e



„Kamburun H ikâyesi“ ism i altın d a malûm B in bir gece serisi y a h u t 'A l i b. B a k k â r v e Ş am s



.



tarafın d an



—



ia h d it



edilm iş



olm asıd ır.



H akikî



ai-N ahâr g ib i büs-bütün fa rk lı n eviden olan ­ la r zikrolunabİlir. Bu su re tle arap edebiyatın a



âlim , hiç d e ğ ilse , arap İslâm âlem inde ve mi n fe r it istisn alardan sa rf-i n aza r, hikâya 'y i dâim â is tih k a r etm iş ve ondan takd irin i esirgem iştir.



y ep -y en i b ir şe y girm iş oldu. Fihrist ’te henüz



Y a ln ız an latılm ış olm ak için an latılan , uydurm a



bundan bir iz olm adığı g ib i, Makama başlan ­



v a k ’aiardan bahseden h ik â y e y e k a d a r hiç bir v a k it ten ezzü l etm em iştir. Bunu m eslekten râ v île re ve m edd ah iara, m u kallitlere ve avam a b ırakırd ı. H a k ik î edebiyattan sayılan h ik â y e ler



gıçların dan da eser y o k tu r ; Makama, daha son raları H am azan i ve H a riri [ b. bk.] ta ra fın ­ dan in kişâf e ttirilm iştir; b iz bunlarda ( s . 15s — 155 ), m eslekten so y ta rıla r ( muzhikan, nadama ) ve bâriku lâd e m asallardan b aşka, a şk ve



ancak husûsî bir g â y e tâkİp ed en lerd i. Bu s ı­ n ıfa Kalila va Dimna, Fâkihat al-kulafâ, Sul-



nr. 4 5 1 } Kitâb al-Ağaııi m üellifi A b u ’1-F arac 'e Kitâb hikâyat adlı bir eser a tfe d e r ; fa k a t baş­



vân al-muta v.b . gib i a h lâ k î hikâye v e ma­ sallar d â h ild ir ; sonra Lav at al-şâki g ib i na­ zım ve n esir num uneleri ve bütün malıâmât serisi bu m eyân d adır. Bundan başka, î ‘lâm alnâs, al-Farac ba'd al-şidda v e MaşSrt a l- u şşa k



k a ye rd e , bu unvan yerin e, a l-H â n â i ( „m ey h a ­ neler“ ) ok u m a k ta yız ( K o se g a rte n , A ğ â n i m u­



y a h u t İbn S ın â 'nın Salâmân va A bşâl, Hayy



kaddim e, s. 19 6 ; ken d i e l y azısın a istin at eden k a t’î v esik a için b k . W rig h t, Chrestho-



îbn Yakzân 'ı ve g ir itli ‘A l i ‘ A z ız E fend i [ b. bk.] 'n in M uhayyalâi 'ı g ib i a h lâ k î v e ta sa v v u fî b ir



mathy, s. 87, 11).



g â y e s ı olan lar d a bu cüm leden sa y ıla b ilir. B u­



cin h ikâyeleri ( s. 304 v. d.) de buluruz. F a k a t bu h u sû sî ta rzd ak i n ev’i ile m ukayese olunabilecek bir şe y yo k tu r. ibn H alli kân { nşr. W u sten feld ,



H icretin I V . v e V . a sırla rı zam anda, b id a y e tte



arasın da,



ayn ı



g ib i ta rih î ve ed eb î



m en kıbeler



nunla b erâ b er, müslüman



m ecm uaları



m uharrirler, ilk za ­



son d erece b irb irin e ben­



m anlardan itib âren , e d e b î b ir k ıy m eti olan ve



zeyen , fak a t çab u cak tam âm iyle a y r ı tip le r hâ­



on lara dışarıdan g e le n h ikâyelere âşin â oldu­ lar. B un lar yunan rom anları tercüm eleri ile



lin de g e lişen ik i e d e b î şeklin tahaddüsün ü gö rm ekteyiz. M akam a, b id a y e tte kelim enin ilk mânası ile, h akikaten b ir h ik â y e olm uştur ve A b u ' 1-M utahh ar ’ ın



h îk â y a 's i, m akam a g ib i



aeem v e hind h ikâ y e leri id i ( Fihrist, s. 305 v .d . ; H am za a l-îşfa h â n i, s. 41 v.d .). F ih rist 'İn y a z ıld ığ ı devirde, h a k ik î bir ed ebiyatçın ın hi



„a y ak ta “ irâ d olunm am akla b erâ b e r, h aki­ k a tte buna ben zer bir m onologtur. F a k a t A b u



k â ye yazm asın a cev az veriliyord u. Bu e ser ( s 306, 9 v.d.) bunlardan b ir kaçın ın ism ini v er­



'1-M utahh ar için, onun y e n i b ir şe k li, m akam a



m e k te d ir; s. 304, 21 v.d. da



'den a yrı idi v e daha ziy â d e ta k lid ti hik â y a ’nin bir m erhalesini te şk il ed iyordu . H e r iki tarafın dan seçilen isim lere d e m üessir olm uş­



h arrir olan al-C ah şiyâ ri 'n in B in bir gece ’ ye ben zeyen b ir mecmua to p laya b ild iğin i v e aiŞ â f l i 'n i n kardeşin in bunu istin sa h a koyu ldu ­ ğunu haber v erm ektedir. A b b â s île r zam anında,



tur. M akam a g a yesi b e la g a t olan b ir nutuk İd i; hikâya b ir sah ne tem sili olduğu için,



varrâkün ( „k ita p ç ıla r" J on ları yazm ağa te n ez­



h ayat ve h arekete m u htâc idi. Ijlakü fii­ linin çab u cak „n akletm ek, anlatm ak“ m â­



zül e t t ile r ; bu hâl ta b i’î h ikâ y e lerin k a d ir ve kıym eti ü zerin e te ’sir e tti ( Fihrist, s. 308, 9



nasını



B ö y le ce



v.d .). M eslekten b ir m ukaliid ile h ikâ y e ve m asal a n la tıcı ( m addâh ) a rasın d a k i m ü n âsebet, h a ttâ



h ik a v â ti, kıssa h a n ’1 ta v s if e tm iş tir ; ^ ika ­ ya 'd en , konuşm a dilin d e b ile, h en ü z ilk



pek sık ı oldu ( b u sonuncular hakkında b k . s. 140 v.d . ve bilhassa hem h e y 'e tşin a s, hem al-



m ânasında kullan ılm akla berâber, h er tü r­ lü m asal ve hikâye a n la şılır ( bk. D ozy,



m atavakkil’ in



mad. h k y )



ve



İhtim âl



hâ­



23 v.d ). Bu h ikâ y elerd e a lelad e m üellif a d ı bu ­



lâ



b ir



çeşni



şarkılı



lunm az, Battâlân m asalları, cufyâ ya h u t böh gib i meşkûk şe y le r arasında bulunurlar ( s . 313



şeklin g a y e s i a yrı idi ve bu a y r ılık m uharrirler



daha



ik tisa p ziy â d e



ta k lid î



etm esi



ile,



k o lay la ştırılm ış



son



d e ğ işik lik



oldu.



k i, h ika v a ti 'de vard ır,



z îr a



n âkil, v a k 'a la rı an la tışın a b ayat ve can lılık katar. Bununla b erâ b e r, tâ b irler, bâzan g a rip bir su rette, biribirine k a rıştırılm ıştır. Bu su retle N u zk a l al-abşâr va ’ l-asm a f i akbâr zavât al-kin a' ( hâ n gi d e v re â it o ld u ğ u



belli d e ğ il­



bu cin s e se rle re olan



m eşhur b ir



mu­



ra ğ b e t o ka d ar a r ttı k i,



nedîm i ve hah*a d â ir bir kitap



yazm ış olan A b u l- 'A n b a s hakkın da bk. s. 151,



v.d.). Bin bir g ec e bunun p a rla k btr misâlini te şk il eder. B u rad a şe k li, umûmî m eddâhlarm tek n ik k a b iliy e t ve m aharetin i aşan h ik â y e le r



zamm



v a rd ır; fa k a t bunların da, „m asallar“ gib i, mu­ h arrirleri belli d e ğ ild ir ; çünkü m uharrirler bun­



al-nisa isim li k ısa, re a list bir h ik â y e v a rd ır ki, manâm a olarak g ö sterilm iştir.



la rı im zaları altın d a n eşretm eğe cesaret ede­ m iyorlar. „IÇamar al-Zam ân ve B u d u r", „B a g ­



dir ) 'd a



( K a h ir e ,



Z ikred ilm eğe



1305, s. 82— 8 9 ) f i



nokta da yukarıda



dad 'ın üç hanım ı“ , „Ü ç ulem â“ ve re a list h i­



tâ rif ve izah olunan tekâm ülün dâim î b ir âm il



lâ y ık bir



kâ ye le r bu n eviden dir. Hikâyat 'tan ziyâde, hâl



K IS A L T M A L A R



A b h . G . W . G o tt. = A bh an d lu n gen der G e s e ll­ s c h a ft der W issen sch aften in G ö ttin g en A b h . K . M. = A bh an d lu n gen M orgenlandes



f. d. K u n d e des



A b h , P r. A k . W . = A bh an dlun gen d. preuss. A k a d . d. W iss. A fr . Fr. B = B ulletin du C o m ité de l ’A fr iq u e fran çaise A fr . Fr. R C = Bulletin du C om . de fran ç., R en seign em en ts C olon iaux A J S L = A m ericän Journ al o f



l’A fr .



S em itic



Lan­



gu ag es A M — A rc h iv e s m arocain es A M Z = A llge m e in e M ission szeitseh rift A n lh . ~ A n ih ro p oß A n z. W ien t= A n z e ig e r der



A n tb ro p o lo g ic a l



S o c . of B en gal JE = Jew ish Enoyclopaedîa J P H S = Journal of th e Punjab H is io ric a l S o ­ ciety J Q R = Jew îsh Q u a rte riy R eview J R A S = Journal o f th e R o y a l A s ia tic S o ciety J R G S = Journal S o c ie ty



o f the



R oyal



K R s» K o lo n iale Rundschau philos.-histor. K l.



C o m ité



de



G eo gra p h ica!



K C A s* K ö rö s i C so m a A rch ivum



A Q R = A s ia tic Q u a rte rly R eview A R W =s A rc h iv fü r R eligio n sw issen sch aft du



th e



In stitu te ■ J A S B = Journal and P roceed in g s of th e A s ia tic



J S F O u =a jo u rn a l de la S o c ié té F in n o -O u grienne



d. A k . der W iss. W ien A O — A c ta O rien taba



A s , F r, B = B ulletin fran çaise



J A n th r. I = Journ al of



I’A s ie



B A = B e iträ g e zur A ss y rio io g ie B A H => B ibliotheca A rábico-H ispan a



■



K S — K e le tî S zem le ( Revue orientale ) L A = L isan a!-‘A ra b M ach, es A l-M ach riq M D P V =s M itteilu n g en



und



Nachr. des D eu­



tsch en P a lä stin a -V e re in s M F O B = M élan ges d e la F acu lté O rien ta le d e B ey ro u th M G G W ien = M itteilungen der geograp h isch en G esellsch a ft in W ien



B G A = B ibliotheca geographorum arabicorutn, ed. de G oeje



M GM N s= M itt. z. G e sch ich te der M edizin und N atu rw issen schaften



B 1E — B ulletin de l ’in stitu t E g y p tie n B lF A O = B ulletin de l'In stitut F ra n ça is d ’A rc h é o lo g íe O rien ta le au C aire B S O S = Bulletin of th e S ch oo l o f O rien ta l



M G W j = M on atssch rift f. d, G e sch ich te W issen sch aft des Judentum s MI =s M ir Islam a



Studies, Lon don Institution B T L V «s B ijd ragen to t d e T aa l-, L an d- en V o lkenkunde van N ed.-Indie B Z «= B yzan tin ische Z eitsch rift C I A = C orp u s in scrip tioaum arabicorum C IS = C orp us inscriptíonum sem iticarura C T M = C on cord an ce d é la T ra d itio n M usulm ane D L Z — D eutsche L ittera tu r-Z eitu n g E C = L ’E g y p te C on tem p oraine E l =5 E n zyklop aedie des Islam GAL GGA GJ = GMS



= G esch ich te der arabischen L itte ra tu r = G ö ttin g e r G eleh rte A n zeigen G eo gra p h ical Journal a« G ib b Memorial S eries



G O R = G esh ich te des osm anischen R eich es



u.



M IÉ gyp t. =s M ém oires de l’ In stitu t E g y p tie n M IF A O s= M ém oires p u bliés par les m em bres de l’Inst.



F ranç. d ’A rc h é o lo g ie O rien ta le



au C aire M itt. D O G se M itteilu n gen der D eutschen O ri­ en t-G esellsch a ft M itt. V A G = M itteilu ngen der V o rd e ra s ia ­ tis c h ä g y p tisch e n G e se llsc h a ft M M A F =s M ém oires de la gique F ranç. au C aire M O s* L e Monde orien tal M O G es m itteilun gen zu r sch ich te



M ission A rc h é o lo ­



osm anischen



M S F O =s M ém oires de la S o c ié té rienne



G e­



F in no-O u g-



G O W “ B ablnger, D ie G esch ich tsch reiber der Osmanen und ih re W erk e



M SL ®s M ém oires de la S o c ié té L in gu istiqu e M S O S A fr . s= M itteilu n gen des Sem. fü r ori­ ental. S prachen , A fr . S tud ien



G r. 1 P h . ■= G run d riss d er Iranischen P h ilo lo g ie G S A I = G iorn ale della Soc. A s iá tic a Italiana H E M T = H andbook' of Early M uhammadan T rad itio n



M S O S A s . s= M itteilu n gen des Sem , für ori­ ental. Sprachen, W e sta sia t. S tud ien M TM = M illî te te b b û la r mecm uası, İstanbul M W = T h e M oslem W o rld



H O P = G ibb, H istory o f O ttom an P o e try



■NE = N o tices e t E x traits des m anuscrits de la B ib lio th èq u e du Roi N G W G ö tt. se N ach rich ten d, G e se llsc h a ft d. W iss. G ö ttin g en N O ee D er N eu e O rien t



Islam



ÍA = A n sik io p ed isi, Istanbul IG ** Indische G id s IRM «= International R eview of Missions Isl. = D er Islam J A = Journal A sia tiq u e J A fr . S = Journal o f the A fr ic a n S o c ie ty J A m . O S s= Journal o f th e A m e rica n O rien ta l S o c ie ty



O A =» O rien ta lisch es A r c h iv O C E= O rien s C h ristian u s O L Z s» O rien ta listisch e L ite ra tu rze itu n g O M «s O rien te M oderno



P E F Q S =» P a le stin e E x p lo ra tio n F un d , Q u a r­ te rly S ta tem en t P E L O V y a h u t P . E c . LaDg. O r. V i v . = P u b lica ti­ ons d e l’É co le des L a n g u es orientales v iv a n te s P e t.' M itt. = P eterm au n s M itteilu n gen P R G S =■P ro cee d in g s o f S o c ie ty



tb e R . G eo grap h ica]



Q D C = Q u estio n s dip lam atiques e t co lo n ia les R A A D — R evu e de l ’A c a d é m ie A r a b e de D am as



T A •** T ä e a i-A ru s T B G K W » T ijd sc h rift



van



het



B ata via a sch



G en o o tsch ap van K ü n sten en W eten sch ap p en TM «=> T ü r k iy a t m ecm uası, Istan bul T O E M = T â r ih -i ‘ osm än i encüm eni mecmuası T T E M bk. T O E M



"



T T L V “ T ijd sc h r ift kenku n de V e rb . A k .



R A fr . = R e vu e A frica in e



v. T aa l-,



Land-



en V o l-



A m s t. == V erh an d elin gen d e r K o -



n in k lijk e A k a d e m ie van W eten sch ap p en te A m sterdam



R E J ,= R evu e d e s É tu d es Ju ives



V e rs l. M ed. A k . A m st. = V e rsla g e n en M ed e-



R E îs!.= = R evu e des étu d es islam iques R H R — R e v u e d e l ’H isto ire des R eligio n s, R I = R evu e in d igè n e RM M s=e R evu e du M on de M usulman R O tm R o czn ik O ry e n ta listy czn y



deelin gen der K o n in k lijk e •



A k a d e m ie



W eten sch ap p e n t c A m ste rd a m W I - D ie W e lt d e s Islam s W iss. V e rö ff. D O G ~ W issen sch aftlich e



R O C — R e vu e d e l’ O rien t C h ré tie n



van



V e r­



ö ffen tlich u n ge n d er D eutsch en O r ie n t-G e ­



R O L = R evu e de l’O rie n t la tin R R A H = R ev. de la R . A ca d e m ia de la H is to ­ ria , M adrid R R A L = R en dicon ti d é lia R e a le A ccad em ia dei L in c e i, C la s se di sc. m or., stor., e filol. R S O — R iv ista d egli studi orientaii



sellsch aft W Z K M = W ien er Z e its c h rift fü r des M orgenlan des Z A = Z e itsch rift fü r A ss y rio lo g ie



d ie K u n d e



Z A T W = Z e its c h rift f. a ltte sta m en tlic h e W is­ sen sch aft Z D M G — Z e itsch rift d e r D eu tsch en



R T S itzu n g sb e rich te der A k . der



Z D P V = Z e its c h rift des D eu tsch en



W iss. in W ien S B B ay. A k . = S itzu n g sb e rich te



Z G E rd k. B erl. = Z e its ch rift der G e s e lls c h a ft fü r E rd ku n d e in B erlin



d er



B a y ri­



schen A k a d e m ie d er W issen sch aften S B P M S E rlg . ** S itzu n g sb erich te d. Phys.-m edizin. S o z ie tä t in Erlangen SB Pr. A k . W . =* S itzu n g sb e rich te der preuss, A k . der W iss. zu Berlin



A,



=



arap ça



alm.



=



alm anca



aş. bk.



=



a şa ğ ıy a bakın ız



a§,.yk.



= a şa ğ ı yu karı



ayn. esr. =



ayn ı eser



oyn. mil. b. b. b k , b en z,



ayn t m ü ellif bin, ibn buna b a kın ız ben zeri



= sa, = —



bk. b e b akın ız bk. mad. = m addeye ba kın ız c.-g. = cen u p -garp e. doğm . dols,



= cenup-şark = cild = doğum (sen esi } = dolayısı ile



I'. frn s.



= =



c .-ş r,



farsça fran sızca



g ö st. yer. = g r, =b h. = îlv. =



gö sterilen y e rd e ( loc. cit.) g re k ç e hicrî ilâve



iû gl,



İngilizce



se:



länd ischen G e se llsc h a ft P a lä stin a ­



V ereins



ZI = Z e itsch rift fü r In d o lo gie u. Iran istik Z K = Z e its c h rift fü r K o lon ialsp rach en Z O E G = Z e its c h rift f. O ste u ro p ä isc h e schichte Z S == Z e its c h rift fü r S em itistik



k rş . m.



e=



=e k a rşıla ştırın ız m ilâdî



m. ö.



= m ilâ ttan önce



m. s. m sl.



= m ilâttan son ra = m eselâ



n şr. ölm.



— n eşir ( e d it io n ) = ölüm ( s e n e s i)



sser.



= sah ifa — se rj



ş.-g.



=3, şim âi-garp



ş.-şr.



— şim âl-şark



T’ tab . trc,



— tü rkçe = ta b ’ı 333 tercüm e



is .



ta rih siz



tu r. y e r. = b ir çok ye rd e ( passim ) v-b. v .d .



s v e ba şka la rı { krş. v.s.) = ye devam ı



v. dd . var. v.s. yaz,



= = — —



y a zi,



— el yazm aları



y k . bk,



ye devam ının devam ı varak ( f o l i o ) v e aâire ( krş. v.h.) el yazm ası



s= y u k a rıy a bakın la



G e­



D Ü Z E L T M E L E R H iZ IR mad., s, 463 b, .tr. 55 ; v ey a t a v s iy e le r in i ycrîne i t fo s îg c le f in i ve y a ; s; 464 a, s. str. 25 î K a y d a fa adî yerine K a y d â fa ( K a d if e ) ; s, .464 b, str* 2 : 1 ,5 7 yerm e 1 , 1 7 ; a* 465 b* a tr - 43: 7,37 yerine 1 ,1 7 ; s. 4;6a, atr, 55 : f ; 40 00 0 yerine 1*400*000 ; s, 469 a, str. 37 i ş a h ı s g ir yerine ş a h ı s ; s, 469 a, str, 46: 1 5 7 — 160 ’da yerine 1 5 7 — 16 0 ) da t s, 469 b, str, l4 —î 5 : B a h d ır h o ğ la , . « , A n d ır a n ‘ yerine B a h a d tr h o ğ lr t , . . ♦ A n d tr m ; s* 469 b, atr, 53 î 7956 yerine 7936; a. 470 a, str. 57 : sar/r 39 yerine sayı 33; s, 4?i b, «tr, 21— . 2 : O sm an M e h m e d A l î T â tİin câ yerine M e h m e d A l i T ü tü n c ü olacaktır, İ s p a r t a m .d „ esi a, str, 55: le s $eldj+,^ yerine d e s S e l d j , , s, 681 a, str, 55: i?eo d e t e x te s * , • odîı eserde K ıiiç Arştan tarafından, BizanslIlardan alındığı kaydedilen Sparla, bahia mevzıûu İsparta olmayıp, P* W ittek tarafından Eşen çay munsabında Patara île ayniyeti ileri aiirülea kaledir ( bk» V o n d o r B y a a n tin isc h e n z ıır tü r k is e h e n T o p o n y m ie, B y g a n tİo n t 1935, X* 23 ) olacaktır. İB N A R A B Ş A H mad., s 693a, str* 43 * a l-Z a v * yerine 335 5 Brockelm ann, G A L , I, 406 ; II, 164 ; S u p p l., I I ,'210. ( Lotus M a s s i g n o n . )



bistan ’1 ziy a re t eden N onnosos ve onun sefâ



H İ L L Î.



lin de y azm aktad ırla r kİ, bu habeşçe şekli olan H am ër 'in tam am en a yn ıd ır. K itab elerd e bu isim



a l - H İ L L I



Ş a f !



a l - D i n



'A b d



a l -



a r a p şâiri. 5 reb iü lâh ır 677 {2 7 ağu sto s 1 2 7 8 ) ’de F ıra t üzerinde bulunan H illa ’ d e d o ğ d u ; M ardin A r -



‘A z l z



b.



S a r a y a



( 1 2 7 8 —



1 3 5 1 ) ,



tu k -o ğu llan sarayın a iptişâp etti ve onları medh-



retnâm esini kopye eden M alalas ‘ A p s g lt a i şe k ­



H -m -y-r-m ( ten vîn yerine tem vîm ) ve m uay­ yen cemi hâlinde '-(ı-m -r-n ( 'A h m ü râ n = alA h m ü r ) şeklin de y a z ılırd ı.



488



HİMYER.



A ra p m üelliflerine gö re , H im yarîler m ütead­ d it k a b ile le re a yrılırd ı ve L a b a c e tra fın d a Zafâ r ve R id â' h a valisi ile bunların şarkın d a S arv Idim yar ve N acd H im yar 'de y aşarlard ı. H om e, ritaelerden ilk defa ka d îm Plinius ( H ist. N ot-, V I, § 1 61 ) , A e liıîs G allu s ’un 25 ( m. ö.) sene­



— 5 1 8) Hıristiyan olm uşlardır. B u devirde (IV . asrın



ortasın a



doğru)



H a beşler



( k ita b e le ­



rin ’h-b-ş-n 'l e r i }, yân i A k su m k ıra lla rı, cenûbî A ra b is ta n ve A e iz a n a ’da h â kim iyetlerin i te 's is etm işlerdi, im parator C on stan tiu s II. 'un m uasırı olan A k su m k ıra lı, kitabelerin de, d iğer



sinde Y e m e n 'e y a p tığ ı seferi an latılırken , b a h s­ e tm iş tir ; rom alı general tarafın d an toplan an



unvanlar m eyântnda, „h im yerîlerin



m âlûm âta gö re , H im yerîler, sa y ıca , bu m em leke­ tin d iğ e r kavim lerin d en fa z la idiler. S trab o n



yetişm iş olan co ğrafy acı M ark ian o s'u n H im yerî-



'ın k ıra lı“



unvanını a l ı r ; IV. asır



ve R aydan başlarında



ken, S ab ah ların p a y ita h tı M ariab a ’nın Rlıam -



leri habeşli bir kavim olarak gösterm esi ve d iğer em m âreler, habeş istilâsın ın daha eski zam anlara çık tığın ı isb â t eder gibidir. Rom a im paratorları,



m anîler ka b ilesin e â it



( l , X V I, 4. fa sıl, § 24 ), ayn ı seferden ba h sed er­ Bu



g e re k bu h a v alid e Rom a ’nın tic a rî m enfâatini g ö ­



son kabilen in reisi, y in e Strabo n 'a g ö re , İlasaro s idi. Bunun b ir-ço k k ita b e le rd e zikred ilen



zetm ek, g e re k 'O m ân yolu ile ( bk. Z D M C , XXXI, 73 ) cen u b î A ra b is ta n ’a nufûza çalışm ış olan Sâ-



„Saba*



ve



olduğun u



Zü R a y d a n "



sö yler.



yân i S a h a lıla rın ve



sân îlere karşı ittifa k la rın ı te m in e tm e k iç in ,H im ­



H im yerîlerin k ıra lı ’ İlişarah Y a h zu b olm ası pek m uhtem eldir. 70 ( m. s.) tarih lerin e doğru, yan i



y e rîle r ile, m untazam m ünâsebet idâme ederlerdi.



m uharriri mechûl P e r ip lu s M aris E rg th ra ei 'nin



N u vâs ( g r e k m u h a rrirle rin d e : D uhaas, Dimnos ve D am ian o s) olduğu hâlde, h abeşlilere



y a z ıld ığ ı devirde, H im yerîler cen ub î A ra b is ta n 'm bü yük kısm ın a hâkim id ile r ; S ab a k ıra tlığ ı dâhil olm ak üzere, iç kısım lard aki m ın takalardan b aşka, K ızıld en iz v e H a zra m a vt hudutla­ rına kadar, H ind okyan usu sâ h illerin i iş g a l e t ­ m işler v e şarkî A fr ik a ( A za n ia } sah ilin in b ir kısm ı üzerind e h â kim iyetlerin i t e ’sis etm işler­ di. K ır a lla rı, „H im yerîlerin v e S ab ah ların meşrü k ıra lı“ C h a rib ae l



Z a fâ r 'd a



otururdu



{ bâzan



Tct(pd, ve nşr. R . R ah ­



Lyaus



( Ç ürük-su ) suyu üzerinde e sk i



T ü rk istik lâ l m uhârebesinde ikin ci İnönü mu­



meti A r a t, V ek a y i ( B abur 'an h a tır a tı), s. 9— 37 ) uzanan bütün m em leketleri ih tiv â eden Mahmüd



harebelerinin son günlerinde ga rp cephesi k u ­ m andanlığının k a ra rg â h ı idi. K a r a c a - h i s a r



M irza ( S ultân A b u S a 'id 'in oğlu, b. bk.) zam a­ nında bu lm u ştur; T im uroğulları arasın d a bile H i­



( eski ismi M elangeya ), E skişeh ir civarında bir



şâr kü çük ve fakir bir m em leket sa y ılırd ı ( ayn.



köydür, birinci O sm anlı hüküm darı O sm an B ey, riv â y e te gö re , istik lâl başlan gıcın d a kendi a d ı­



esr., s. S6b ). Tim urlular ile Ö zb ek le r arasındaki



na ilk hutbeyi burada okutm uştur. K ö p r ü h i s a r , K oyun hısar ve Y a rh isa r, birin ci O s­ m anlı hüküm darı Osm an B e y ’in bizan slılardan za p te ttiğ i kü çük kaleler. S i v r i-h i s a r , E s k i­ şe h ir vilâyetin e bağlı bir ka zâ m erkezidir. K a ­ dîm b ir Iustiniapolis yerin d e binâ edilm iştir.



son m uharebeler esnasında H iş â r ’ m u ğradığı m üthiş felâ k et hakkın da ( şeh rin sekenesinden o v a k it ancak 60 k işi kalm ış im iş ) krş. T â rîk -i R a ş id i ( trc. R o ss, s. 262 ). M âverâünnehr ’deki Ö zb ek le r devleti,



ilk sülâlesinin



sukutundan



sonra çöktü ğü v a k it [ bk. mad. ‘ABD ALLÂH ],



C ivâ rm d a , m eşhur Pesinont ile arapların ‘A m ü -



H işâr ’ın hâkim iyeti Türkm enlerin Y ü z kabilesin e geçti. X V II. asrın başından 18 6 9 'a ka d ar Bu-



r iy a ded ikleri bizan slıların A m orium şehri var idi. S e f e r - h i s a r ( Seteri- hisar ), İzmir v ilâ ­



hârâ ’da oturan hüküm darlar, H işâr beyinin itâatin i, ancak silâh a m ürâcaat ederek ve her



y etin e b a ğ lı bir kazâ m erkezidir. Ç a v d a r -



defasında



h i s a r , K ü ta h y a civa rın d a b ir k o y ve p ek e sk i A za n ı harâbelerinin bugünkü ism i. K o y u l ­



edebildiler. E m îr M uzaffar, an cak rus hâkim i­



h i s a r , S iv a s vilâyetin e bağlı b ir kazâ m erke­



iam âm iyle kırm ağa



zi. A rn a vu tlu k ’un ta rih î m erkezi K ro y a ( Klod-



ile devam lı bir şekilde



yalnız k ısa



bir devre için, te ’min



yeti zam anında, bu irsî prenslerin hâkim iyetini ve



bu m em leketi B ubârâ



ya ) ’mn Osmanlılarca ismi A k - h is a r 'd ır . G âv u r - h i s a r , Ç a n a k k a le ’nin 20 km. kadar



b irleştirm eğe m uvaffak olm uştur [ bk. mad. B U H A R A ]. XVIII. asrın o r­ tasın a doğru, f^ işâr'ın mezru m m takasî Muham-



cenûbunda



med V a fâ



kâin



bir



köy



ve



aynı zam anda,



o civard aki vâdinin m edhalîni kap ayan b ir eski hisardan kalm a harabelerin bugünkü ism id ir],



K a rm in a gi



( T u k fa t a l-h S n i,



Mus. yazm-, c 581 b, var. I 9 6 s ) 'n in



A s.



bild ird iği



K o a la s ( B u lle tin S o c . geogr. de S t, P eter s­



gib i Surhâu vadisinde M ir Ş â d i köyü civarın da b a ş la d ı; X IX . asırd a, B âysün ve Ş irab âd gib i daha g a rp ta k i arâzi de H işâr ’a ra p to lu n d u ;



burg, 1 8 7 6 ) ; jo u n o v , T a rk esta n sk iy a Viedom osti (1880 ) ; M eyendorf, V oyage â B o-



cenûpta, H işâr, e sk i Ç ağ ân iy ân ( b, bk j ’dan başka, K abâdiyan 'ı ve Ifu rğan -T ü b e ile birlikte



k k a r a ; A li C evad, L u g a t-i coğ ra fya , s. 329,



eski H ıılta l ’in bir kısm ını ih tivâ ediyordu ; e s­ ki H işâr arâzisinin fazla vüs'atinden dolayı, Z a ra fşân ve yukarı A m u -D arya havzaların ı b ir­



B i b l i t / o g r a f t ] a-.



M ajaff, H issa r c i



330, 603. _ ( CI. H u a r t .) H t S A R . H İ Ş A R [ T ü rk ista n 'da, K äfirn ih än ırm ağına dökülen H a n ä k a -D e ry a ’nın aşağı mee-



birinden ayıran d ağlara ru sla r H işâr ' dağları



râsında, 774 m. yüksekliğin de kâin b i r k a s a ­ ba «e a y n ı a d ı t a ş ı y a n v i l â y e t i n merkezidir.]



derler.



B ir zam anlar



H işâr bey! ancak yukarı



gen iş nehir



Surhan ve V a h ş arasındaki a râziye hü km et­ m ekte id i; faka t bu m akam da, ekseriya, em îrin oğlu yah ut hanedandan başka bir prens bulu­



vâdisini terkederek, dar bir boğaza girer ( H işâr 'm m anzarası için bk, Fr. V . S ch w arz, Turkestan,



nurdu. A ra p coğrafyacıların ın bah settikleri s a f­ ran zirâa tı bugün yapılm am aktadır.



K äfirn ih än , H işâr yakınlarında



s. 233 ). V a zıy e ti itib ârı ile şehir, a şa ğı-yu karı,



( W . B a r t h o l d .)



arap coğrafyacıların ın Şümân 'ına tekabül eder [ bk. m ad. AMU-DERYA ] „H işâr-i Şâdm ân“ y a ­ hut sâdace „H işâ r“ ismi İlk defa, em îr K azağ a»



takil bir tü rk beyliğinin m erkezi olan Idişâr, 18 6 9 'da ru siar tarafın dan B u h â ıâ han lığın a



'lîi ölümüpü ( 759 = 1358 )



ilh ak



tâkip eden karışık



[ R u sya ’nın T ü rk ista n ’1 istilâsına kad ar müs­



edilm esine rağm en, f i’len



U lug B e y 'İ r



539



H İS A R — H İS A R F ÎR Û Z E .



idaresinde istiklâlin i m uhafaza etm iş ve rus vassalı hâline gelen B uhara em îrînin hâkim i­



H İ Ş A R F Î R O Z A . [ B L h İ s a r f I r û z e .]



sa r T, ancak askerî m üdâhale yolu ile, B uh ârâ ’ ya



H İ S A R F Î R Û Z E . H İŞ A R F IR O Z A , P e n c â b ' d a e s k i b i r ş e h i r . B ir idâre bö lge­ sinin m erkezi olup, v a k tiy le H ariân a ism i ile ta­



ilh ak edebilm işlerse de, bura halkının m uka­ vem etini aslâ kıram am ış ve 1917 sen esin e ka­



nılan b ir m ıııtakanın orta kısm ım te ş k il ed iyor ve S a v â la k h vilâyetin e tâ b î bulunuyordu. Bu b ö l­



dar sık -sık baş-gösteren isyan ları dahi tamâmıyle ten kile m uvaffak olam am ışlardır. 1 9 1 7 ’de



g e , S a tla c ve Cam nâ arasın d aki ku rak m ıntakada,



y etin i hiç bir uzaman tanım am ıştır. R u sla r H i­



rus



çarlığın ın



başlayan



sukutu



üzerine, T ü rk ista n 'da



millî istiklâl



h areketin i b astırm ağa



ve T ü rkistan ’1 ilh aka çalışan so v y e t R u sya ’um, b ilh a ssa B uhârâ hanlığın ın so v y e tize edilm e­ sinden sonra, şarkî B uh ârâ 'da k a rşıla ştığ ı m illî m ukavem et m erkezlerinden biri d e H işâr o l­ muştur. M erhum E n ver P a şa , T ü rk ista n istik ­ lâlcilerin e iltih a k ettik ten



sonra, bu rasın ı ha­



R âcp ü tâna çölünün şim âl kenarında, 28" 36’ ve 30° şimâl arz dâiresi île 74“ 29' ve 76° 20' şark tûl dâiresi arasında kâindir. M esâhası 13.704 km .2 v e nüfusu 7 8 1 .7 1 7 ’ dir. K ısm en kum çölüdür ve kısm en C am nâ 'nın g a rp kanalının b ir kolu ta­ rafın d an su lan ır. B ö lgen in garp kısm ı ( S i r s a ) B h a tti-râ cp ü t '1ar ile m eskûndur. Bunun için v a k ­ tiy le bu yere B h a ttiâ n a denilirdi. S irsa şeh ri ( eski ism i S a rsu ti ) adım S a ra sv a ti ırm ağından



şe h it düştüğü Beleüvan ’a ric ’atinden önce H i­



alır. S u ların ç o ğ a ld ığ ı m evsim de, şim di p ek kü ­ çülm üş olan S ara sv a ti 'y i alan G h a g g a r ırm ağı



sa r 'd a bulunm uş idi. 1 9 2 4 'de T ü rk ista n , S o v ­



bugün bâlâ S i r s a ’nın old u kça yakınından g e ç­



yet R u sya tarafın d an k a b ilelere gö re d ört muh­ ta r ( 1 9 3 6 ’dan itibaren m ü sta k il) so vyet cum­



m ekte ve orada bir modern sulam a te ’sîsâtım



rek et üslerinden



biri olara k



ittih a z etm iş ve



huriyetine p arçalan d ığı zaman Idişâr, ayn i adı ta şıy a n bir vilâyetin m erkezi g ib i, d ört cum ­



beslem ekted ir. M üslüman ahâli (202.000 k iş i), ek seriyet itib ârı ile, R âcp û t ashndandır ve orada R ângar adı ile de m âruftur, İdâre m erkezi olan



hu riyetten biri olan T acik istan 'a idh âl edildi. 19*6 n üfus sayım ına göre, 200,000 k a d ar nü­



H işâr ve S irsa ’den b aşka mühim şe h ir olarak



fusu ihtiva eden H işâr vilâyeti, T âcik B u h ârâsı 'nın şim âl-ı garb i bö lgesin d e, A tnu-derya ’nın



[ b. bk.] ’yi ve F ath âbâd ( H işâr gib i F irü z-Ş âb tarafın d an kurulm uştur ) ’1 zikretm ek lâzım dır.



kollarından V a h ş ve Sürhân çayları arasında, K â firn ih ân ırm ağının yu karı ve orta m ecrala­ rında, münbit H işar ovasın ı içine alan sah ayı



F irü z-Ş â h T u ğlu k , B h a tti-râ cp ü t ’lardan vali­ desinin vata n ı olan bu k a za y a husûsî b ir alâka



büyük tic a rî bir m evki olan B h iv ân i ’y i, H ânsi



g ö sterd i ve orada 737 ( 1 3 5 6 ) sen esin de ken ­



iş g â l etm ekte olup, 7 tümene ayrılm ıştır. Sun ’î



dine izafeten isim alan H işâr



su re tte yapılan bir ista tistiğ e gö re, v ilâ y e t a h â li­



k u r d u ; şeh rin bulunduğu ku rak m ıa ta kayı su­



sinin 65 % nisbeti iranî ( tâ cik ) 34,3 % nisbeti



lam ak için, C am nâ 'dan bir kanal a çtırd ı. A yn ı m ahalde d a h a e sk i b ir şeh rin m evcut olduğu şü p h e sizd ir; çünkü F irü z-Ş â h tarafın dan inşa



de Ö zb ek türklerinden ib a re ttir. T ü rk ler L a k a y, M ark ak çı-Y ü z, Dürmen, K arlu k, K o n g rat, N ayman ve bir de „D a ğ lı tü rk “ adını ta şıya n o y ­ m aklardan teşekkü l eder. A h â li zirâat ( bilhassa



ed ilm iş olan



bu ğd ay, arpa, pamuk ve p ir in ç ) ve başta k o ­ yun olm ak üzere, hayvan beslem ek ile iştigâ l eder. V ilâ y e tin b elli-b a şlı şeh irleri, T acikistan



uzun m üddet mühim bir m evki id i; 932 ( 1526 )



so v y e t cum huriyetinin



oğlu H üm âyûn ’a b ırak tı. Hüm âyûn da burasını A k b a r 'in m asarifine ta h s is ve babalığı ( A tg a h ) Ş am s al-D in ’i kazanın idaresine m e’mûr e tti. A k ­



ve



6.000



nüfusa



m erkezin i teşkil eden



m âlik



D üşenbe



( bugünkü



S ta îin â b â d ) ve 2.217 nüfuslu K a r a - t a g ’dır. Y ıl­ larca devam eden askerî hareketlerd en son de­ rece m utazarrır olan H işâr bugün K a ra -ta g 'dan daha az bir nüfusu ih tivâ eden küçük bir k a ­ sabadır. H işâr ’ı dar bir dem ir yolu D üşenbe ’ye b a ğla r, 1 9 2 9 ’da inşa edilm iş olan Term izD üşenbe dem ir yolu da H işâr 'ın yakınından geçer.



B i b l i y o g r a f y a : A . Z. V e lid i T ogan , Bugünkü Türkistan (İstan b u l, 1942— 19 4 7 ), I, 12, 26, 60, 156, 170, 206, 209, 240, 255 v. d., 426, 438 v. d., 4 5 2 ; A b d u lla h R eceb B aysun, Türkistan milli hareketleri ( İstan­ bul, 1945) ; Bolş. Sovet. Entsiklopediya ( MosV s. C L X I v .d d .; S u d a n ’da son zam anlarda k eşfed ilen v e hâlen n eşredilm em iş bulunan S id i M uham m ed b. S id i a l-H a b ib ’in



Târih der Kunta



( Chronicle



o f Ibn ‘ A ra bî )



isim li ik i vekayin âm ed e H odh h a k k ın d a da­ i: II İ



İli Hi |H il|



ha fâ z la m âlûm at vard ır.



( G . Y VER.)



H U B A L . [ B k . HÜBEL.] H U B A Y B . [ B k. h u b e y b .] H U B E Y B . H U B A Y B b. ‘A d î a i .- A n s â r î , i s l âmi y e t i n i l k ş e h i d l e r i n d e n biridir. H a yatın ın bütün riv a y e tle rd e m ü şterek bulunan



IH



ana h a tla rı şö y le d ir: U hu d gazv esin d en sonra ( kron oloji için aş. bk.) P e y ga m b erin esbabından 10 k işilik k ü çü k b ir gu ru p , M ekke ile ‘U sfâ n arasın da H u z a y l’lere mensup olan 100 ( y a h u t 200 ) L ih yân i ta ra fın d a n g iz lic e tâ k ip edilerek, çev rilm iş idi. Bu s ık ış tır ıla n gu ru bu n reisi ‘A şım b. Ş â b it a l-A n şâ ri (b a ş k a la rın a gö re, re isleri al-M arşa d idi ) teslim o lm ay ı, g u ru r ile, re d d e tti. D iğ e r a ltı k iş i ile b e ra b er öldürüldü,



i i |HH;



B unun ü zerin e H u b a yb , Z a y d b. a l-D aşin a ile b ir üçüncü teslim oldular ; bu sonuncu inadına



II i! şiil]I Hf|



ku rb an g ittik te n so n ra, kalan ik is i M ekke ’ye gö tü rü lü p , s a tıld ıla r ; H u b a y b , B anu ’1-ÇIâriş b. 'Â m ir b. N a v fa l b . ‘ A b d M anâf ’m eline dü ş-



H|;:i i 1 s.



tÜ. B u zâ t, eşh ü r-i hürüm ün sona erm esi ü zerine, onu y a r a m ’den çık a rtıp , a l- T a n 'im ’e g ö tü rdü. O ra d a k a z ığ a b a ğla n d ı ve B ad r g a zv esin d e H u b a yb ta ra fın d a n öldürülen y a r ı ş ’in öcünü



i ] 1



alm ak için, m ızrak la r sa p la n a ra k , işken ce ile ( şa b r an ) öldürüldü. H u b a yb k a z ığ a b ağlan m a­ dan e v v e l şe h id le r için sü n n et olan İki re k ’ a t



H IH i



İHI



İHI:;



n am azı k ılm a k için, m ü hlet is te d i. H u b a yb 'in k a zık ta , k e silip a y rıla n u zu v ların a d a A lla h , rah m etin i ih sa n etm eğe k a d ir old u ğu için, b ir m üslüm an s ıfa tı ile, vücûd un a y a p ılan e zi­ y e tle re ehem m iyet verm ed iği m ealinde, ik i b e ­ y it sö y le d iği riv a y e t edilm ekted ir. Bu b e y it­ lerden b a şk a ondan bize ik i Işunüt duası r iv a y e t edilm ekte olup, bu du âlard a, d ü ş­ m an larınd an in tikam ın ı a lm ası için, A lla h a niy â z etm e k te d ir, ö l e n adam ın bu lanetinden



yân kü çü k M u 'â v iy a 'y i, m eş'ûm sözlerin te ’sirinden koru m ak m aksadı ile , a ce le ile y e re b a s­ tırm ış ve S a 'id b. 'A m ir de bu sa h n ey i h a tır ­ la d ık ç a , h e r d efasın d a u zun sü ren bayılm alar g e çirm iştir. Bu riv a y e tle rin m u kayesesi, m übâyen etlerin ve id e a lleştirilm iş ta ra fla rın bu lu n d uğu ­ nu. g ö ste rir. ‘ Â sim , ölm eden e v v el, A lla h a du â e d e re k , P e y g a m b eri M edine ’d e bu h â d i­ seden h a b e rd a r etm esin i n iy â z etm iş v e bu du âsı k a b u l edilm iştir. D üşm anların ın ilişm em esi için cesed i b ir a n kü m esi ta ra fın d a n m u h âfaza e d ilm iş v e so n ra d a sa ğ n a k h âlin d e b ir y a ğ ­ m ur cesed i sü rü k le y ip , götü rm ü ş. M am afih V â ­ k id i ( s . 1 5 5 ) ’y e g ö re , P e y g a m b e r bu haberi B i’r M a'ün a hâ d isesin in h ab eri ile ayn ı za ­ m anda a lm ıştır. Ibn H işam ( s . 641 ) ’a g ö re , bu h a b e ri P e y g a m b ere y e tiştirm e sin i A lla h ta n n iy â z eden 'Â s îm d e ğ il, H u b a yb im iş. — Z u h ri v e ‘ U rv a ( b u sonuncu h a k k ın d a k ısa mâlûm at için b k . V â k id i, s. 1 5 6 ) ’y a gö re, bu 10 kişi, m ekkeülerin a h v â lin i te cessü s etm ek için, sarı­ ya olara k gönd erilm işti. Ibn H işam ( s. 638 ), V a k id i ( s . 1 5 7 ) ve Ibn S a 'd ( Iî/ l, 39 v .d .) 'a gö re , b ir k a b ile y i irşâ d e tm e k ü zere, y o la ç ı­ kan 10 kişid en m ü rekkep din m ü beşşirieri, re h ­ berlerin in h iyân eti ile, düşm anlarının eline dü ş­ tü ler, Bu h ik â y e bununla ayn ı zam anda vukû bulm uş olan B i’r M a’ üna fa c ia s ın ın e tra fın a örülm üş olan e fsâ n e y e ço k benzer. V â k id i ( s. 2 *7 )j 6 ( 627 ) sen esin den bah sed erken , H u bayb 'in o ta r ih te h âlâ m ekkelilerin elind e m ahbûs tu ­ tu ld u ğu n u sö y le y o r. K ro n o lo jik bakım dan ile ri sü rü le b ile ce k y e g â n e do ğru iz a h , bu hâdisenin U hu d g a zv e s in d e n so n ra vukû b u ld u ğ u d u r; çü n ­ kü ‘A sim bu g a z v e y e iş tira k etm iş idi. R esm î S ir a ’de h â d ise Yavm al-racı ismi a ltın d a v e Ibn H işâm ta ra fın d a n 3. ( 6 2 5 ) V â k id i ta ra fın d a n 4. (626 ) se n e si v u k u âtı sırasın d a k a yd e d ilm iştir. İlk şe h ıd tim sâli olan H u b a y b 'in ş a h siy e ti, h a k ­ k ın d a g ü ze l m en kıbeler yaratılm asın a p e k m üsait id i. H â rıs 'in k ızı ( b a şk a la rın a g ö re , H u ca yr b. A b i Ihâb ’ın m evâlîsind en biri olan M â v iy a ) b ir gün e v in d e m ahpûs tu tu lan H u b a yb ’ i, bunun b a şk a zam an M ekke 'd e bulunm asına im kân olm am akla b erâ b e r, üzüm ye rk e n görm üş. — Ş e . h â d e t zam anı y a k la şın c a , b ir u stu ra is te m iş ; kadtn k ü çü k çocu ğu ile ken d isin e g ö n d e rm iş; fa k a t ondan in tikam a lm ası ih tim âlin i dü şü n erek, çok korkm u ş; H u bayb ka d ın ın bu korku su n u sezin ­ ce, b ö yle hunharca bir hareketin ondan s â d ır olm asın dan ko rk u lm ay a ca ğın ı sö y le y erek , kadın ı teskin etm iş. Y u k a rıd a zik re d ilen v e H u b a y b ’in k a z ık ta sö y le d iğ i r iv a y e t ed ile n b e y itle r, İbn H işâm 'd a ilâ v e le r ile tam b ir m anzûm e hâlini



heyecan ve



a lm ıştır. A y n ı m ü ellif ( s. 644 v. dd.) onun h a k -



k orku g e ç ird ik le ri söylenm ekte olup, A b ü S u f-



k ın d a k i m ersiyeleri de k a y d e d iy o r. C esed in in



o rad a



h a z ır bulunanların



büyük



k tJ B Ë Y Ê



K u re y şîle rin elinden y u tulm ası m en kıbesi 1436 v, d. = Isâba, I, B ib i tg ogr af



alin a rak, arz tarafın d an hakkın d a bk. T a b a r i, I, 862. y a t Z u b ri v eya A b iî



H u rayra ’nin riv a y e ti için bk. A h m ed b. Hanbal, M usnad , II, 294 v. d., 310 v. d.; al-B uh âri, C ih â d , bâb 170 ; îbn îsh â k ’m riv a y e ti ( s. 638 v. d d . ) ; ‘ A şım b. 'U m ar b. K a tâ d a ’ye k a d a r g id iy o r ; V a fe id i( tr e . W e ilh â u se n ), s. 156 v. dd. ( k r ş . 226 v. dd.), bütün riv ay e tle ri m u hte­ lif k a yn a klard a n bir araya to p la m ıştır; İbn S a ’d, K itâ b al-iabakât ( nşr. H o rovitz, ll/ı, 39 v, d.; nşr. S achau, İII/ıı, 33 v .d ,) ; D iyârbakrİ, T â r ik al-h a m îs ( K ah ire, 1203 ), I, 454 v. d d . ; İbn H acar, îşâ b a , I, 860 v. d d .; İbn a l-A ş ir , U sd al-ğ âba , II, 111 v. d d . ; C aeta n i, Â n n a li d e li' İslâm , sen e 4, § 7,8 sene 6, § 2 ; T a b a ri (n şr. de G o e je ), I, 1431 v. dd. ( h er iki e sâ s riv a y e ti v e riy o r A. W en sin ck, H an dbook



);



J.



o f E a r ly M ah. T radition, tü r. yer. ( A . J. W e n s i n c k .) H U C A N D İ . [ Bk. HUCENDİ.]



HUCARİYA. [ Bk.



h u c r a .) H U C A Y L A . [ B k. h u c e y l e .] H U C C A . [ Bk. h ü c c e t .] H Ü C C E T . H U C C A ( A.), m a n t ı k t a d a l i l ’ i n m ü t e r a d i f i d i r , Hasm ı ilzam için k u llan ılırsa, al-^ uccat a l-ilzâ m iy a ism ini alır. Bu n evi £ ıjccat hasm m kab û l e ttiğ i m ııkaddim a 'ler üzerine binâ ed ilir. K elim e aynı zam anda 300.000 had îsi, m etin ve İsn âd ları ile b irlik te , e zb e r bilen bilen b ir şah sa d a d e lâ let eder, Ğ a z z â li 'y e , b id ’a t eh li fırk a la rı ile y a p tığ ı m ü n azaralard a­



H UCÉYLÉ.



5*5



rın m y u k a rı ucu na m en fezli b ir ku b b e y e rle ş­ tirilm iş idi. Bu m enfezin e tra fın d a , n ısıf ku tru 20 m. olan 60 d e re c elik b îr k a v is çiziliy o r ve bu ik i e sâs d u v a rın arasın da yü kselen b ir d u ­ varın itin â ile c ilâ lın m ış sa th ın ı teşkil e d iy o r­ du. Bu 60 d e re c e lik k a v is yerin 10 m. altın dan ye rin sa th ın a k a d a r y ü k s e liy o r ve on ar sâniy e lik ta k sim atı ih tiv a ediyordu. K ubben in m en­ fezin den g eçen şuâlar d âire kavsinin



üzerinde



h a re k e t eden b e y a z b ir kursun üstüne dü şü rü ­ lü yord u. B öylece gün eşin u ısfm n eh âr irtifâ ı bulunuyordu. 384 ( 994 ) 'te H ucandi kendi seksta n tı ile m edâr-ı şem sin m eylini tâyin e tm iştir. H a va tam am en a ç ık olm ad ığın dan, nie.dânn t â ­ yin i için d ah a ön ceki gü n lerd e güneşin seretân ve ced i b u rçların daki irtifa ra sa tla rın ı k u llan ­ m ak icâp e tm iştir. S a h ih bir ilâ ve v e bir he­ sap bu iş te m u va ffa k iyeti te'm in etm iştir. Me­ d arın m eyli d a h a evv el te sb it edilen lerden b ir-a z fa r k lı o lara k 23° 3 2 ' 2 1 ' bulunm uştur. Bu rakam o zam anda



câri olan h a k ik î d e ğ e r­ den i ’ 35" k a d a r fa rk lıd ır ( K a n ü n -i M as'Sd i ). B irün i 'd en ö ğ ren d iğim ize gö re , H ucandi 'n ia



b u ld u ğu



değerin



d e fa k i te s b itte n olm asından ileri



y a n lış lığ ı,



â letin



iki



biri esn asın da sakatlanm ış ge lm e k te d ir. H ucandi m üte-



h a v v il b aşka astron om ik b ü y ü k lü k le r bulundu­ ğu n a g ö re , m edârın m eylin in de b ö y le b ir tahavvü llün e b ir pren sip itira zı olm ayacağın ı uzun-uzun izah etm ekted ir. H u ca n d i, a l-â la t a l-şâ m ila isim li â le ti de y a p m ıştır ( k r ş . J. Frank, O b er zw e i astron o­ m isch e a ra b isch e



In stru m en te,



Z e its c k r . fü r



k i kâh ir g a lib iy e ti d o la y ıs ıile , h u cca t al-İslâm unvanı v erilm iştir. I s m â 'ili'le r arasın d a h ucca, zam anın imamı ta ra fın d a n , b a ş da l o la ra k



In sir . K u n d e , 1921, X L I, 193— 2 0 0 ); bu, bir um ûm î â le t olup, u stu rla b ile kad ran ın yerin i tu tu y o rd u . Ö n ce le ri ancak te k b ir g e n :ş iik için



tâ y in ed ile n kim seye verilen isim dir, fiu c c a 'le-



ku llan ılıyord u . H ib at A lla h b .al-H u n ayn a l-B a d i’ A b u 'i-K â s im a l-A ş tu r lâ b i bu â le ti bütün g e n iş­



rin ad ed i 1 2 'd ir ; I s a ’nın 12 h a v v â rîsi ve P e y ­ gam b erin 12 n a k l i 'i g ib i. A b b â sîle rin propoga n d asm d a n a k ib 'le r n e ise, bunlar d a aynı m ev k ii tu tm akta d ırlar. A le l'â d e din p ro p ogan d a c ıla rı {d a i ) bunların tâ b i’îdîr. tşn a 'a şa riy a arasın d a 12. imam, hucca u nvan ın ı taşır. H U C E N D İ. a l- H U C A N D İ , H âm îd b. a l HiZR A b u MaHMÜD, { ?■— 1000 ). B ü v eyh ilerd en F ah r a l-D av la zam anında (3 6 6 — 387 = 976— 997 ) R ey 'd e bulundu ; y a p tığ ı se k sta n ta ( südus d â ir e ; bizim ona iza fe tle ku llan dığım ızdan fa rk ­ lı bir se k sta n t )> a l s u d s a l-fa h r i adını v e r­ m iştir. Bu âlet, n ısfıan eh ârd a ku rulm uş, a ra ­ la rın d a üç b u çu k m. m esafe bulunan ve to p ra ­



lik le r için k u llan ıla b ilir h âle koym uştu r ( İbn a l-K ifti, s. 339 ve H . S u te r, ayn. esr., nr. 278 ). B .i b l i y o g r a f y a : H. S u te r, D ie M a­ them atiker u n d A stro n o m en der A ra b er, nr. 1 7 3 ; L . A m . S éd illo t, M em oire su r le s intheru m en ts astron om iqu e d es A ra b es ( Mémor es p r é s e n té s p a r d iv e r s sa va n ts à l ’A ca d . des In scrip tio n s, ï. seri, 1844, 1, 202 ) ; C h e ik h o , T ra ité arabe d e H a ca n d i sur S e x ta n t a p p elé F a h ri s u iv i de l ’é p itr e B a iro u n i su r le su je t ( M achriq, 1908,



L. le de II,



60— 69 ) ; E. W iedem ann, Ü ber den S e x ta n t des a l-C h o g e n d i { A r c h iv fü r d ie G esch ich te



ğ ın üstünde 10 m. y ü k se k liğ e , to p rağın içinde de 10 m. derin liğe varan birb irin e m u vâ zî iki A ve B duvarından teşekkü l ediyord u ( 1 zirâ 50 cm. itib â r e d ilm iş tir ). C enû p ucunda ve ihti mâl şim âl ucunda da A ve B d u va rla rı bir



63). ( E. W i e d e m a n n .) HUCEYLE. H U C A Y L A , c e n û b î A r a b i s ­



kubbe ile birleşm iş bulunuyordu. Cenûp duva-



t a n ' d a b i r k ö y . H a rä z [ b. bk.] e tek lerin d e,



der N a tu rw . u n d der T ech n ik, 1910, II, 149— 151 ) ; O . S ch irm e r, S tu d ien zu r. A stro n . d. A r a b er { S B P M S , E r l., 1926, LV III, 43,



H UCEYLÈ -



den iz se v iy esin d e n ta k rib en 1.900 kadem irtifâ ın da T ih a m a ’nin son h u du t köyü d ü r. M anâha [ b. bk.] k a zasın d a, C a b a l Ş a 'fâ n ( H a r â z ) üzerinde, M itvah m üdürlüğüne tâ b id ir. B ir p a ­ zar y e rid ir ve b ir tü rk k ışla sı vard ır. K öyün ctrvâş ismi verilen a lça k k u lü b ele ri, yo n tu l­ m uş ta şla rd an , h a rç ku llan ılm adan, in şa âd ilm iştir. H o ca y la h alkı k esta n e re n gin d ed irler ve çin g e n e le re b e n ze rle r; k ısm en H a vli, k ıs ­ m en de Z iy â d in i k a b ile le rin e m en sû p tu rlar. K ö y civa rın d a p e k ço k k e k lik bu lu nu r k i, k ö ­ yün ism i de bu radan g e liy o r. A y rıc a , eivâr k ö y le rd e h u la l ism i verilen bir nevi y ab an ö r­ deği ile bir çok ç e şitli k u şla r da m evcuttur.



H Ü C R ÎY É .



m eseleyi sulh yolu ile y a tıştırm a ğ a ç alıştı. F a ­ k a t m ü zâ kereler y a rıd a kalın ca, Z iy â d H u cr 'ü, şi'île rin son d ereced e te h lik e li olan d ;ğ e r re isle ri ile b irlik te , te v k if e ttirm iştir. M esele m ahkem eye in tik a i e ttirilm iş ve K ü fe ’ nin en beili-b aşh kim seleri ta ra fın d a n im zâlanan b ir d e şikâyetn am e te rtip e d ilm iştir; n ih â y et H ucr, a rkad aşları ile b e ra b e r, S u riy e 'y e 'nin huzu ru na gö tü rü lm ü ştü r. H a life



Mu â v iy a k e n d isin i



yen id en m uhâkem e e ttir e r e k , S u riy e 'nin en ileri gelen lerin in fikrin i alm ış v e Idâıcr 'ü idâma m ahkûm e ttirip , Şam cİvârında M a r c 'A z r â 'd a a stırm ıştır. Ş i'île rin şü h ed â d e fte ri onun ölüm ü ile b a şlar. Irak 'ın d a h ilî k a rışık lık la rı



H u ca y la k a d ın ları saçların ı h u sû sî b ir ta rzd a t a ­ ra rla r ; v e örd ü kten so n ra, ku lakların ın e tra fın a sararlar, G la s e r H u cayla ’nin H am dâni ( C u z ı-



arasın d a h er ha n gi bir h âd ised en b aşka b ir ş e y olm ayan bu gü n d elik v a k ’a y a bu yü zden ehem m iyet a tfe d ilm iştir. Z iy â d „işin başından



ra , s. 105, ı s ) 'd ek i



sonuna k a d a r d ü rü st h a re k e t e tm iş ; M u 'â v iya ’ye g e lin ce , o h a ttâ hiîm ine b ir d e lil de v e r­



Şatt



a l-H a c a l



ile



ayn ı



y e r o ld u ğ a kanâatind ed ir. B i b l i y o g r a f y a . ' . E . G la s e r , Von f lo deida n ach S a n a ( P eterm a n n s gen , 1886, X X X II, 5 - 6 ) . ( J .



M iite ilu n -



S C H L E İ F E R .)



HUCR. [ B k. .J HUCR. H U C R B. ‘A d î, K in da kabilesin den h u c r



m iştir ; zira H u cr ’ün su ç orta k ların d an büyük bir kısm ın ı a ffe tm iştir“ ( W ellh au sen ). B i b l i y o g r a f y a ' . İbn H acar, Işâba ( M ıs ır ia b . ) , I, 314 v .d . ; D in a v a ri, a l A h b â r a l-iiv â l ( nşr. G u İrg a ss ), s.2 3 3 v.d. ; Ya'.kübı, H is t. ( nşr, H outsm a ), II, 229, 230, 273—



olup, ş i ' î 1e r i n „ i 1k ş e h i d i d i r “ . Ş i ’île r



275 !



k en d isin e „P ey g a m b e rin sa h a b e s i" u nvanını ver­ m ek istem işler ise d e , en e sk i k a yn a k lar bunu k a ­ bili etm ezler. Ş i’île r, yin e ayn ı eh em m iyetsiz e sâ ­



G u e st ), s. 25 i İbn S a ‘d, T aba kâ t ( nşr. S a ­ ch au ), V I, 15 1— 154 ; T a b a r i ( nşr. d e G o e je ),



sa d a y an a ra k , kendisin i ilk S u riy e ga zv ele rin e iş tira k etm iş g ö s t e r ir le r ; g û y â o bu g a z v e le r­ d e M arc ‘A z r â m ın takasın ı fe th e tm iş tir. B un­ da, son radan şe h it dü ştüğü y e re , kendisin i da­ h a b a şla n g ıçta n itib âren a lâ k a lı gö sterm ek m aksadın ın bulunduğu a şik â rd ır, İlk zam anlar­ da H u cr, ‘A l i ta ra fın a n efsin i can la başla vak fed erek , Şiffı’n ’de C em el v ak ’astnda onun u ğru n a döğü şm üştür. D a h a so n ra, k e n d isin i M ıs ır 'd a , h alife A b u B a k r ’in o ğ lu olup, bu v i­ lâ y eti ‘A l i nâm ına idâre etm ekte .bulunan Muham m ed ’in yan ın da görü rü z. ‘A li 'n in o ğ lu H a­ şan h ilâ fete h a k idd iasın dan fe r a g a t ettik ten son ra, H u cr K ü f e 'd e A ie v île r in çev ird ik leri bütün en trik a ların ruhunu te ş k il etm iştir. H a t­ tâ vâü M u ğ ira b. Ş a’ ba, su lh u te ’min ed eb il­ m ek m aksadı ile, ken d isin e p a ra b ile te k lif e t ­ m iştir. M u ğira 'nîn h a lefi Z iy â d b. A b ih i 'nin, d a ­ h a m âkûl davranm asını t e ’ min için u ğraşm ış İse de, dâim â m ühim b ir ro l



oyn am ak



m era klısı



olan bu serk eş rûh k a rşısın d a bütün g a y re tle ri boşa gitm iştir. H aşan 'ın v efa tın d a , H u cr birâd eri H usayn ile m ü zâkereye g ir iş m iş tir ;



a l-K in d i, C o v er n o rs



of



Egypt



(n şr.



I, 2462, 3 15 1, 3155, 3174, 3337, 3371, 3447: A ğ â n t , XIV, 14 2 ; XVI, 2— 11; W ellh au sen , D ie r elig iö s-p o lifiseh en O p p osition sp a rieien im a lten İsla m ; d iğ e r n e ş riy a t için bk. H . Lam m ess, Z iâ d ibn A b ih i ( R iv ista d eg li sta d i orien ta li, IV, 70— 74 ). ( H . L a m m e n s .) H U C R A . [ B k. H Ü C R E .] H U C R İ Y A . [ Bk. h u c rİY E .] H U C R İY E . H U C R İY A ( H o g r Iy î a , H O d s y e R ÎE ), c e n u b î A r a b i s t a n ' d a b i r k a b î l e ’n i n i s m i . M em leketleri Ş o b e lji ( S u b a ylji ;b. b k .) bö lgesin in şim alin d e olup, 43° 4 0 ' ve 44° 4 2 ' şa rk tülü ( G r e e n w ,)ile 13° 5 ' ve 13" 1 5 ' şim âl a rzı arasın d a kâin d ir. B aştan -b aşa d ağ­ lık tır. İklim i sıc a k m em leketler iklim idir. B a şlı­ ca m ahsûlü k a h v ed ir. D a ğ l a n arasın da, H am ­ da ni 'nin C a z îr a 'sind e p ek y ü k se k b ir d a ğ ola­ ra k z ik r e ttiğ i C a b a ! Ş a b r ( Ş a b t r ; b. b k .) ; v â dileri a rasın d a V a d i T u b b a n ile birleşen V a d i V a ra zâ n 'ı ve H am d ân i 'nin zam anın da S a k â sik 'e â ıt bulunan L ah ec ( b. bk.] n eh rin i, bir de V â d i M u'ka ( M oka ) ' yı sa y a b iliriz ; ş e­



ken d isi, K ü fe 'd eki m u akkip lerin e kum anda etm ek ü zere, d â v e t edilm iş id i. Z iy â d ’m B a s ­



h i r i e r i : D ob han, eskid en m üstakil bir su lta ­ nı bulunan Ş e r c e b i ( Ş e r g e b ı ) isim li tâ lî k a b i­ leye â ıt olup, 1/5 'i yahudİ olm ak ü zere, ta k r i­



r a 'd a bulunm adığı sırad a, H u cr bir isyan h a re k e ti hazırlam ağa te şeb b ü s etm iş id i. Z i­



ben 500 nüfusu vard ır. Bu şehrin e sk i b ir himya ri şa to su , ç arşısı ve cum artesi gü n leri ku ru ­



yâd



lan b ir p a zarı v a rd ır ; D â r Ş a v v a r k u d re tli bir



mümkün



olan



sü r'atle



geri



döndü



ve



H U C R lY E -



tâ li k a b île olan Hain mâ d 'Iarın m e rk ezîd ir; k e n ­



HÛÖ.



57?



lunduğu ve kendisin i tâ k ip olduğu söylenir. Isrâ iliy âtın



edenlerin p ek az b ild ird iğin e gö re ,



din e mahsûs bir ‘A l i l i 'i v a r d ır ; nüfusu, p ek azı y ah u d i olm ak üzere, 300 k a d a r d ır ; m üteaddit h işn 'la n ile bir cuma p a zarı m e v cu ttu r; H eru va ayn ı isim li vadinin ü zerin d e kâin olup, p e k azı yahudi olm ak ü zere, takrib en 500 nü­



ile cezaland ırm ış. O n la r da, içlerind en bâzı kim seleri, M ekke ye yağm u r duasın a gö n d er­ m işler. A lla h , g ö k y ü z ü n d e biri b eya z, biri k ır­



fusu, k ü çü k b ir çarşısı, b ir sah p a za rı v a r­ d ı r ; T a ’ izz [ b . bk.] civa rın d a ki D im en a şe h ri­ nin de, 1/ 10 ’i yahudi olm ak ü zere, ta k rib en



m ızı ve b iri d e siy a h olm ak üzere, üç bu lu t halketm iş. İçlerinden K a y l isim li b ir şah ıs, hâtıfte n g e le n bir sa d â ile, bu ü ç b u lu tta n bi­



500 nüfusu vard ır, idam m id 'iar b ö lgesin d e Birk e t HammSm ism inde bir sıca k su m enbâı ile ham am lar m evcû ttu r kİ, bunlar b îr çok arap-



rin i seçm eğe m e’mûr ed ilm iş. S iya h bulutu s e ­ çince, ‘A d üzerinde m ü th iş bir fırtın a çıkm ış,



la r tarafın dan z iy a re t m emnudur.



e d ilir ; fa k a t yah u d ilere



H u criya ’1er h a k ik î H im yar '1er o ld u k la rın ı v e g û y â v a k tiy le Ş ob eh i '1er ile m üştereken b ir k a b île te şk il etm iş b u lu nd ukların ı r iv a y e t ed er­ ler. D ah a e vv elce Ş an ’â im am etine tâ b i id ile r ; fa k a t bu im am etin zayıfla m a sın d a n sonra, m üs­ tak il olm uşlardır. G eçen asrın orta ların d an be­ ri, B ak il [ bk. m ad. HÂŞİD ve BAKÎL ] sü lâ le s i­ ne m ensup bulunan Zü M uham m ed 'e uzun za ­ man tâ b î olm uşlardır k i, bu Zü M uham med '1er e v v e lc e Şan a im am ından ü cret alırla rken , onun m evkiini k a yb e tm e si ü zerine, Y em en 'in büyük bir k ısm ın a sâh ip olm uşlardır. Z ü M uham m ed '1er ile H u criya '1er arasın da u fa k garn izo n lar v ard ır. O n lard an v e rg i a lırla r ve a d li id a reyi te ’min e d e rle r. K a b ile re isleri küid unvanını taşır. H u criy a k a b ile si m ensup­ larının b ir çoğu , itik a t itib ârı ile kendilerin e zıd bulunan ve tıpkı ş â f i’île r g ib i n e fre t e ttik ­ leri Zü M uham med 'ierin idaresin d en k u rtu l­ mak için, A d e n 'e h icre t e tm e k te d irle r; orad a işçilik ile h ayatların ı kazan ırlar. B i b l i y o g r a f y a ı H am dân i, C a z ir a ( nşr. M ü lle r), s. 76, 2e, 77, o, 9 9 ,2 1, 23, 125, s, 126, 9 , 1 0 , 189, 2 i ve fih ris t Ş a b i r ; K . R ltte r, E rd k u n d e, XII, 787 ; H . v . M altzan, R e ise nach Sâdarabien ( B rau n sch w eig, 1873 ), s. 162, 214., 390— 397, 404— 407. _ ( J. SCHLEiFER.) H • U C U R A TM.. [ Bk. HUCURÂT.] _ J H U C U R A T . a l- H U C U R A T ( A .), K u r a n 'da X L IX . sûrenin is m i; h u cra [ b. b k .] 'nin cem 'i. H U C V I r Î . [ B k. HÜCVİRÎ.] H U D . [B k . HÛD.] H Û D . H U D , ‘A d [ b. bk.] k a v m i n e g ö n ­ d e r i l e n p e y g a m b e r olup, bu kavm e men­ sup ( a h ) olarak g ö ste rilir v e m u h telif şek ild e riv a y e t ed ilen n esebi kısm en *A d 'ın c e d d -i â lâ ­ sının n esebi ile birleşir. B u ayn ı zam anda, ‘A b ir ( ibrân îlerin ced d i olup, T e v r a t ’ ta zik r­ edilen ‘ E b e r ) ile ayn ı şa h ıs olduğu da sö y le n ­ m e k te d ir;



bir başka



y e rd e d e ‘ A b ir 'in oğlu



( aş. bk.) olarak gösterilm iştir. K avm inin H ak y o ­ lundan a yrılıp , k ib ir ve n a h ve te kap ılm ış buialâm Ansiklopedi»!



A lla h ‘Â d kavm ini 3 sene süren



b ir k u rak lık



‘ A d kavm i, H üd ile üm m eti m üstesnâ olm ak ü ze­ re, m ahvolm uş ( bk. K u r an, L X 1X ,6 ). H üd 'un s 50 sen e yaşam ış olduğu riv a y e t ed ilir. M ezarı hak­ kın da da m u h telif riv a y e tle r v a rd ır; H üd ’a â it b ir m ezarın B i’r B ara h ü t civarın d a bulunduğun­ dan b a h sed ilm ekted ir ( bk. van d er M eullen ve v. W is s m a n n 'm t a s v ir i) . İbn B a ttu ta (P a r is , I, 265 ; II, 203 ) 'd a H ü d 'un m ezarın ın Şam 'da B ü yü k cam ide bulunduğu b ild iriliy o r ; b aşka ri­ v ay e tle re g ö re , d iğ e r 98 p e yg am b e r ile birlikte, K a b e 'd e y atm a k ta d ır. ‘ÄD m add esin de bir 'A d kavm in in m evcudiyetinin şü p h e li olduğun a işa re t edilm iştir. Bu H üd için e v le v iy e tle v a rittir. K u r a n ’d a g e çen H üd sö zü ( I I , 10S, 129, 13 4 ) yah ud ilerin m ü şterek ta v s ifid ir v e h v d cezri orad a „y a h u d ıliğ i kabûl etm iş bulunm ak“ m ânasında ( II, 59 • IV , 48 v. b.) k ü ll h â ­ lin de bütün yah u d ilere verilen isim dir. H üd has ism i de bu fiil v e isim den m ü ştak g ib i görün­ m e k te d ir v e ibrân îlerin ced d i ile H ü d ’un ayn ı kim se olduğu h a k k ın d a k i riv a y e t, muhtem el o lara k , bu cih e te işa re t etm ektedir. Ş u hâlde H irsch feid H ü d 'u m ecazî bir şa h ıs o la ra k a d ­ la n d ırm a kta , ih tim âl, h a k lıd ır ( B eiträ g e z . E r k lä r u n g d e s K o ra n , L e ip zig , 1886, s. 17, n o t 4 ) . K rem ers ( O b er d ie sü da rabische S a g e, s. 21 v . d . ) ’in ilk önce K r a te r ( ? ) B a ­ r a h ü t'u n H ü d k ıssa sın a yol a ç tığ ı d a k i tah m in i d ik k a te d e ğ e r.



husûsun,



B i b l i y o g r a f y a : ‘ÂD ve BARAHÜT m addelerinde ismi geçen eserlerden b a ş­ k a bk. K u r ’an te fs irle ri ve b ilh a ssa V II, X I, s * v. d d .; X X V I , 123 v. dd.; Ş a 'la b i, K işa ş al-anbiyâ’ ( 1 2 9 0 ) , s. 63 v. d d . ; S ale, T h e K o ra n , P r elim in a ry D isco u r es, s. 85 M aracci, R efu ia tio n es ( F atav ii, 16 9 8 ), s. 282 v e ayn ı y erd e bahsi g eçen d iğ er e s e rle r; G e ig e r, W as k a t M uham m ed au s dem J u d enthu m e au fgen om m en 2, s. i l l v. dd.; van der M eullen 158 v. dd;_



ve



W issm an n , H azram a ut, s. ( A . J. W e n s in c k .)



H ÛD. HUD, B a n i ceddi. 430 ( 1 0 3 9 )



Hüd sülâlesinin sen esin de M unzir II.



b, Y a h y a [ bk. m ad. T O c Î B ] ’ntn katli ü ze­ rine, A b ü A y y ü b S ulaym ân b. M uhammed S a ra g c ss a şehrinin idâresini ele g e çird i ve orada,



37



HÛD



-



H Ü D E Y B İY B .



C o d e ra ’y a g ö re , k e za L e rid a, C a la ta y u d ile T u d e la 'd a 503 ( m o ) ta rih in e k a d a r hüküm ­ ran olan bir sü lâlen in ku rucu su oldu. A ilen in c ed d i Isp a n y a ’nın fe th i esn asın d a o ray a g e l­ miş bulunan arap lard an H üd isim li b ir şa ­ h ıs olduğu için, sülâle B ani H ü d ism i ile ta ­ nın m ak tad ır. H ü d sü lâlesin e â it elde m u h telif şe cereler v ard ır. S ülâlen in ku ru cu su , M u n ztr’in hüküm ranlığı esn asın da L e rid a ’d aki h ıristiy a n larm kum andanı im iş ; S a ra g o ss a 'nm beyıolunca, al M u sta 'in ism ini alm ış. C o d era ( Etudios criticos de H istoria ârabe- espariola, s. 362 v. dd.) ’ ya göre, 438 ( 1046/1047 ) ta rih in d e Sulaym ân ’ in v e fa tın d a , m em leketini o ğ u lla n a ra ­ sın d a ta k sim etm iş, bu su retle h e r b iri, y u k a rı­ da zik re d ilen şeh irlerd en birinin valisi olm uştur. B unlardan y a ln ız S a ra g o ss a h ü kü m darları h a k ­ k ın da d a h a fa zla m âlûm ata sâ h ip bulunm aktayız. B urada, birb irin i tâkiben , 474 ( 1081 ) 'e k a d ar — A h m ed al-M uktadir, 478 (10 8 5 ) ’e k a d a r — oğlu Y u su f al-M u’tam in ve 501 ( 1 1 07 ) 'e k a d ar — onun o ğ lu A h m e d a l-M u sta 'in ( II ) hüküm ran olm uş­ lardır. E n so n zikred ilen hüküm darın o ğ lu olan



hünkâr ( „u ğ u rlu “ ) sözü nd en m üştak olarak g ö s ­ te r ir ; k rş. b ir de J A , 2. seri, X V , 276, 5 7 2 ). Hankâr unvanı XIX, asra ka d ar bütün O sm an lı su lta n ların a verilm iş ve pâdişâh u n van ı ile m u vazi o larak, ku llan ılm ıştır. M üverrih İbn İyâs, S elim I. ta ra fın d a n ku llan ılan bu yab an cı un­ vana m ısırlıların n a sıl h a y re t e ttik le rin i a n la tır ( k r ş . B arth o ld , isi., V I, 3 9 3 ). F a k a t hünkar, unvan o lara k , b â zı b ü yü k ilâ h iy a tçıla r ile mu­ ta s a v v ıfla ra , b ilh a ssa ç o k d e fa M olla H ü n kâr d iy e anılan C a lâ l al-D in Rûm i ’ye y a h u t H ün­ kâr ldâci B e k tâ ş V a li v eya H ü n kâr H âoi B ek tS ş (K ö p rü lü F uad, T ürk edebiyatında ilk muta­ savvıflar, s. 126 not ) ’a da verildi, kudâvendigSr tâb irin d en k ısaltm a olan ( bununla berab er a ş. bk.) hankâr ( İstan bul a ğ zın d a hünkâr ) k elim esi c o ğ ra fî



isim lerde de g e ç e r ; H ünkâr



isk e le si v.b. 3. B ursa O rh an ta ra fın d a n za p te d ild ik te n sonra, bu şe h ir, c ıv â n ile b irlikte, sa n ca k olarak, şe h zad e M urad B e y ’e v erild i. Â ş ık P aşa-zâd e bu san cağın , ona iza fe te n , B e y sa n ca ğ ı tesm iye ed ild iğin i y a z a r ( s. 43 ) ; fa k a t m u ah h ar ta rih î



‘İmâd a l- D a v la ‘A b d a l-M alik, h âkim iyetin i, Mıırâ b ıtiard a n 'A H b. Y û su f ’a k a p tıra ra k , k a y b e t­



an’ane, bu sa n ca k île m erkezi B ursa olan so n raki vilâyetin , bu ilk valin in le k ab ın a iza fe te n , H u-



m iştir (50 3 — 1 1 1 0 ) ;



d â ven d ig âr d iye a n ıld ığın ı k a y d e d e r ( k r ş . K â tib Ç e le b î, Cihânnümâ, s. 656 ). B u rsa şe h ­



fa k a t k a y n a k la r bu h â ­



disenin n asıl olduğu h a k k ın d a birbirinden a y r ıl­ m a k ta d ırlar. ‘İmâd a l-D a v la R u e d a ’y a kaçm ış v e orad a 524 ( 1 1 3 0 ) ta rih in e k a d a r yaşam ıştır. K rş. mad. MUHAMMED B. YUSUF B. HÜD.



B i b l i y o g r a f y a ' . İbn al- A s ı r ( nşr. T o r n b e r g ), IX , 204 ; al-M arrâku şi ( nşr. D o zy ), s . 50; D o zy , Histoire des Masalın. d ’Espagne, I V ; ayn . mil., Recherches s, I, 231



v .d d . ve



bu n a ilâ v e edilen m e tin le r; C od era, göst. y e r . ; M üller, D er İslam . . . , II, s. 583, 638.



rinde kâin olup, H u d â v e n d ig â r



Cami* ( E v liy a Ç e le b i, H, 1 4 ; C u in e t, La Turquie d ’A sie, IV , 1 2 7 ) ve m edresesi ( E v liy a Ç e le b î, II, 17 ) gib i, d în î m ebâni M urad I. 'a â it t e ’sislerd ir. ( J. H . K r a m e r s .) H U D A Y B İ Y A . [ Bk. HUDEYBİYE.] H U D E Y B lY E . H U D A Y B İ Y A , M e k k e ’den, a ğ ır y ü rü yü ş ile , b ir gü n lü k ( markala ), başka b ir tâ b ir ile , 17 kilom etrelik m esafed e b i r v â d i.



H U D Â B E N D E . [B k . u l c a y t u .] H U D A V E N D İ G A R . [ B k . h u d â v e n d İ g â R .) H U D Â V E N D İG Â R . H U D Â V E N D İG Â R (F.), h ııd â v e n d ’den m ü ştak olup, m ânası s â h i p ,



A ra zisin in bir kısm ı, en çok ge n işliğ i bu ta ra f­



h ü k ü m d a r ve b e y d i r . F a rs e d eb iya tın d a e k se riy a A l l a h m anâsında k u llan ılır. Osm anlı d evleti tarih in d e bu kelim e : 1. S u l t a n M u­ r a d I. ( 1360— 1389 ) ’1 n u n v a n 1, 2. b a ş şe h ­ ri B r E s a ( B u rsa ) olan sa n ca ğın ve so n raları v ilây e tin adı olm uştur.



v a r idi. S o n ra ları burada to p ra k a ltı su ları b a k ı­ m ından zen gin olan civâ r e k in lik leri için b ir z ir â a t m erkezi h â lin e gelen m ü tevâzî b ir k ö y



68 ) ve bu kelim e, um um iyetle h u d â v en d ig â r ’ın k ıs a ltılm ış şekli o lara k kabul ed ilir ( ‘A l i , K u n h al-ahbâr, V , ı 6 ; F a rha n g -i Ş u Ur i, b k . mad.; Sâm î,



d ik k a tin i d evam lı bir su re tte M ekke şe h ri ü ze­ rin e to p lam ış idi. P eygam b erin , ip lid â d a , a sk e rî



ta olan M ekke haram ’ine d âh il bu lu nu yord u. H ic re t sıra la rın d a , bu ıs s ız vadinin ku yu su ve m ukaddes b ir a ğ a c ı ile b ir İp tid a î ib â d e t y e ri



y ü k se ld i. 6. ( 628 ) y ılın son a yların d a, yab u d i kabîlelerinin im hasından ve m edineli m ünafıkların I. E n e s k i osm an lı ta rih çileri M urad I. için( m u n â fik ü n ) te zlîlin d e n so n ra, P e yg a m b er ( u m ûm iyetie S u lta n M urad G â z î d en ilir, krş. Y a ş r i b ’de kend in i v a z iy e te hâkim zan n ed ebi­ G ie s e , A n o n y m u s ) bu unvanı k u llan m azlar. Bu lird i. K u re y şle rin teşeb b ü s e ttik le ri H and ak unvan ilk d e fa X V L a sırd a ortaya ç ık a r ( İdrîs m uhasarasın a bir n evi cevap olm ak ü zere, bir B itlis i, S a 'd al-D in , krş. H am m er, C O R , I, 107 ). g ö s te r iş yapm ak zam anının g e ld iğ in e hü km etti. E sk i vak’anüvislerde h a n ka r u nvan ı g e ç e r S e b a tlı siy â se ti h er şe y i h a zırlam ış idi. K ıb le 'nîn ( b k . Â ş ık P a şa -zâ d e , Tarik, İstanbul, 1332, s, d e ğişm e si ve h ace m ü kellefiyeti sah âbesinin



K a m u s-i tü r k î, I, 589; N âcî, Lügat ’inde, bunu



b îr g ö ste riş yapm ak tasavvu ru n d a bulunduğu a n la şılıy o r: sah abesind en 1400— 1600 k işi, mü-



H U D E Y B 1Y E -



H UDEYDE.



579



sellâh olarak, ona refakat edecekti. Bunun için sak bir muhacirler topluluğunun reisi ile, bu bir 'umra plânı ileri sürdü; berâber getirilen suretle müzâkereye giriştiler ve Dâr al-Nadva kurbanlar faud’a 'yi tamamlayacaktı. Mekke 'ye [ b. bk.] bütün mazinin üzerinden bir sünger hâkim olarak girecek ve yahut Kureyşieri ken­ geçirmiş oldu. Peygamber bundan kazanç elde disi ile müzâkereye icbar edecekti. Askerî ma­ edecek ve şimdi artık kendisine resmî bir anlaş­ iyeti, Mekkeli’ierde te’sir uyandıracak kadar ma ile te’min edilmiş olan hareket serbestîsinçok, bir tecâvüz fikri teikîn etmeyecek kadar den istifâde edebilecekti. Medine 'nin artık Mek­ az idi. ke 'den bir korkusu kalmamıştı. Ağır şartlara Kureyşler ona aldanmadılar ve geçitleri tut­ gelince, onlardan sıyrılmak ve muahedeyi meftular. Peygamber, haram sahasına girmek üzere sûh ilân etmek çâresi bulunacaktı. Peygamber, iken, onların ileri karakollarının üzerine uğradı. o zaman için, Hudaybiya 'ye getirdiği kurban­ Bu mukavemet öaünde Hudaybiya 'ye kadar çe­ ları kesmeğe karar verdi ve buna bâzı haoe kildi ve müzâkerelere girişti. Taleplerini, saha­ menâsikini ilâve etti. besi ile birlikte, millî ibâdet yerini, Kâbe 'yi, B i b l i y o g r a f y a - . Yâküt, Mu cam ( Mı­ ziyarete inhisar ettirdi; bu istek evvelâ redd­ sır tab.), III, 233— 2 3 4 ; Bakri, Mu cam ( nşr. edildi. Bu uzun ve zahmetli müzâkerelere yol Wustenfeld), s. 128, 272, 521, 81 3 ; M üslim, açtı. 'Omar (‘Omar b. al-Hattâb), vâsıta Ş a h îh , II, 64, 63, 91, 9 2 ; !bn Sa d, T a b a kâ t vazifesini görmek üzere, Mekke'ye girmeğe ( nşr. Sachau ), II, I, 69, yo — 73, 8 3 ; IV , 11, eesâret edemediğinden, yerine ‘Oşmân gönde­ 4 0 ; Ibn Hanbal, M usn ad , III, 350, 355, 384, rildi. Çünkü onun mensup olduğu nâfiz Emevî- 396, 420, 486; IV , 48, 49, 322; V , 326; Caler âilesinîn İtibârı kendisini muhâfaza edebi­ eta n l, A n n a li, III, 139 ; Ibn H işâm , S ir a ( nşr. lirdi. Onun öldüğüne dâir yalan bir şayia W ü s te n fe id ), s. 740, 743, 745, 7 46 ; ' V â k id i, yayılınca, Peygamber sahâbesini „mukaddes“ M a ğ â zi (n ş r. W e llh a u s e n ), s. 242, 244, 260; ağacın yanında topladı ve kendilerinden sadâ­ İbn a l- A s ir , U s d al-ğ âba , IV , 59. kat yemini istedi. Bu b i'a t a l-şa ca r („ağaç bi'ati“) ve b i'a t a l-r iiv ö n („rıza bi’ati“) de­ HUDEYDE. A L - H U D A Y D A , A r a b is t a n ’ın nilen Hudaybiya bi'atidir. An'anenin bu vak’ala- Y em en ü lkesinde, K ızıld e n ız sahilinde, 14° 40' ra nisbet ettiği bir âyet hakkında iki taraflı şim âl a rzı ve 42° 54' şa rk tülünde b i r ş e h i r bir telmih vardır. Bu yemine iştirâk edenlerin v e b e l l i - b a ş l ı b i r i s k e l e d i r . İn giliz den iz hepsî, İslâm tarihinde, merasimin altında cere­ h a ritala rın d a R a s al-Jedir şeklin d e gö sterilen bu ­ yan ettiği ağaç ( ş a c a r ) tan müştak olarak, runun 5 m il k a d ar cen ûb-i şa rk isin d e bulunan şa ca ri lekabını taşırlar. Müteâkip günlerde H u d ayd a 'nin sâ h ili m ercan k a y a la rı iie kap lı Kureyş müzakereci[eri geldi. Yapılacak mua­ olduğun dan , sâh iiden u zak ta dem irlem ek m ecbu­ hedenin metni madde-madde ve keiime-kelime riy e tin d e kalan vap u rlar ile ş e h ir a ra sın d a k i irti­ münâkaşa edildi. Protokoida Peygamber İslâmî bat, sanbük a d ı verilen y elken li b ü yük san ­ formüllerin ve R a s ü lu ’ ilâ h unvanının kullanıl­ d a lla r v â sıta sı île t e ’min olunur. H u dayd a e v ­ masından sarf-ı nazar etmek mecburiyetinde v e lc e k ü çü k b ir k ö y d en ib â re t iken, sonraları kaldı. Hattâ o zamandan itibâren Kureyş 'e L o h ayya-M oh â1 g ib i isk elelerin kum iie tık a n ­ mensup firârîleri iâde etmeği taahhüt etti; m ası yüzün den , ehem m iyet kazan m ıştır. H u day­ mekkeliler aynı şartı kendileri için kabûl etme­ d a 'y i Y em en 'in m erkezi olan Ş a n 'â y a b a ğ la ­ diler. ‘ Umra 'ye gelince, ertesi sene, silâhsız yan yol, bu şe h re varm azd an Önce, 3.000 m .'y e ve yalnız kınında olan kılıç ile gelmek şartı y a k ın b ir İrtifâ a k a d a r y ü k se lir, O sm an lı hü­ ile, buna müsâade ediliyordu. k ü m ran lığın ın son yılla rın d a ele alınm ış olan Bu anlaşma, uzun bir hareketsizlik ve susuz­ Ş a n 'â -H u d ay d a d e m iry o lu p rojesin de, h attın K ı­ luk yüzünden, maneviyatı bozulmuş otan saha­ zı iden iz ken arın d a m üntehâsı olm ak üzere, beler arasında büyük bir hayâl sukutuna sebep H u d a y d a ’ nin b ir az şim alinde rü zgâ rd an m ah­ oldu. Hakikatte Peygamber Mekke ’ye karşı fuz ve d erin C e b â n a koyu seçilm iş ve burada mücâdelesinde ehemmiyetli bir diplomatik mu­ m ükem m el b ir lim an m eydan a g e tirilm e k iste ­ vaffakiyet kazanmış idi. Esasen kazanmış nilm iş idi. olduğu hakları değil, fakat müşrik ve Pey­ Hudayda, Yemen ’in dağlık kütlesi ve Kızıigamberin peygamberliğini kabûi etmemiş olan deniz'in şap kaya ve adacıkları ile arızalı sahili Kureyşler indinde kıymeti oimayan sâde iddi­ arasında, oldukça geniş bir şerit hâlinde uza­ alarını fedâ ederek, Kureyş oligarşisini kendi­ nan Tihâma ovası üzerinde kurulmuştur. İkli­ si ile müsâvî şartiar iie muâmeye mecbur mi pek sıcak ve rutûbetli, fakat az yağmurlu etti. Bütün Arabistan muvacehesinde bir kud­ olup, civarında bataklıklar bulunmadığından, ret hâlinde ilk defa burada tanındı. Kureyşler, havası iyi sayılır. UmÛmiyetle çorak olan Tikendilerine göre, memleketlerine girmeleri ya­ hâma'oin manzarası, şehir civarındaki hurma­ '



( H .



L a m m e n s .)



H U D E YD E . lık la r ve



m eyva b a h çe leri sayesin d e, b ir



az



şenlenir. H u dayd a a d ı, bir Y em en iskelesi olarak, yeni çağd an itib aren geçm eğe b a şlar. X V I. a sır b a ­ şın d a P o rte k iz donanm ası bu sa h iller



önünde



gö rü n m eğe başlayın ca, bun lardan ko rk an ‘ A d a n em îrinin d a v e ti üzerine g e le n M ısır ku vv etleri, H u d a yd a ile b era b er, d iğ e r b ir iki n oktada s a ­ h ile çık m ışla rd ı.



D a h a so n ra M ısır 'ı feth ed en



O sm anlt d e v leti, H in d okyan usun da ta sa rla ­ d ığ ı h a re k e tle re geçm ek bakım ın dan , Y em en sa h illerin e h âkim olm anın ehem m iyetin i ta k d ir etm iş v e bu raya k u v v e t gö n d ererek, m em lekete y e rle şm iş ise de, 1633 'e do ğru, Z a y d i ’lerin mu­ k a vem eti k a rşısın d a , Y e m e n 'i te rk e tm ek zo ­ runda k a lm ış id i. B ununla beraber, X V III. asır o rtaların d a M ısır valilerin in kü çü k b ir k u v v e t g ö n d ererek , b u m üddet içind e, e k se riy e tle Ş a n a im am larının h âkim iyeti a ltın d a bulanan H u d a yd a ile beraber, T ih â m a sa h illerin e ç ık tık ­ ların ı ( 1 1 5 1 = 1 7 3 8 / 1 7 3 9 ) , d a h a son ra Y em en T ih â m a 'sin in 'A s ir liie r tarafın d an , v a k it-v a ­ k it te h d it ve is tilâ y a u ğ ra d ığ ın ı gö rü yoru z. B un ların 1249 ( 1 8 3 3 / 1 8 3 4 ) ’da H u dayd a ve M ohâ’ 'y ı za p tetm eleri üzerine, İbrahim P aşa 'nın M ısır 'dan g ö n d e rd iğ i bir k u vv et, ‘A s ir iile ri p ü sk ü rttü . 18 40 ’ta m ısırlıla r, Y em en sa ­ h illerind e iş g â l etm iş old u kları y e rle ri ta h liy e ed erek, ç e k ild ile r. B ir m üddet so n ra, Y em en



B irin ci cihan h a rb i içinde tü rk le r, H u d a yd a 'y i ta h liy e ed erek , 19 11 anlaşm ası ile d o stlu ğ u n u kazan m ış o ld u k la rı im am Y a h y a ’um etrafın d a to p lan m ak ü zere, Ş a n 'â ’y a ç ek ild iler. H u dayd a in g ilizle r ta ra fın d a n iş g â l edild i. B unların k â ­ nun II. 1921 ’de buradan ç ek ilm ele ri sırasın d a H u dayd a, k ıs a b ir m ü dd et için, ‘A s i r em îri Sayy id M uham med a l-Id ris i ta ra fın d a n e le g e ç iril­ di ise de, aynı y ıl içinde İmam Y a h y a tarafın d an is tird a t olundu. S a 'ü d i 'lerin Ş a n ’â im am ına k a rşı g ir iştik le r i h a rekâ t esn asın da H u d a yd a 1935 'te bunlar ta ra fın d a n iş g â l ed ild i ise d e , T â if m ua­ faesi m u cib in ce, ayn ı y ıl içind e iâde olundu. H u d a yd a, X IX . a srın ik in ci yarısın d a n itib a ­ r in , Y e m e n ’in b a şlıca tic â r e t is k e le si olm uştur. B uradan k a h v e , k e çi ve s ığ ır d erisi, y a p a ğ ı, gü n lü k v.b. em ti’a ih râ c e d ilir ve m em leketin, hu bu bat, p irin ç, şeker, tü tü n, b a h a râ t, kum aş v e p e tro l gib i, id h â iâ tı b ilh a ssa bu radan y a p ılır. B ununla beraber, H u dayd a 'nin k a h v e ih râoâtı, X X . a sır b a şla rın d a n itib a ren , B re zily a k a h v e istih sâlin in artm ası ve cihan p iy a sa sın a hâkim olm ası yüzünden, ge rile m iştir. XX. a srın ilk y ılla rın d a H u d a y d a 'y i ziy a re t eden se y y a h la rın ta sv irin e g ö re , bu şe h rin esâs kısm ı 1215 (18 0 0 /18 0 1) ’te Ş a r if H am üd t a ­ ra fın d a n inşâ ed ilm iş ve sonradan O sm an lı vâlileri ta ra fın d a n bâzı b u rçlar ilâ v e olunm uş b ir sû r ile çevrilm iş olup, b eş k a p ısı bulunan b u sû r



diyarın d a yeniden O sm anlı hâkim iyetin te ’sisin i arzu eden S ultan A b d iilm ecid bu raya 3.000 k işilik b ir k u v v e t gönderdi. Bu k u v v e t 1265



için d e 1000 k a d a r e v , 500 dü kkân , 2 b ü yü k ve 40 k a d a r kü çük câm i v e m escid v a r id i. D ar v e e ğri-b ü ğrü so k a k la r boyunda sıralan an evlerd en



( 1 8 4 9 ) ' te H u d a y d a 'y e ç ık tı. B un dan sonra H u dayd a tü rklerin , Y em en 'd e b a şlıc a h ed ef



b ir çoğu m ü tead dit



olan Ş a n a 'y ı ele g e çirm e k ü zere, g iriştik leri a s k e rî b e re k e tle re ü ss olduğu g ib i, bu şe b ir



S u rla rın d ışın d a , şeh rin cenûp v e şa rkın d a, 5— 6.000 k a d a r ça lı ve a ğ a ç dalla rın d a n y a p ıl­ ma a ra p ku lü b eleri ve 100 k a d a r da k erp iç e v v a r idi. N üfusun un e k se riy e ti, Z a y d i olan



ele g e ç in c e y e ka d ar Y e m e n 'd e kurulan m ü lkî te ş k ila tta ( v ilâ y e t v e y a m u ta s a r r ıflık ) m er­ k ez rolünü oynadı. 1 2 7 0 (1 8 5 3 / 1 8 5 4 ), 1280 (18 6 3 /18 6 4 ) v e 1286 ( 18 6 9 /18 7 0 )'d a ‘A s ır liler H u dayd a 'y i te h d it ettile rse de, m u vaffak olam adılar. 1871 'd e ba şlaya n a sk e rî h a rekâ t *A s i r ’ in yatıştırılm a sın d an so n ra, Y em en İ n d e, H u d a yd a ’den y o la çık an tü rk k u v v e tle ri ta r a ­ fın d an , iş g a li ile n eticelen d i. Y em en v ilâ y e ti ve yedin ci ordu k u ru ld u ktan sonra, H u d a yd a bu v ilâ y e tin bir m u ta sa rrıflığ ı ve mühim b ir g a r ­ n izonun m erkezi oldu. H u d ayd a san cağın ın ,



ç a rş ısın d a



bir



çok



k a tlı k â rg ir y a p ıla r olup, ç e şitli



e şy a



bulunurdu.



y a y la halkın ın aksin e, ş â fi’î m ezhebinde olup, y erlilerd en b a şk a , b ir şa rk lim anında bulunm a­ s ı m ûtad b ir ırk ç e ş itliliğ i ( hindliler, Som ali­ lile r, hab eşliler, iranlılar, rûm lar, y ah u d ile r v .b .) gö rü lür. Btt nüfusun sa y ısı h a k k ın d a ' verilen m alum at b irb irin i p e k t u t m a z ; 1880 sen esin e do ğru H u d a yd a ’ nin nüfusu, M anzoni ’y e göre, 20.000 k a d a r i d i ; d ah a so n ra ki k a yn a k lard a bu n üfus 35— 40, h a ttâ 50.000 o lara k g ö ste ril­ m iştir.



Z a b id , L u h a y y a , Z a yd iya , C ab al-R im a , H acür, B a y t a l-F a k ih , B âcil ve A b ü ‘A r ış adlı, 8 k a zâ sı



B i b l i y o g r a f y a : K . N ieb u h r, B e sch ­ reib un g von A r a b ien , s. 228; ayn . mH.,



v a r idi.



R eiseb eschreibu n g n ach A ra b ien , 1, 324 v .d . ; K . R itte r, E rd ku n d e, XII, 873— 8 7 7 ; Renzo M anzoni, E l Yem en (R o m a , 18 8 4 ), s. 357



Türkiye-İtalya harbi sırasında (1911 — 1912), Yemen kıyıları abluka edildi ise de, itaiyanlar Yemen ’de Ahmed izzet Paşa kumandasındaki büyük türk kuvvetine karşı taarruza cesâret ede­ mediler ve sâdece Hudayda 'nin ticarî faâliyetitji kışa bir müddet için, sekteye uğrattılar.



— 361; R ed



S ea



and



G u l f o f A d e n P ilo t



( 1909 ), s . 389; Ibrahim A b d ü sse lâ m , Yem en sey ah atn âm esi (İsta n b u l, 1 3 2 4 ) ; A t ı f P a ­ şa, Yem en



fcırihi



(İs ta n b u l, 13.2 6 ); H aşan



HUDEYDE - HULAGU. K a d rî, Yem en ve hayatı ( İstanbul, 1328 ) ; W . S ch m itt, D a s sÜ dw estl. A ra b ien ( H alle, 1913)1 s. 81 — i c o ; A . B e n e y t o n , M ission d 'étu d es au Yem en ( L a G éograp hie, 1913, X X V H 1) ; P. Lam are, L ’ A r a b ie H eu reu se, V Yem en ( L a G éograp hie, 1924, X L Í Í }. ( BESİM DaRKOT.J H U D H U D . [ 8 k . h ü d h ü d .] H U D N A . [ B k. HÜDNE.]



581



H U F A Ş . [ Bk. HUFÂş.] H U F Â Ş. H U FÂŞ, c e n u b î A r a b i s t a n ’d a y ü k s e k b i r d a ğ olup, H a r iz [ b. bk.] civarın d a, V a d i S urd ud ’de S a r a t kü tlesin in alM aşâni' silsile sin e d âhild ir. H am d in i ’nin C azi~ ra isim li eserin d e ( h im y erî M iihân b. 'A v f b. M âlik ’e izâ fe t ile ), M i 1 h â n ismi ile anılan ve a sıl adı R ayşân olan ve civarın d a bulunan büyük



H U D Ü D . [ B k. HUDÛD.j H U D Û D . [ B k. HADD.] _ H U E L V A , kad îm O nuba, arap. V a lb a , İ s ­ panya ’nia aynı ismi ta şıy a n vilâ­



d a ğ ile b ir lik te , b ir çok d e fa zikred ilm iştir. Hamdâni ’nin zam anında en a şa ğ ı 99 k a d a r m enbâı bu lu nd uğa söylenen ve Ş â h ir denilen zirvesin de M ascid Ş â h ir isim li b ir de câm ü bulunan bu



y e t i n d e b i r ş e h i r olup, O d iel nehrinin sol k e n a rın d a d ır; c iva rın d a bulunan R io T in to ve T h a rsis b a k ır ve k ü k ü rt m âdenlerini yü klem ek üzere, gem ilerin y ü k se k m edlerd e g ireb ild ik le ri



ikin ci d a ğın yakın ın d a ( y in e ayn ı m üellifin ri­ v a y e tin e g ö r e ) b ir d e fîn e bulunduğuna d â ir halk a rasın d a bir te v â tü r v a r im iş ve b ir ço k kim ­ se le r bu d efin eyi aram ışlarsa da, bulam am ışlar­



e h em m iyetli bir lim andır. İd risi 'nin rivayetin e göre, o rta çağd a k e sif n üfuslu, e tra fı sû rla r ile



d ır ; çünkü h er defasın d a tam d efin eye y a k la ş­ tık la rı esnâda b ü yü k bir y ıla n , y ü k s e k b ir d a ğ



çevrilm iş, tic â r e t ve san ayii olan m ü reffeh k ü çü k bir ş e h ir idi. S on zam anlarda nüfusu 29.000 idi. E m evî sülâlesin in sukutun dan sonra, H u elva,



şe k lin e g ire re k , yolu k ap atırm ış. N ie b u h r ’un zam an ın da H u fâ ş, C e b e l M ilhân ’m d a dâhil olduğu ayrı bir m m taka te ş k il e tm e k te idi.



B a k ri A b u Z a y d M uijammed b. A y y ü b ve A b û



N ie b u h r, H u fâ ş ’ın ehem m iyetli bâzı yerleri arasın d a, D a v la ( D o la ) 'nin m erkezi olup, et­



M uş'ab ‘ A b d a l- 'A z iz g ib i, yerli h ü kü m darlar ta ­ ra fın d an id âre edilm iştir. 1051 sen esin d e, son h ü ­ küm dar şe h ri, k ü çü k b ir ada olan Ş a ltiş { S a lte s ) 'in k en d isin e te rk i şa rtı ile, İşb iliya ( S e v illa ) 'ii al Mu ta zid 'e verm iştir ¡ fa k a t bu adan ın b ir şeye yaram ad ığın ı görü nce, gem iler ile silâ h la ­ rını al- Mu’ ta zid 'e sa ta ra k , K u rtu b e 'ye gitm iştir. H u elva o zam andan b e ri iş b iliy a 'n în kaderin e o ıta k



olm uştur. . B i b l i y o g r a f y a : İd risi, D e sc rip tio n



de l ’ A fr iq u e et d 'E sp a g n e ( nşr. D o zy ve de G o e je ), s. 178 v.d. ; D o zy , H isto ire des M u ­ su lm . d ’ E sp agn e, IV , 84 v .d .; B aedeker, S p a n ien u n d P o rtu g a l ; M ad oz, D ic c ió n . G eog ra f., IX, 260 v.dd. H U E S C A , kadîm O sea , ar. V a şlfa, İ s p a n y a ’ ntn ayn i ismi t a ş ı y a n vilâye­ t i n d e b i r ş e h İ r o l u p , Z a ra g o za ( Sarkosta ) ’n ın 50 mil şim âl-i şa rk isin d ed ir. B ugünkü nüfusu 12.60 0 'dür. H u esca daha 96 { 7 1 3 ) ' da arap la r ta ra fın d a n za p ted ılm iştir. A ra p la rın h âk im iyeti altın da geçen bu devirde, b îr müd­ det için, M uhammed b. 'A b d al-M alik a l-T a v il ( ölm. 913— 914 ) ’in id aresi altın da m ü stakil bir beylik te şk il etm iş g ib i görü nm ekted ir ( lcrş. C od era, E stu d io s c rític o s de H iste ria arabe esp a ñola, s. 234 v.d d .). 1 9 0 6 ’da m ağri­ bîlerin hukum rânlığı hitam bulduğundan, H u­ e sc a , hüküm et m erkezi 11x8 sen esin d e Z a ra ­ g o z a ’y a



n akled ilin ceye



k ad ar, k ıs a b ir müd­



d e t için A ra g o n ’un p a y ita h tı o la ra k kalm ıştır, İdrisi ( ayn, esr., s. 1 7 6 ) ; sâdece şeh rin is ­ mini zikred er. Bibliyografya'. Geogr., IX, 290 v.dd,



M ad oz,



D icció n



ra fı su rla r ile çevrilm iş b ir k a sa b a olan S efek in ve B a y t al-N u şh eli ve B a y t al-Şum m a isim li iki k o yu zik red er. _ B i b l i y o g r a f y a : H am dâni, C a zîr a , s. 68 , 25— 26 ; 72, 9 ; 79, 11— 1 9 ; 113, 2— 3 ; 125, s ; 126, 1, 5, 14, ı ı ; 190, 22— 23 ; K . N iebuh r, B esck r eib u n g vo n A r a b ie n , s. 249; P e te r m anns M itteilu n g en , X X X II ( 1886 ), le v h a I.



(J. SCHLEIFER.) H U K M . [ B k. H U L A . [ B k.



h ü k OM.] h û le



.]_



H U L A G U . H U L Â G U ( H u lâgü şe k lin d e de y a z ılır ¡ 1 2 1 7 ? — 1265 ), b i r m o ğ u l h u k ü m d a r ı olup, Iran ‘d a moğul hânedanının ban isid ir. T a k rib e n 1 2 1 7 'd e doğm uştur. B irâ d e ıî M öngke ta ra fın d a n , b ir ordunun b aşın a g e ç irile re k , Ism â ilîle re ve h a lifey e k a rş ı gö n d erild i. 651 ( 1 2 5 3 ) ’ de M o ğ u lista n 'd a n ç ık t ı; fa k a t I z il­ h icce 653



( 1 kânun II, 1 2 5 6 ) ' e k a d a r A m u-



D erya 'y i geçem ed i. O ra d a İran ve K a fk a sy a 'n ın bir çok hüküm darlarının bia tin i k a b û l etti. 654 ( 1256 ) sen esi za rfın d a İsm âilîlerin tahassun e ttik le r i y e rle rin çoğu k o la y lık ile ele g e çirild i ( bu sü lâlen in in kırazı hususunda bk. mad. H A Ş Ş Â Ş Î N ). 656 sen esi m uharrem inin 9 . ve 10. çarşam ba ve perşem be gü n leri { 16 ve 17 kânun II. 1258 ) halifen in ordusu b ir m eydan m uha­ reb esin d e inhizâm a u ğrad ığın d an , ertesi gün



H u lag u B a g d a d ’m sû rların a kadar d a y an d ı; orad a da 2İkre d e ğ e r b ir m ukavem etle k a rşı­ laşm adı. H alifen in sü lâlesi ile p â yitah tın tn akı­ b e ti hakkın d a bk. m ad. B A G D A D . 658 ( 12 5 6 ) 'd e S u riy e 'y i



feth etm ek



m aksadı ile



girişilen



teşeb b ü s akim k a l d ı ; H u lag u H a leb 'i alab ild i



HULAGU - HÜLEL. v e k e n d isi şahsen Harım 'e k a d a r ile rile d i ve ku m an dan ların ı Şam ’ı m uhasara etm ek üzere g ö n d e r d i; fa k a t M öngke H an ’m v e fa tı haberi üzerine, Iran ’a dönm eğe m ecbur k a ld ı. A rk a d a b ır a k tığ ı ordu, 25 ram azan 656 ( 3 eylü l 1260) Ma, m ısırlıla r tarafın d an , perişan edild i. D ah a sonra H u lag u ,



m ücâdeleye



yen id en b aşlam ak



için, fra n k la r ile ittifa k a k d e tti, fa k a t m a ksa­ dın a erişem edi. 660 ( 12 0 2 ) 'ta A ltın - O r d u ’ya k a rşı m u v a ffa k iy e tsizlik He n eticelenen m uhare­ be h a k k ın d a b k . m ad. BERKE. E lc e zîre , K ü rd ista n v e A n a d o lu 'd ak i kü çü k e m irlik le r İle K a fk a s d a ğla rın ın cen ub un d aki



■te v e fa t etm iştir. M oğul â d e ti ü ze re , g e n ç ve g ü ze l k ız la r ile beraber, göm ülm üştür. Iran moğu lları a rasın d a , h a ttâ p u tp e re stle r devrinde de, bu â d e tte n so n raları a r tık bah sed ilm iyo r. B i b l i y o g r a f y a •. D ’O h sson , H isto ir e d es M on gole, III, 134 v .d . ; H a m m er-P u rgsta ll, G e sch ich te d er Ilc h a n e , 1, 79 v. d d .; H ow orth , H is io r y o f th e M on g ole, III, 90 v. d ; R a ş id al-D İn, H is to ir e d es M on gols d e la P e r se ( n ş r . Q u a tr e m e r e ), P a ris, 18 36 ; H am m erP u rg sta ll, G e sch ich te W a ssa fs, s. 49 v .d .; Tär'th-i V a s sä f ( H in distan ta b . ), s. 29 v.d. ( W . B a r t h o l d .) H U L A L . [ B k. h u l e l .]



h ıristiy an m em leketleri H u lagu 'nun te 's is e ttiğ i d e v lete, tâ b i d e v le tle r s ıfa tı ile, ilh a k e d ild ile r; bu su re tle H u la g u 'nun d e v le ti A m u -D e ry a 'dan



H Û L E . H U L A , A r a b i s t a n ’ d a b i r şeh i r olup, N acd ’de H u raym ila [ b. bk.] ’nîn şim a­



hem en-hem en A k d e n iz ’e ve K a fk a sla rd a n H ind okyan usun a k a d a r y a y ıld ı. H üküm dar d a ilh a n unvan ın ı a ld ı ; G aza n H an [ b. bk.] 'a kad ar



lin de, S e d e y r ( Ş u d a y r ) v ilâyetin d ed ir. A h â lis i kısm en tâ c ir v e kısm en zirâ a tç id ir. T ic â re ti ve re fâh ı, V a h h â b îie rin hüküm ranlığı esn asın da,



bütün h a le fle ri g ib i, -M oğulistan ( d ah a so n ra la ­



g ö ze gö rü n ü r d ereced e, a rtm ıştır, P a lg r a v e 'in



rı Ç in ) ’ d a bulunan b ü yük han nâm ına hüküm ­ ran oldu. H u lagu ’nun kend isi de, „b ü y ü k han ” ( ilh a n -i b u zu rg ) ism i ile y â d ed ild i. T eb eası arasın d a k i h ıristiy a n la r, H u lag u ve h assatan h ı­ ris tiy a n ze vce si D o k u z H atun ta ra fın d a n , ekser iy â m üsiüm anlarm zararın a, him aye e d iliy o r­



N a cd ’de bulunduğu sıra la rd a



la rd ı. A ç t ığ ı h arp ler esn asın da h a râ p olan şe ­ hirler, kısm en kend i sa lta n a tı zam anında, yen i­



H üla



S ed ey r 'de



en re fa h lı y erlerd en biri idi. Ş eh rin e tra fı du­ v a rla r ile çevrilm iştir. B i b l i y o g r a f y a ı^ ff. P a lg r a v e , A N a r­ r a tiv e o f a Year’s J o u r n e y in A r a b ia ( L o n ­ don, 1 8 6 5 ), I,_338 v.d. (J . S c h le ife r .) H Û L E . A L -y U L A , S u r i y e ' y e t â b 1 b i r



zam anların da



m 1 n t a k a o lu p , „B â n y â s ile T y ro s ara­ sın d a ” kâind ir. C e n ö p m ü n teh âsm d a c o ğ r a fy a ­



A z e rb a y c a n ’m şİm âl-i ga rb isin d e , b ilh a ssa U rmsye gö lü sah ilin d e, oturm aktan çok hoşlanırdı. B u rad a M erâga 'nın şim alinde bir tep ede



c ıla r tarafın d an K a d a s g ö lü ismi de verilen ve Ü rdün nehrinden te şek k ü l etm iş olan H üla go lü v e e tra fın d a k i b ir çok m enbâları ih tiv a



m eşhur ra sa th ân e, A la ta ğ ’da b ir s a ra y , H o y 'd a p u th ân eler g ib i, b ir çok bin alar yap ıld ı. Bu



den



in şa



edildi.



K en d isi



su lh



b ir kısm ı, o ta rih ten 40 sene



eden b a ta k lık la r ile çevrilm iştir. B ugü n kü ahâ­ lisi bu g ö le B a ljre t a l- y e t d e rle r. M ukadd asi 'y e gö re, gölü bü yültm ek ü zere, bir bend in şa



sonra, R a şid a l-D in eserini y a z d ığ ı sıra d a , m ev­ cut id i; bunların ba kiyeleri bugüne k a d a r bulu­



edilm iştir. K en arları Id alfâ ’ o tla rı ile ö rtü ­ lüdür. H a lk bun lardan h a sır ve ip örer. G ölde



nam am ıştır. H u lagu gölün şark sa h ilin d e v a k ­ tiy le b ir a d a olan ( H u lag u zam anında da ada



pek ço k b a lık vard ır. M ukadd asi bu m eyanda V â s i t ’tan g e tirile n b un ni isim li b ir b a lıkta n b a h se d iy o r ( krş. F le is c h e r : L e v y , N eu h eb r, C h a ld . W örterbu ch , I, 285 ; bk. bir de Z eitsch r . d. D e u tsc h . P a l.-V er ein s, XIII, 7 5 ) . K ısm en



b in aların



b ü yük



olu p -o lm a d ığı m âlûm



d e ğ ild ir ;



R a ş id



al-D İn,



s â d e c e gölün k e n a rın d a bir d a ğd an b a h s ­ e d e r ) Ş âh û ism indeki d a ğ lık yarım -ada ü ze­ rin de m uhkem bir s a ra y y a p tırm ış v ey a m evcu t b ir sa ra y ı ih y â e ttirm iştir ( krş. Y â k ü t, I, 5^3! aynı adad a esk i bir h isa r ü z e r in d e ). Iran ’a v e d iğ e r m em leketlere k a rşı açılan harp lerd e kazan ılan h a zîn e ler bu rad a m uhafaza ed ilird i. H u lagu ve h a lefi A b a k a [ b. bk. ] bu­ ra y a defnedilm işlerd ir, M ısır m enbâlarına gö re , Ş â h ü ’d a k i h isa r 681 (1282/1283 ) ’de, için d eki h a zîn e ler ile b irlik te , g ö le y ık ılm ış tır, iranlı m ü e llifle r b ö y le b ir h âd ised en b a h setm ezler. H a fız A b r ü [ b. b k .] kendi zam anında sa ra yın m eskûn olm ad ığın ı sö y le r ( k r ş . R a şid a l-D in , nşr. Q u atre m e re , s. 3 16 v. d .; G . le S tra n g e, T h e L a n d s a f th e E a stern C a lip h a te, s. 160 Y .d i). H u lagu , 19 reb iü lâh ır 663 ( 8 şu b a t 1265 )



m ünhat olan £lüla m ın ta k asm d a pam uk ve p i­ rinç y e tiştirilird i ve Z a h iri 'y e g ö re , 200 ’den ziy â d e köyü m evcu t idî. B i b l i y o g r a f y a ' . B ib lio tk e c a G eogr. A rabico ru m , III, 156, iğ o v. dd,, 18 4; V , 105 ; Dimaşleİ, C osm ographie ( nşr. M e h re n ), s. 1 0 7 ; Y a k u t (n ş r. W ü s te n fe ld ), II, 3 6 6 ; R. H artm ann, H a lil al-% & hiri, s. 55 ; B u h l, G eo ­ g ra p h ie des alten P a lä stin a , s. 3 6 , 112 v .d .; Robinson, P a lä stin a , III, 6 0 3 — 6 0 7 ; Z e its ck r . d . D e u tsc h . P a l.- V ereins, IX, 252; D alm an, P a lä stin a Ja h rb u ch ( 1 9 1 2 ), s. 44. ( F r . B u h l .) H U L E L . a l - H U L A L a l -m a v ş I y a AL-AHBÄR AL-M ARRÂKUşIya, b ilh a sşa



fi z Ik r



Me r â-



H U LE L



k e ş t a r i h i h a k k ı n d a a n o n i m bi r eser. M ü ellif h ikâ yesin e bu şeh rin te ’sisi ile b a şla y o r ve M u vah h id îler ta rih in e d â ir m ufassal m alûm at veriyo r ; M arîn i ’lere g e ld iğ i zam an, bu sülâleden olan hüküm darların y aln ız p e k mücm el bir liste ­ sini verm ekle İk tifâ ediyor. E serin in hâtim esinden k end isin in M erâkeş ’te yaşam ış olduğunu ö ğ re ­ niyoru z. E ser, İbn B a ttü ta ( ! ) 'y a ve son nâşiri tarafın d an ise, L isân a l-D in b. a l-H a tib 'e isn at edilm iştir. F ak a t b izzat m üellif bu eserin i 12 re b iü ie vv el 786 ( 4 m ayıs 1384 ) 'da te 'lif ( b e l­ ki itm a m ? ) etm iş olduğun u sö y lü y o r ( s . 1 3 6 ), hâlbu k i D o zy ’nm yazm aların d a 783 ta rih i var­



~



H U LM .



S83



alınan p a rça d a t - 7 fe rsa h k a y d e d iliy o r ve 'den H u lm 'a k a d a r 3 fe rsa h olduğu d a ayrıca iş â re t e d iliy o r ). B u y e rin d en iz seviyesin d en 1.800 kadem y ü k ­ s e k old u ğu sö y le n ir ( R ıtte r, E rd ku n d e, V III, I I ). H ulm n eh ri, A b - i H ulm v e y a H ulm rüd, g â lib a e sk ile rin A r t a m is 'id ir ( P a u ly-W isso w a , R e a le n z 7., II, 13 0 5 ). İbn H u rd âzb eh ( s . 3 3 ) şe h rin civa rın d a b ir N a h r a l-Z îrğâm 'd an bahs­ e d iy o r ; aca b â b u n eh ir HuEiçrüd o la b ilir m i? H ulm n èh rin in m eyli h e r İngiliz m ilinde 60 kad em dü şü yor. Bu nehrin yu k a rı m ecrâsı ü zerin d e D oâb k ö y ü v ard ır ; a sıl nehir



g a rb a do ğru ve G u ri denilen b aşka b ir ırm ağa b a şların d a k atled ilm iştir. M ukaddim e ile Y û s u f m uvazi o la ra k a k ıy o r ; H a y b a k v e H ulm 'den g e ç ­ b. T â ş fin İ n Ispanya se fe rle ri h akktn d aki bâb, tik te n so n ra , A m u -D e ry a 'y a k a rışıy o r. Bununla B urn es 'in T ra v els ( III, 176 ) adındaki eserin ­ D o zy tarafın d an , n eşre d ilm iştir: Scrip toru m d e sö y le d ik le rin i k a rşıla ştıra b iliriz : „H eib u k ve Arabum loci de Abbadidis, II, 182— 209; yin e D o zy, Recherches sur l'histoire et la littêra- K h ooloom , m u ayyen b â zı gü n lerde önüne bend tare de VEspagne ( 3. ta b ., fih ris t X X V II, s. tu tu la ra k , son radan su yu her ha n gi bir yere a k ıtıla n ayn ı dere üzerind e kâin d ir. D ere b o­ L X X - L X X I X ) ’da M uvah hid îierden A b ü Y a d ı r ; îbn a l-H a tib ise, d ah a ¡176 ( 13 7 4 ) sen esi



kû b 'un s e fe r i h a kkın d a ki fa s lı da verm iştir. A m a ri 'nin A ppen dice alla Bibliatheca ■ arabo sicula ( L e ip z ig , 1875, s. 62 v . d.) 'd a k ısa bir h u lâsası bulunm aktadır. M etin, m üellif olduğu farzed ilen İbn a l-H a tib İ n hâl tercüm esi ile birlik te , T u n u s 'ta , pek h a tâ lı olarak, b a s ılm ıştır; X V II. a sra â it bir İspanyolca tercüm esi şim ­ d i C e z a y ir 'de hüküm et dâiresin d e bulunm ak­ ta d ı r ; C o n d e , n ereden a ld ığın ı gö sterm eksizin , bunu H istoria de la dominación de los A r a ­ bes en España ( III. k ısım , bâb IX — L V III ) adlı eserin e idhâl etm iştir.



B i b l i y o g r a f y a : R. B asset, Notice sommaire des manuscrits orientaux de deux bibliothèques de Lisbonne ( L issab o n , 1894 ), s. 1 1 — 24 ; Jacqueton, L es A rchives espagno­ les d a Gouvernement Générale d e l ’A lgérie (A lg e r ,



18 9 4 ), s. 98— 10 9 ; P o n s B o igu es,



Ensayo bio-bibliográfico, s. 394 — 395. ( R e n é B a s s e t .)



H U L K . [ Bk. AHLÂK,]



HULM. [ B k. HULM.] . HULM. H U L M , E f g a n i s t a n ' i n



'



şima­



linde bugün Taş-Kurgan adını ta­ ş ı y a n ş e h r i n e s k i i s m i o l u p , B ed ah şan hududuna gid en yol ü zerin d e, B a lh 'in 2 ( 10 fe rsa h ) şa rkın d a kâin d ir. İbn H u rd â zb e h bunun B alh ile H ulm V a lâ r i a ra ­ sınd a ve yarı yold a olduğunu zik re d iy o r. A . Burnes, Hulm ile e sk i E a'h şe h ri arasın d aki me­



m arkala



sa fe y i 40 mil tahm in e tm ek ted ir. O rta ç a ğ c o ğ ­ ra fy a cıla rı şu m esafeleri v eriyo rla r : Hulm ’den Sim incân ’a — 2 gün ( İştahri ve M ukaddasi ; Y l^ S t ’a gö re , 5 gün ) ; V a r a liz ( y a h u t V a r v â liz ) ’e — 2 gün ve B ah ar 'a — 6 fersa h ( İbn H ur­ d â zb e h ; İbn C a 'fa r 'in Kitâb



al-harâc ’m d an



yu n d ak i b a h çe ler g ü ze l ve zen gin dir.



M eyva



a ğ a ç la rı arasın d a K â b ii 'de yetişm eyen in cire de ra stla n ır.“ H ulm şe h ri, c o ğ ra fy a c ıla r ta ra fın d a n , T o h âristâ n 'dan .ve y a d ah a g e n iş m ânada H orasan 'd an sa y ılıy o r ( fcrş. Y â k ü t, M u cam , 111, 5 18 : T u h â rista n m in N a v â h i H u râ sâ n 'd ır ). Id risi ise, H ulm 'ü B ed ah şan 'm m uzâfâtından addeder g ib i g ö rü n ü y o r ( bk. P . A . Jau bert, G éog ra p h ie d ’E d r is i . . . , 1836, I, 4 7 4 ). Ş eh ir m udun la y sa t bi 'l- iz a m ( „b ü yü k olm ayan şe h irle r“ ) ’dan m âdûd idi ( Y a jfübi, nşr. de G o e je, s. 288) ; m ü lhakatı m üteaddit id i ( M ukaddasi ) ; H arüran c ( Y â k ü t ) 'in ve „M u zar“ ( B urn es ; M a z â r ? ) 'in da zik re d iid iğin i gö rü yo ru z. İklim i, orta çağın in an ılır şe h â d etlerin e gö re, sa ğla m , fa k a t yazın r ü z g â r lıd ır ; A z d , T am im ve K a y s k a b ilelerin ­ den olup, fü tû h a t d evrin de bu raya ge iip -y e rle şen arap la r ile m eskûn idi. Y a k u t ’a göre, iki ilâ h iy a tçı, A b u ’l-‘A v c â ’ S a 'id v e 'O şm â n alH a lilı, Hulm ’de doğm u şlard ır. ; İslâm iyetten önceki d evre gelin ce , A rria n ( A n a b ., III, 29 ) ’ ın z ik r e ttiğ i A o rn o s 'un Hulm c iv â n n d a bulunduğu san ılm akta ise de, İsbat edilem iyor ( krş. G ra n d r iss der İran. P h il., II, 474, n ot J ; P a u ly -W îsso w a , ayn, esr, I, 2639 ). Bundan son ra Ç in se y y a h ı H u en -T sa n g H u-lin ( H u l m ) k ıra liığın d a n b a h se d iy o r; a n lattığın a gö re , buranın m esâh ası ta k rib en 800 11 idi. P a ­ y ita h tın çev re si de 3— 6 l i idi. O rad a 1 0 'dan fazla bu d d b ist m anastırı ve sa y ısı 500 'ü m ü tecaviz ra ­ hip bulunuyordu. H u-Jin 'in garb ın d a — Fo-ho ( B alh ) var id i ; F o-ho 'nun Balh ile bu b irleşti­ rilm esi doğru görü nm ekle beraber, W a tie r s 'e göre, „transkrip siyon un B alh 'i de içine alan B okh a r v e y a B o k h a ra gib i bir m em leket ıs-



H U LM



5®4



mini gö sterm esi icâp ederd i.“ K rş. S . B e ­ al, S i - y u - k i : B u d d h is t R eco r d s o f th e W estern W o rld ( ucu z t a b . ), I» 43 ; T h . W a tte r s , On Yuan C h w a n g ’s T r a v e ls in India (19 0 4 ), I, 106, 109. D ah a son ra, m üslüm anlarm orta A s y a tiirkierine k a rşı g iriştik le ri m ücâdeleler sırasın ­ d a , m sl. 90 (708/70 9) senesinde, Ifu ta y b a b. M ü slim 'in on lara k a rşı y a p tığ ı m uharebede, **9 ( 737 ) ’^a A s a d b. ‘ A b d A lla h 'in k a ğ a n a k a rşı sa v aşta bulunduğu sırad a k a ğ a n bu ş e h ­ ri alm ak için boşun a u ğ ra ştı. 'A b d A lla h b. T â h ir 'in 211/213 ( 826/837— g i listesin d e de H ulm listed e 12.300 dih em dilm iştir. Bu m alûm at



827/828 ) sen esin e â it v e r­ 'ün adın a ra stla n ıy o r : bu tutan bir m eblâğ k a y d e ­ için k rş. M arqu art, E ran -



şa kr, s. 82, 218 v. dd, ( bu eserd e k a y n a k la r g ö s ­ terilm iştir ) 268 ( 881/882 ) 'd e isya n etm iş olan AJjm ed b. 'A b d A llâ h H u ca stân i, 'A m r b. alL a y ş 'in kum andanı, A b u T a lh a ’mn ordusunu S a r a h s 'ta yen d ikten sonra, H u lm 'd e onu ikinci d e fa bozguna u ğ ra tm ış id i ( ¡bn a l-A ş ir , V II, 209). XIX. a srın b aşlan gıcın d a H ulm 'ün, T â c ik lerden, Ö zb ek le rd e n ve k â b iliile rd en m ürekkep, k a rışık bir nüfusu olduğu an la şılm ak tad ır ( İs­ men K a b il ta h tın a tâ b i olan B a lh 'in Özbek p ren slerin den Ç ılıç ‘A li B e y 'in h ü kü m darlığı a ltın d a , o zam an mühim addolunan şeh ir, c iv a ­ rın daki gö çeb elerin baskın ların a m âruz idi. Bu se b ep ten d o lay ı, görü nd üğün e nazaran, Flulm 'd e bulunan hüküm et m erkezi, oradan ta k rib e n 4 İngiliz m ili m esafed eki T a ş-K u rğ a n 'a n a k le d il­ m işti. M o o re ro ft'u n bu b ö lg e le ri g e z d iğ i sırad a ( 18 2 4 ), H ulm , d iğ er b ir felâ k ete u ğram ış id i. B ir sen e evv el, K u nd uz p ren si M urâd B ey a h â liy i Sfunduz 'a h icre t etm eğe m ecbûr etm iş idi. Onun hüküm ranlığı zam anın da b ö y le ceb ­ rî te h c irle r her zam an gö rü len hâd iselerd en d i. O zam andan beri asıl H ulm su ku t etm iş ve y e rin i T a ş -K u rğ a n a lm ıştır. K u n d u zlu Muhamrned M urâd , ‘A l i B ey zam anında, p e k ehem ­ m iyetli olm ayan b ir ku m an dan lık v a zife sin d e bu lu nu yord u. F a k a t onun ölüm ünden sonra, M urâd o k a d a r k u v v etlen d i k i, H in d u -K u ş 'un şim alin d ek i b ö lg e le rd e h a kika ten m ü stakil b ir hükü m dar m ev k ii k a zan d ı. B u r n e s ’in orala rd a se y a h a t e ttiğ i sıra d a ye n i H ulm ( T a ş - K u r ğ a n ) 'ün ta k rib e n 10.000 nüfusu v ar idi v e M urâd 'm d ev letin d e b ir hudut şeh ri idi. 'A l i B e y o ğ u lla rı



H U LÛ L.



S tr a n g e ) , I, 177, 2 14 ; II, 170,



206; R itte r,



Erdkande, VII, 255 v, dd., 261,2 69, 271, 487 v. dd., 786 v. dd., 804 v.dd., 808, 8 1 0 ; V III, 1 1, 218 j W . M oorcroft ve G . T re b e ck , Travels (L o n d o n , 1841 ), II, 396, 409, 412 v. dd., 415, 41 y ( T a ş -Ç u r ğ a n ), 420, 426, 429 v .d d ., 441, 448 v .d d .; A . B urn es, Travels into Bokhara (N ew E d ., London, 18 3 9 ), II, 177 v.dd., 199 v.dd., 208 ; III, 176, 201, 275 v .d d .; S p ren g er, D ie P o st- and Reiser outen des Orients (18 6 4 ), I, 37 ; B a rb ie r de M eyn ard, D iction naire . . . -



de la Perse, s. 2 1 1 ; H ow orth, H istory o f the Mongols, 11/11 853 v, dd.; Çrundr. der iran. P h il., II, 385, 474 ; G . le S tra n g e , The Lands o f the Eastern Caliphate, s. 427, 432; M ar­ qu art, Erânşahr, s. 82, 84, 86, 218 v .d d ., 228 v. dd., 23 i _v. dd ., 237. H U L M Â N ÎY A . [B k .



( V . F . B ü c h n e r .) h u l m A n İy e .]



H U L M Â N İ Y E . H U L M A N ÎY A , b i r t a s a v ­ v u f t a r î k a t i o l u p , Ş a m 'd a A b ü H ulm ân a l-F ârisi a l-H a ia b i ta ra fın d a n t e ’sis ed ilm iştir. K e n d isi b a sralı İbn S alim ( öîm. 29 7= 9 0 9 ) 'in b ir m ürid i olarak g ö rü lm e k te d ir. K a lâ b â z i 'nın



Ta'arraf ( bk. sama ) 'u nd a sû fî şe y h le ri arasın a a lınm ış ise d e, a şa ğ ıd a k i a k id e leri kabûl etm iş bulunm ası d o lay ıst ile, a ş'a ri ’ ler tarafın d an tar îk a tte n ta rd e d ilm iş tir: 1, eism ân î g ü ze lliğ e sâ lıip kim selerin şa h sın d a A lla h ın te c e llîs i ( (tu lü l ) ve 2. bu şa h ısla rd a A lla h ın te c e llî­ sini te b c îl etm esini bilen k im se y e h e r şe y m ü bâh tır (ib â h a ). İhtim âl burada İlâh î te ­ c e llî h a k k ın d a k i S â iim iy a ak id esin in m u harref b ir şe k li k a rşısın d a bulu nu yoru z. B ibliyografya:



M akadd asi,



K itâ b



B a d ’ va tâ rih ( n şr. H u a r t), 1!, 90— 92 î alSulam i, G a la iâ t ( b k . mad. H u l u l ) : a l-B a ğ ­ d a d i, a l-F a r!f ( nşr. B a d r ), s. 245 v.d.; alH u c v iri, K a ş f al-m ahcüb ( tr c . N ic h o lso n ), s. 1 3 ^ 260. ( Louts M a s s i g n o n .) HULUL. [ B k. h u l û l . ] HULÛL. HULUL, f e l s e f î b i r ı s t ı l a h o l u p , h a tla ( „ç ö zm e k , bir yere konm ak ve bir yere ve m ahalle y e rle şm e k “ ) 'den m ü ştaktır. K elâttıî bir ıs tıla h o lara k , kelim enin b ir vücûd ile onun m a h a lli v e y a c e v h e r ile â râ z arasın d aki m ünâsebeti ifâd e eden m ân aları, bu iştik ak tan ile ri gelm ekted ir. H u lu l ayn ı za m a n d a: I. ruh ile beden in c e v h e ri ittih a d ın a ( h u lu l a l-rü k



d a , sıra ile , M urâd 'a t â b î o lu p , onun nâm ına m erkezi H ulm olan, a yrıca H a ib a k , Ğ u r i, Â n -



f i ’ l- b a d a n ) : 2. akl ı f a ’âlin insan ile h u lu l a l-'a k l a l - f a â l f i ’l-in sâ n ( k r ş . F â râ b i, A r a



d arâb , T a lik a n ve H azrat-İm âm '1 d a için e alan



a h i a l-m a d in a a l- fâ iila , K a h ire , 1906, s. 8 6 ), v e y a A ila h m beşer ile ( h u lû l al-lâ h û t f i ’ l-n âs ü t ) ittih a d ın a ( k r ş . HALLÂC ) da ıtla k olunur.



bu b ö lg e y i id â re ed iy o rlard ı. B i b l i y o g r a f y a : Yâlküt, M u cam (n ş r. W U sten feld ), H, 410, 429, 465 ; 111, 142, 518 ; *96, 303, 340, 346; V , 322; V II, 283; H am d



A r is to 'nun su re t ve heyû lâ ak id esi, hıristiyan îarın lıu lü l te lâ k k ile r i g ib i, rû bân î b ir v a ılık ile onun su reti arasın da b ir ittih â d kabûl etm ek­



A llâ h M ustavfi, N u zh a t al-^ alüb ( nşr. G . le



te d ir . B u kend i h a re k e t k ü re si d â hilin d eki bir



IV , 918 i B G A , I, 275, 286; II, 334 ; III, 49,



H U LUL -



k u drete b en zetileb ilir, B u a k îd e y î hem en-hem en bütün kelâm âlim leri ( m utakalU m un ) red d ed er­ ler. C u z ’ lâ y a ta ca zza ’y a k a il olan lar, e ş’arîden itib â ren . h u l u l ’ ü i . m ânada kabul ed erler. Z irâ bu n lara n azaran , g e re k m elek v e g e le k cinlerin ru h la rı l a t i f cisim lerdir. 2. m ânada fy ilñ l ise, zâ t. i b ârld e bir ta c a z z i icâp e ttir e c e ğ i v e tanâ suh ’a y o l a ça ca ğ ı için, b u n lar n ezd in d e iam âm iyle m erdûddur. Bu seb ep ten , g e re k sünnî ve g e re k şT ıler, a şa ğ ıd a k i fırk a la rı, h u lu l 'e kail olduk’ la n için, b ıristiy a n la r ile b ir tu tm a k ta d ırla r:



HUM AREVEYH .



man, şeh ir ze n g in



i d i ; h a ttâ h icretin ilk asır­



ların da bu refah ın d an m ü stefid olm akta devam e tm iştir. A r a p co ğ ra fy a c ıla rı bu şeh rin bâzan Irak -ı A r a p ’ta , fa k a t u m um iyetle C ib â l vilâ­ y e tin d e bulunduğunu sö y lerler. Ş e h ir M ukadd a si ta ra fın d a n e tra flıca an la tıla n 8 k a p ılı b ir d u va r ile ç ev rilm işti. E sk i câm ii şeh rin m erke­ zin d e k i kad îm h isa rın içind e i d i ; yah u d ilerin d e şeh rin sû rla rı d ışın d a b ir h a v ra sı v a r idi ki, b ü yük b ir hürm et g ö ste r ile r e k , m u hafaza e d il­ m iştir. IV . asrın sonuna ( X . asrın b a şlan gıcı )



a. m ü frit ş î’île r ( ğ u lâ t ) : S ab â’ iya, B ayâ n îya , C a n â h iy a , H a ttS b iy a , N a m iriy a ( N u şa y riy a ), M ukan n a'iya, R izâ m iy a , B â tin iy a , ’A z S k ir a ,



d o ğru H u lvân ’d a M uham m ed b. 'A n n â z ta ra ­ fın d an te ’s is e d ilip , oğlu A b u 'I-Ş av k zam anın­ d a büyük ehem m iyet kazan an ve hem en-hem en



D u r ü z ; h. su n u i s û fîle r : H u lm ân iya ( b . bk.], F â r isiy a [ k r ş . HALLÂC ], Ş a b b â s iy a ; c. vah det îie r : İttih ad iya ( İbn T a y m iy a , bu fıkranın va hd at a l-v u cu t a k id e sin e h u lu l m u tlak adını v e r m e k le d ir; k rş. T acassu d al-a 'm âl, F arğâ n i, M a n ta h a ’ l-m a darik, K a h ire, 1293, II, 84— 86;



m ü stakil d e n ileb ilecek b ir sü lâ le hüküm sü r­ m ekte İdi [ bk. m ad. F Â R İS _B. MUHAM MED ]. H u lvâ n 437 ( 1046 ) ’de İbrahim İnal zam anın­ da, S e lç u k lu la r ta ra fın d a n , h a sa ra u ğ ra tıld ı; a yn ı zam anda, m sl. 544 ( 1 1 4 9 ) ’te, zelze led en m ühim za ra r g ö r d ü ; h a ttâ VII. asırd a harabe h âlin e geld i. A r a p şâ irleri, şe h ird e m evcût oldu­



k rş mad. İBN AL-‘ ARABİ ). B i b l i y o g r a f y a : Sulam i, Ğ a la tâ t alşu fıy a ( K a h ir e yazm .), VII, nr. 178 v. dd., 77— 7 9 ; a l-H u cv iri, K a ş f al-m alıcîıb ( trc. N ie b o lso n ), s. 260— 264; G a zzS li, a l-M a k şa d a l-a sn â ( K a h ire, 1324 ), s. 7 6 ; İbn aI-D a‘ i, T a b şira ( taş*basm a, T a h ra n ), s. 4 0 6 ,4 1 9 ; İbn T ay m iy a , K a v â k ib ( Ş a m y a z m .), X X V I ( A Iü s i, C a la , s. 54— 61 ’deki p a rça la r ) ; H a y ­ tam ı, F a tâ v â k a d işiy a , s. 238 v .d . ; D a lc i, Ş a rh a l-ş ifâ ', fa s ıl V I, s. 3, nr. 5 ; H a fâ ci, Ş a rh a l-ş ifâ ', g ö st. y e r . ; a i-T a h â n a v i, K a ş ş S f iş iilö h â t al-fu n a n { nşr. S p r e n g e r ), s. 349— 352; F ried la n d er ( J o u rn . A m . O r. S o c., XX VIII, 34. 36, 6 5 - 7 2 ; X X IX , 13, 52, 9 0 ,9 6 ). _ (L o u ıs M a s s ig n o n .) H U L V A N . [ B k. Hü l v â n .) H U L V Â N . H U L V A N , yun. X áX a, bugün tam âm iyle m etru k bulunan Z a g ri p y la se = ‘A k a b a - i H u lvâ n , Z a g ro s geçid in in m edhalinde k a d î m b i r ş e h i r . Ş eh rin , S er-i P u l 'ün cen ubun da, H u ivân çay 'in so l sa h ilin d e k i m ev­ k ii, S â s â n î devrin den kalm a Tâk>i G irra isim li b ir bin a n ın h a rabelerin d en ( resm i için b k . Fland in ve C o s te , V oy a g e en F e r se , IV , le v h a 214 ) b u gü n hâlâ tâyin ed ileb ilm ekted ir. A ra p riv a y e t­ lerin e g ö re ( k r ş . T a b a r i, N ö ld eke, G e sch ich te d er P e r se r u n d A ra b er , s. 13 8 ), şehir 488— 496 'd a, K a v â d I. ta ra fın d a n , te 'sİs ed ilm iştir ; fa k a t h a k ik a tte ço k daha e sk id ir ve h a ttâ â sû rü er



ğu sö y len en iki hurm a a ğ a c ı d o lay ısı ile, H u l­ vân 'a b ü yük ehem m iyet v erirle r ve bunlardan pek çok b a h sed erler. Bibliyografya'.



B ib i. G eogr. A r ab.



( nşr. de G o e je ), bk. f i h r i s t ; Y a k u t, M u cam , II, 316 v. d d . ; G . le S tra n g e , T h e L a n d s o f the E a stern C a lip h a ie, s. 19 6 ; R itte r, E rd ­ ku n d e, IX, 388 v. dd., 470 v. dd. H U L V Â N . H U L V Â N , M 1 s 1 r ’ d a N ü ’in sa ğ sa h ilin d e b i r k ö y olup, a ra p şâ iri İbn K a y s a l-R u k a y y â t ( n ş r . R h o d o k a n a k is, III, 6 v.dd.) 'm , o m ev k id e bir eğlen ce ba h çesi bulunan ‘ A b d a l-‘A z i z b. M arvân [ b. bk.] ’a yazm ış ol­ du ğu m ed h iye d o lay ısı ile m eşkûrdur. K ö y hâ­ lâ m e v c u ttu r ; ism i bu gü n sah ild en çok d aha iç erid e bulunan m odern b ir su te d â v isi y erin e v e rilm iştir. N ü fu su 8.000 k iş id ir ve çok ziy a ­ re t ed ilm ekted ir. B i b l i y o g r a f y a : Y â k ü t , M u cam, II, 321 ; B aed eker, Ä g y p te n 6, s. 156. H U M Ä . ( B k . h ü m â .] H U M A R A V A Y H . [ B k. h u m â r e v e y h .] H U M Â R E V E Y H . H U M Ä R A V A Y H b. A med



h



­



B. T o lU N ( 864— 895 ), 250 ( 864 ) 'd e doğdu.



D a h a 269 (882 ) y ılın d a babası A h m ed ta ra fın ­ dan M ısır 'a onun m üm essili n asbed ild i. A h m ed şim âlî S â riy e 'de b ir m uharebe ile m eşgûl bulun­ duğu sıra d a , ölüm ünden evv el, kum andanlarının arzu su ü zerin e, H u m âravayh 'i ken d in e h a lef



devrin de aynı isim ile ( H a lm a n u ) m evcû t bu­ lu n m akta idi. E tra fın d a ki a râzî p e k m ü n b îttir; bilh a ssa m eyva a ğ a ç la rı boldur. H ulvân ’m inciri şa rk ta şah a n cîr ( şah in ciri ) ism i ile m eşhurdur. Ş eh rin civâ rın d a kükürtlü m en bâlar da vard ır. C a r ir b. 'A b d A l l l h ’ın kum andasında a rap lar



tâyin etm iş ve son ra, zilk a d e 270 ( m ayıs 884) 'te ölm üştür. B üyük oğlu ‘A b b â s daha evvel babasın a k a rşı isyan etm işti; kendisine zâlim ve gü ven ilm ez bir adam n aza rı ile bakılıyord u .



19 ( 6 4 0 ) sen esin de



ğin de iken , hüküm et m akam ında bulunan Halife



H u lv â n ’1 fe th e ttik le ri za­



K a rd eşin in tâ yin in e k a rşı itirazd a bulunduğu zam an, g e cele y in k a tle d ild i. A h m ed ölüm d ö şe­



H UM AREVEYH .



586



a!-M u'tam id 'in bütün ik tid arı elind e bulunduran biraderi M u v affa k ile su lh yapm ak tem âyülünü g ö sterm işti. H alife de bunu d erh âl kabul etm eği düşündü. B ununla beraber, m ü zâkereler, A h m ed 'in ölümü ile, se k te y e u ğ r a d ı; çünkü kendisinin S u riy e 'd e ve M ısır 'd a v â li o lara k tan ınm ası şa rtı ile, düşm anlarını su lh m üzâkerelerin e ta h rik ed en s â ik an cak onun bü yük itib â rı idi. M üzâke­ relerin k esilm esi ü zerine, halifen in ik i ta ra fd a rı d ah a e v v e l Şam v aliliğ in e tâyin edilen, İbn K in d â c ile şim alî E lc e z îre valisi olan A b u '1-S âc, a s­ k e rle ri ile b eraber, S u riy e 'y e yürüdüler. M uvaf­ fa k 'ın



ken d ilerin e



v a a d e ttİğ i yardım ı is te d i­



ler. Ş âm v a lisi onlara iltih a k e t t i ; A n ta k y a , H a leb ve H im ş 'ı İbn K in d â c 'a te slim e ttî. H u m ârav ayh , bunun ü zerin e, S u r iy e 'y e a sk e r gö n d erdi. B un lar Şam ’d aki isya n ı b a stırd ıla r v e ‘A s i n ehri ü zerind e bulunan Ş a y z a r [ b . bk.] 'a k a d a r yürüd üler. K ış m evsim i h er ik i ta ra fı k ış la k la rın a çekilm eğ e m eebûr e tti, a l-M u v af­ fa k 'm oğlu A h m ed ’in kum andası a ltın d a b u lu ­ nan h alife ordusu bu sıra d a S u riy e 'y e vard ı. A h m ed , İbn K in d â c ile b irlik te , M ısır o r­ dusu k a ra rg â h ın a sa ld ırarak , on ları Ş a m 'a k a d a r k a çm a ğ a m ecbur b ırak tı. M ısır a s k e r­ leri, bu şeh irden de a tıld ık ta n sonra, R am ­ la 'y e çekild iler. B ununla beraber, şim di h a life ­ nin ik i kum andanı ile k a v g a etm iş olduğundan, A h u n ed 'in elinde y a ln ız 4.000 a sk e r k a ld ı. H um âravayh tam bu sırad a, m evcudu ;o .o c o kişi



m u va ffa k oldu. M u vaffa k ile de m üzâkerelere başlad ı. 273 ( 886 ) 'te , p e k cüz’î b ir bac v e r­ mek şa rtı ile, M ısır, S u riy e v e A n a d o lu ile E r ­ m enistan hudut beyliklerin in , 30 sen e m üddetle, vâü si olarak tan ın d ı, 273 ile 277 (8 8 6— 890) arasın d a H u m âravayh ile â sî v a lile r arasın da m u harebeler cereyan e ttti ve n eticed e H u m â­ ra va y h 'in ayn ı zam anda İrak üzerinde de m etb û 'iy e t h a k k ı ta n ın d ı. R e ce b 279 ( te ş r in I. 892) 'd a h a life al-M u'tam id öldü ve y e rin e M uvaf­ fa k 'ın oğlu A h m ed , a l-M u 'tazid le k a b ı ile, g e ç ti. B u z â t H u m âravayh 'in m evkiin d e ip ka sın ı ta s ­ d ik etti. H u m âravayh h a life ile sık ı bir y a k ın ­ lık te 's is e tm e ği p e k istiy o rd u . Bunun için k ı­ zın ı h a life y e , gelin o lara k, ta k d im e tti ise de, h a life k ızı ken d isi aldı. Bu arzu su n u ta h a k k u k e ttirm e k için , H u m âravayh m uazzam m âlî fe­ d a k â rlık la ra m ecbur olm uş idi. K ızın ın c ih a ­ zının 55.000 a itın a b â liğ olduğu sö y le n iy o r. Bu hâl zen gin b ir v ilâ y e t vâlisi ile h alifen in tem sil e ttiğ i m erk ezî hüküm et arasın d a m evcu t olan d ik k a te şâyân te z a d ı g ö steriy o rd u . H a li­ fenin v ilâye tle rd en p a ra ta h s ili im kâ n sız idi. Z îra v alile r bütün v â rid â tı k e n d ile ri için s a k ­ layıp , ona an cak eüz'ı b ir h a râ c v eriyo rla rd ı. P ren ses B agd ad ’a g e lin ce , h a life ile b a ş harem a ğasın ın , onu lâ y ık old u ğ u şek ild e istik b â l e t­ m ek için, şam dan lar a rad ık ları riv a y e t edilm ek­ ted ir. V a k ’anü visin k a y d e ttiğ in e gö re, h a life ara­ yıp -ta ra y ıp an cak 5 ad et gü m ü ş ve a ltın k a p ­



old u ğu söylenen bü yük b ir ordu ile, M ısır 'dan R a m la 'y e varm ış idi. İki ordu 16 şe v v a l 271



lam a şam dan bu ldu ktan sonra, p re n se se h e r b ir i elin d e b irer a ltın ve güm üş kaplam a şam ­



( 6 nisan 885 ) 'd e m eşhur al T a v v â h in ( Y a f a



dan ta şıy a n 15 0 h izm etkârın r e fa k a t etm ekte olduğunu iş itti. O zam an baş-harem a ğ ası dögü n erek : — „S a k lan alım da, bizim bu se fâ le tim izi gö rm esin ler“ — dem iştir. P ren ses İ fa tr ai-N adâ



'nın şim a lin d e ) m uharebesinde k a rşıla ştıla r, D ah a e v v e l hiç bîr m u harebede bulunm am ış olan H u m âravayh uzun zaman m u kavem et ede­ m eyerek, ordusunun kısm -ı k ü llisi ile, te k ra r M ısır 'a k a çtı. A h m e d 'in a sk e rle ri M ısır ordu­ gâh ın a s a ld ır d ıla r ; yağm a ile m eşgul iken, ih ti­ y a t o lara k saklanan bir M ısır k ıt ’ası onlara



ze llik ve zek âsı ile şö h re t bulm uş idi ve bu y o l­ d aki fık ra la ra b a k ılırsa , h a life ü zerind e b ü yük bir nüfuzu olduğu g ö rü lü yo r. B ir gün halifen in onun odasına girm esi ü zerine, pranses : — „H e y ­



hücum e tti. A h m ed , H u m âravayh 'in a sk e ri ile g e ri dönm üş olduğunu zannederek, te la ş ve a c e ­



hat, babam öldü" — dem iş. Bunu n ered en bild iği sorulunca .• — „Ş im d iy e k a d a r yanıma g e ld iğ in



le ile Ş am 'a do ğru k a çtı. Şam vâlisi şe h ir k a p ıların ı yü zlerin e k a p a tın c a , a sk erleri oradan cen ub î A n a d o lu 'd a T arsu s 'a g ittile r. A s k e r le ­ rin büyük b ir kısm ı zâten e sir edilm iş ve M ı­ sır 'a götü rü lm üştü . Bu v e s ile ile H u m âravayh fev k a lâ d e m üstakim ve halim olan se ciy esin i



zam an, beni selâm lam ak için, d iz ü stü k a p an ıp , alnın ı y e re k o y u y o rd u n ; fa k a t şim di sâ d ece



gö ste rd i. E sirle ri, fid y e -in e e â t verm eden, İ r a k 'a dönm ek v ey a h u t kendi d evletin d e kalm aktan birin i te rc ih hususunda serb e st b ıra k tı. A h m ed de İrak 'a döndü. K um andan ların dan bîri H u­ m âravayh 'in aleyh ine isyan e tti. F a k a t onun ta ra fın d a n m ağlâp e d ild i; a rtık A h m ed şa h sî cesa retin i bulm uş ve n efsin e k a rşı itim ad sa ­



b ir „m erh a b a " dem ekle ik tifa ediyorsu n " — diye cevap verm iş. H u m âravayh ’ ın m utad y a ş a y ış ın d a ve k ız ı­ nın düğünü m ün âsebeti ile y a p t ığ ı fa zla is ra f idare e ttiğ i b ö lge le rin m âlî v aziyetin i, ta b îa tiy le , çok sarsm ış idî. S arayın ın m asraflarını k a rşıla ­ mak ve m uhteşem b in a lar inşa e ttirm e k su re ­ liy le y a p tığ ı hu du tsuz israfı gö sterm e k İçin, u ykusuzluğunu gid erm ek m aksadı İle, avlusunda sü tu n lar üzerine dayan an b ir c ıv a h avuzu y a p ­ tır d ığ ı sa ra y m isâl o la ra k a n la tılıy o r. K e n d isi



h ib i olm uş id i. A le y h in d e silâ h a sa rılm ış olan



civa



İbn



sütu n lara b a ğlan an y a s tık la r üzerine y atıp , bun-



K in d â c 'ı da, şe caa ti sâyesin d e, yen m eğe



Üzerine konulm uş h a v a ile



şişirilm iş ve



H ÜM ÂREVEYhİ -



Ü U M S.



larm h a fif-h afıf sallanm ası ile u yu m ağa ç a lış ı­ yord u . H u m âravayh ’in, henüz gen ç y a şta iken, bir su ik a sd e kurban g itm e s 1, M ısır için b ü yük b ir tâ lih sizlik oldu, G ö zd e k a rısın ın ken d isin i b ir hizm etkârı ile a ld a ttığ ın ı işitti. Bu adam ,



sın d a b ilh a ssa A b ü 'A b d A lla h b. A b u ’1-F ath ,



eczad an ku rtu lm ak için, efen disini öldürm eğe k a ra r v erdi. B ir k a ç m üfsit ile ona sa ld ıra ra k , kendisini öldürdü, H u m âravayh , um um iyetle bü ­



d is, m üverrih, e d ip olan H u m ayd i m uasırları ta ra fın d a n , zam anının y a ln ız ilim bakım ın dan



tün m em lekete, bir sulh ve em n iyet d e v re si y a ş a t­ m ış İdi ve zam anında M ısır her h an gi b ir harp te h lik esin d e n v ik a y e edilm işti. Bununla bsıjâ-



ü stâ d -ı evvel tan ınm ıştır. H a k ik î b ir zah irî o la ra k , tem iz b ir Ömür sü rm üş ve h a y atın ca y e g â n e arzusu ve em eli ilim olm uştur. H um aydi 'nin hâl tercüm esini yazan larca zik ­ red ilen 11 eseri arasın d a elim izde y a ln ız C a zv a t a l-m a k ta b is f i z ik r v u lâ t a l-A n d a lu s tıa asm a' ru v â t a l-h a d iş ıra a h i a l-filçh va ’l-adab v a za v i



ber, fa z la israfı n eticesin d e, m em leketi o ka d ar zarar görm üştü k i, kendisin i tâ k ip eden o ğ u l­ la rı y a v a ş-y a v a ş ik tid a rla rın ı k a y b e ttile r. 29z ( 905 ) sen esin de T olu n lu lar sülâlesinin hüküm ­ ra n lığ ı a rtık tam am en ortadan k a lkm ıştı. B i b l i y o g r a f y a : B aşlıca k a yn a k la r için bk. mad. AHMED b . TOIU N ; bk. b ir de b ilh a ssa C . H . B ecker, B eiträ g e z a r G e ­ sc h ic h te Ä g y p te n s, Ii, 149— 153 ve 182— 192. B undan b aşk a ibn a l- A ş ir , K â m il, V II, tü r. y e r .; fih r is t; W e il, G esch ich te d er C h a­ life n , II, 432 v , dd., 468, 481 ; Q u atrem ère, M ém oires géog raph iqu e et histo riqu es



sur



l ’ E g y p te ( P aris, 181 r ), II, 462— 473 ( burada M ak rizi, H itâ t'ïe , a l- ïfa tâ T bahsin de, b a y a ­ tın a d â ir m âlûm ât tercüm e ed ilm iştir v e Ibn H ilik ä n , trc. de S lan e, I, 498— 500). { M. SOBERNHEIM.) H U M A Y D İ . [ Bk. HUMEVDİ] H U M A Y R . [Bk. h o m e y r .] H U M Ä Y U N . [ Bk. h ü m â y û n .] H U M A Z A . [Bk. h ü m e z e .] Ş U M B A R A C l . [Bk. k u m b a r a c i.] H U M E Y D İ.



al



-H U M A Y D İ, A bü ‘A b d A l l a h



M u h a m m e d b. A b ü N a ş r F u t ü h b. ‘ A b d A l l a h B.



F ü TÜH B. tfU M AYD B. V A Ş İL A L -A Z D Î, ( 10 27 ?



m üverrih A b ü B akr a l-H a tib , A b ü N aşr İbn M âkü la, şâ k ird leri a rasın d a Y u s u f b. A y y ü b a l-N a h rân i, M uham m ed b . T arh â n ve onun hocası B a k r a l-H a tib zikred ilir. F a k ih , m uhad-



d e ğ il,



ayn ı



zam anda



u lû vvi



cen abı



ile



de



’ l-n ab âh a va ' l - gf r v a rd ır (B o d le ia u I, 7 8 3 ). B i b l i y o g r a f y a : Ibn B aşk u v âl, alŞ ila , s. 50 8 , nr. 1 1 1 4 ; a l-Z a b b i, B u ğ y a i alm u ltam is, s. 1 1 3 , nr. Z 5 7 ; Ibn H a llik ân , Vaf a y â t . . . ( K a h ir e , 1 3 1 0 ) , I, 4 8 5 ; a l-Z a h a b i, T a zk ir a t a l-h a ffâ z { H a yd arâb âd ), IV , 1 7 ; a l-S u y ü tı, T aba ka t a l- h u ffö z ( nşr. W ü sten ­ fe ld ), X V , 9 ; İbn T a ğ r ib ir d i, a l-N u cü m alzd h ira ( nşr. W . P o p p er ), II, 3 1 3 ; a l-M akka ri, N a fh a l-fib b ( K a h ir e , 1 3 0 2 ) , I, 3 7 3 ; İbn alA ş ir , K a m il ( K a h ir e , 1 3 0 3 ) , X , 88 (s e n e 4 8 8 ) ; A b u ' 1-F id â', T a r ih (İs ta n b u l, 1 2 8 6 } , II, 2 1 8 ; C a siri, B ib lio th , ar.-h isp. escur., II, 1 3 4 , 1 4 6 ; W ü sten fe!d , D ie G e sch ich t­ sc h re ib e r d er. A r a b e r , s. 7 3 , nr. 2 1 9 ; Pons B o ig u e s, E n sa y o b io b ib lio g ra fico , s. 1 6 4 , nr. 1 2 6 ; D o zy , al-B ay ân , m ukaddim e, s. 67 ; G o ld z ih e r, D ie Z a h ir ile n , s. 1 7 2 ; B ro ck e l­ mann, G A L , I, 3 3 8 . ( M oh. Ben C h en eb.)



HUMİR. [ B k . HOMEYR.] HUMS. [ B k . h u m s .] HUMS. A L - H U M S , h a d îste



bu isim ile, P ey­ sırasın d a , M e k k e 'n i n al-



— 1 0 9 5 ) b a b a sı K u rtu b e 'd e al-R u şâfa m a h a lle­ sin d e doğm u ştur ; fa k a t sonradan, M ajo rca 'y a g id ip , ömrünü orada geçirm iştir, K e n d isi de bu ­



gam b erin zuhûru



rad a 420 ( 1029 ) 'den b ir k a ç sen e evvel do ğm u ş­ tur. İsp anya 'da hocası A b u O m ar Y u s u f b. ‘A b d



â d e tle r ile ayrılan, 1 e r i ta v s if ed ilm ekted ir.



a l-B a rr ile kendisine pek yakın d an b a ğla n d ığı A b u Muihammed ‘A li b. A h m ed b. H azm alZ a h iri 'nin n ezâreti altın d a d ers gö rd ü k te n son­ ra, 448 ( 105 6 ) senesinde, şa rk a ge lm iştir. S e ­ y a h a tle ri esn asın da, R isü la ve M u h ta sa r alM ud avvana 'y i eserin m u harriri olan fa k lh İbn



H um s 'la rın , ihram h âlin de bulundukları sıra ­ da, h iç y a ğ yem eyip, sü t sa ğ m a d ık la rı ve inek



A b i Z a y d 'd en okum uştur. K a h ire , M ekke, M e­ dine, S u riy e



ve



İrak 'ı



ziy a re t e ttik te n sonra



H illa d iy e tan ın an d i ğ e r k a b i l e l e r i n ­ d e n iftrâm [ b. bk.] esn asın da, h u s û s î b â z ı harem



sâkin



v.b. g ib i sü t veren h ayvan lard an d o ğru d an -d o ğru y a sü t e m d ik le ri sö ylen iyo r. Bundan başka k e ş ( aj:ı‘f ) v e e t yem ekten y a ğ ve ıtr iy a t k u l­ lanm aktan ve cin sî m ün âsebetten içtin ap e ttik ­ leri de riv a y e t ediliyor. B u n lar saç ve tırn a k ­ ların ı



kesm iyo r v e k ıi



veya



yünden



mâmûl



B a ğ d a d 'a y erleşm iştir. B a g d a d 'd a 17 zilh icce 488 ( 17/18 kânun I. 1095 ) 'de, p a zartesiyi sa lıy a bağlayan ge ce, ölm üştür. B âb A b r a z kabristanın a göm ülm üş ise de, sa fer 491 ( kânun II. 1098 ) 'de



olm ayan yen i bir elbise g iy iy o rla rd ı. B ir de onların 'A r a f a t 'a g e lm e y ip , a l-M u zd a lifa 'd e



kem iklerin in b ak iyesi B âb H arb k a b rista n ın a nakledilm iş ve orada B işr al-I^âfİ 'nin kabri



ve orad a ifa z a ’ ye g e ç tik le ri ( bu K a r ’an, II, 195



civarın a defnedilm iştir. Ş a rk ta k i h o caları a ra ­



v. d d .) sö y len d iği gib i, yaln ız deri



v u k u f y a p tık la r ı ( d iğ e r b ir riv a y e te göre, N am ira 'de ; b k . S n o u ck H u rgron je, g ö s t. yer.) ile m en’e d ilm iş tir; bk. T a b a r i,



T a fsir, II, 163 çad ırlarda



HUM S -



588



y a şad ık la rı, K â b e ’yi aya k la rın d a san dal olduğa h âld e ta v â f e ttik le ri ve evlerin e kapıdan g ir ­ m edikleri (m sl, ç a tıd a k i bir delikten g ir d ik le ri) de riv a y e t edilir. K u r ’ an ( II, 185 ) ’ın aleyh in d e bulunduğu bu sonuncu â d e t h a k k ın d a birbirin i tu tm ayan riv a y e tle r vardır. B azıla rın a gö re , bu â d e te riâ y e t edenler H um s '1ar d e ğ il, ensâr imiş



HÜM US. h âkim iyeti zam anında Şam v ilâ y e tin e tâ b î bîr sa n ca k m erkezi idi. D em ir yolu ile — T ra b lu s Şam , H am a ve H a leb ’e ve R a y â k yo lu ile de — Şam ’a b a ğlıd ır, H im ş ( yunan, ve rom. E m e s a ; m u h telif im­ lâ ta rzla rı için bk. P a u ly-W isso va , Realenc y cl., mad. E m e s a ) S e le fk île r ta ra fın d a n k u ­



( a y n ı zam anda bk. T a b a ri, ayn. esr., II, 135 v.d.). B ununla berab er A z r a k i ( s . 122 ), A vs ve H a zra c arasın d aki H u m s'lard an b a h sed iliyo r.



rulan şeh irlerd en d e ğ ild ir ; ş e h ir e v v e lâ P lin iu s ta ra fın d a n zikrolunm uştur. Pom peus za ­ m anında, kom şu şe h ir A r e th u s a ( R e s t a n )



Y in e H illa ’ lerin ta v â fı b itird ik ten son ra, e lb i­ selerin in m übarek m ahalde kalm ası icâp e ttiğ i de



b ir arap em ir a ilesin in m akarrı id i ( b k . M arquart, Romische Siaatsverw aliung, I, 2 4 5 ). E m esa , im parator E la g a b a l 'm d o ğd u ğu ş e ­ h ird ir ; m eşh u r gü n eş m abedini y e n i b aştan



riv ay e t edilm ekted ir. B unlar, laka o’ arak, K âbe 'nin e tra fın a a tılıp , d a ğ ıtılırd ı ( d iğ e r bâzı ş a r t­ la r a ltın d a d a b ir elbise laka o la b ilir d i; bk. A z ­ r a k i, s. 1 1 8,ı v. dd.) ve sonra orada çürüyüp g i­ derdi. E lbisesini saklam ak iste ye n bir kim se, onu m ukaddes mahallin kapısın da ç ık a r ır ; ta v a fın ı y a ç ıp la k olarak ve y a h u t Hum s ’lardan b ir i­ sinden iâre e ttiğ i b ir e lb ise ile y ap a rd ı ( krş. R o bertson Sm ith , L e ctu r e s on the R elig io n o f the S e m ite s2, s. 451 ). I fa c c ve y a h u t ‘ um ra yap m ağ a gelen H illa 'lerin H ill ’den b e ra b e rle ­ rinde g e tird ik le ri yem ekleri yem elerine m üsâa­ de ed ilm ed iği de riv a y e t olun m aktadır. O n lar ancak H aram h a lk ı tarafın d an kend ilerin e v e ri­ len ve y a h u t onlardan satm alab ilece k leri .ye­ m eği y iy e b ilirle rd i. K u r ’an ( VII, 27, 29 ) 'daki â ye tlerin bu son ik i âd ete işaret e ttiğ i sö y le ­ n ir



(krş.



'î'a b a ri,



g öst.



v. dd., to8— m ) . İfu m s ( m fr. akm as ve



yer., VIII,



104,



19



ahm asi ) kelim esi­



nin m ânası m üphem dir. W e ll hausen ’ a göre, bunun zıd dı olan ftilla „ta k d is edilm iş“ mâna­ sına d e lâ le t e d e r ; bu tezad ın sıh h a tin i şü phe ile k a rşıla m a ğ a m ütem ayil olan N ö ld e k e 'y e gö re ( h u sû sî bir m ektubunda ), Hums ’un a l-A h â m is [ bk. mad. yAMÂSA ] g ib i ayn ı k ö k ile m ünâse­ b etin e bakarak, „ s ıc a k “ m ânasına ge lm e si ih ­ tim âli v ard ır. A z r a k i ( s . 123, 10, 1 1 ) ' ye gö re , ham m asa fiili oğlunu b ir ahm as olm ağa v a k f­ e d eceğin e ahdeden b ir anne hakkın da k u lla ­ n ılm a k ta d ır; krş. I Sam ., I, 10 v.d. B i b l i y o g r a f y a ; İbn H işam ( nşr. W u s te n fe ld ), s. 12Ğ v . d d . ; a t-Y a ‘ kü bi (n ş r. H outsm a ), I, 297, n v. d d .; A z ra lji ( C kro n , der S ta d t M ekka, I, 118 — 125, 130 v .d .); S n o uck H u rgron je, M ek ka a n sch e F eest, s. 21 v.d., 77 v.d., u t



v. dd., 130 v .d d .; W elhau-



sen, R e s te arabischen H eid en tu m s2, s. 85 v .d ., 11 j , 122 v.d., 245 v .d .; C aeta n i, A n n a li d e ll’ !s la m ,l, §§ 121, 12 3. ( C . V A N ARENDONK,) H U M U S.



H İM Ş, o ı t a



S u r i y e ’de,



'A ş i



nehrinin vücûda g e tird iğ i gen iş vâdide, n eh ir­



m ükem m el b ir su re tte inşa etm iş ve kendi is­ mini bu m âbedden alm ış olan bu im parator, bir çok im tiyazla r ba h şetm ek su re tiy le , şeh ri refah a k avu ştu rm u ştu r. B izan s devrin de d a h i Xs[M|ı ism ine ra st g e lin ird i v e burası mâmur bir şe h ir ve p isk o p o slu k m erkezi İdi. H icretin 13. sen esin de H ‘ mŞ h alkı, tic â re tle rin i him âye için, a rap la r ile b ir m uahede a k it ve bu sây ed e m uayyen bir p ara t e ’dİye ed erek , su lh u te ’min e ttile r. 14. senenin başında, bir bİ­ zans garn izonunun yard ım ı iie, şeh re te v cih olunan ta arru zu ta rd a m u va ffa k o ld u la r ; fak a t sene sonunda a rap lar, iki a y lık b ir m uhâsaradan sonra, H ’ m? ’■za p te d e b ild iler. E r te s i sene araplar şeh ri yenid en te rk e tm iş g ib id ir le r ; h iç d e ğ ils e , h icretin 16. sen esin de şe h rin A b u ‘ U b a y . da 'ye am an ile teslim oldn ğun u b ild iren k a y ıtla r vardır. S u riye ’nin a sk e rî m ın ta kalara ta k sim i s ı­ ra la rın d a , H im ş bu cund [ b. bk.] 'lerd en b iri­ nin m erkezi oldu. M arvân II. zam anında isyan eden şe h ir hücum ile zap tolu n arak, şid d e tli c eza y a ç arp ıld ı. E k s e riy a H 'mş ve H a leb cündleri b ir nmûmî vâli tarafın d an idâre olu­ nurdu. H im ş ’ın v e rg i h â sıla tı h a k k ın d a eli­ m izde m u h telif d e v irle re â it m alûm at v a rd ır [ bk. mad. HALEB ]. C irâh al-Davla ve M ukadd asi ’de m ünderic vc H im ş ’a â it m alûm at e li­ m izde m evcut d e ğ ild ir; fa k a t Y a 'k u b i ve İşfab ân i ’ nin k a y ıtla r ı m ah fûzdur. H im ş şeh rin in v e rg i h â sıla tı a şa ğ ıd a g ö sterilm iştir ; k rş. G .le S tra n ­ g e , P alestin e under the Muslim s, s. 44— 48. a. H ârü n a l-R a şid zam anında ( 1 7 0 — 1 9 3 ) a l- C a h ş iy â r i’nin K ilâb aZ-ım ziirâ” sın d ak i b ir k a y d a gö re , 1000 d e v e yükü ku ru üzüm den m âada, 32x00 din ar ( H im ş ’m m eşhur olan b a ğ­ la n h açlı se ferleri esn âsm d a ta h rip e d ilm iş tir ) ;



b. K u dam a ( Kitâb a l- haraç ) 'y e ve İbn H u rd â zb e h tarafın d an zikrolunan İ ş fa h â n i'y e göre, 204 sen esin de 118.000 d in a r; c. İbn



H u rd a zb eh 'e



gö re,



250



sen esin de



den bir km . u zakta ve onun bir kanalı üzerinde k â i n b i r ş e h i r d i r . 50.000 nüfusu olan ( bu­



340.000 d in a r ; d. A y n ı devirde y azan Y a ’lçSbi ’y e gö re , 278



nun 15.000’i orto d a k s ru m d u r) şe h ir, O sm anlı



sen esin de 220.000 din ar.



H U M U S Yollar:



i. Şam— Halep demir yolu, 2, Trablusşam 6. Selemiye yolu, 7. Hamâ yolu.



demir



yokı



3. Şam



yolu



4. Meskene yolu



5- Tudm ur yolu Bina



ve



camiler:



11. Büyük cami



8.



Hükümet



12. al-Fazâ’ il câmıi



konağı



13.



( ve



postahâne ),



9.



Eski



saray



10.



Abü Libâda camiî.. 14. al-TaJaci camii camii,



İstasyon, 15.



Uâlid



b. al-Valıd türbesi. İstihkâmlar: Tudmur Diğer



16.



îç-kale,



*7-



Bab



al-SibâŞ



18.



Bâb



al-Havâ.



19.



Bâb



Hüd.



20. Bâb



21 Şehrin sûru. yerler:



22.



Bahçeler ve 27. cÂş- kanalı.



Hıristiyan



mahallesi,



23,



Mezarlıklar.



24.



Çöl.



25.



Bağlar



26.



HUMUS. K u d âm a, İsfah an ı ve Y a 'k ü b i ta ra fın d a n ve­ rile n rakam ların dü şü klü ğü b u n ların tu ttu k ­ la rı hesap lam a ta rzın d a n ile ri ge lm iş o la c a k t ır ; bu zâ tla rın h esap la rın d a m e’m ûr a ylık la rın ı y a ­ hu t b a şk a id â re m asrafların ı te n z il etm iş o l­ m aları m uhtem eldir. H am dâni



S a y f a l-D a v la



[ b . b k ,] zam anında



H im ş H alep hüküm darlarının hükm ü altın a g e ç ti ve bu n lar tarafın dan sık -sık tım ar o la ra k verild i. Bu tim ar sa h ip leri arasın da S a y f a l-D av la ’nin



661 sen esin e k a d a r, H im ş b e y le ri o la ra k k a ld ıla r. 661 sen esin den son ra, şe h ir v â li v e k ille ri ta r a ­ fın d an id â re olundu ; b âzan H am a ’y a v e bâzau Şam 'a tâ b i oldu. XVII. a sırd a id â re Şam v alisin e tâ b i y e rli â iied en b ir a ğ a e lin d e id i. XIX. a sırd a şeh ir, H alep ile b irlik te , M ısır h âkim iyetin e g e ç ti ( 1 8 3 1 — 18 4 0 ); fa k a t m e'm ûrlarm k e y fî muâm elelerin den [ bk, mad, H A L E P ] gü çlü kle ba stırıla b İ le n b ir isyan ç ık tı.



ta rih i



Ş eh rin d u va rla rın d a n ( b k . p la n ) ve k a p ı­ ların dan p e k az bir şe y ka lm ıştır. İbrahim P a şa ta ra fın d a n te rtip olun an k a le ü zerin d e 594 ta rih li v e Ş a lâ h a l-D in 'in y e ğ e n i M u­ hamm ed b. Ş irk ü h 'e â it k îtâ b e bulunan b ir k u le v e b ir k a p ı m ev cu ttu r ( bk. plan ). B ü yü k ku ­



bakım ın dan p ek d ik k a te şâyân olan ( k û fî kit â b e l i ) m in areyi o y ap tırm ıştır. Bu d e v ird e H im ş, b ir çok defalar, b izan sh iar ta ra fın d a n yağm a ed ild i. 475 sen esin de şeh ir, m etbû o la ra k Fâ-



m andan Hâl'ıd b. V a lıd ve zevcesi F a z z a ’mn tü rb e le ri ( p l. 1 5 ) yen id en y a p ılm ıştır ( mü­ him k itâ b e le r d a h a e vv el v an B erchem , F re i­ h e rr von O p pen h eim ve tarafım dan İstin sah



tım î h alifesin i tan ıyan b ed ev i em îri H a la f b. M u lâ 'ib ’in elin d e idi ( krş. M. H artm ann, P a l. V erein., X X IV , 49— 66). B undan m ünfail



e d ilm iş ti) . ;Â ş i n eh ri ü z e r in d e . İplim ş’a âit bir k a ç değirm en v ard ır ; bunlardan biri, a rap ­



olan büyük



m adır ve d iğ eri, tü rk çe bir k ita b e y e g ö re , 975 sen esin e â ittir ( bu d ev ird en kalm a S u riye ’d e m evcut y e g â n e k itâ b e budur ). Ş eh ird e bulu­



ye ğe n i, m eşhur şâ ir A b u F irâ s 'A li ’yi zik re d e ­ b iliriz ; S a'd al-D av la şeh ri bu sonuncu zâttan te k ra r za p te tm iştir. S a 'd a l-D a v la , 367 sen e­ sin d e H im ş '1 idaresi p e k Sğ-ülen kum andanı E a k c û r ’ a, tim ar o la ra k , v e r d i;



S elçu k lu



su ltan ı



m im arî



M alîk şâh , şe d it



m uam elelerinden ş ik â y e t eden teb ea sın m m ü­ ra ca a tı üzerine, H a la f ’in yakalanm asını S u riye beylerin e em retti. H a la f 483 sen esin d e ele g e ­ ç irile re k , bir k a fe s içinde, İsfahan 'a naklolundu. H im ş S u ltan T u tu ş ’a v erild i ve ondan oğlu R iz v â n ’ a g e ç ti. Bu da şeh ri 491 sen esin d e k a yın b a b a sı C an â^ a l- D a v la ’ye tim ar olarak v e r d i; bu zâ t ayn ı sene için d e, Îsm âilîler ta ra ­ fın d an , katlolundu. D ah a son ra bir E m ir K a ­ raca g ö rm e k te y iz ( b e lk i de M alikşah 'ın b ir m em lûkü olan H arran beyinin k e n d is id ir ). 523 ’te v efa t eden o ğ lu H irh â n [ bk. mad. H A M A ] 506 sen esin d e ken d isin e h a le f olm uştur. H e ­ nüz çocuk olan o ğ u lla rı, Z e n g i ’nin H im ş ’1 z a p t iç>n y a p tığ ı te şeb b ü sle r yüzün den , çok s ık ın tı ç e k tile r ve bu hâl vasileri ta ra fın ­ dan şeh rin $30 'da, Şam hüküm darı Ş ih â b a l-D in M ahm üd ile T ed m u r ( P alm yra ) ve R ahba şe h irlerin e k a rşılık , m übadele edilm esin e k a d a r sürdü. E v v e lâ Ş ih â b al-D in şeh ri, tım a r o lara k, v e ziri U n ur ’a v erd i. F a k a t uzun m ü zâkereler­ den sonra, 332 sen esin de k a yın -b a b a sı Z e n g i ’y e te rk e m ecbur oldu ( U n ur ’a , tazm in at o lara k , b a şk a şe h irle r v erild i ). Z e n g i şeh ri N ür a l-D in ’e m iras b ı r a k t ı; o da ölünce, oğlu Ismâ il 'e k a ld ı ; 570 sen esin de şe h ir Ş a lâ h



a l-D in



ta ra fın d a n



za p te d ild i. Bu zâ t ise, 4 sen e sonra şe h rin h â ­ kim i o la ra k , y e ğe n i M uham m ed b. Ş irk ü h 'ü tâ y in e tti. K ıs a b ir fa s ıla roüstesnâ olm ak üzere (6 4 6 sen esin d e H alep em îri al-N a şir Y u s u f II. tarafın d an zaptolun du ve ken d isin e b ır a k ıld ı; fa k a t pek a z m üddet elin d e k a ld ığ ı zannolunm a k ta d ır ), M uham m ed 'in a h fa d ı, şe h rin k a p ı­ ların ı k o la y lık la m oğal hanı



H u lagu 'y a a ç tığ ı



ça k ita b e y e



gö re , hicri



824 sen esin den k a l­



nan ve en ziy â d e d ik k a te şâ yân olan bİnâ — bü­ y ü k cam id ir (p l. 11 ) ; id d ia olunduğuna göre, câm i müslüman h âkim iyetin in h idâyetin deki büyük k ilise m ahallinin y arısın ı işgâi etm ek­ ted ir. H e rzfeid bunun hakkın d a şö y le yazm ak­ ta d ır s Büyük



câmi,



pazarın



o rta sm d a d ır



ve



içine, pazardan g e lirk e n , cenuptan g irilir. G a rp ­ ta k i cüm le k a p ısın d a n kem erli bir lu ya ç ı k a r ; ş a rk ta k i tâ li k a p ıd an rim e g irilir. H arim , h e r birin de tonozu bulunan z sa h ın lı, m ü statil



g e ç it ile a v­ d o ğru ca ha13 m anastır b ir sah ad ır.



A ç ık lığ ın ü stü n de, sâd e m ihrabın önünde, küçük b ir ku b b e vard ır. G arp ta ra fın d a , ilk İslâm d ev­ rine â it olm ası m uhtem el, y a ld ız lı m ozayikli ik in ci e sk i b ir m ihrap bulunur. H arim in avlu ya m ü teveccih cep h esi te tk ik ed ilin ce, planın mü­ te a d d it d e ğ işik lik le re u ğ ra d ığ ı an laşılır. Bu du­ varın aslın d a gayr-1 m û lâd tip te bir bazilikanın ( b ü yü k kilise ) orta ve yan sah ın iarı arasın d aki bölm e olm ası m u h te m e ld ir: dört b ü yü k kem er v ard ır k i, bunların a raların a b eh eri b eş kü çü k kem erli olan üç iki k a tlı kem er g ire r ; bu kilised e v a k tiy le b ir sıra cân ibî s a h m la r ( s o fa la r ) ol­ duğunu g ö ste r ir. E sk i bınâdan kalm a sü tu n lar ve b a şlık la r vard ır ki, bunların b ir çoğu c a ­ miin avlu su n d a b u lu nm aktadır. Bu a vlu m üstat i i d i r ; e tra fın d a te z y in a tsız d a r re v a k la r vard ır. H avu zlu b ir s e t ve b ir m ihrap avlu yu tamamen d old u rm aktad ır. Şed din yan ın da, g a rp cih etin d e ü stü 6 a d e t e sk i sütûna d ayan m akta olan ku b­ be ile örtülü b ir k u yu bu lu nm aktadır.



ÜÜM US -



H Ü N Z A -N A Ğ İft.



B i b l i y o g r a f y a : B k. mad. HALEP; v an B erch em ta ra fın d a n inscription de Syrie 'd e te tk ik edilm iş olan b ir k a ç k ita b e ( K a ­ h ire, 1897 ), s. 54— 65 v e F sh . von O p pen heim ,



Insckriften aus S y r ie n ..., s. 4— 13. (



M. SOBERNHEIM .)



H U N A Y N . [ B k . H U N E Y N .] H U NEYN. B. Î s h â ç ( 8 0 9 - 8 7 3 ), tam ism i A b u Z a y d H u n a y n b . I s h â k



HUNAYN



a t-'İ b a d i , 194 ( 809/810 ) 'te babasın ın e cza c ı­ lık e ttiğ i H ira b eld esin d e b ir h ıristiy an arap



L e clerc ( fiis i . de la médecine arabe, I, 139 — 1 5 2 ) d iyo r ki, H unayn IX. asrın en b ü yük sim alarından biridir. H a ttâ den iieb ilir k i, ta ­ rih te ra stg e lin e n en y ü k s e k se c iy e li v e en ince ze k â lı in sanlard an biridir. Ş a rk k ilis e s in ­ de b eliren ta s v ir a le y h ta r lığ ı ( iko n o k lasm o s ) hareketin d e a ld ığ ı v a ziy e tte n d o la y ı, m ukaddes â ta te câv ü z suçu ile ith am e d ilerek, p isk o p o s T h e o d o siu s ta ra fın d a n , a fo ro z ed ilm iş ve bun­ d a n a d ola yı d u ça r olduğu şid d e tli bir sin ir



‘ Ibâd k a b ile sin e m ensup b ir a iled e dü n yaya g e lm iştir. L a tin c e d e ism i Jo h an n itiu s 'tu r. G en ç­



bu hran ı için d e ken d in i z e h irle y e re k , sa fe r 260 ( kânun I. 873 ) ’ta ölm üştür. B izza t y a z d ığ ı e se rle r a ra sın d a elde k a lan ­



liğin d e B a g d a d 'a g id ip , orad a ta b ip Y a h y a b. M âsavayh 'in ta le b e si olan bu zâ t tahsilin i A n a ­



la r şu n lard ır : Kitâb al-mudhal f i 'l- tibb, bu e se r lâ tin ce y e d a h i tercüm e edilm iş ve Isagoge



dolu 'd a bitirm iş ve ilk önce yunan lisan ın ı ö ğ ­



Johannitii ad Tegni Galeni y a h u t Johannitii Isagoge in artem parçam Galeni ism i a ltın d a b a sılm ıştır. A y n ı eserin , Kitâb al- masa’il f i ’ltibb li ’l-muta'dilimin ism i a ltın d a , d iğ er bir m etn i daha v a rd ır. Kitâb al-mavludîn, Kitâb içtimâ'ât al-falasifa f i büyüt al-hikma f i 'la'yäd ca tafâcuz al hikma baynakum ( „ filo ­



re n erek , bu sa y e d e bilâ h are y a p a c a ğ ı tercü m e­ ler için e h liy e t kazan m ıştır. B agd ad 'a a v d e tin ­ de B an i M ûsâ için to p lam ış olduğu yunan e se r­ leri sayesin d e, bu zâtlerin m u zâh aretin ı t e ’min e d e re k , t e ’ ü f ve tercüm e fa a liy e tin e koyulm uş ve h a life a l-M u ta v a k k il'in ta b ib i olm uştur. H u n ayn , h a life al- M u tavakkil 'in te ’sis e ttiğ i tercüm e m ektebin in başın d a bulunuyordu. Ş ark ilim ta rih in d e H unayn ve ta leb esin in yap tık la rı tercü m elerin en büyük te ra k k iy i te ’min e ttiğ in i sö y le .a e k fa z la olm az. B ilh a ssa yun an tıp m etin lerin i to p lam ak husûsunda b ü yük g a y re t g ö ste rm iş ve to p lad ığı sü ryâ n î ve a rap ça



te r­



cü m eleri asılia rın a ta tb ik ed erek, tercüm eleri, mümkün olduğu k a d ar sah ih bir su re tte y a p ­ m ağa ç a lışm ıştır. O n un eline g eçen arap ça ve sü ry â a îc e te rcü m eler aslâ do ğru tercüm eler d e ğ il idi. Y a rım asra yak m bir zam an m ü tem a­ d iyen çalışan bu âlim , tercü m eleri b itarafân e te n k it hu sûsun da, g a y et- d ik k a tli idi. H a ttâ kendisin in g e n çliğ in d e y a p tığ ı tercü m eleri yin e k e n d isi te n k it etm iştir. C alin u s 'un b ir çok e ser­ lerin i tercüm e e ttiğ i g ib i, H ip p o cra te s, E flâ tu n , A r is to ve D io sco rid es ’in eserlerin i ( n e ç i i)Xır)Ç latîjLîiriç ) ve B a tla m y u s 'u n Quadripartiium 'unu tercüm e e tm iştir. B ir çok astronom i e se r­ leri d e kend isin e atfolunm uştur. E n mühim e se ­ ri C a lin o s ’un A rs parva ’sın a y a z d ığ ı m edhaldir ( Isagoge Johannitii ad T eğni Galeni ), Bu e ser P o rp h y riu s 'u n m an tık k ita b ın ın felsefe d e y a p tığ ı m evkii tıb d a ih râz e tm iştir. H unayn, bun lardan b a şk a , sü ryân î gram eri ile yunancadan sü ry â n îeey e bir lü g a t k ita b ı da yazm ıştır.



zo fla rın v e c îz e le r i” ) isim li eserin in ib rân îceye b ir tercüm esi.



Şüphe yoktur ki, ona atfedilen bu sayısı çok tercümelerin bir kısmı, onun yetiştirmiş olduğu kimseler tarafından ( bahusus oğlu Ishâk b. l^unayn ve yeğeni Hubayş ve daha başkala­ rı ) yapılmıştır. Bilhassa M. Simon tarafından bastırılmış olan Calinos tercümesi, üslûbunun İnce bir tahlili neticesinde, G . Bergstrasser tarafından, Hubayş 'e atfedilmiştir. B i b l i y o g r a f y a : lbn Abı Uşaybi'a, ‘ Uyun al-anbâ', I, 18 4— 200; lbn H a llikan , Vafayât al- a'yân ( nşr. W ü s te n fe ld ), nr. 208, 127 ; W ü sten feld , Gesch. d. arab. Ärzte a. Naturf., nr. 69 ; W en rich , De aact. graec. versionibas, Ind., s. X X X I v.d. C . B rockel­ mann, G A L , I, 205 v.d , ; SuppL, I, 366, 444, 898 ; H . S u te r, Die Mathematiker a. Ast/ono-



men d. Arab. ti. ihre Werke, s. 21 ; M. Sim on, Sieben Bücher Anatomie des Galen, m edhai ; G . B e rg strä ss e r, Hunayn Ihn fshäk und seine Schule, s. 5 v.dd.; L . S arton , Introduction to the History o f Science, I, 6 11 v.d. . ( J. R u s k A.)



[ Bu makale T. H. tarafından tâdil ve İkmâl edilmiştir ]. H U N İ. [ Bk. ELBİSTAN.] H U N Z A -N A G İR , H in distan ’ın



şim alinde



856 sen esin de y a z d ığ ı bir risale v ard ır k i ( te k n üshası A y a s o fy a kü tüp., nr, 3631 ) , bun­



36“— 37°



da C a li n o s ’un 1 2 9 ’a b â tiğ olan bütün e se rle ­ rinin ism i ile arap ça ve sü ry â n îce tercüm elerinin u nvan ların ı verm ekted ir ( bk. M ax M eyerh of,



tü lü arasın da, ıssız bir vâdid e H u n za ve Nag ir adm da i k i b ö l g e olup, um um iyetle, m üşterek H o n za -N ag ir adı a ltın d a , bir mem­



Isis, 1926, V lll, 585— 7 2 4 ). En son zam anda g ö z



le k e t o la ra k



h a sta lık la rın a d â ir b ir ris a le s i de, M ax M ey e rh o f



g y r şe k lin d e y a z ılır ) . Bu vâd i



ta ra fın d a n , aim an caya tercüm e edilm iştir.



sın d a irtib a t g â y e t sarp



şim âl



arzı



ile



m ârûftur



74°



2 5 '— 7 5 '



( e k se riy â



şa rk



H u n za-N a-



ile G ilg it ara­



g e ç itle r



v â sıta sı



ile



fetÜNZÂ-foÂGİR — HÖR. te ’min ed ilir. V a d iy i K a n c ü t n eh ri su la m akta ­ d ır. Bu n eh ir Indus n ehrinin b ir kolu olan G ilg it su yun a k a rışır. Şim âl ta ra fın d a n m em le­ k e te S a rı-K ö l v e Y a r k e n d ile m u va sa la yı te'm in eden ve T âğ a d u m b âş P â m ir ’e gid en g e ç it­ lerden g irile b ilir. Bu vâdi, şim âl-i g a r b i ve cenûb-i şa rk îd en , H in du -K u ş 'un ve M u zta ğ 'm g e ­ çilm ez k o lla rı ile çevrilm iştir. B unlardan b ir k a ç tep enin ir t if âı 25.000 kadem den fazla d ır. N agİr 'in cenubundaki R akİpSşi zirv e si en m eş­ k û rd u r. A h â lis i m üslüm andır. N a g ir h a lk ı ş i’î oldukları hâlde, H unza 'nınki, V a h a n 'd ak ı kom ­ şu ları gib i, m evlâ’i ta rîk a tin e m en sûpturlar. H u n ­ za h a lk ı N a girlilerd en daha e en gâ ve rd ir. H e r ikisinin ayn ı ırk a m ensup old u kları gö rü lü yo r. B un lar ik i d il kon u şu rlar. A ş a ğ ı N a g ir 'de Gİİg it 'in Ş in â şiv e si kon u şu ldu ğu h â ld e, H u nza 'd a ve yu k a rı N a g İr'd e G i i g i t ’in Ş in â şiv e si k on u şu ldu ğu hâlde, H unza 'd a Ve yu k a rı N a g ir 'd e ne â rî, ne de tü rk d illerin e k a râ b e ti olm a­ yan, m âhiyeti m eşkûk B u ru şaski dili kon u şu lu ­



b â lâ iyi m u h â fa za edilm iş b ir stu p a m evcu ttu r. Islâm iyetin b u ra y a h a n gi ta rih te g ir d iğ i mâ­ lûm d e ğ ild ir ; fa k a t o ra d a k i şi’î ve m evlâ’i m ezh eplerin in te fe v v u k u , Islâm iyetin bu ra ya B ed ah şan ve V a h â n yolu ile g ir d iğ in i g ö ste ri­ yor. 1891 h arb in d en e v v e l bu m em lekete pek a z a v ru p a lı se y y a h g irm işti. B un ların b aşiıc a la rı L o c k h a rt, Y o u n g h u sb a n d ve D u ra n d ile G ro m sc h e w ts k y ve B id d u lp h ’dur. S ik h '1e r, G ilg it 'i iş g â l e ttik te n so n ra, H u n za 'd an g e le n dâi­ m i a k m la ra m âni olm ak için , b u rasın ı hüküm ­ le ri altın a alm ağa te şeb b ü s e ttile r. F a k a t 1848 'd e fe lâ k e tle n eticelen en b îr m a ğlû b iy ete u ğ ­ ra d ıla r. K a ş m ir 'in D o ğ ra h ü kü m darları ta ra ­ fın d an da b ö yle m u v a ffa k iy e ts iz b ir k a ç te ş e b ­ b ü s oldu ise de, 18 6 9 'd a H u n za T h u m 'u onla­ ra bac v erm eği k a b û l e tti. M am afih h iç bir keşm irlin în v â d iy e girm esin e m üsâade edilm i­ y o rd u . G îig it 'e İngiliz aja n ların ın tâyin ind en sonra, H unza ve N a g ir T hum 'la n , a k ın la ra son verm ek için, b ir anlaşm a y a p tıla r, fa k a t 1891



yor. Ş im âl b ö lgesin d e kendi Ğ a lç a dilini k o ­ nuşan vah i ırkın ın bir kolu bulunm aktadır.



’d e te k ra r ta arru zların a b a şla d ıla r ve reisleri Ç a lt k a lesin i hücum ile te h d it e tti. B ritanya



K ilik g e ç id i v â s ıta s ı ile V a h â n



za b itle ri ku m an dasınd a D o ğ ra '1a r ile G u rk h a s 'lardan m ü rekkep k ü çü k b îr k ıt'a o ray a gö n ­ d erild i v e N ilth i!e T h o l ad ın d a k i d a ğ k a le le ­



ile m u vâsala-



nın k o la y olm ası Ğ a lç a ırk ın ın H in d u -K u ş'u n cenûbundan bir akının a seb ep olm uştur. A y n ı seb ep ile H u n za eşk iyâ ların ın K ara k o ru m g e ç i­ di üzerinden Y S rk e n d ile H in distan arasın d aki m ünakalâta te câv ü zle rin i k o la y la ştırm ış idi. Bu g e ç itte K a n c ü ti a d ı ile fa â liy e tte bulunan eşk iy â la r, B rita n y a nufûzunun y a y ılm ası ile te n ­ k il e d ilin cey e k ad ar, e tra fa d e h şe t salm ışlardı. K a n c ü ti kelim esi, P âm ir ve S a r ı- K o l'd a H unza 'y a v erilen K a n c ü t adından ge lm iy o r. B id d u lp h bunu H u n z a 'n ın b a şk a b ir m a h a llî şek li olan H aıızü ile m u kayese e d iy o r. 1847 'd e Y â rk e n d ’d e k i b ir isya n ı b a stırm a k h u susun da ç in lilere yardım etm elerin e m ü kâfat olarak, Ç in m e'm û rlarm m g ö z yum dukları h u n zalıların bu eşk iy â lık la rın a N a g îr h a lk ı h iç iş tirâ k etm em iş­ lerd i. Ç in lile r H u nza hü küm darın a n a k d î y a r­ dım larda da bu lunuyorlardı. B u H u n za a k ın cı­ la rı ta ra fın d a n y a p ılan e sir tic â re ti, K a şm ir 'in hükm ü a ltın d a bulunan ırk la r için, bilh a ssa B â ltis tâ n halkı için , bir â fe t hâlini alm ış idi. H un­ za ve N a g ir, eskid en olduğu g ib i, bugün de T h u m a d ı ile bilinen a y r ı-a y rı re is le r ta ra ­ fından id â re e d ilm e k te d ir; bu kelim enin nıenşe 'i m âlûm d eğild ir. Bu m ın takan ın e sk i ta r i­ hine d â ir m alûm at pek azd ır. II. ( m. ö.) a sırd a ku şan a k ın cıların ın B ed ah şan 'dan şim âle y o l a çan k o la y ge ç itle rd e n geçm iş old u kla rı ih ti­ m âli v a r ise de, Ç itrS İ 'e gid en y o lla rı tâ k ip e t­ m iş o ld u k la rı d ah a



m uhtem el gö rü n ü yor. H ı­



rini, p a rlak b ir hücûm ile, za p te y le d ik te n son­ ra , K a n c ü t n eh rin in m ed h ali a ç ıld ı. N a g ir T h u m 'u teslim olup , H u n za Thum 'u P â m ır’lere k a ç tı. O zam andan b eri bu b ö lg e B ritan ya H in distanm ın h u d u tla rı için e alınd ı. D â b ilî id âre ta rzın a karışılm ad ı ise d e , bütün bu b ö l­ g e y i k a t’eden iy i b ir yol y a p ıld ı. B rita n ya lı zâb itlerın ku m an dası a ltın d a , b ir K a n c ü ti k ıt’ası 1895 'te Ç itr â i se fe rin e iş tir â k etm işti. H u n za 'n ın m erk ezi 8.400 kadem y ü k s e k liğ in d e bu­ lunan B a ltit k a sa b a sıd ır. N a g ir k a sa b a sı da N a g ir 'in m erk ezid ir. İki b ö lge n in hududunu K a n c ü t n eh rî a yırıy o r.



B i b l i y o g r a f y a : M arch , A irip io the Gilgiivalley ( Journ. /4s. Soc. o f Beng., 1 8 7 6 ) ; B id d u lp h , Tribes o f the Hindoo Kooş ( K a ik ü te , 1880 ) ; K n ig h t, Where Three Empires Meet ( London, 1892 ) ; S te in , Sandburied Ruins o f Khotan (L o n d o n , 1 9 0 4 ); fa s ıl L I I ; S h a w , High Tariary and Yarkand (L o n d o n , 1 8 7 1 ) , fa s ıl X V II . _ ( M. L o n g w o r t h DAMES.) H U R . [ B k. HÛR.] H Ü R . H U R ( A.), alyvar 'in m iiennesi olan



havrä 'nın c e m i; e tra fın ın a çık b e y a zlığ ı s e ­ b eb i ile k o y u k a ra g ö zle ri n aza ra ç a rp a r cen ­ n et k ızla rın a verilen a d d ır. B âzı a ra p eser­ lerin d e bu kelim enin „seyred en i h a y re tte bıra­



ris tiy a n devrinin başlan gıcın d an b e ri orada, din o la ra k , budizm in h âkim bu lu n d u ğu mu­



kan ( hara ) “



h a k k a k tır



m iştir.



ve



N a gir 'd e



Tbol



denilen



yerde



şe k lin d e k i iza h ı, şü p h esiz, yan ­



lış olup, a rap filo lo g la r ta ra fın d a n da red e d il­



HÔR -



Bu cen n et k ız la n K u r ’ an ’ın m u h telif â y e t­ lerin d e „m u ta h b a r z e v c e le r“ d iy e zik red ilm iş­ tir. K u r ’ an, II, 2 3 ; III, 1 3 ; IV , 60. âye tlerd e , b u tâ b ir m ü fessirlere g ö re , bunların cism i ve a h lâ k î a yıp ta n tam am en m ün ezzeh old u kla rı m ân asına g e liy o r. K u r ’ an L V I, 56. â y e t t e : — „ O n la r k ıs a n a za rla r a ta rla r, yân i zevçlerin den b a şk a kim selere b a k m a zla r“ — den iliyor. Z evç­ lerin den e v v e l ken d ilerin e ins-ü cind en kim se ta ra fın d a n dokun ulm ayan lar. Bu d a bu n ların , b iri in san v e d iğ e r i cin o lara k , iki sın ıfa a y r ıld ık ­ ların a d e lâ le t e d er şek lin d e te fs ir edilm iştir. B u n lar „ç a d ırla r içind e oturan h û rîle rd ir“ { bk. L V I, 72 ) v e y a k u ta ve m ercan a b en ze tirle r ( b k . L V I , 58 ). _ D ah a so n raki eserler bunların b ed en î g ü z e l­ lik le rin e d a ir d e b ir çok m alûm at v erm ektedir. B u n lar za fra n , m isk, an b er ve kâfû ru d an y a r a ­ tılm ış olup, b e y a z, yeşil, sa rı ve kırm ızı olm ak ü zere, d ö rt ren k leri v ard ır. O k a d ar şe ffa fd ırla r k i k em ik lerin in iliğ i yetm iş k a t İpekli altından gö rü n ü r. D ü n y a y a tü k ü rd ü k leri zam an tükrük* 1er! m isk olur. G ö ğ ü s le ri ü zerin d e, csm â-i husn âd an biri ile k o ca la rın ın adı y a z ılıd ır. E llerin e v e a y a k la rın a b ir ç o k m ü cevherler ve ziyn etle r ta k m ışla rd ır. M uh teşem sa ra y la rd a en büyük ş a 'ş a ’a la r için d e, b ir sürü c â riy e le r ile m uhat o la ra k , o tu rm a k tad ırla r. M ü'm in olan b ir kim se cen n ete girerken , bun­ lardan biri ta ra fın d a n k a rşıla n ır ve b ir ç o k la rı onun h izm etin e



Sm âdedir ; ram azan lard a tu t ­



tu ğ u oru çların sa y ısın c a ve h a y ır işleri y a p tığ ı n isb etin d e h e r b iri ile is te d iğ i k a d a r yaşar. B un un la b e ra b e r



on lar dâim â b a k ire k a lırla r



( k rş . L V I, 35 ). Z e v ç le ri ile ayn ı y a ş ta ( B ayz a v i ’y e göre, 33 ) olu rlar ( L V I, 36 ). B ütün b u n lar cism ân î ta sa vv u rlard ır, fa k a t b a şka türlü olan ları da v ard ır. B a y zâ v i K u r’an ’d aki zavca t ( ze v c e le r : II, 23 ) tâ b iri h a k k ın ­ d a fik ir yürütürken , d ü n yad a g a y e s i idâm e-i h a y a t olan e v lilik h ayatın ı cen n ette de aynı ş e k ild e y aşam ak m evzuubahs o lm ay a ca ğın a gö re , bundan ne k a s t ed ild iğ in i so ru yor v e bu müşk ilin hallin i şö y le b u lu y o r: her n e k a d a r cen ­ n et taam ları, k a d ın lar v.b . d ü n yad a k i m uâdil­ lerin in adını ta şıy o rsa da, bu „h a k ik î m â h iy e tte d e ğ il, ancak m ecazî m ânada, y a ln ız bir m u kayese y ap m ak için, k u llan ılm ıştır. T â k i, birin den a n la şıla n m efhum , ö tek i için d e m ûteber s a ­ y ılsın . D iğ e r b ir y e rd e B a y z â v i ( X L I V , 54 ) bu â y e tte k i h u rilerd en dü n ya kad ın ların ın mı y o k s a b a şkaların ın m ı k a ste d ild iğ i hususunda m u ta b a k a t h â sıl olm ad ığın ı iş a re t ed iyor. S a le ( T he Koran, Lon don, 1821, Prelim lnary D is­ course, s. 1 3 4 ) P e y ga m b erin cen n et k ız la rı h a k k m d a k i ta sv irin i parsism d en a ld ığ ı fik rin ­ d ed ir. D o zy



( H et



Islam ism e2, H aarlem , 1880,



H U R ft,



s. i o î , n o t) bu nazariyeyi reddederek, S a le ’in parsı kaynağının K u r ’an ’dan pek daha yeni olduğunu ve buna göre, bunun aksi olması icap edeceğini ileri sürüyor. B i b l i y o g r a f y a i B un a d â ir K u r a n te fs ir le r i; B u h a r ı,S a h ih , K itâ b bad' a l-h a lk , B âb f i ş ifa i a l-ca n n a ; G azzâli, Iffyâ’ ( K a h i­ re, 12 8 2 ), IV, 464; K itâ b a h v â l al-kiya m a ( nşr. M. W o lff ) s. m v. d d . ( aim. s. 199 v. d d .) ; İslâm h a k k ın d a y a z ıla n A v r u p a e s e r le r i; T . A n d ra e , D e r U rsp ru n g des Isla m s u n d das C h risten ta m , s. 82. ( A . J. WENSINCK.) H U R A Y M İ L A . [ B k. H U R E Y M İle .] H U R D Â D . H U R D A Z ( r .) , f a r ş l a r ı n



k u l l a n d ı ğ ı gayr-i s a b i t ş e m s î s e n e ­ n i n ü ç ü n c ü a y ı n ı n i s m i . A yn ı zamanda h e r a y ı n a l t ı n c ı g ü n ü n e de bu isim verilm ektedir. Gün ve ay isminin birleştiği gün olan 6. h u rd â z ’a hu rd a zg â n denilir. H u rd â z gününü h urdâ z ayından tefrik etmek için, birinci­ sine h u rd â z-rü z ve diğerine h urd â z-m â h denilir. B i b l i y o g r a f y a : Birûni, a l-A ş a r alb a k ıy a ( nşr. Sachau ), 1878, s. 42, 43, 70, 2 2 0 ; al-K azvini, ’ A c â ’ ib a l-m a h lü k â f ( nşr. W üs­ te n fe ld ), 1849, I, 8 1 ; Ginzel, H a n d b u ch d, m ath.



u. tech n .



v. dd.



C h ro n o lo g ie,



1906, I, 67



( M . P l e s s n e r .)



H U R D Â Z . [ Bk. HURDÂD.] H U R E Y M İL E . H U R A Y M İL A ( H o re y m e L A ), Naed ’in merkezi Riyâz [ b. bk.] ’m şîmâiinde, Sedeyr ( Şudayr ) eyâletinde, bu eyâlet ile V ahhâbî mezhebinin kurucusu Muhammed b . ’ A bd a l-V a h h a b ’ın doğum yeri o la n 'A riz eyâleti hududunda kâin b İ r ş e h i r . Ç o k sa ğ ­ lam tahkim at ile çevrilidir ve 1861 ’de, P algrave ’ e göre, 10.000 nüfusu var idi. Şehirde bir tepe üzerinde, D a riy a [ b. b k .]’nîn m ısırlı­ lar tarafından alınmasından sonra, N a cd ’in di­ ğer hisarları gibi, İbrahim Paşa tarafından yap­ tırılan ve mimarlık bakımından mühim olan müstahkem bir hisar bulunmaktadır. Bu şehir­ de doğmuş olan Betah adında gayretli bir V a h ­ hâbî, Palgrave ’in orada ikameti esnasında, ( 1 86 1 ) H u raym iia’de vâli bulunuyordu. • B i b l i y o g r a f y a : W . P algrave, R e is e in A ra b ien (aim . trc., Leipzig, 18 6 7 ), I, 276 v.d.; C h . M, Doughty, T ra v els in A r a b ia D e se r ta , II, 396.



( J. SCHLEIFER.)



H U R M A N . [ B k . ELBİSTAN.] H U R M U Z Â N . [ B k . HÜRMÜZÂN.] H U R R . [B k . HURR.] H U R R . a l -H U R R b . 'A b d a l - R a h m â n a l Ş a k a f I, E m e v î l e r l n İ s p a n y a v a l i s i . Me’mûriyeti takriben 3 yıl sürmüştür (9 8 — 100 = 7 1 7 — 7 1 9 ) . Bu müddet zarfında İspanya *nm bir çok taraflarını haraca bağlamış ve akınlannı Pirene dağlarının Ötelerine kadar yaym ağa



Hürü -



h ü rrë



m u vaffak olm uştur. F a k a t arap v a k ’an iivisler bundan p e k az b a h s e d e rle r; h a ttâ h ıristiy an v ak 'an ü visierin d e ( C h ro n . p ac.) A la h o r ( A ia h o r t) adını v erd ik le ri bu z â t h a kkın d a ta fsilâ t y o k tu r. F a k a t telm ihlerinden a n la şıld ığ ın a g ö re , h ıristiy a n la r ondan k o rk tu k la rı g ib i, a ld ığ ı h a ­ ra çlard an d o layı, m üslüm anlarm b ir k ısm ı da k en d isin den n e fre t ed iyorlardı v e bu se b ep le d ir k i, 'O m a r II. onu a zletm iştir. B i b l i y o g r a f y a ' a l-B a y a n al-m u ğ rib ( nşr. D o zy ), s. 24 v.d . ; İbn al- A ş i r ( nşr. T o r n b e r g ) , V , 373; R einaud, In v a sio n des S a rr a sin s en F ra n ce, s. 12 v .d .; a !-¿ a b b i ( nşr. C o d era v e R iv e ra ), nr. 688 ; E . S a a ­ v e d ra , E stu d io so bre la in v a sio n d e lo s A r a b e s en E sp añ a, s. 137 ; M ülier, D e r I s ­ lam . . . , I, 43,1. H U R R A L - 'A M I lL [ Bk. HURRÜL’ÀMiLÎ.] H U R R A M .J B k . h u r r e m s u l t a n . ] H U R R A M A B A D . [ B k . HURREMÂBÂD.] H U R R A M Î Y A . [ Bk. HURREMiYE.] HURREM



SULTAN.



( H u r r e m - Ş a h



H a t u n ,



HURRAM H a s e k !



H



SULTAN



u r r e m



S u l ­



15 0 4 ?— 15 5 8 ), S u l t a n S ü l e y m a n I. ' i n g ö z d e z e v c e s i d i r . A v r u p a lı ta rih ç ilerce R o xela n e nâm ı ile m ârû f old u ğu gib i, y in e g a rp e serlerin d e R o ssa, R o za ( Itin éra ire de J ér ô m e M a u r a n d . . . , 1544, P a ris, 1901, s, 232 ), R o san n e ve R v zia e ( V ier B r ie fe a u s der t



a



n



;



T iirk e i v o n . , , B u sb eck , E rlan gen , 19 2 6 ,s. 8 1 ,) a d la rı ile de tan ın m ıştır. Bu su retle te sm iy e ­ sine, a slın ın ru s olm ası, m uasır V e n e d ik



M



su lta n



.



ri b o yun da v ey a U k ra yn a ve G a liç y a ’y a k a d a r u zan arak, y a p tık la rı b ir a kın e sn asın d a, e sir alın m ış v e bu su re tle osm anlı sa ra y ın a girm işti. S a r a y d a k i ilk h a y a tı m eehûi olan bu eâriye ye , b elki de dâim a şen v e m ütebessim olm asından d o la y ı ( R . B . M errim an , S u le im a n T h e M a g n ifi­ cen t, 1 5 2 ° — 1 Sb6, H a rv a rd U n iv e rsity , 1944, s. 18 3 ), H u rrem v ey a  l î 'n i n te s b it e ttiğ i gib i, H urrem Ş a h a d ı verild i. Islâm -türk te rb iy e si g ö r­ dü ve so n ra da, cazib esi v e ze k â s ı sa y esin d e, S u lta n S ü le y m a n I. 'in g ö zd e si oldu. B ragad in o , onu „g e n ç , g ü ze l d e ğ il, fa k a t şirin ( g io v in e non b ella ma g r a s s ia d a ) .“ d iy e ta v s if etm iş­ tir ( M a r in i S a n u to , g ö st. y e r.). P â d işâ h ın b i­ rin ci g ö z d e si ve M u sta fa 'n ın annesi — G ü ib a h a r S u ltan idi. V e n e d ik b a ly o sla rı onun ile H urrem S u lta n arasın da şid d e tli b ir rekabetin m evcut olduğun u b ild irm ek te ve b â zı m ücâdele sa h n e le ri ta s v ir e tm e k te d irler k i, bunun sa ra y m uhitinden h â ric e a k se tm iş olan m u bâlegah d e d i-k o d u la r olm ası ço k m üm kündür. Ezcü m le Z in k e ise n 'in ço k iy i m âlûm at a ld ığ ın ı k a y d e t­ tiğ i V e n ed ik e lçisi N a va g e ro 'dan n aklen b il­ d ird iğin e g ö re , H urrem S u lta n b ir g ü n , rakibi G ü ib a h a r S u lta n ta ra fın d a n , a ğ ır bir h a k a re te v e te c â v ü ze u ğ r a m ış ; S u lta n S ü leym an I. bu h â d ise y e m u tta li v e kısm en şâ h id old u ktan so n ra, G ü ib a h a r S ultan '1 oğlunun sa n ca k beyi o la ra k bu lu nd uğu M a n is a 'y a gö n d erm iş ve H u rrem S u ltan '1 da, b e lk i onun arzu v e İsrarı ü zerin e v e o zam an a k a d a r c â rî olan team ül



ted ir. B u h u su sta ilk m âlûm at veren lerden P i­ etro ( P i e r o ) B ragad in o , 1326 'd a, onun ru s



h ilâfın a , n ikâh e tm işti ( ta fs ilâ t için b k . J. W . Z in keisen , G e sc h ic h te d es osm an iscken R e ic k e s in E u rop a, G o th a , 1858, III, 24 v . d d ,; E. A lb e r i, R e la z io n e . . . d i B ern a rd o N a vagero, III. se ri, I, 74 v . d.). G a rp k a yn a k ların ın bu hâdise ü zerin d e ısrarları { ezcü m le b k . B u sb e cq , T ürk



o ld u ğ u n u {„a ltr a donna d i n ation R o ssa a, M a­ rin i S a n u to , X L I ) b ild ird iğ i gib i, 1 5 3 4 'te



m ek tu p la rı, trc. H ü se y in C â h id , s . 42, 103; A r t u s T h o m as, S ie u r d ’E m bry , C o n tin u a tio n de



d iğ e r b ir V e n e d ik e lçis i de ( D an iello Ludov i c i ) şe h za d ele rin annesinin ru s aslın dan g e l­ diğin i k a yd e tm iştir ( krş. E . A lb é r i, R ela z io n i



l ’h is io ir e d es T u r c s , s, 616 v. d d .) v e  l î ( K u n h al-ahbâr, basılm am ış kısm ., Ü n ive rsite kütüp., nr. 5959, var. 341 ) 'nîn „ T a h t- ı n ik â h -1 p âdi-



d e g li A m b a scia to ri v en eti, F iren ze, 1840, III. se rî, I, 28 ). O n a, devrin rö n esan s kü ltü rlü mu­ harrirleri, rus k a d ın ı m ânâsına gelen v e b elki



şâ h îd e " dem esi, m eseleye h akikaten b ir hu su ­ s iy e t v erm e k te d ir. B usbecq, buna ilâveten , H u r­



b a ly o s la rı, A v u stu r y a e lçile ri v e İtalyan se y ­ y ah la rı tarafın d an la R o ssa ( rus ) d iy e ta ­ n ıtılm ış bulunm ası seb ep o la ra k g ö s te r ilm e k ­



d e esk id en



R u s y a 'd a y aşıy an bu İsim d eki k a ­



rem S u lta n 'ın büyü yap m ak su re tiy le sa ra yd a m evkiini ta h k im e ttiğ in i ve pâd işâh ın kalbin i v e m u tlak s e v g is in i bu su re tle k a zan d ığ ın ı da b ild irm ek ted ir ( a y n . esr.). B u büyü ve ik i göz*



b ile y e telm ih k a sd ı ile R oxelane dem işlerdi ( M enavino 'dan naklen lo rg a , G O R , II, s . 344 v. d.). M am afih onun le h , İtalyan ve R o xela n e nâ­ mı altın da, fra n s ız olduğu h a k k ın d a d a m u h ­ te lif riv a y e tle r v a rd ır. Bu sö yle n tilerd e n birine g ö r e ,'H u r r e m S u lta n , G a li ç y a 'da L ip a nehri üzerind eki R o batyn ( R o g a tin o ) kasabasm d an dır ve fa k ir b ir p ap azın k ız ıd ır ( k r ş . J. v . H am ­ m er, H isto ire d e l'E m p ir e O tto m an , V , 487 ; trk. trc., V , 323 ). H er hâlde o Y a v u z Sultan



re h a re k e t e tm esi sa y e sin d e , zevcin in üzerinde m utlak bir h â k im iy e t ve n u fû z te 'sisin e m uvaf­



Selim devrin de, K ırım türklerin in D n ester neh-



fak olduğu m u h a k k ak tır. B rag ad in o , d a h a 1526



U iâ m



A n s ik lo p e d i* !



de a ra sın d a k i d o ğu ş riv a y e ti bir ta ra fa b ıra k ıla ­ c a k olu rsa, H urrem S u lta n 'ın , p âdişâh ın , İlk sa lta n a t sen elerin d en itib aren , bütün m u habbet ve a şk ın ı ken d i üzerine to p lam ası, sâkin , m üte­ v a z ı b ir ta b ia tta bulu nm ası ve pâ d işâ h ın ka­ ra k te rin i en iyi bir şek ild e ta n ıy a ra k , buna g ö ­



38



Hü r r e m s ü l î a r 'd a , p â d işâ h ın şe h za d e M u sta fa 'm n o v a k it h e ­



ed e re k , om uzu n daki â rız a y a d â ir m alûm at v e r ­



n ü z s a ra y d a b u lu şa n annesi G ü lb a h a r ile h iç m eşgûl o lm ad ığın ı ve bütün m u h abb etin i d iğ er



d iğ i ve B arb aro s H a yred d in P a ş a 'nın T u n u s seferin d en d e p â d işa h a h a y ırlı h a b e rle r g ö n ­ d e rd iği m ek tu p ta , sa d râza m a selâ m ın ı b ild ir­



üç şeh zad en in ann esin e (H u rre m S u lta n ) v e r­ d iğ in i b ild ird iğ i g ib i ( E. A lb e r i, ayn, e s r ., III. se ­ ri, i o i ) , D an iello L u d o vici ( ayıt, esr., I, 2 0 ) de 1 5 3 4 'te, G ü lb a h a r S u lta n 'ın M a n is a 'd a , oğlu ­ nun yan ın d a, ya şa m a k ta olduğunu h a b e r ver­ m ek ted ir.



Ö lü m ü n e k a d a r sa ra y d a iki



g e lin i



a rasın d a b ir â h en k te'm in in e ç a lış tığ ı an laşı­ lan v e oğlun u n ü zerin d e d e b ü yü k b ir otori­ te s i bulunan V â ld e H a fs a S u lta n 'ın v e fa tı ( 4 ram azan 940 = 19 m art 1533 ), H urrem S u l­ tan 'ın S u lta n S ü ley m a n üzerind eki nufûzunu bü s-bü tü n a rttırm ış v e G ü lb a h a r S u lta n da an ca k bu h â d ised en son ra sa ra yd a n a yrılm ıştır. M uahha'r V e n e d ik elçileri ( N a v a g e ro ile T r e ­ v is a n o ) de bu h u sû sta ayn ı m ü tâleayı t e 'y it e t­ m e k te d irler ( E . A lb e r i, ayn. esr., i. se ri, s. 74, 1 1 5 ) . H urrem S u lta n 'm S u lta n S ü le y m a n 'a y a z d ığ ı m ektu p lar da bu a lâ k a v e m u h abb etin d erecesin i g ö ste riy o r. M oh aç h arb i sırala rın d a ( 1 5 2 6 ) , p a d işa h a g ö n d e rd iğ i b ir m e k tu p ta „B enim su lta n ım , ean v e gö n ü ld en s e v g ili şâhım ve rû h -i rev âm m “ — d iy e h itap e ttiğ i p â ­ d işâ h a „B e n câ riy e n izi h âkd en re fi’ . . . b u y u r­ du n uz" — d em ek te v e h a sre tin i, u zu n -u zad ıya, ifâ d e etm e k te d ir ( t a f s ilâ t için bk. T o p k a p ı sa ra y ı a rşiv i, a r. 59 2 6 ). B irin ci m ektu b u n d a, ken d i ço c u k la rı M ehm ed ( S e y id M e h m e d ), M ihrim ah, S elim ( S elim H a n ) ve A b d u lla h ile b ir lik te ,ş e h z a d e M u s ta fa 'y ı da zik re tm e k te, fa ­ k a t G ü lfem câriyen in selâm ını y a z d ığ ı hâlde, sa ra y d a berab er y a şa d ık la rı m u h akkak bulunan G ü lb a h a r S u lta n ( ölm . 988 — 1580, B u r s a ; krş, A h m e d R e fik , X. asr-ı hicride İstanbul h a y a tı



)



'dan • hiç b a h setm em ek ted ir. Ş e h z a d e A b d u l­ la h bu sırad a ölm üş ve H urrem S u lta n 'm ço cu k la rı için , en büyük te h lik e , sa lta n a ta nam ­ z e t bulunan rakibin in o ğ lu şe h za d e M u sta fa k a lm ış id i. S a d râzam İbrahim P a şa [ b. b k .) ’nın v e V â ld e S u lta n 'ın v eiia h d olm asın ı ta b i'î bu l­ du k la rı, h a lk ın ve a sk e rin de g ittik ç e m ezi­ y e tle rin i ta k d ir edip, se v e c e k le r i b u şe h za d e ­ y i, b a b a sın ın gözün d en dü şürm ek, h a ttâ b e r­ ta r a f e tm e k v e ona ta ra fd a r olanların da a le y ­ hinde çalışm a k , bundan sonra, H urrem S u lta n 'm en b ü y ü k düşüncesi oldu. V â ld e S u lta n 'ın ölüm ünden sonra, şeh zâd e M u sta fa 'n ın , annesi ile b irlik te , M an isa 'd a bu lu n d uğu esn ad a v e H urrem S u lta n 'm b ü yü k o ğ lu şe h zâ d e M eh ­ m ed 'in de b a b a sın ın



en



s e v g ili



oğlu olduğu



d e v ird e , İbrahim P a şa aleyh in d e ç a lış tığ ı ve sa d râza m ın dü şm an ları ile b irlik old u ğ u dü­



m ek te is e de ( T o p k a p ısa ra y ı arşiv i, nr. 6036), se ferd e n a vd e tin d en son ra, İbrahim P a ş a ’nın ıs k a t v e idam ı için , p â d işâ h ü ze rin d e k i b ü yü k t e ’sir ve nufûzunu k u lla n d ığ ı m u h a k k ak g ib i­ d ir ( bk. H am m er, ayn. esr., trk . trc., V , 323 ; Jérôme M au ran d, ayn , esr., s. 233 ; Jean C h e s n eau , Le Voyage de M onsieur d’Araman, P a ­ ris, 1887 ). H u rrem S u lta n , bu ta rih te n sonra, siy â sî işlere d ah a ç o k k a rışm ış v e p â d işâ h ın en m ahrem m ü şaviri olm uştur. 1537 'd e, A v lo n ya s e fe ri e sn asın d a , p â d işa h a gö n d e rd iğ i m ektu p ta ( nr. 5038 ), İstan bu l e iv â n n d a k i s a l­ g ın h a s ta lık h a k k ın d a m alûm at v erd ik ten son­ ra , v a ziy e tle rin e d â ir h a b e r ge cik in ce , şe h ird e tü rlü ş â y ia la r ç ık tığ ım bild irm ekte ve — „B ir h a fta — ik i h a fta g e ç e r, u lak g e lm iy e ; âlem g u lg u le y e g e lü r ; dürlü-dürlü sö zle r so y le n ü r“ — d e m e k te v e „H em en ben k en d ü n efsim için is ­ te rim sa n m a y a s ız" d iy e d e te 'm in a t verm ek­ t e idi. S e fe rd e p â d işâ h ın yan ın d a bulunan ço­ cu kları şe h zâ d e M ehm ed v e S elim 'e d u alar e d ip , gö zlerin d en öp tü ğü n ü sö y le d iğ i bu m ek­ tu bu n da B â y e zid , C ih a n g ir v e M ihrim ah S u l­ ta n ile G ü lfem v e D â y e c â riy e le ri zik re tm e k ­ ted ir.



Bu



ta rih te n



üç



se n e



so n ra , şe h zâ d e



M u stafa 'n ın M an isa 'd an A m a sy a 'y a ta h v ilin d e ve so n ra bu ra ya kend i oğlu M ehm ed 'in gön­ derilm esinde H urrem S u lta n 'ın te 's ir i olduğu g ib i, d a h a so n ra, k ızı M ihrim ah 'ın R üstem P a şa ile izd iva cım m ü teakip, e sk i D iyarb ek İr b e ylerb eyisin in v â s i sa lâ h iy e t



ile



d ’ı vân-ı hü­



m âyûna v ezir, b ilâ h are de H âdım S üleym an P a ş a 'm n a zlin d e ve yerin e v e zîr-ı âzam olm a­ sınd a rolü gö rü lm ü ştü r. H urrem S u lta n , padi­ şa h ın v e iia h d y a p m a ğ ı düşündüğü o ğ u lla n Ma­ n isa sa n ca k b e y i şe h zâd e M eh m ed 'İn v a k its iz ölüm ü ü zerin e ( 1 5 4 3 ) , b ü yü k şe h zâ d e M u sta­ f a 'm n yerin e, d iğ e r ü ç o ğlu n d an ( Selim , B ay e z id v e C ih a n g ir ) birin i, d ah a



ziyâd e B a y e -



z id 'i, b a b a sın a h a le f y a p m ağ ı düşündü. E v v e lâ dam adı R ü stem P a şa 'm n m e v k iin i ta h k im e t­ m ek, M an isa v e K a ra m a n sa n ca k b e y le ri olan şeh zâd e S elim ve B â y e z id 'in b ire r su re tle k e n ­ dilerini gö sterm elerin i, h a lkm ve a skerin te ­ v eccü h , m u h a b b et ve ta ra fd a r lık la r ın ı k a za n ­ m alarım



iste d i ve bu h u sûsta



p â d işâ h ı



bâzı



k a ra rla ra şe v k e tti. 1548— 1 549 Iran se ferin in açılm asınd a Hurrem S u lta n 'ın te'şirin in bulundu­ ğunu sö y le y en le r, m ü ltecî Iran şe h zad esi E ik a s M İrza 'y a kend i eli İle dikilm iş ip e k ü



gö m le k ­



şü n ülebilir. H urrem S u lta n , 1535 Irakeyn s e fe ­ ri e sn âsın d a, S u lta n S üleym an 'a y a z d ığ ı v e



le r, sırm a lı e lb is e le r v.b . h e d iye e tm e sin i ( Peç e v î, Tarih, I, 269 ) buna d e lîi sa y a n la r vard ır.



d iğ e r ço cu k la rı y a n ın d a C ih a n g ir 'i ism en zik r­



H am m er 'e gö re , H urrem S u lta n , bu se feri dâ-



H U RREM S U L T A N . m adı sadrâzam R üstem P a ş a ’ nın a s k e r î liy â ­ k a tin i g ö s te r e c e k ve o ğ lu S elim ’in, E d irn e ’de k a ym ak a m o lara k , p a d işa h a v e k â le t etm esini müm kün k ıla c a k b ir seb ep sa y ıy o rd u ( ayn. esr., V I, 8 ) . H a k ik a te n h â d is e le r düşündüğü ve is te d iğ i g ib i cereyan etm iş, şe h za d e S elim se fere çık a n b ab asın a S e y y id - G â z î 'd e m ülâkî olun ca, R u m eli ’d e bulunm ası em rini a lm ış ve şe h zâd e B ay e zid k ış ı H a leb ’de p â d işâ h ın y a ­ nında geçirm iş, b ü yük şe h zâ d e M u sta fa İse, A m a sy a ’ da â d e ta m enkûp tu tu lm u ş id i ( bu se ­ f e r esn âsın da H urrem S u lt a n ’ m p a d işa h a y a z ­ d ığ ı ve içerisin d e B a y e z id 'e se lâ m ı d a ih tiv a



d iy e re k , o ğ lu n a selâm ın ı ilâ v e e tm e k te d ir k a p ıs a ra y ı a rşiv i, nr. 5 0 38 ). F a k a t bu h a s sa s C ih a n g ir, a ğ a b e y is in in g ü n a h sız idam ın a taham m ül e d em eyerek , H a leb 'd e



595 ( T opsırad a olarak ölm üş



v e p â d işâ h ın ira n lıla r île A m a s y a m ü sâlehasm ı ( I 555 ) y ap ıp , avd e tin e k a d a r , d a h a ik i sene, H urrem S u lta n ze v c in e h a s re t k a lm ıştır. Bun­ d a n so n ra k i h a y a tın ı h a y ır işlerin e, v a k ıfla r ve te 's is le r y ap m ağ a hasreden H a se k i H urrem S u l­ tan, bu a ra d a Ş a h T a h m â sp 'm hem şiresi ile m u h âbered e bulunm uş, S ü le y m â n iy e 'nin in şa­ sın ı m ü teâkip , şa h ta n ' h e d iye le r g e ld iğ i zaman



eden m ektu bu için bk. T o p k a p ıs a ra y ı a rş iv i, nr. 114 8 0 ). Bundan son ra sa lta n a t v era s e ti



d a , b ilm u k a b e le te şe k k ü rııâ m e le r gö n d erm iştir ( F erid u n B e y , Münşa&t, II, 65 ). S on sen elerini h a s ta lık lı g e ç ir d iğ i a n la şıla n H u rrem S u lta n



m eselesin d e şeh zad e B a y e zid 'i ve Selitn ’i iltizâm



’m p â d işâ h ile b irlik te , k ış ı g e ç ird iğ i E d irn e ’ de



eden s a ra y p a rtisin in b a şın d a H urrem S u lta u d aha sa rîh b ir v a z iy e t ald ı. 1535 İran se ferin d e ,



r a h a ts ız lığ ı a rtm ış ve c e m â ziy e lâ h ır 965 ’te ( m art-n isan 1558 ) , nisan orta ların d a, İstanbul ’a



şe h zâd e M u s ta fa 'nın idam ın da, H u rrem S u lta n 'm , k ız ı ile b irlik te , p â d işâ h ü zerin d e se n e lerd e n



dön d ü kleri v a k it, v e fa t etm iş { Rüstem Paşa tari­ h i a d ı ile m âru f T evârik-i  l- i Osman, Ü n iver­



b e ri y a p tığ ı za ra rlı te lk in in t e ’s iri b u lu n d u ğa m u h a k k ak tır. E zcüm le  lı H urrem S u lta n ’m



s ite feütüp., T . Y . n r. 2438, var. 286 ; B u sb e cq ’den



k a b a h a ts iz şeh zad en in k a tlin d e m e d h ald ar o l­ d u k la rın ın m u h ak kak olduğun u sö y le m e k te d ir



m ân iye cam ii y a n ın d a d efn ed ilm iştîr ( üzerine son radan tü rb e y a p ıld ı ). H a se k i H u rrem S ultan



( a y 71. esr.,



İstan bu l ( A k s a r a y ) ’da, o zam an A Vfa t p azarı ( bu gü n H a s e k i) denilen sem tte b ir ku bbeli bir



v a r. 4 3 1 ) . M ün eccim bâşı is e ,M ih -



rim ah S u ltan v e valid esin in , S u lta n B a y e ­ z i d ’e v e ü a h d lik te'm in i derdine d ü ştü k leri ve S elim H an ’m bunda a slâ d a h li olm ayıp , a n cak S u lta n M u sta fa 'nın ortad an k a ld ırılm asın a ç a lış ­ tık la rı ve bu iş te R ü stem P a şa ile b irle şip , m a s­ la h a tı tem am e ttik le ri m ü tâleasını y ü rü tm e k te ­ d ir ( Ş a k â y if al-a hb ür, III, 502 ). Bu h â d ise a s ­ k e r a ra sın d a b ir h o şn u tsu zlu ğa seb ep olup,



n aklen Z ın k eisen , ayn. esr., IH, 42 ) v e S ü le y ­



eâm i ile şad ırvan , yan ın da im aret, m edrese, dârüşş ifâ ve m ektep y a p tırm ış tır . M ed resen in tâ rih i 946 ( 1539 ) ’d ır. Ş im d i belediyen in p o lik lin iğ i olan d arü şşifâ bin asın ın ta rih i de 937 ( 1 3 5 0 ) ’dîr. ( bk. H adi kat al-cavam i', I, 101 ; P e ç e v î, Ta­



rih, i, 4 2 3 ). B un dan b a şk a p â d işâ h , ze v c e si



R ü stem P a şa sa d â re tten a zil ve yerin e v e z îr -i sâ n î A lım e d P a şa n asbedilm fş ise de, ik i y ıl



için, M ek k e v e M ed in e 'd e b irer im a re t y a p tır­ m ış, E d ir n e ’ ye su g e tir te re k , m ü tead d it çeş­ m eler açtırm ış, M eriç ü zerin d e C isr-i M ustafa



sonra A h m ed P a şa , yin e H urrem S u lta n 'ın te 's iri ile , k a tle d ile re k , sa d â re t te k ra r R ü stem P a şa 'y a



P a şa 'd a k e rv a n sa ra y , câm i v e im aret in şa e t ­ tirm iş ti ( A lî, ayn. esr., v a r. 3 3 7 ) . B u g e n iş



v e rild i ( bk. A lî, ayn. esr.). H u rrem S u lta n , bu su re tle , ik i v e z îr ile b ir şeh zad en in k a tlin d e d o ğru d a n -d o ğru y a m edh ald ar ve h e r h â ld e en b ü y ü k âm il oldu. S u lta n S ü leym an bu s e fe r



t e ’s is le r için, S u lta n S ü le y m a n ’ ın H urrem S u l­ tan 'a m u h te lif ta rih le rd e bir çok m ülknâm e-



e sn asın d a 1553— 1554 k ış ın ı H a le b 'd e , a rtık h iç yan ın dan a yırm a d ığ ı s e v g ili, ze k i, h a ssa s fa k a t a lîl o ğ lu C ih a n g ir ile g e ç ire c e k ' iken, s e v g ili zevcesin den yen i b ir m ektup a ld ı, Hurrem S u lta n p a d işa h a olan aşk ve m uhabbetini t e ’y id v e ta s v ir e ttiğ i b u m ektubunda d a h a ço k



le r v erd iği, m u h te lif y e rle rd e k ö y ve m ezraalar tem lik ed e re k , bu t e ’sisle rin ze n gin e vk a fın ı m eydan a g e tir d iğ i g ö rü lm e k te d ir. N itekim 938 ’d e S ilis ir e sa n ca ğın d a , A y d o s v e A h y o ju k a ­ za la rın d a bütün m ah sû lleri ve h a ra çla rı ile te m lik olunan k a riy elerin ra iy e t hâlıeİerint ve



sa b ırsızla n m a k ta , bütün zam anın ın hüzün v e m elâl île g e ç tiğ in i v e ira n lıla r ü zerin e henüz



g ö ste re n bir m ülknâm e su re ti ile ( F e r id u n B e y , Manşaât, I, 608 v.dd.) 9 5 7 , 939, 960 ve 961 ta rih lerin d e verilen m u h telif mülkn âm eler ( T o p k a p ıs a r a y ı a rşiv i, nr. 7 8 16 ) bu



h iç b ir z a fe r k a zan ılm a d ığ ı h âld e, İstan bul 'da m ü jd eciye in tiza r e d ild iği şa y ia sın ın d o la ştığ ın ı,



g e n iş e v k a f h a k k ın d a bizi a yd ın latm ak tad ır. B ir d e 964 ta rih in d e , y ân i H urrem S u lta n 'ın



b u h a b erin ise, k en d isin d e te re d d ü t ve end îşe



ölüm ünden b ir se n e e v v el, E d irn e 'd e bütün v ezirlerin ( R ü stem , S em iz A li, S o k u llu M ehm ed ve P e rte v P a ş a la r ) . R um eli v e ' A n ad olu



u ya n d ırd ığın ı, o sıra d a E d irn e ’d e kaym akam bulunan B a y e z id 'in yan ın a g itm e ğ i bile is te ­ m ediğini b ild ire re k , — „ T e k H a k ta â iâ bana mü-



h u d u tla rın ı



b â re k cem âlini g ö ste rsin “ — d iy e h a sre tin i ifâ ­



k a za s k e rle ri ile te v k iî ( M uham m ed b. ‘A b d i ) v e d e fte rd a rla rın şâ h id bulunm ası su re ti ile,



d e ve „ C ih a n g ir Ş a h ’r a m g ö zlerin d en öperim “



tan zim ed ilen b ir m ülknâm e, V iz e san cağın d a



HURREM SULTAN - HURREMİYE. P ın a r-H isa r n ah iyesin d eki e v k a fı v e ayn ı ta r ih ­ te k i d iğ e r b ir m ülknâm e d e K u d ü s san cağın d a sa n ca k b e y i h asların d an v e d iğ e r zeam et v e tım arlardan te fr ik edilerek, bn te 's isle re v a k f­ edilm ek ü zere, y a p ıla n te m lik le ri te s b it e t­ m e k te d ir ( T o p k a p ısa ra y ı arşivi, n r. 765 v e



( M u ra c, V I , 18 6 ) ’y e g ö re , b u n lar H o r a s a n ’da, A b ü M üslim ’in 136 ( 733/754) ’da idam ından so n ­ r a , m eydan a ç ık ıp , şö h re t b u lm u ş la rd ır; fa k a t



7702 ). so n ra, m ak ta cüm le



kısm ı onun k ız ı F âÇ im a'n in im âm etin i k a b û l ed iy o rla rd ı ve bundan d o la y ı bu ik i fırk a b iri M u s 1 i m i y a v e d iğ e ri F â t i m i y a ad ın ı a ld ı. S an bS z a d ın d a b îr şa h ıs, A b ü M ü slim 'in in tikam ın ı a lm ak m a k sa d ı ile, H o rasan 'd a b ir isya n h a re k e tin e k a lk ı ş t ı ; fa k a t bu is y a n 70 g ü n za rfın d a b a stırıld ı. B u n ların ik in ci d e fa M a’mün d ev rin d e hu rram i olan B â b a k 'in m üs­ lüm an hükü m etin e k a rş ı isy a n ed e ra k , „ A z e r ­



S u lta n S ü leym an , zevcesin in ölüm ünden sen e lerce onun rûhu için h a y ırla r y a p . ve sa d a k a la r v erm ek te d evam e tti. E z ­ 968 ’d e M ısır hazîn esin den M ekke ve



M edine ulem â ve fu k a rasın a 3.000 a ltın g ö n ­ d erilm esin i M ısır b e y le rb e y iliğ in e em retm iştir ( A h m e d R e fik , H a rre m S a lta n ’ m so n sen e­ le r i, Ifeni m ecm ua, 1918, sa yı 32, s. 108 v.d .). H a se k i S u lta n e v k a fı X V II. a sırd a bile o k a ­ d a r ze n g in id i kİ, 1021 ( 1 6 1 2 ) 'de b â b ü ssaâ d ea ğ a s ı M u stafa A ğ a H a se k i cam iini, b ir ku b b e d a h a ilâ v e si ile, g e n işle tti { bk. H a d ik a t alcavâmV ; b u e v k a fın M isivri cizyesi h a k k ın d a k i 1072 ta rih li, n ezâret! b â b ü ssaâ d e-a ğa sın a â it olan K u d ü s e v k a fın ın 1084 ta rih li v e s ik a la rı için b k . B aşvek. a rşiv i, Ibnüiem in ta sn ifi, e v k a f, nr. 354, I O I I ) . (M . TaYYİB GÖKBİLGİN.) H U R R E M  B  D . H U R R A M A B  D , İran 'd a L û r i s t an e y â 1e t i n i n m e r k e z i o l u p ( nüfusu 6.000 ), Isfah an ile K irm ân şâh a rasın d a , a yn ı ism i ta şıy a n n ehrin ü zerin d e, d en iz s e v iy e ­ sinden 1.400 m. y ü k s e k lik te v e 330 32'şİm âl a rzı ile 48° 1 5 ’ şa rk tü lü ( G re en w .) d â ire le ri ü zerin d e b u lu n m aktadır. Ş e h ir ile n eh ir arasın d a bulunan a y rı bir k a y a ü zerin d e D iz-i S iy a h ( „ s iy a h k a ­ le“ 1 adın da bir kalen in h a ra b e le ri vard ır. Bu kale o rta ç a ğ la rd a valinin k o n a ğ ı id i ; bunun b ir de F alak a t-A fia k adın da m ü ştem ilâtı v a r id i ki, X IX . asrın b aşların d a L û ristan vâlisin in k o n a ğı v a zife sin i gö rü y o rd u . B u e sk i kalenin a ltın d a 1 830 'da inşa edilm iş, g e n iş ve ferah a vlu ları v e b a h çe ­



b ir kısm ı A b u M üslim ’in ölm üş olduğun u kab ü l e tm eyerek, onun „d ü n yâ d a a d a leti yaym ak için “ te k ra r g e le ce ğ in e in an d ık la rı h âld e, d iğ e r b ir



b a y ca n ile A r r â n arasın d a k â in b ir k ö y olan “ B a z z ( b â za n te sn iy e şeklin d e B a z z â n ) 'd e m ü s­ ta h k e m b ir m evkie k a p a n d ığ ı sıra d a adı d u ­ yu ld u . B â b a k 201— 223 a ra s ın d a , k a le si Mu‘ ta şim 'm b ir kum andanı olan A fş in ta ra fın d a n za p te d ilin ce y e k a d a r , v a ziy e tin i m u h â fa za e tti. K e n d is i, e s ir d ü şe re k , S a m a r r a 'y e



g ö n d e rild i



v e işk en ce yap ılm ak s u re tiy le öldürüldü. O bu işk en ce le r a ltın d a h â rik u lâ d e b ir m etân et g ö s ­ te rd i ( b k . N işv cir a l-m u lfd ia ra t, s. 7 3 ) . K ız ı M u'taşim 'm harem in e a lın d ı ( İ r ş â d a l-a rib , I, 369,7 ). İslâm iyet d â v a s ın a b ü yü k h izm etleri d o ­ kund uğu sö y len en fa tih le r h a k k ın d a A b ü T am mâm v e B u h tu rî 'n in y a z d ık la r ı b ir ço k k a sid e ­ le r v a rd ır. M as'ü d i 'n in zam anın da ( 332 = 9 4 3 / 9 4 4 ) bu m ezh eb in m en su p ları R e y , Isfah an , A z e rb a y c a n , K a ra c , B u rç v e M â sab azân 'd a bu lu n u yorlardı. M as'ü d i 'nin y a z d ığ ın d a n a z zam an e v v e l, bunların e lin d e bulunan b ir k a le ‘A l i b. B u v a y h i ( s o n r a d a n T m âd a l-D a v la , 321 — 9 3 3 ; M îsk a va y h i, I, 278 ) ta ra fın d a n za p te d ilm işti. 40 sene sonra yin e T iz ve M ukrân h a v âlisin d e b â zı k a le le r bu n ların elin d e bu lu nm akta idi. B un ları ‘A z u d a l-D a v la 'nin m üm essili 'A b ıd b. 'A li ’ye



leri olan bugünkü v ilâ y e t k o n a ğı vard ır. Ş eh rin k a rşısın d a , e sk i S am h a h a ra b e si m e v c u ttu r ; bu ­ rada bulunan b ir d ik ili ta şın k ita b e si M alikşâh 'ın torunu M ahmüd zam anının ta rih in i ta şm a k ta ­ d ır. Ş e h ir J. R ich ve H . RaıvIİnson ta ra fın d a n z i­



te slim etm işlerd i ( ayn. esr., II, 321 ). Bu m ezh ebin a k a id i h a k k ın d a en iy i m alû­ m atı M u tah h a r b. T â h ir ’ın v e r d iğ i a n la şılıy o r.



y a r e t ed ilm iştir. D ah a e sk i Iran co ğ ra fy a c ıla rı bu şe h ri zik re tm iy o r la r ; fa k a t d iğ e r ta ra fta n



B u z â t bu cem âatin m en sûpları ile m em leketleri o lan M âsab azân v e M ih r ic â n -K a z a k ’ta k a r ş ı­



Y l k ü t ve d iğ e rle ri R a y ve B alh y ak ın la rın d a ayn ı ism i ta şıy a n iki y e r b iliy o rla rd ı.



la ştığ ın ı sö y lü y o r. B u a k id e le r şu n lardan ib a ­ re ttir ( L iv r e d e la C re a tio n , n şr. H u a rt, V ,



B i b l i y o g r a f y a : C . R itte r, j4sfen, IX 2, 207— 209; Y â k ü t, M a ç a m ( n şr. W ü ste n ­



30 ) : „B u n lar m u h telif m ezh ep lere ve fırk a la ra a y r ılm ış la r d ır ; fa k a t h e p s i „d ön ü şe“ ( y â n i ten âsu h a ) in an m akta m ü ttefik o ld u k ta n hâlde,



feld ), II, 426 v .d .; B arbİer de M eyn ard, D ic t. d e la P e r se , s. 206. _ ( J. RUSKA.) H U R R E M İY E . H U R R A M İY A , b i r m e z h e p İ s m i olup, S am ’ â n i 'y e g ö re , bu isim fa rsç a b ir



ancak isim lerin ve vü cu tların d e ğ iş e ce ğ in i id d ia e d iy o rlar. O n la r, k ita p la rı v e a k id e le r i ne olu rsa olsun, bütün p e y g a m b e rle rin bir te k ru h tan



k elim e olan hurrtsm (,,h o ş“ ) ’ den, m ü ştak tır; zira m en su pları her hoş olan şeyi m übah saym ak­



m ülhem o ld u k la rın ı, v a h yin h iç bir zam an k e ­ silm eyeceğ in i kab û l e d iy o rlar. O n la rın k a n â a ­



ta d ırlar. F a k a t bunun daha z iy â d e m ezhebin n eş'e t e ttiğ i sö ylen en E rd eb il ’in H urram n ah i­



tin e g ö re , her ha n gi b ir dinin sâ lik i



y esin d en m ü ştak olm aşı ih tim âli vard ır. M aş'5 4 i



m ü k âfat



üm it edip m ü câ za tta n k o r k tu ğ u m ü d d etçe h a ­ k ik a t yo lu n d a d ır. C a m ia la rın a fe n a lık yap m ağa



n u m i l ı l » ! 1U



k a lk ışm a d ık ça v eya sistem lerin e te c â v ü z etm e­ dik çe, böyle b ir adam ı te z îîl y ah u t ta h k ir e t­ m eği k a t’îy e n ta sv ip etm iyorlar. A le n î isy a n h â lin d e b u lu n d ukları zam anlardan b a şk a , kan dö km eği şid d e tle m en’ed iyorlar. A b u M uslim 'e k a rşı d erin h ü rm etleri olup, onu ö ld ü rttü ğü için, a l-M a n şü r'u te l’în e d iyorlar. A b ü M uslim 'in k ız ı F â tim a 'nin ah fad ın d an olm ası d o la y ıs ı ile , M ah di b. F irü z 'un rû h u için, A lla h ın ra h ­ m etini s ık -s ık n iyâz ed e rle r. H u k u k î m esele­ lerde lüzûm unda m ü racaat ed e ce k le ri im am ları, fa rs ç a a d ı ile firişta h ( „m ele k " ) d e d ik leri ve araların d a dolaşan din î re h b e rle ri v ard ır. Ş arap v e d iğ e r alk ollü iç k ileri içm ek, o n lara göre, her şeyden d a h a h a y ırlıd ır. D in î sistem lerin in e sâ sı nûr ve zu lm ettir. M â s a b a z â n v e M ihrican-IC azak ’ta k i e vlerin d e gö rü ştü ğü m ü z kim seleri, te m iz­ lik v e n e z â h a te g â y e t ria y e tk a r b u ld u k ; iç ­ te n



gelen



b ir ş e fk a t v e iy ilik gö sterm e k su ­



'- k iu u y ııv



İM



b a ri, III, 12 9 5 5 : Ş a rv in b . S u rh âb b . B â b ) v e bunun ilk d e fa „ş e y h ü lc e b e l“ ad ın ı a ld ığ ın a d â ir a n la ttığ ı h ikâyen in d iğ e r b ir şeklid ir. B u n ların d a ğ la rın d a h e r tü rlü s e fâ b e t ve k a ­ y ıts ız lığ ın hüküm sü rd ü ğ ü b ir bayram y a p tık ­ la rın ı da ilâ v e ed iyor. B ütü n bunlara rağm en, bütün İslâm î m erasim e de za h iren r iâ y e t ed er­ lerm iş. B u n ları e sk i İran m ezd ek îleri ile b a ğ la ­ m ağa u ğraşm an ın ta rih i b ir e sâ sı olm asa g e re k tir. ( D . S . M a r g o l i o u t h .) H U R R Ü L ’Â M ÎL İ. a l -H U R R a l -'Â M İL Î, M u h a m m e d B. H a ş a n ( ? — x688), i m â m i y e



m ü t e k e l i i m i. al-H u rr al-* A m ili ism i çok zik re d ilen ve S u r iy e ’de C a b a l ‘ Â m i l a ’d e k i ş i’î âlim ler h a k k ın d a b io g r a fik b ir top lam a eseri o lan A m a l al-â m il ile b ir de sû fı v a h d e t-i vucûd cu lu ğu n a re d d iye olan a l-R isâ la al-işn â ‘ a şâ riy a ’nin m ü ellifid ir. B i b l i y o g r a f y a ı B rockelm an n , G A L ,



re tiy le , h alkın teveccü hü n ü k a zan m a ğa çok g a y ­ r e t ed iy o rla rd ı. B âzılarm ın , k a d ın ların rızâ sı o ld u ğ u ta k d ir d e , fuhşu v e h e r h a n g i b ir k im ­ s e y e h iç b ir za ra rı do ku n m ad ığı ta k d ird e , se v k -i



II, 4 1 2 ; S u p p l., II, 578 v.d.; H vâ n s â r i, R a v i â t a l-ca n n â i ( T a h r a n , 13 0 7 ), s. 644.



ta b i'în in em rettiği her a rzu yu tatm in e tm e ği hoş k a rşıla y ıp , bu n lara m üsâade e ttik le rin i gö rd ü k .“



H U R Ş İD II. H U R Ş İD II. ( 7 - 7 6 7 ), T a b e­ r i s t a n isp a h b a d ' i ve bu e y â le t in i 16 sene hü­



îştah ri ( s . 20 3) de bunlar h a k k ın d a a z-ço k a yn ı şe y le ri s ö y lü y o r; — „K ö y le rin d e câm îleri v a rd ır ve K u r’an d a ok u rla r. F a k a t onların g iz lic e şe rîa te riâ y e tsizlik te n ( i b â h a ) b aşka h iç b ir d in î a k id e leri olm ad ığı İsrarla sö yle n ­



kü m süren G ilâ n -Ş â h sü lâlesin in son hüküm darı. K e n d is i D â d M ih r b. M arzbân ’ın oğlu olup, „F a rş v â d M arzbân “ le k ab ın ı ta şıyo rd u . A n n e t a ­ ra fın d an Ş ü l ’ün nahâbida ( erm en, nahapat „a s ilz a d e “ ) ’lerin e mensup idi v e 1 2 2 ’den 150 (74 0 — 76 7) 'y e ka d ar sa lta n a t sürdü. S in n -irü şd e v â s ıl olun ca, k ıra llığ ın nâibi olan am cası S â -



m ek ted ir. „ — Şu h â ld e bunların A b u M uslim 'in a ilesin d e m eveû d iyeti f it r î olara k farzed ilen im am et



n aza riy e sin d e



sünnî m üslüm anlardan



a y rı olm aları ihtim âli vard ır. C in si m ün âsebet­ le rd e lâ u b a lilik le rin e g e lin ce , e ğ e r do ğru ise, b u ), şi’îîe rin m at’ a ded iklerin e ben zer b îr şey­ d ir ; bundan b aşka A b ü ^Muslim 'in yaşam ağ a devam e ttiğ in i v e k ızın ın onun bütün h akların a te v a r ü s e y le d iğ in i id d iaların da bunlar m uhte­ lif şi*î fırk ala rın a b en zem ek ted irler. B u m ezh eb in en z iy â d e d ik k a ti celp eden m ensubu B â b a k olduğundan, bunun akid elerin e d â ir b ir şe y le r öğren m iş olm am ız İcâp ederdi. B ilh a ssa V a k id b. ‘ A m r al-T am im i 'nin bu ş a h ıs h ak k ın d a F ih rist 'te zik re d ilen b ır ta r i­ h i de v ard ır. B ir ço k m asaldan ib â re t olan bu eser, F lü g e l ta ra fın d a n , tercüm e ed ilm iştir



(



Z D M C , X X Itl, S3 I V . d d .). B u m ü ellif B âb a k 'e C â v id â n ad ın d a b ir s e le f a tfe tm ek te T a b a r i ile b irle şiy o r ( ‘A b d a l-K â h ır, al-Fark bayn al-firâk, s. 252 ). B âb a k 'in tc v â b ii dinlerinin a sıl kurucu su nu n Ş a rv in ad ın d a kendi p re n s­ lerin den b irisi olduğunu id d ia ed e r. Bu p ren s g ü y âb a b a sı za n c v e annesi b ir Iran p â d işâ h ı­ n ın k ızı olup , is lâm iy e tten e v v e l y aşam ıştır. Bu



( L o u ı s M a s s ig n o n .) H U R Ş İ D II. [ B k .



«.]



h u r ş îd



rü y e ik tid a rı onun eün e bırakm ak istem iş ise de, o ğ u lla rı ta ra fın d a n te r tip olunan b ir sû ikasd yüzün den , bu arzusunu ta h a k k u k ettirem ed i ve H u rşid n ih a y e t T arom işa ile S â ri a rasın d a bu ­ lunan K a ş r -i D Sd u kâiı 'd a am ca-zâd elerin e galebe ç a ld ık ta n son ra, h â k im iy e ti ele g e ç ire b ild i. K is a h isa rın ı tâ m ir v e S e -D ile



( krş. S a d ir,



H ıra



y a k ın ın d a ) denilen k a le y i d e in şa e tti. Bunun e trâ fın d a b ir p a za r ku rd u v e b ir d e kerv an sa ra y y a p tırd ı. A b ü M üslim ’ in k a tlin d e n son ra, Sanb â z , h a life al-M anşür a ley h in d e is y a n ettiğ i zam an, h a zîn elerin i H u rşid 'e em a ret bıraktı. M a ğ lû b iy etin d en son ra, H u rşid 'e iltic a etm ek is t e d i; fa k a t y o ld a , H u rşid 'in am ca-zâdesinden olup, m ârûz k a ld ığ ı b ir h a re k e tin in tikam ın ı a lm ak isteyen T ü s ta ra fın d a n , öldürüldü. H a life hazîn elerin in ken d isin e te slim edilm esini isted i. F a k a t H u rş id bunu re d d ed e re k , an cak b ir bâc verm eğe râ zı oldu. T a b e r is ta n ’ın ken d isin e ne k a d a r b ü yük b ir se rv e t te ’min e d e ce ğ in i dü­ şünen al-M an şür bu ü lk ey i fe th e tm e ğ e k a rar v erd i. A m u l şe h ri teslim oldu. H u rşid kadın ­



îb n îs fa n d iy â r ( trc. E . G . B row ne, s. 237 ) 'm



la rım v e çocu k la rın ı a rap la rm K a l'a t a l-T â k ( „k e m e r k a le si“ ) d e d ik leri ‘A ’işa K a r g ili D iz



B av hanedanından



k a lesin e



Ş a rv in adında b irin e ( T a -



k a p a ta ra k , ken d isi,



a sk e r



toplam ak



HURŞİD



II. -



ü zere, G ilâ n v e D e y le m ’e g it t i. K a len in v e b a ­ dan k ırılıp , azalm ış olan m u h a fızları m ü ste v li­ le r e teslim oldu. H u rşid y e ise k a p ıla ra k , k e n d i­ sin i z e h irle d i v e bu s u re tle T a b e r is ta n İslâm i­ y e t n u fû zu a ltın a g ir d i. T a b a r i v e Ibn a l- A ş ir ta ıa fın d a n v erilen 141 ( 7 5 8 ) ta rih i y a n lıştır. H u rşid ’in b ilin en so n s ik k e s i 148 ( 765 ) ta rih ­ lid ir k i, bu T a b e r is ta n takvim in in 114 'ü n e t e ­



HURUFİLİK. ik i s a k a l k ılla rı, ik i y a n a ğ ın



ik i ta ra fın d a k i



k ılla r , ik i b ıy ık , b ir d e a lt d u d a k ta k i k ılla r. B u n ları h â l v e m a h â l itib â rı ile a y r ı-a y rı a lır s a k 28 ’i bu lu ru z k i, bu da a rap h a rfle rin in s a y ısıd ır. F a il A lla h bu n lara fa rsç a d a k i i f 13 ig/-* h a rflerin i de ilâ v e e d e re k , s a y ıla rın ı 3 * ’ y e ç ı­ k a rm ış tır. B u kalâm -i m a lfüz'o, te rk ip eden 28 v e y a h u t 32 h a rfi in sanın yü zü n d e gö rm ek k a b ild ir ( b k . J. K . B irg e , The Bekiashi O r d er



k a b ü l eder.



B i b l i y o g r a f y a ' , İbn Isfan d iy â r, H is­ tory o f Tabaristan ( tr c . B r o w n e ) ,s. 11 3 — 122 ; Z a h ir a l-D in , Târih-i Tabaristan ( n ş r . B, D o m ), s. 46— 5 ° ; M irh vâ n d , Ravzat al-şafa, III, 125 ; T a b a r i, Tarih, III, 120, 136 v . d . ; Ibn a l-A g ir , al-Kâmil, V , 369, 386 v . d . ; B a llz u r i



o f Derviskes, Lon don, 1937, ş e k il 18, s . 243 v .d .). B u h u su sta şö y le b ir iz a h v a r d ır : m a­ d em ki H a k k ın k en d in i p e y g a m b e rle r v â s ıta s ı ile ayân k ılm a sı te d ricî olm uştur, kâ in a ttn a slî u nsuru olan bu h a rfle rin h e r p e y g a m b e re g it ­ tik ç e d a h a fa z la sa y ıd a m âlûm olm ası ta b i'îd ir.



(n ş r. d e G o e je ) , s. 336 v . d . ; M üneccim -başı,



N itek im A d a m ’e 9, İb r a h im 'e 14 , M üsâ 'y a 22,



Târih, II, 393 ; A . D . M ordtm an u, Erklärung der Münzen ( ZD M G , X IX , 486, 4 9 5 ; X X X III,



T sâ 'y a 24, M uham m ed 'e 28 v e so n p e yg am b e r F a i l A lla h 'a d a 32 h a r f m âlûm olm uştu r. Bu



ı r o ) ._



p e y g a m b e rle rd en so n dörd ün e mâlûm olan anâ­ s ırın s a y ıs ı, h e r birin e n âzil o lan k ita p la rın



( C l . H u a r t .)



HURUF. [ B k . j h u r û f . ) H URÛF.



HURUF ( A .) , k a r f [ h . b k .] 'în HURUFiYA,



cem i.



y a z ılm ış olduğu d ilin a lfa b e sin d e k i h a rf s a y ıs ı



H U R Û F ÎL İK . e ste râ b â d lı F az! A lla h ta ra fın d a n , 800 ( 1398 ) sen esin d e H o ra ­



k a d ard ır. a rap ça d a



sa n ’ın E s te râ b â d [ b. b k .] k a sa b a sın d a k u rulm uş b ir ta r îk a ttir . F a z l A lla h o sen e k en d in i A lla h ın



B u, ib râ n ic e d e 22, yun an cada 24, 28 v e fa rs ç a d a 32 'd ir. B u te d riç



ve k â in a tın k ü n h v e h a k ik a ti k e n d i zâ tın d a te c e llî



d o la y ıs ı ile, A lla h ın v a h y le rin i te b liğ e me’mûr olan p e y gam b e rle rd en en son g e le n F a z l A lla h 'm , k en d isin den önce g e le n le r e m âlûm olan her



eden y e n i b ir p e y g a m b e r o la ra k ilân etm iştir. Bu z â ta go re , İslâm ta sa vvu fu n u n um um iyetle b e lirttiğ i g ib i, A lla h ın a sıl m â h iyeti b ir g izli



şeyin m â n asın ı ç ö ze ce k a n a h ta ra sâ h ip bulun­ d u ğu â ş ik â r olu r. Y in e bu se b ep le d ir k i, K a r 'an ’d a , m ânası



h a zîn e ( k a n z -i ma h f i ) olup, ilk te zâ h ü r v e te ­ c e llîs i k e lâm şeklin d e gö rü len İlk ille tte n ( illa t-i â l â ) ib a re ttir. K e lâm ise, a s lî şe k lin d e



b eyan e d ilm e ğe m u h taç olm ayan y a h u t bir şe k ild e m âna v e r ile b ile c e k o lan â y e tle r ( mah~



b ir m üm eyyiz s ıfa t ik tis a p



k a tia 'â t g ib i, m ânası a n la şılm ay a n y a h u t tü rlü -tü rlü te 'v ile ın ü sâit o lan â y e tle r ( m u faş â b ih â t) h a k k ın d a , te fs ir u lem âsın ın aksin e, m ü tâlea y ü r ü te r e k , sû re b a şların d a g e le n g â y r -i



etm em iş m ü cerret



b ir k a la m -i n a fs i m a h iy e tin d e d ir. İşte bir n ih â î şe 'n iy e t g ib i, te zâ h ü r eden bu m ü cerret kelâm , b â zı an â sıra a y rılıp , o an â sır hâlin de h â ric î b ir şe k il a lır. Bu u n surlar ise, arap a lfa ­ besinin 28 ve fa rs a lfa b e sin in 32 harfid ir. İşte, k e lâm bu şe k ille ri a lın c a , k a lü m -i m ucarrat ’ilk ­ ten k a lâ m -i m a lfü z hâlin e g e ç e r. Bu k a lâ m i m a lfâ z ’un şekillerin in te rk ip su retlerin d en his v e şuur âlem i vücû d b u lu r. H u rfifîlerin itik a tla rı h u lâ sa ten şö y le t â r if o lu n a b ilir: h u rû fîle r â le ­



k a m â i)



ile



sû relerin



b aşın d a



bulunan



m a-



m ü kerrer 14 h arfin te ş k il e ttiğ i m u k a it d â t ’ ı h u rû fîler m uhkam ât sa y a r la r ve : ■ — „ a s ıl kelâm -i İlâh î bu on d ö rt kelim ed ir k i, v ech -i âdem on dan feth olu n m u ştu r“ — d erler ; insan yüzün ­ d e k i h u iü t-i u m m iy a 'n in hâl ve m ahal itib ârı ile e ld e ed ile n sa y ısı ile ( 1 4 ) bu m a k a tla 'â t’ ı te ş k il eden h a rfle rin sa y ısın d a k i te v â fu k u id d ia ­



m in e b e d iy e tin e ve d âim î b ir d e v erâ n h a re k e ­ tin e v e bu h a re k e tte n ta b i’î hâdiselerin husûle g e ld iğ in e in an ırla r. C e n â b -i H a k b ir insa­



ların ın bu rh an ı o lara k g ö ste rirle r. H a z â m in f a z l i rabb i, z â lik a f a z l u ’ ilâ h , v a llâ h u zu 7-f a i l i



n ın yüzün de b ir kelâm d ır.



te zâ h ü r ve insanı te m y iz eden Bu kelâm ın u n su rların d a da b ir



g e ç en f a z l kelim elerin in hepsind en m urad F azl Idurüfi olduğun u v e insanın yüzün de de f a i l



k ıy m e t-i a d e d iy e v a r d ı r ; yüzde, d ö rt k irp ik , ik i k a ş, b îr s a ç v a rd ır k i, y e d i eder. Bu y e d iy i d ö rt unsur ile d a rb ed ersek, arap a lfa b e sin in 28



ism inin okunduğunu s ö y le rle r; n itekim buna ğ ö re y a p ılm ış resim lerd e g ö rü ld ü ğ ü ü zere, ayn ı



h a rfin i te ş k il e d e r y a h u t d a h a b a şk a b ir ta rzd a şö y le tâ r if o lu n u r; d ö rt k irp ik , ik i k a ş ve sa v â d -i a'za m denilen sa ç. B u y e d iy e k u iü i- i u m m iya b u h a tla r y a rd ır k i,



’ l- a zim b e y a n la rın d a old u ğu



g ib i, K u r ’an 'da



yü zd e burnu a li f , ik i ta ra fı lâ m , g ö zle ri de h â o lara k a lıp , insan y ü zü n d e k a rşılık lı yazılm ış A lla h kelim esin i de oku m a ğa k a lk ış ırla r. Ş e rî-



yüzün de



a tin em rine u yg u n o lara k , insanın islâm m S e sâs rüknüne iman e tm esi b ild irild ik te n sonra,



ile d o ğar. Y e d i de Im iS i-i abiya bu n lar sçn ra d a n çıkan h a tla r d ır :



gjöre iza h e d ilir. K elim e-i şe h â d et, nam az, oruç,



tâ b ir



e d ilir ki,



her insan



bu



5



rüknün



h a k ik î m ân aları da



H urufîliğe



ay*



ı ı u a u ı ıt iim



h a c c ve ze k â tı da, ayn ı zorlanm ış te ’v ille r ile, hep bu 28 ve 32 h a rf esâsın a g ö tü rü rle r. K elim e-i ş e h â d şt için şö y le b ir t e ’ vild e b u lu n u rla r: bunda e v v elâ A lla h ın b irliğin e şe h â d e t v ard ır, A lla h k e lim e sin d e 5 a rap h a rfi m e vcu ttu r. Bu harflerd en her birinin a y r r ayrı im lâsın dan 14 aded h a rf m eydana ç ık a r. M ufaam m ed kelim esi de a y n ı yo ld an , y ân i ha rflerin m, k , m, m, d şeklin d e yazılm aları ile, yin e bu 14 h a rfe varır. İki 14 b irle şin ee 28 eder ki, bu da k elim e-i şe h â d eti verir. K elim e-i şe h â d e tin b a şla d ığ ı aşh a d k elim esin d e de 4 h a rf vard ır, bunun ilâ v e si ile 32 eder k i, bu da H a k k ın zâ t-i ş e r i­ fid ir. S a lâ t İçin de ayn ı te ’ v il yolun dan yü rü ­ y e re k d e rle r k i : m u k a tta 'â t ’ı te ş k il eden e, l, r, k , h , y , 'a , ş , t, s, h , m , k ve n h a rflerin in arap ça im lâların d a şa d harfin d en d, a l i f harfin den / , nun harfin d en d e v olm ak ü zere, 3 h a rf daha m eydan a ç ık a r k i, bu su re tle m ecınûu 17 h a rf eder, bu d a h a za rd a kılm an n am azların fa rz re k ’a tla rm m sa y ısın a m ü savid ir. D iğ e r ta ra fta n se fe r n am azların da gü n d e 11 r e k a t fa rz nam az k ılın ır. Bu s a y ı da h u rû fîie rce h u rû f-i m uteşâb ih â tın sa y ısın a te k a b ü l etm e k te d ir. B u 11 'e fa rs ç a d a k i - f hadîs, 6 ).“ — Bu h a d îs alâkab a b ş olm akla beraber, o zam and a m i n b e r bulunm adığını beyân etm e m eylini a ç ığ a v u r­



k e n d ile rin e ; — „B u g e ce b ir h u tb e irâ d ede­ re k , halk a m utabık kalm an m ıkd arı te k lif ed e ­



m aktadır. Bu k a b îl d iğ er h a d îsle r de cuma nam azının e d a sın d a k i b a s itliğ i gösterm ektedir.



ceğim “ — dedi ve ge ce şö yle bir hu tbe irâd e t t i : — »Şu gö rd üğü n üz L a yş ’1er, k ıs a s tal< bi için, bana gelm işlerdir. M üteadd it te k lif eri kabÛ! etm eyerek, şu m ıkd ar üzerinde itt fak



M sl. M üslim { C u m a , h a d îs S+— S9 ) h a d îslerd e P eygam b erin hu tb esin i, biri içeri girm ekte iken, İrâd e ttiğ in i beyân e tm ek ted ir. P e y ga m ­



P eygam b erin h u tbesin in sonraki d evirlerin in m ârû f h u tb e le ri ile sık -sık m u ta b a k at a rzetm ediğini gö ste re c e k ta sv irle r ih tiv a etm ekted ir. A b ii D â ’ üd, K i t âb a l-d iy â l, bâb 1 3 : P e y g a m ­ b er A b ü C ahm b. H u zay fa ’yi> ze k â t toplam ak ü zere, L a y ş k a b ile sin e gönd erm işti. K a b ile d e n biri z e k â t verm ek h u susun da m üşkülât ç ık a ­ rınca, A b u C ah m 011un boynunu vurdu. Bunun üzerine k a b île m ensupları, M edine ’ye gid erek , P eygam b erden k ıs a s iste d ile r. B ir m ünazaadan



e ttile r. S iz de m u vafık gö rü y o r m usunuz ? “ . M ed in elile r; — „ H a y ır " — c e v ab ın ı verdiler. Bu h â l ü zerin e, m u h âcirler L a y ş ’lerin reisine karşı h id d et g ö ste rd ile rse d e. P e y g a m b er on­ la rı bu h u su sta iz’â cd a bulunm am ağa iknâ e tti. N ih a y e t L a y ş '!e r , P e y ga m b er ik in ci bir h u tb e ile m u va fa k a t g ö sterd ikten son ra, daha fa zla b ir m ık d ar a ld ılar. Bu k a b îl h u tb e le r eski arap hâkim lerin in halka hitap ta rzla rın a bir nümûne o la b ilirse de, bunların din î h u tb eler üe p ek a z ra b ıta sı vard ır. A n c a k a şa ğ ıd a k i hadîslerden de an la şıla cağı g ib i, hu tb e n evileri a rasın d a bir te frik y ap m ağ a im kân yoktur. A b u S a 'id a i-H u dri ’nin riâ y e t e ttiğ i bir h a d îse g ö re , P ey ga m b er ba yra m la rd a e v v e lâ nam az k ıla r ve son ra da h u tb e irâd e d erd i. H u tb e si d e ekst 'i yâ b ir se riy e v eya se fere iştirâ ki âm ir bulunurdu ( A h m ed b. H anb al, III, 56 v.dd.). A y n ı nieâide b ir ıbâre M üslim ( ’ td a y n , h a d îs g ) 'd e de m e v c u ttu r : P e y g a m b er bayram lard a nam azı, se lâ m v ererek , ikm âl e ttiğ i zam an, a y a ­ ğa k a lk a r ve oturan cem âate d ö n e r d i; bir s e r iy e gönd erm ek is te d iğ i zam an v ey a b a şk a b ir h a re k e tte bulunm ak arzusunu izh a r e ttiğ i a n lard a, bu su retle em irlerin i v e r ir d i; s o n r a ; — „S a d a k a verin, sa d aka verin, sa d aka v erin “ — der, ark asın ı döner g id e rd i. Bu h â lle r M arvân zam anın a k a d a r devam e tti. Bu ibâdetin p ek b a sit bir ta sv irid ir kİ, b ir ib â d e tin P e y g a m b e r­ den çok sonra sâ b it rükün ler ih râ z e ttiğ i hu­ su su n d ak i fik ri t e ’k it ed ecek



k ıy m e tte a d d e­



d ileb ilir. M am afih tercü m esi irâd edilen şu ta sv irin , P eygam b erin b a sit ib â d e t ta r z ı ile nam az kılın an y e rd e bir d e



m inber inşa eden



b er hem en bu şa h sa d ö n e r e k : — „İk i re k 'â tı kıldın mı ? “ — d iye sorm uştur. Z âhir h âle göre, hu n akil, P eyga m b erin fa rz olm ayan ik i re k ’a t ü zerin d e fa zla İsrar e ttiğ in i ve h a ttâ bunların ehem m iyetin i beyân için, h u tb esin i b ile k e s ti­ ğin i gö sterm e k te d ir. Bu h ad îslerin k ıy m eti ne k a d a r m eşkûk olursa-olsun , cum a nam azın daki rükün ler İle b a y ­ ram n am azların daki erkân ın an cak P e y g a m b er­ den sonra t e ’ss ü s etm iş olduğunu farzetm e k y e rsiz görünm üyor. B u erkân 3 u nsura d ayan ­ m a k ta d ır : e sk i arap h u tb esi, P eygam b erin sün­ n eti, yah u d i ve h ıristiy an örn ekleri. C. H . B ecker, Z u r G esch ick te des islâm isc k en K u ltu s isim li te tk ik in d e , b ir taraftan cum a n am azları ile bayram n am azları, d iğ er ta ra fta n d a H ıristiyan âyin i arasın daki sık ı mü­ n âseb eti g ö sterm e ğ e ça lışm ıştır. O n u n fikri, esas itib a rı ile, ş u d u r : birinci hu tb eye ka d ar olan ib â d e t h a re k e tle ri, h ıristiy an âyin in in bi­ rin ci kısm ın a ( V o r m e s s e ) tam âm iyle uym ak­ ta d ır. E zan { ve kısm en d e h u tb e ) D İakon ile âyîn i yap a n râ h lp a rasın d a k i n ö b etleşe te g a n n îlerin



b ir



a k s-i



sad â sıd ır. K u r ’ an 'dan



bir



â y e t okunan birin ci hu tbe birin ci â y în i tâkip eden İn c il k ıra a tin e u yu y o r. Mü m inlere duâ ve hüküm darın ismi zik re d ilen ik in ci hu tbe için d e umûm î k ilisâ duâsı



bulunan



h ıristiyan



m ev’izesin e te v â fu k ed iy o r. S a lâ t d a h ıristiyan âyininin i.;â-i rabh ân î kısm ına u ygundur. B e­ cker, her ik i h u tb eyi n azar-i itib âre alarak, bu ik iliğ in din ulem âsı arasın da b ir ih tilâ f m evzuu old u ğu n u te s b it ediyor. H e r iki hutbe cum a n am azın ın lâzım bir unsurudur ram nam azına ge çm iştir.



ve b ay­



H U f ß E •—



Bu mütâleâyâ «zâtı, ikama ve hamdala ’ye tevâfuk eden hutbeler bulan Mittwoch tarafın­ dan itiraz edilmiştir. Tevrat 'tan parça kıraa­ tinin birinci hutbeyevePeygamberlerdenparça­ lar kıraatinin ikinci hutbeye tekabül ettiğini söylüyor. Bu mesele hakkında kat’î bir hüküm vermek, belki de, imkânsızdır. İhtimâl yahudi şerîati kadar, hiristiyan şeriati de, İslâmibâde­ tinin kat*î bir şekil almasına müessir olmuştur. H en ü z te tk ik edilm em iş olan m üslüm an h u t­ b e ta r ih i yerin e, bu rad a b ir k a ç m ü tâlea serd ed ile b ilir. P eygam b erin M edine 'd ek i ilk ve ik in ci h u tb esi İbn İsh â k ( S ir a , n şr. W ü ste n ­ feld , s. 340 ) 'ta m ünderİctir. Bu h u tb e y i y a l­ n ız sa h ih olduğu için d e ğ il, ayn ı zam anda



h ü it e



L



Juynboll,



Bibliyogra f y a: H a n d letd in g to t de k e n n is va n d e M oh. W et (



Lei­ den, 1 9 2 5 ), s. 71 v.dd., 109 v.dd.; Şayh Ni­ zâm, a l F a t ü v i a l- A la m g ir iy a ( Kalküle, 18 28), I, 20S v.dd., 2X0 v.dd., 214 v.dd.; at-Muhakkik Abu '1-Käsim al-Hüli, K itü b şa râ'ı al-İslâm ( Kalküte, 18 9 3 ), L 44) 48 ; C.



H . B eck er, D ie



K an zel



im



K u ltu s d es



Giessen, v.dd. Leipzig, v.dd.); ayn. ml ( , 374 v.dd. = Isla m stu d ien , I, 472 v.dd.); E. Mittwoch, alten Isla m ( N o ld e k e -F e s ts c h r ift, 1906, s. 331 — Isla m stu d ien , 19 2 4 ,1,4 50 i., Z u r G esch ick te d es isla m isch en K u ltu s Jsl., 111 Z u r E n tsteh u n g sg esch ich te d es isla m isch en G eb ets u n d K u ltu s ( A b h . P r . A k . W ., 1913,



tam b ir örn ek te şk il ed eceği için de, tercüm e etm ek y e rin d e d ir: — „A lla h ın resulü h âlike



nr.



ham d ü sena e ttik te n so n ra, amma b a d a d i­ ye re k , devam e t t i; e y n âs ! kendiniz h a y ırla r işley e re k , te d â rik te bulunun ve k a t ’i o lara k b i li n : v a lla h i h er birin ize ö y le b ir sâ ik a is a ­ b e t e d e ce k tir k i, davarların ızı ço b a n sız b ıra ­



H U T T A L . [B k ,



y u k a r ı m e c r a s ı n d a , orta ç a ğ la rd a C a ry â b ve V a h ş a b adın ı ta şıy a n P an ç ile V a h ş çayları a rasın d a b i r e y â l e t . H u tta l te lâ ffu ­



k a c a k v e ona rab b i, tercü m an sız v e p erd esiz hitap ed erek , d iy e c e k tir k i : sana resulüm g e ­ lip , te b liğ le bulunm adı mı î ; sana m al v erip ,



zu Y â k ü t ( M u cam, l î , 402 ) ta ra fın d a n iza h ed ilm iştir. T a b a ri ( II, 1492 ,1494 ve 1602 ) bunun cem i şeklinin, v â ii A s a d b. ‘A b d A lla h ( ölm ,



be re k e tin i



120 = 7 3 8 ) ' m m u va ffa k iye tsizlik te ri d o lay ısı ile y azılm ış olan h icivd e, H u tta lan o lara k , sık s ık ku llan ıld ığ ın ı zik red er. B una m ukabil daha



arttırm ad ım



m ı?



S ö y le



bakalım ,



nefsin için ne amel iş le d in ? “ . Bunun üzerine o, sa ğ ın a , soluna b a k aca k derdin e çâre olab ilecek bir şe y g ö rm eyecek, son ra önüne b a kaca k ve cehennem den başka b ir şey gö zü n e çarpm ayac a k tır. Y ü zün ü cehennem âteşin d en korum ak iste ye n , b ir p a rça hurm a bite ■ eline g e çse , tasa d d u k e t s i n ; e ğ e r bu uu bulam azsa, ta tlı söz sa rfe tsin . Z irâ bu iy ilik le rin h er b iri, 10 m i­ sild en 700 'e k a d a r m ü kâfatlan d ırılır. A llâ h ın selâm , rahm et ve b e re k e ti üzerinize olsun.“ — P ey ga m b erin son h u tb esi de B u h arı ( C u m a, b âb 29 ) 'd e m ü n d erİctir; v a a z esn asın daki he­ y e ca n ı M uslim ( C u m 'a , h a d îs 43 ) 'd e ta sv ir ed ilm iştir.



‘Ali 'ye isnad edilen hqtbe mecmûası Berlin kütüphânesindedir. Bu hutbeler arasında bir tanesi a lif's îz kelimelerden tertip edilmiştir. Hitabet vazifesi muntazam- bir müessese hâ­ line gelince, usta bir battât için hattın ehem­ miyeti ne ise, hatîp için de hutbenin ehem­ miyeti o oîdu. Biri san’atını tekâmül etmiş harfler ile izhar ederken, diğeri de maharetini müseccâ kelâm ile irâe etmekte idi. Hutbe mecmuaları, ekseriyette aylara göre tertip ediimiştir. Yâni her ayın dört hutbesi, bundan başka bayram hutbeleri, mevlîd ve mirac-i nebevi hutbeleri, sıra ile, esere dercedilmiştir (krş. Ahlwardt, Verzeichnis der arabischen H s s ., III, 4 3 7 ),



Hutbenin arapça söylenmesi mûtad iken, Türkiye 'de türkçe ırâd edilmektedir.



2 );



Brockelmann, G A L , I,



92.



( A . J . W e n s in c k .) H U TTEL.



h u t t e l .]



H U TTAL,



A m u -D e r y a 'n 1 n



sonraki İran şiirlerin d e dâim â H utlân ve y a h u t H atlün şeklin in tercih e d ild iğ i g ö rü lü y o r; ayn ı ifâde' tar2i F a rs lü g a tle rin d e ( m sl. V u lle rs, L e x ik o n , bk. m ad.) de kayd ed ilm ekted ir. H u tta l prensinin m akarrı olan H uibuk, C oğraf­ y acıla rın z ik re ttik le ri m esafelere gö re , bugünkü K u lâb 'm cenubunda aran m alıdır. H u tta l e y â le ti­ nin en büyük şehri olan M unk ( c o ğ rafy acıların k a yd e ttik le ri ş e k ild e ; Ş a r a f af-D ın Y a z d ı, Z a fa rnâm a, H ind ta b ’ı, 1, 3 8 : M ünk ), g e rç i Z a fa r nâma ( I , 8 3 ) 'd e a y r ıc a B alcvân d an da b a h s­ edilm iş is e de, bem en-hem en bugünkü B alcv a n 'a te k a b ü l e d e r ; Y a 'k ü b i ( B G A , V II, 292 ) ta ra fın d a n , H u tta l'in en b ü yük şe h ri ola­ rak V â şcird ( bugünkü F eyzâb âd ) g ö sterilm e k te ise de, bu şe h ir b a k ik a t-i hâlde H u tta l 'in h a ­ ricin d ed ir ( V a h ş ’ın cenubunda ). H u tta l, bir b ö lge olarak, b ilh a ssa a tları ile m eşlıûr idi ( k r ş . B G A , III, 325, a şa ğ ıd a ve V I, m etin s . 1 80). H u tta l prensterinin islâm iyetten ön ceki H u tta lâ n - Ş ib ve Ş İr - y u tta lâ n ( B G A , VI, m etin s. 4 0 ) unvan ların ın İslâm iyetten so n raki d e ­ vird e a rtık k u llan ılm a d ığ ı an laşılıyo r. T a b a ri (III, 74 ) 'd e arap fâtih terin in H u tta l'd e k i son h arp lerin e



dâir



olan m âlûm at 1 33 (7 5 0 /7 5 1)



senesine a it t ir ; H u ttal prensi ( m a l i k ) m em ­ leketin i te rk e d e re k ilk-ön ce F e rg a n a 'ya, son­ r a da Ç in 'e gitm e k m ecbu riyetin de k a ld ı. H u t-



H Ü ÎT E L -



H U V E Y T Â f.



(E.



ta l p re n sle rin e 7 5 * 'd e verilen u n van lar C h a va n n e s, Docum ents sur les Toa-kiue occi­



dentaux, s. 168 v e 2 1 6 ) bu su re tle



kah



ed i­



lebilir. J. M arquart { E râ n şa h r, s. 302 ) ta ra ­ fından „H u tta l 'in so n raki pren slerin e“ d â ir bir şecere tanzim edilm iştir i onun m ütâleasına g ö re , H u tta l k ıra llığ ı so n raları m ü tead d it kü çük hü kü m darlıklara ta k sim edilm iştir. B öyle olm ak­ la b era b e r, d a h a S âm â n îier devrin de, H n ttalân emîrİ o lara k, A h m ed b. C a 'fa r ad ın d a b ir pren sten ba h sed ilm ek ted ir ( G a rd iz i, B a rth o ld , Turkes­



tan, I, 9, 33Ö ve 337 = 947— 949 sen elerin e d â ir b ir ra p o r ). M ukadd asi ( j B G . 4, III, 347,2 ) 'd e S âm ân îlerin ken d ilerin den v e r g i ( h a râ c ) d e ğ il, y a ln ız h e d iye ( kadâyâ ) a ld ık la rı p ren s­ le r a ra sın d a H u tta l em îri zikred ilm ekted ir. S âm â n î d evletin in su ku tun d an so n ra, H u tta l G a zn e lilere [ b. bk.] in tika l e tti ve hudut m em leketi olduğu için İlig-H a n ların [ b. bk.] s ık -s ık hücum larına m ârûz k a ld ı. S u lta n M as‘ üd ( 1030— 1041 ) devrin de b ilh a ssa em ir ‘A l i T ig in [ b. bk.] H u tta l ü zerind e h â k im iy et iddia e tti ( B a y h a k i, nşr. M orley, b ilh a ssa s. 348 ). B u d e v ird e a y rıca b ir H u tta l p ren sin den b a h s­ edilm iyor. B una m ukabil Ibn a l- A ş ir ( X , 22 ) 'd e, A lp A r s l a n . [ b. b k .] 'in 456 ( 1 0 6 4 ) sene sin d ek i se fe rin e â it hikâyede, k alesin e ( is ­ m inden b a h se d ilm iy o r) kap an an b ir H u tta l e m îri g ö rü lü y o r! an cak uzun süren ve em îrin ölüm ü ile n eticelenen b ir m u hâsaradan son ra k a le feth e d ile b ilm iştir. İbn a l-A ş ir , b aşka bir y e rd e ( X I , 155 ) , H u tta l'in s i b ib i ( Ş a h ib ) o lan A b u Şucâ* F a r ru h ş â h 'ın recep 553 ( a ğ u s­ to s 1 1 5 8 ) 'te T irm iz 'e k a rşı y a p tığ ı b ir se fe r­ den ba h sed er ; bu em îr, d a h a e vv el S âm ân île­ rin de iddia e ttik le ri gib i, Sâm ânî B ahrâm G ö r



m iyeti altın a a lın ca, H u tta l 'i k a rd e şi V a li B e y 'e verdi ( B âbu r-nâm a, nşr. B ev erid g e , var. 57 tr k . tr ç ., 1946, b k . f i h r i s t ) . V a li B e y 910 ( 1504/1505) sen esin de Ö z b e k d evletin in k u ­ rucusu Ş ıb a n t ta ra fın d a n öldürüldü ( ayn. esr., y a r . 12 5 b ). Ö z b e k h âkim iyeti esnasında, e y â le t adı o lara k , H u tta l, K u lâ b 'a ta h v il e d il­ di. D a h a M ahroüd b . V a li 'n in B a h r al-a srör ( re b iü lâ b ır 1044 = e ylû l-teşrîn I. 1634 'te b a ş­ lanm ış ; k rş. Z a p ., X V , 233 ) 'm d a H u tta l ey â ­ leti zik re d iliy o r (y a z m . İnd. O ffic e , nr. 575, v ar. 2z8® v e 238»). K u lâ b adı. ‘ U b a y d A lla h H ân ( 1 7 0 2 — 1 7 u ) 'm d a h a h a y a tın d a y a z ıl­ m ağa b a şlay a n tarih în d e ( F . T e u fe l, Z D M G , X X X V III, 243 ) b ile g e ç e r ( ayn. esr., bilh a ssa m etin s. 2 9 2 ).



W.



Bibliyografya-. B arth o ld , Tur­ kestan, II, 70 v .d d ,; G . le S tra n g e , The Lands o f the Eastern Caliphate C am b rid ge, *9°5 )> s - 438 v .d .; J. M arqu art, Erânşahr, s. 232 v.dd., 299 v .d d .; T ârih-i R a şid i ( trc.



(



E. D .R o s s ) ,



N. E lia s



n otu , s. 21.



(W.



B a r t h o ld .)



H U V A H U V A . [ B k . h ü v e HÜVE.] HU V A R A . [ B k . h ü V â r e . ] H U V A Y J  T . [ B k. h ü v e y t  t .] H U V A Y Z A . [ B k . h ü v e y z e .]_ H Ü V E Y T  T. a l . H U VA Y JA T ( HvetâT, H a v e y tâ t,



H o v e ta t, H o V e y ta t, H o v a d a t,



H o v a h t a T ; m fr. H u v a y t I ), şim alî



Hi caz



'daveSinâyarım -adasm dayaşayan bir



arap



kabilesi.



Bunların bu lu nd ukları



sâ h a V a c h 'te n a l-'A k a b a 'nin cen ub un a kadar u zan ır. B al i [ b. b k . ] ’le r ile C u h a y n a [ b . bk.] 'ierin kom şuları olup, bu sonunculara düşm an­ d ır la r . E sk id e n bunların otu rd u kları y e rle ri



[ b. bk.] neslin den g e lm e k te imiş. D a h a so n ra ­ ları H u tta l 'd e y e rli b ir sü lâled en b a h se d il­ m iyor. H u tta l, ih tim âl ki, G u rîle r [ b . bk.)



C u zâm [ b. b k .] 'la r ışg âl ediyordu. H u v a y tâ t'la r m V â d i M akııa ( al-‘A k a b a 'nin ce­ n ubun da ) 'd a b ü yü k bir m enzilleri v a rd ır; burada



d e v letin e â it idi. Bu iddia, sa rîh o lara k y a l­ n ız, ayn ı adı ta şıy a n ırm ağ ın a şa ğ ı ta ra fın ­ dan bulunan V a h ş e y â le ti için ile ri sürülü­



b ir çok k u lü b ele r v e s ık h u rm alıkları bulunuyor. O n la r bu rada an cak hurm a m ahsûlü alın acağı zam an o tu ru rlar. ‘ A y n U n na ile h aec m en zil­ le rin d e n b iri olan al-M u vaylih ( M olla ) arasın d a,



y o r ( f a b a h â t- i N a şir i, tre . R a v e rty , s. 4 2 6 ). G û rîie r d evletin in b ir çok k ü çü k hüküm etlere taksim ind e, V a h ş hukûm etindèn de bah sed ilir ( ay n. esr., s . 436 ve 490 ; N a sa v i, nşr. H oudas,



W.



s. 39 ; k rş. B arth o ld , T u rk esfa n . . . , II, 400 ). VIII. ( X I V .) asrın ik in ci y a rısın d a , H u tta l, m ü te ad d it k ü çü k tü rk-m oğul hü küm etlerin e a y rıla n Ç a ğ a t a y [ b . bk.] devletin e â it id i. 1372 sen esin de, H vâ rizm ile m üfsidâne m ünâsebeti d o la y ısı ile , H u tta l em îri K a y -H u sra v , T im ur 'u n em ri ile, öldürülm üştür ( Ş a r a f a l-D in Y a z d i, Zafar-nama, H ia d t a b 'ı,T , 243 ). D a h a so n ­ ra la rı H u tta l, 1^işar [ b. bk.] 'm ikinci d e re ce ­ d e k i şeh irlerin den biri oldu. 903 ( 1497/1498 ) sen esin de H u sra v -Ş â b , H is a r 'ı kendi h â k i­



K ız ıld e n iz sâ h ilin d e ( M aknîi vâd tsi cen u b u n d a) g ü z e l o rta k la rı vard ır. Y a ğ m u r m evsim lerinde bir ço k koyu n v e k e ç i sü rü leri ile b u ralard a k o n a k la r la r ; so n b a h a rd a T a b ü k ’ün şim âlinde ve C ab a! f u b a y k civa rın d a bulunan Z â t al-H acc vah asın d a k o n a k la r la r ; k u rak zam an lard a ise, ö a z z a 'y e ç e k ilirle r. B u rad a, a l-'A k a b a c iv â rın d a , a l-H ism â 'dafci



k ü çü k k ö y le rd e



olduğu



g ib i, g e n iş h u rm alık la rın ı iş le tirle r ve zara ta rla la rın ı işlerler. Y a n b u ' ve sâ h il şeh irlerin d e h a cıla ra ve sâ h il yolcu ların a te re y a ğ ı, süt, k e ç i ve koyu n sa ta rla r. N a cd ’de h a v ya n ların ı zü ra ile m übadele ed e rle r. B ir çok H u v a y tâ t ’la r d e v e sü rücüsü olup, bu m übâdele işin d e sim ­



H ÜVEYt A t -



sa rlık yap arlar, F ilistin 'd ek ile r ( bilh a ssa bedev îte r arasın da ) tü ccard ırlar. B u rck h a rd t hu za ­ manında K an İre ile çok can lı b ir tic a r î münâ­ seb ete girişm iş bu lu n u yorlard ı. B âzı y ılla r 4.000 d ev elik b ir H u v a y tâ t kervan ın ın M ısır p a y ita h ­ tın a g ittiğ i olu rd u ; bu n lar oradan yu la f, arpa v e g iy e c e k alırla rd ı. H u v a y tâ t esk i N e b a tî­ lerin a h fa d ı o la ra k t a n ın ır ; bîr çok m ü ellif­ le re gö re , H a rb [ b . bk.] 'in İki kardeşin den tü rem işlerdi. A ta la r ı olarak aslen m ısırlı olan H v e t ( H u v a y t ) g ö ste r ilir k i, riv a y e te göre, bir hacc esnasında a l-‘A k a b a 'ye gelm iş ve al-H ism â



H U Z Á ’A . Ş a ra râ t [ b. bk.] T a y mâ’ seken esind en, C a v f a l-S irh â n ( b. bk.] bn bâzı bö lgelerin d en , V â d I S irh ân 'd aki Ç i f şeh rin den , a l-Ş ö b a k ( Ş a v b a k * v .b . 'd an v e rg i alırla rd ı. P a lg ra v e , Ş am m ar su l­ tan ın a tâ b i olan H u v a y tâ t 'm nüfusunu 20.000 o la ra k te s b it e tm iştir. a i-B atan ün i 'y e g ö re , Huv a y jâ t 'm nüfusunun mecmuu 70.000 'i bu l­ m a kta d ır.



.



B i b l i y o g r a f y a - . B u rck h a rd t, Bem erk, über die Beduinen un d Wahaby ( W eim ar, 131 ), s. 23; C . R itte r, Arabien, II, 219, 230,



'da göm ülm üştür. A s ıl H u v a y ta t'a mensûp ola­ ra k sa yıla n 1 0 — 12 k a b île arasın d a, en k u v ­ vetlileri o lara k, B u rck h a rd t şun ları gö sterm ek te­



234» 273, *8 1, 29S> 301, 3° 3. 3° 5> 3°7 > W . P a lg ra v e , R eise in Arabien ( L e ip z ig , 1867/ 1868 }, II, 68; C h. M. D o u g h ty , T ravels in Arabia Deserta, I, 16, 2 9 ; 45, 46, 137, 233



d ir : ‘ Om rân ( b u n la r b e lk i de bugün şİmâl c i­ hetind eki H u v a y tâ t a l-T ih â m a ; K ızıld e n ız sâ-



234, 23Sj 3 9 ° ! IÍ» 24> 323 i A . M usil, A rabia Petraea ( W ie n , 190 8 ), 111, 48— 49, 5 1 — SS>



hilind e olup, kom şusu im ra n 'ıu a yn ıd ır), A lC a z i ( a l-D sc lıa si k i, görünüşe g ö re , bunlar H v etâ t [ K avm ] b. C âzİ ya h u t A . M u sil'in



59, 6o, 123, 210, 2 15, *I7> 222, 320, 352, 354, 366, 401, 407— 4 11 v e fih ris t; Jaussen, C oatumes des Arabes au pays de Moab ( P a ris,



b a h se ttiğ i H u va y tât a l-Ş a fh a ; bunlar bugün A ra b i a P e tra e a ( t a ş lık A ra b is ta n ) 'nm en m ü­ him etn ik gurubu olup, ai-Şera* şeh rin de v e şa rk çölü nd e o tu r u r la r; 800 â ile k a d ard ırlar. C h . M. D o u g h ty a şağıd aki k o lları z ik r e d e r : A llo v in ( ‘A la v in [ ’A l â v i n ] ) y a h u t da M u s il’in H v e tâ t b . C â d d ediği, A r a b ia P e tra e a 'nın 100 â ilelik mühim gu ru b u olup, bu n lar a l-H ism â 'd a otururlar ; S u â k i, S a y d in ( bunlar g ö çe b e d ir ), M u s il'in Z a v â ’ida ( a l - Z a y d i ) d edikleri olup, H u v a v tâ t b. C â z i'İ e r e d â h ild irle r; a l-T e râ b în , T iâh a ( a l-T iy â h a ) ve Darâvvessaha ( D a râ v şa , b.



19 0 8 ), s. 392— 393» 410» 4 * S ; Jaussen ve S a v ig n a c , M iss, archéol. en A ra bie ( P a ris, 1 9 1 0 ), s. 45, 46, 55, 4 5 9 ; a l-B ä ta n ü n i, a lR ihla al-H icäziya 2 ( K a h ir e , 1 3 2 9 ), s. 5 1 ; E u tin g , Tagbuch einer R eise in Inner-A rabien, II, 103. ( J. S c h l e i f e r . )



D a r v iş ) '1ar H u v a y tâ t b.



C â d 'm tâ li bir şu ­



besi olup, bu havalin in en k u v v e tli k a b ile si olan T erâb in ' 1er, B i’r a l-S e b a ‘ ile al-N ahl arasın d a y erleşm işlerd ir ( s a y ıla r ı 13.000 k işi ka d ar ). M usil ve ja u ss e n 'e gö re , H u v a y tâ t ile bir m ü n âseb etleri y o k t u r ; sâ d e ce onların kom ­ şu la rıd ırla r. H u v a y tâ t 'ia r



cen kçi bir k a b île olup, hacılar



bunları büyük yolların ( a l-'O lâ [ ‘A U y ] 'y a g i­ den y o lla rın ) so ygu n cu ları te lâ k k i e d erek , k e n ­ dilerind en k o rk arlar. B u n lar her sen e civard aki B ali, Şam m ar v.b. g ib i k a b ile ler üzerine a kın ­ la r y ap arlar. M ısır s e fe rle ri esn asın da, M ehm ed A lî P a şa bu n ları, ancak şeyh lerin e h e d iye le r verm ek su re tiy le , ita a t altın a alab ilm işti. S on ­ ra la rı da tü rk lerd en , b ilh a ssa siy â sî teb ed d ü îer sırasın da, h ed iye olarak, p ara, elb ise ve y iy e ­ cek alırla rd ı. 18 7 3 'te a l-K e ra k ( M a’ân şim a­ lin de ) 'te I J u v a y tit tarafın d an m ağlûp e d il­ m işti. 1877 'de bunlar ile a l-K e ra k ve a l-Ş ö b a k ( P e tr a 'n ın şim alin d e) halkı arasın da büyük bir m uharebe oldu. H u v a y tâ t bu m uharebede g a ­ lip gelm işti. H im ayelerin e a ld ık la rı H u taym [ b. b k .] 'le ri, adam b aşın a iki riyâ l olm ak ü zere, y ıllık



b ir



v o rg iy e



b a ğla d ıla r.



Bundan b aşka



H Ü V E Y Z E . [ B k. h a v I z a .] H U V V Ä r I N - [ B k . h u v v â r î n .] H U V V Â R İ N . H U V V A R İN , Şam 'dan H um us v e T ed m ü r 'e gid en y o lla rın orta sın d a b i r m a ­ h a l o l u p , Y a z id I. 'in o tu rd u ğu y e r olarak m eşh u rdu r. Bu münbit b ö lged e, h a life ‘A b d al­ M alik zam anında, dilleri bakım ın dan ârâm î a slın ­ dan olan ve h ıristiy a n dinîne m ensup bulunan



Nabit ’1er otu rm akta id iler. B u ra sı bu h u su siye ti­ ni, M ısır m em lâkleri ta ra fın d a n is tilâ ed ilin ceye k ad ar, m u hafaza etm iştir, Y a z id öld ü kten so n ­ ra, H u vv ârin 'e göm üldü. O zam an yazılan b a ­ zı şiirler buna şe h â d et e tm ek ted ir. B ugün bu ­ ralarda oturan lar b ir harabeye K a ş r Y a z id ( „Y a z id 'İn k a s r ı“ ) ad ın ı v erm e k te d irle r. Bıı iza fe t belki d e Y a z id ile H u vvârin arasın d a dâim î b ir m ü n âseb et olduğunu ifâd e eden y a z ılı an ’anelerin b ir aksin den b a şk a b îr ş e y d e ğild ir, B ib l i y o g r a f y a z Y â k ü t , Mu'cam, II, 355; G , le S tra n g e , P alestine under the M os­ lems, s. 4 5 6 ; S a c h a u , R eise in Syrien, s. 52 v. d . ; A h ta l, D iv â n ( nşr. Ş â lh â n i), s. 232— 237; T a b a ri, A nuales ( n ş r . de G o e j e ), II, 203, 427, 488; A ğ â n i, X V I, 88 ; İbn C u b ay r,



Travels ( nşr. W r ig h t ), s. 2Ö0; H . Laramens, Eludes sur le régne de Mo'äwia pr, a. 38i — 382, 400, 408, 417, 420; ayn. m il., Le calıfat de Y azid p r , s . 4 y ı — 472. ( H . LaMMENS.) H U Z A A . [ Bk. h u e â ’A.] H U Z Â ’A . H U Z A A B . ‘ A m r , b i r c e n û b î A r a b i s t a n k a b i l e s i n i n adı olup,



H U Z Â ’A .



A z d k a b ile le r birliğin in b i r k o l u d u r . E n sâb âlim leri, p e k az istisn a ile , s ilsile le rin i L u h ay le k a p lı 'A m r b. R a b i'a b. H â riş a b. M u zaykiya ’ye ç ık a rm a k ta m iitL e fik tirle r; bun­ dan başka, A z d 'i n d iğ e r bütün k o lla rı g ib i, bu k a b ile n in , u zak b ir d e v ird e A ra b is ta n ’in cenubunu te rk e ttik le rin d e ve hep b ir arad a şim âl istik am etin i tu ttu k la rın d a da ittifa k e d e r­ le r. M ek k e arazisin e vard ıkları zam an, a k ra b a ­ ların ın ekserisi yo lla rın a devam e ttile r, G a ssâ n ’la r — S u r i y e ’y e ve A z d Ş a n ü 'a ’ la r — ‘ O m ân ’ a d o ğ ru g i t t i l e r ; fa k a t L u h ay, k ü çü k k a b ile si ile b irlik te , M ek k e y a k ın ın d a k a ld ı ve b o y le ce k a b ile n in d iğ er kısm ın d an a yrıld ı ( i n h a z a a ). M ekk e şe h ri v e harem sa h a s ı, o zam an C urhum k a b ilesin in elin d e id i; b u d e v ir için , ta k rib i b ir ta rih o lara k , m ilâdi V . a s ır g ö s te r ile b ilir ; bununla berâber, e sk i d e v ir ile m eşg û l olan arap âlim leri, k a b ile reislerin d en b a zıla rın a, İstisn aî d ereced e uzun öm ür g ö ste re re k , onlar ile M ekke civârın a g e lişle rin i b ir çok a sır gerilere g ö tü rü rler. A y n ı âlim lere gö re , C urhu m 'le r harem sa h asın ın y a sa k la rın a riâ y e t ed il­ m em esine g ö z y u m m u şla rd ı; bundan b a şk a , h acılard an fa zla p ara alm aları g ib i, h a tâ la rı yüzünden, h a cca g e le n le r p e k a za ld ı. A z d ’ lerin re isi Ş a'la b a b. 'A m r , C u r h u m ’lerden, çoban ­ la rı b a şk a y e rle rd e iy i o tla k la r bu lu n caya k ad ar, harem sâ h asu ıd a kalm ak m ü sâad esin i isted i, C urhu m ’le r bu m ü sâad eyi verm ek istem ed iler ve Ş a ’Iaba, m ü sâad e ed ilsin v e y a edilm esin, orad a k a la c a ğ ın ı sö yled iğin d en , a ra la rın d a b ir çok gü n ler devam eden v e C urh u m ’lerin tam m ağ­ lû b iy e tle ri ile sona eren b ir m u h âreb e ç ık tı. Y a ln ız ken d isin i m uharebenin d ışın d a tutm uş olan M u zâz b. 'A m r a l-C u rh u m i, kend isin e dokun u lm adan , şe h ri te rk c tm e k m üsâadesini a ld ı ; a ile s i v e ta b ile r i ile b irlik te , Ç a n â n ve y a l y 'd e y e r le ş ti k i, a h fâ d ı h icre tin III. a srın ­ d a h â lâ orad a idiler. H u zâ'a 'la r M ek k e ile h a ­ reni sâ h a sın ı hâkim i olunca, n ü fu sları a z olan v e k a v g a y a iş tirâ k etm em iş bulunan îsm â’ il a h fad ın ın araların d a, sulh v e sü kû n et içinde, oturm asına m ü sâad e e ttile r. Tam za p tı ta k ip eden sen ede, yen i y e rle şe n le r a rasın d a b ir humm â sa lg ın ı b a ş-g ö ste rd i ve b â zı m ü verrih ­ lere g ö re , d iğ e r A z d k a b ile le r i bu d evirden e vv el m em leketin içinde d a h a u za ğ a h icre t e t­ m em işlerdi. R a b i’a b. H â rişa b. ‘A m r M ek­ k e ’nin son re isi olan ‘ A m ir b . ’ A m r b. alH â riş b. M u zâ z 'in k ız ı F u h a y r a ile e vlen d i. Bunun K â b e m u h a fız lığ ın a m eşrû b ir h a k k a ­



623



H u zâ 'a ’Iarın ik tid arı ele geçirm ek için y a p tık ­ la rı m ü câdelenin, y u k a rıd a a n la tıld ığ ı k ad ar, şid d e tli olm ad ığı b elirm ekted ir. H â d iselerin bu in k işâ fı, şü p h esiz, ta b i’î v e şerâitin icap ların a u yg u n id i. B ir şeh rin h â ricin d ek i k a b ile le r, en sâkin ve en m ü reffeh şeh iriîleri g it-g id e d aha fa zla ta z y ik ed erek, zam anla v a z iy e te hâkim o lu r la r ; k e n d ile ri de, b ir k a ç n esil son ra, aynı a k ıb e te u ğra rla r. R a b i'a haee m enâsikini y e n i­ den ih y â için v e K a b e ’y i ziy â re t eden h a c ıla ­ rın em n iyeti ile b ilh a ssa m eşgûl olm uştur. F a ­ k a t ayn ı zam anda p u tla rı K â b e 'nin etrafın d a sıra la y a n ve b ilh a ssa, E lc e zîre 'd e H it ’te k i H ub a l putun u o ray a g e tirm iş olan d a y in e ken d i­ sidir. Bu p u t, d iğ e rle ri İle b e râ b e r, P ey ga m b er zam anın da b ile h âlâ m e v cu t îdi. R a b i'a ile ahfâ d ı, K â b e m u h a fızlığın ı uzun m ü d d et ( arap m ü verrih leri, her h â ld e m u bâlega ile, bu n u 300 v e 500 yıl o lara k g ö s t e r iy o r la r ) ellerin de tu ttu la r. S on r e is H u la y l b. H u b şiy a b. S alü l b. K a 'b b . ‘A m r id i; bu şa h ıs k ızı H u b b a y ’ i, K in ân a k a b ile sin in b ir şu besi olan k ü çü k K u ra y ş k a b ilesin in reisi K u ş a y iie evlen dird i. H u lay l, ih tiy a r la d ığ ı için, K â b e m u h afızların ın im tiyazı olan v a z ife le r i y e rin e g e tirm e k ü zere, K â b e ’nin a n a h ta rla rın ı k ızm a v e y a dam adına verm e k itiy a d ın d a idi. H u layl ölürken, v a z ife ­ sini k ız ı ile dam adına b ır a k t ı; fa k a t dam adı bu b a k k ı y a ln ız k e n d isin e m âl e tm e k is te d iğ i zam an, bü tü n H u zâ 'a k a b ile sin d e n k u v v e tli bir m u h â le fe t g ö rd ü ve H u zâ 'a ’ lar K â b e nin anah­ ta rla rın ı H u b b a y ’den zo rla g eri a ld ıla r. Hem K u z â 'a ’lardan, hem de harem sâh asın ın e tra fın ­ da y e rle şm iş olan K in ân a ’ferden p e k çok d o stları olan K u şa y , b u n lar ile b irle şe re k , g e le c e k hacc m evsim inde ve hacc m enâsikinin ifâ s ın ın sonu­ na doğru, H u zâ 'a 'la ra a çık ç a m eydan okudu. N e tic e d e vu kû a g e le n çarp ışm ad a b ir çok k îşi öldü. K a v g a y a son v erm e k için , h e r ik i ta ra f iş­ lerin i Y a ’m ar b , ‘A v f a l- K i lâ b i ’nin ha kem liğin e b ırak m ağ ı k a ra rla ştırd ıla r. M uhâsım lar K â b e 'nin k a p ısı önünde b u lu şm ağa d â v e t edildi v e Y a inar, K u z â ' ’la r arasın d aki ölülerinin sa y ısın ın IÇuşay ’ in ta ra fd a r la r ı arasın dakin d en az olduğunu g ö ­ rünce, hükm ünü bu sonuncu lehin e v erd i. Binnetİce K u şa y K â b e 'nin m u h â fız h ğ ın ı ve aynı zam anda M ekke şehrinin h â k im iy e tin i a ld ı; bu ­ na m u kab il H u zâ'a 'la r d a K u ra y şle r ile b ir­ lik te , harem sa b a sın ın sû rları için d e oturm ak m ü sâad esin i a lıy o rla rd ı. B o y le ce H u zâ'a 'Jarın ik tid arın ın sonu, a yn ı zam anda IÇurayş [ b. bk.] k a b ile sin in ik tid a ra gelm esinin b a şla n g ıc ı oldu.



zanm ak m a k sad ı ile y ap ılm ış olduğu â şik â rd ır. Bu su re tle o şeh rin en m ühim adam ı oldu. Y u k a rıd a a n la tıla n lard an , hem en-hem en b ed ih ı bir şekild e, şu n etice ç ık m a k ta d ır ki, k a b ile



D a h a az kah ram an ca olan b ir b aşka riv â y e te g ö ­ re, K u ş a y ’m m u h a fızlık v azifesin i, H u zâ'a k a b ile ­ sinin son reisi olan A b u G u bşân ’dan, bir tu ­



M e k k e ’de bir m üddet b e râ b e r y a şam ışla rd ır ve



’nin K itâ b a l-tn a şâ lib ’in d e nakledilm iş olan hi-



lum şarap m ukabilinde, a lm ış idi, İbn



a l-K a lb i



H U Z Â ’A



k l y e de bu şe k ild e d ir. H u zâ’a k a b ile sin e mensûp olan lardan b azıların ın ad ların a islâm iyetin ilk y ılla rın d a te s a d ü f e d ilir. M ısır ile M ag rib 'in fe th i, b ilh a ssa g a r b i A ra b is ta n 'dan to p ­ lanm ış olan m u h a rip ler ta ra fın d a n t e ’min e d il­ m iş old u ğu n d an , y e n i feth ed ilen m em leketlerd e, h u sû siyle İspan ya 'd a, b ir çok H u zâ'a a h fad ın a ra stlam ak tabi*! idi. B u k a b ile n in şeceresin d e b ü y ü k k a rışık lık la r v a rd ı v e



bundan



d o la y ı onun



b âzan cen û b î



A ra b is ta n k a b ile le ri a ra sın d a sayılm am asın ın seb eb i an la şılm aktad ır. K â z i ‘ Iyâ z 'in v e rd iğ i şe c e re ş ö y le d ir i H u zâ 'a b. L u h a y b . K a m a 'a b. a l-Y a s b. M u z a r; S u h a y li, S ır a şeh rin d e, bunu H â ris a b. Ş aT ab a 'nin b a b a sı Ç a m a ‘a 'nin d u l k a rıs ı ile evlen m esi v a k ıa sı ile iza h e d iy o r ; bu ka d ın a yn ı zam anda L u h a y 'in annesi idi ; bu su re tle şe cereleri tam am dır ; zîra onların m en şe'lerin in hem şim âl, hem de cenup k a b i­ leleri ile a lâ k a lı olduğunu gö sterm e k te d ir. H uz â ‘a 'la rın tâ lî k o lların a gelin ce fik irle r pek müt e h â lif tir ; b azı ensâb â lim leri K a 'b , M ulayh, S a ‘d ve Salüt k ü çü k k a b ilelerin i zik re d erler ; h âlbu k i b aşkaları y a ln ız ‘ A d iy , ‘A v f ve S a ’ d 'i ta n ım ak tad ırla r. Bu k a b ile y e m en su biyet id d ia sın d a bulunan­ ların çoklu ğun a b a k ılırsa , H u zâ'a ’iarın P e y ­ ga m b er zam anın da, bu n ların şim d iye ka d ar tahm in ed ilen d en d a h a k a la b a lık o ld u k la rı ve islâm ın ilk zam an ların da, kend ilerin den daha k u d re tli olan K u re y şle rin ta z y ik i ile, M ekke 'den e tr a fa d a ğ ıld ık la r ı k a b u l e d ile b ilir. B i b l i y o g r a f g a t A z r a k i, Ç h ro n ik en d er S ta d t M ek k a , I, 55— 64 ; İbn D urayd , K itS b a l-iştik â k ( n ş r . W ü ste n fe ld ), s. 276— 2 8 i; N u v a y ri, II, 3 1 7 ; K a lk a ş a n d i, N ih â y a t al-a rab ( B ağd ad ), s . 205— 206 ; T a b a ri, T â r ih ( n ş r . de G o e je ), tü r. y er. ; K a lk a şa n d i, Ş u b h a l-a ş a ; İbn H işâm , S İr a , s. 59 v. dd. v e islâm iyetin ilk zam anların ın tarih in d en b a h se d e n jb ir ç o k e se rle r. ( F . K R E N K O W .) H U Z Â M A . [ B k . A LH U C E M A S .] H U Z A Y L . ( B k . h ü z e y l .] H Ü Z İ S T A N . [ B k. HÜZİSTAN.] HÜZİSTAN. H Ü Z İ S T A N , H ü z ( H u s s i; B a tlam yus 'ta K o ç ç a to ı) m em leketi, Iran 'm eski Susian a 'y a te k a b ü l ed en e y â le ti olup, esk id en A r a ­ b ista n ( „a ra p la r m em lek eti" ) a d ı da v erilird i ; çünkü çö l hâlindeki y a y la la rın d a K a 'b ( b e d e v i­ lerin te lâ ffu zu ile Ç a 'b ) ve Bani Lam gö çe be k a b ile le r i d o laşırd ı. E y â le tin bu gü n kü hu­ d u tla rı şu du r : şim ald e — Z a g ro s d a ğ silsilesi, g a rp ta — K e rh a ( b. bk.], cen up ta — C e rra h i v eya J á b ırm ağı ile K ârû n [ b. bk.] ve K e rh a ’nin Ş a t] al-’ A r a b ( b. bk.] ile b irle ştiğ i yerd en b a şla y a ra k , çöl arasın dan çek ilen m evhum bîr h a t ve ş a rk ­ l a — K ü rd ista n . B elli-b a şlı şe h irle ri şu a la rd ır:



H Ü Z İS T A N .



Ş u şta r ( arap. T u sta r, valinin m a k a r r ı), D izfu l, H a v iza ( S ü k a l- A h v â z umûm î o la ra k k ıs a c a : A h v â z ), R âm -H orm uz, M uham m era, B eh b eh â n . D a ğ la rd a L ü r a ş ire tle r i, yân i F e y li, B a h tiy a rı, K ü h g e lü v e M â m a s e n i'le r otururlar. S â s â n île r zam an ın da, bu e y â le t cenûp ( Nİm r ü z ) e y â le tin e d â h il i d i ; bu rad a oturan h ıristiy a n lar, B eş H ü zâ y e a d ı a ltın d a , b ir k ilise c e ­ m âati t e ş k il e d iy o r la r d ı; m erkezi, so n ra ları C u n d işâ p ü r ism i v erilen BSş L â p â t idi. H ü zistâ n 'ı 1 9 ( 640 ) 'd a a ra p la r fe th e ttiğ i sırad a, S a tr a p



H urm uzân ta ra fın d a n



m ü dâfaa



e d ili­



y o rd u ; bu ku m an dan S ü k a l- A h v S z ’m za p tın ­ dan ve R âm -H orm uz 'd a 'O tb a ta ra fın d a n m a ğ ­ lû p edilm esind en so n ra, Ş u ş ta r ’d e 6 a y mu­ h a sara a ltın d a k a ld ı ve h a life 'O m a r ’e şa rtsız teslim oldu. 334 ( 945 ) 'te B a g d a d 'ın zaptın dan e v v el, M u'izz a l-D a v la A h m ed b. B u v a y h ta ra fın ­ dan, îşgâl ed ild i. M oğul ilh an ı A b a k a ’nm hük u m d a rlığ ı'sıra s m d a orası, deylem lilerİn ânı b ir taarru zu n d an k u rta rm ış olm asına m ü kâfat ola­ ra k , L u ristâ n a ta b e y i Y û s u f Ş â h I. ’a, ik tâ o l­ m ak ü zere, v e r ild i. 995 ( 1 5 8 7 ) ’t e Ş â h 'A b b â s I. ordu ların ın B a g d a d önünde k a y b e ttik le ri m u harebeyi m ü teâkip , b ir m ü d d et O sm a n lıla r ta ra fın d a n iş g a l olundu. A r a p c o ğ ra fy a c ıla rın a g ö re , H ü z is iln ’m hud û tla r ı: g a rp ta — V â s ît ve D ü r a l-R â sİb i n âh iy e si, cen u p ta — ‘A b b â d â n ’dan M eh rü bân ’a k a ­ d a r den iz, şa rk ta — F a r s v e Irak -i A c e m ( h u ­ du d a T â b ırm ağı te ş k il e tm e k te d ir ), şim al­ de — K e rh a m ecrası ve L ü r d a ğ la rı. M ü h i m ş e h i r l e r i : S ü k a l- A h v â z ( v ilâ y e t m erkezî ), S ü s, C u n d işâ b ü r, T u s ta r, ‘A s k a r M ukram , R âm Horm uz, D a v ra k ( daha so n ra la rı T ib , K o rk ü b , C o b b i, H işn M a h d i) . ik lim sıc a k ve b ilh a ssa y a b a n c ıla r iç in , g a y r -i s ı h h îd ir ; p e k ço k ırm ak­ la rı v a r d ır ; a râ z i m ü n bittir ( hurm a, b u ğ d a y arp a, p irin ç, şe k e r ka m ışı y e tişir ). A h â lis i çir­ k in ve k ö tü h u y lu d u r ; y e r le ş ik olan lar k a v ­ g a c ı v e h a s is tir le r ; e sk id en bu m m takam n ahâ­ lisi olan n e g rito sla rın b a k iy e sin i te ş k il etm eleri m uhtem eldir. B unlar d a h a a rap la rın fe tih le r i zam anın da, h in d -a vru p â î v e y a sâm î dillerden olm ayıp, b e lk i a n za n î v ey a e la m î d illerin in b a­ k iy e si olan a yrı b ir d il ( h n z i ) ile k o n u şu rla rd ı; bu d ü d e n ka lm ış b a k iy e lerin D izfu l m a h a llî le h ­ çele rin d e m uhafaza e d ilm e k te o ld u ğ u sö y le n ir. Ş â p ü r I. 'un h ü kü m darlığı zam an ın da, ram a­ k la r ile olan m u h arebeleri m ü te âk ip , M ezopo­ tam ya ah â lisi bu raya n a k le d ilm iş ti; m uhteşem T u s ta r ben d i, im p a ra to r V a le ria n u s 'u n a ç tığ ı fe lâ k e tli se fe rd e ira n lıla rm eline geçen harp esirleri ta ra fın d a n inşa olu n m u ştu ; sa n a y i yu ­ n an lıla rın elin d e bulunan y erlerd en ge tirilm iş s a n 'a tk â rla r sa y e sin d e , in k işâ f e tm iştir. Bu gün bu m ın ta ka harâp b ir h â ld e d ir; b ir k ısım halk»



H Û Z İS T A N .



adedi b ir k a ç ı g e çm e ye n b ü y ü k k a sa b a la rd a y a şa r ; o v a lar g ö çe b e le rin sü rü lerin e m er’a v a z i­ fesini g ö rü r.



B i b l i y o g r a f ı / ai A. H . L a y ard , D escription o f the Province o f K huzistan ( J R A S , X V I, i . kısım , s. i — 1 0 ) ; D e fré m ery, Mémoires d'histoire orientale , I, 127 v. dd. ; P. M . S y k e s , H istory o f Persia, I, 54, 5 6 ; II, 94, 179 , 257 ; A b u '1-F id â', Takvim aUbuldSn, 8 . 3 1 1 v. d d . ; M u kad d asi, E G A , III, 402 v. dd.



( fih ris tte



gö sterilm e m iştir ) ;



İşta h ri, B G A , I, 88 v . dd. ; İbn H a v k a l, B G Â , II, 170 v. dd. ; Y a k u t, Mu cam ( nşr. W ü ste n ­ fe ld ), II, 496 = B . de M eyn ard, D iet, de la Perse, s. 217 ; J. M arquart, ErSnşakr, s. 27, 144. . ( C l . H u a r t .) Z irâa te v e b ilh a ssa sıca k m em leketlerd e y e ti­ şen ve sa n ayid e ku llan ılan n eb a ta t y e tiştirilm e ­ sine ço k m üsait olan H ü zistân ’da sulam a t e ’sis â tı yap m ak, h iç olm azsa tâ esk id en beri m ev ­ cut olan su ben d leri ile k a n a lla rı İslâh ve tâm ir etm ek m ak sad ı ile, İran hüküm eti ta ra fın d a n d a v e t olunan h o lan d alı m ü teh a ssıs D . L . G ıa -



k a d a r o lara k , H ü z is tâ n 'd a dem ir yolu , şo seler, k ö p rü le r v . b . in şa a t y a p ılm ış v e y e r li h a lk a k a za n ç sa h a la rı a çılm ıştır. K a s a b a v e şe h irle r­ d e n ü fu s k e s â fe ti d e o n isb e tte a rtm ağa başh ım ıştır. E yâ le tin 8 k a za sın d a n b irin in m erke­ zin i te ş k il eden A b â d â n ’ m nüfusu 30,000 'e y a k ­ la şm ış, d iğ e r k a z a m erkezlerin d en Ş u ş ta r 20.600, D izfu l 15.000, ka d îm A h v â z [ b. bk.] şeh rin in y an ın d a ye n id en te 's is olunup, e y â le tin idâre m erkezi ve e cn eb ilerin y a şa m a k ta old u ğ u N aşi­ r i şe h ri 15.000 nüfusu ih tiv a etm e k te d ir. H ü zistâ n X V I. a srın ikin ci y a rısın d a , O sm a n ­ lı d e v le ti ta ra fın d a n , iş g â l edilm işti. X IX . asrın o rta la rın a d o ğ ru ( 1837 ) , b ilh a ssa M uham m ara v e A b â d â n b ö lg e le ri yin e osm an lı h â k im iy eti a ltın d a id i. R u sy a ile İn g ilte re 'nin ta va ssu tu ile v â k i olan E rzurum anlaşm ası m ucibince, H ü ­ zis tâ n 'm bu k ısm ı İran 'a iâ d e e d ild i iş e de, K lr ü u ırm ağ ın ın d e lta s ı osm anlı hâkim iyetin de b ıra k ıld ı. B irin ci d ü n ya harbin in ilânın dan üç a y son ra, teşrin II. 1 9 1 4 'te , d a h a önceden iş­ g â l etm iş o ld u k la rı B a b ra y n ad aların d an hare­ k e t e d e n in g ilizle r, Ş a t t a l-'A r a b 'in niunsabm da bu lu nan ve osmanlı] ara â it olan F â v [ b. bk.]



a tt von R o g g e n 1904 ve 1905 sen elerin d e bu e y â le ti te tk ik v e b ir ra p o r tan zim e tm iş­ ti. V o n R o g g e n 'in te tk ik a t v e ra p o rların ı ik ­



ka lesin i z a p te ttile r ve orad an petrol ta sfiy e h â n elerin in bu lu n d u ğu A b â d â n adasın a çıkartm a



m âl éden y in e h o lan d alı m ü hen dislerden A . G ro o th o f 1 931 'd e İran hüküm etine y e n i bir ra p o r ta k d im e tti. H ü zistân için, zirâ a t b a k ı­



y a p tıla r . F a k a t bundan so n ra B a sra 'y ı da işg â le m u v a ffa k o ld u k la rı hâlde, şim ald en A b â d â n 'a k a d a r u zan an p e tro l bo ru ların ı m u h afaza



m ından, p a rla k b ir is tik b a l v aa d ed en bu fa a ­



a ltın a a la m a d ıla r. Irak 'ta n ile rile y en d a ğ ıs­ ta n lı M ehm ed P a şa 'n ın kum an dası a ltın d a k i tü rk k u v v e tle r i H ü zistân 'a girip , a ç tık la rı b îr çok g e d ik le rd e n â te şe v e r d ik le ri p e tro l boru v e



liy e t ile yan -ya n a b u ra d a , X X . a srın başın d an itib aren , p etro l istih sâ li de, e y â le tin ç e h re sin i büsbütün d e ğ iş tir e c e k n ısb ette , ilerilem eğe b a ş­ ladı. M erkezi R âm -H urm uz v e M aseid-i S u la y mân n ah iy ele ri olm ak ü zere, H ü zistâ n 'in m uh­ te lif y e rle rin d e bulunan ve M usul p e tro l d a ­ m arların ın d evam ın ı te ş k il eden ze n g in k a y ­ n ak lar, tâ esk id en beri ye rli a h â li ta ra fın d a n ip tid â i v â sıta la r ile is tih s â l edilm ekte idi. Bu ze n gin p e tro l k a y n a k la rın ı işletm ek im tiyazı, 1901 'd e , ik i sen e so n ra b ir ku m p an ya halinde fa a liy e te geçen W illia m K n o x D ’A r c y 'y e v e ril­ di. K u m p an ya M ascid -i S u laym ân h a v a le sin d e istih sâ l e ttiğ i petrolü, 220 km . u zu n lu ğ u n d a k i b o ru lar v â s ıta s ı ile , A b a d a n 'a se v k v e 1909 'd an itib aren , bu rad a ku rd u ğu m ü esseselerd e ta s fiy e e tm ek ted ir. 1928 sen esin d e A b a d a n p e t­ ro l m ü esseselerin d e 3.000.000 ton k a d a r petro l ta s fiy e e d ilm iş v e m odern b ir lim an hâline g e ­ tirilm iş olan A b a d a n ta r ik i ile , ayn ı sen e iç e ­ risin de 4.500.000 to n p etro l İhrâc ed ilm iştir. A b â d â n ta sfiy e h a n e le ri gü n d e 13.000 to n p e t­ ro l ta s fiy e etm e k te d ir. A y r ıc a bu ra d a 2.000.000 to n p e tro l a lab ilece k d e p o la r inşa edilm iş­ tir. P etrol san ayiin d e ku llan ılan m akine aksâm ı ve in şa at m alzem esi de A b â d â n ta rik i ile id h âl ed ilm ekted ir. P e tro l is tih s â li ile alâls'âta Ansiklopedik



t e ’s is â tın ı is tifâ d e e d ilm e ye ce k hâle g e tird ile r. İn g iliz le r A b â d â n 'd an A h v â z 'a d o ğru ile rile y ere k , o ra sın ı d a za p te d in ce , b u şe h ir c iva rın ­ d a tü rk k u v v e tle r i ile k a r ş ıla ş tıla r v e - vukû bulan çe tin b ir m u h a reb ed en so n ra, r ic ’ate m ecbûr o ld u lar. H ü zistâ n 'd a k i k a b ile le r de tü rk le re iltih a k e tm işle rd i. In g ilizlerin ka- ’ n â a tin e g ö re , H ü z is t â n 'a g iren tü rk k u v v e t­ leri E fg a n is ta n ü zerin e y ü rü y e ce k ve oradan da H in d ista n 'a sa ld ıra c a k la rd ı. İran, E fg a n is ta n ■ v e H in d ista n 'd a o zam anki v a z iy e tin ' tü rk ta sa v v u rla rın ın ta h a k k u k u n a p e k m ü sait oldu-' ğu n a inanan in g iliz le r, bu h a r e k e te m â n i olm ak için , H ü z is t â n 'a k ü lliy e tli k u v v e tle r şevkin e e h e m m iy e t v e r d ile r v e B a g d a d üzerine yapılan ta arru zd a A h v â z İngiliz üslerinden b irin i te ş­ k il e tti. ' B irin ci d ü n y a h a rb in i v e b ilh a ssa İn g iliz him âyesim de b ir Irak devletin in kuruluşunu mü­ te a k ip , Iran 'd a K a ç a r sü lâlesin in d e v rild iğ i sırala rd a, in gilİzlerin te ş v ik i ile, h ü zistâ n ’ 'd a, Ş a y h H a z’ al 'in id a re si altın d a , b ir istik lâl' hareket'ı b a ş-gö ste rd İ ise de, P e h le v î hâkim iye­ tin in kuruluşum dan so n ra, bu h a re k e te nihayet 40



H Û Z İS T A N -



verildi ve Basra körfezinden Hazer sahillerine kadar (ekilen büyük Iran demir yolu Hüzistân ’ı İran 'in merkezine bağladı. Hüzistân eyâletinin Şuştar bölgesinde, Band-i Dâvüd 'dan Şuştar 'e ve oradan da Dizfnl ır­ mağına kadar uzanan sâhada Gündüzlü adlı bir türk kabilesi yaşamakta olduğu gibi, mes­ kûn mahallerde yerleşmiş türkler de mevcuttur. B i b l i y o g r a f y a ' . W. Barthold, Istoriko-geografiçeskiy obzor İrana (Peters­ burg , 19 0 3 ), s. 88, 1 0 4 ,1 1 0 — 112 , 121 ve bil­ hassa 12 3 —1 3 5 ; Mas'üd Kayhan, C oğrâfyây-i m ufaşşal-i Ir a n (Tahran, 1 3 u ; Îrânî), 11, 90— 92, *34 * 37, 2*4, 2*8, 430, 445, 459, 462— 466 ; 111, 57— 74, 84— 89, 93, 107, 126, 132, Iran tarihi



ve tür. yer.; P. Sykes, (tre. Mehmed Cemâl), İstanbul, 134 1 (müellifin eserine 1921 'de ilâve ettiği 85. faslın 9—2 1., 86. faslın 22 —48 ve, 90. faslın 118 —12 1 . sahifeleri). ( M I r z a B a la .) H Ü B E L . H U B A L , ıslâmiyetten Önce Mek­ ke 'de Kâbe 'nin içinde bulunan b ir sane­ min adı. Bunu bir Nebatî kitâbesinden öğ­ renmiş bulunuyoruz ( Corp. In scr. S e m i t II, nr. 198 —Jaussen ve Savıgnac, M ission arche ol. en A rabie, I, 169, 1 7 0 ) . Bu sanem orada, DüşarS ve Manutu'nün yanında bulunmakta idi. Bu keyfiyet, sanemin‘Amr b. Luhay [ b. bk.] tarafından Moab 'dan yahut Elceztre 'den geti­ rilmiş olduğa rivâyetini doğru gibi göstermek­ tedir. Her ne kadar muhtevası efsânevî mâhi­ yette ise de, bu rivayet, Hubal 'in yabancı ve bilhassa ârâmî mcnşe’ine âit hâtırayı tami­ miyle muhafaza etmektedir. Hubal kelimesi arapçadan iştikak etmiş olamaz. Zîra Yakut 'ta v. b. 'da bulunan etimolojiler kendiliğinden sukut etmekte olduğu gibi, Hubal'in 3JJ3D'e muâdil olduğuna dâir Pocockes tarafından ileri sürülen ve Dozy’de de müdafâa edilmiş olan faraziyenin doğruluğu da hemen-hemen bundan daha fazla sâbit olmuş değildir. Fil­ hakika diğer bir rivayete nazaran da, Hubal Banü Kinâna 'ye âit bir sanem olup, buna Kureyşîler de taparlardı ve bu sanemi Kâbe 'ye getiren Huzayma b. Mudrika idi; bundan do­ layı buna Hubal Huzayma denilmesi âdet ol­ muş idi. Yine rivâyete göre, bu sanembir erkek suretinde olup, kızıl yakuttan yapılmış idi ve Kureyşler, kırılmış olan sağ elinin yerine, altın bir el takmışlardı; oklar vâsıtası ile niyet çek­ mek suretiyle, bunun kehânetine müracaat olu­ nurdu kİ, ‘Abd al-Muttalib dahi oğlu *Abd Allah için de böyle bir fala baş vurmuş idi. Bundan başka bu saneme karşı yapılan İbâdet şekii hakkında bir şey bilmediğimiz gibi, ona dâir an­ latılan bu rivâyetler sanemin üluhiyetinin ken­ dine has karakterini kat'î bir şekilde tâyin hu­



HÜDHÜD.



susun da hiç b ir d e ğ e ri h â iz d e ğ il idi. M e k k e ’nin za p tın d a n son ra, H u b a l de bütün ö te k i san em ­ lerin â k ıb e tin e u ğ ra d ı v e h e y k e l K â b e 'den ç ı­ k a rılıp , y o k ed ild i.



Bibliyografya'.



İbn H işâm ( nşr. W u s te n fe ld , D ie Chroniken der Stadt M ekka, I, 58, 73, 107,



W u s te n fe ld ), I, 50 v. d . ;



* 3 3 ; Y a k u t, M u cam, IV , 949 v . d . ; Y a 'k ü b i ( n ş r . H o u ts m a ), I, 295 ¡T a b a r i ( L e id e n ) , I, 1075 v. d d .; P o e o ck e, Spec. H ist, A rab. ( nşr. W h ite ),



s.



98 ; K re h l, O b er die R eligion der O sia n d e r (Z D M G ,



vorisl. A raber, s. 90;



V II, 4 9 3 ) ; C a u ssin de P e rc e v a l, Essai sur l ’hist. des A rabes avant Vislamisme, I, 215 d d .; W e llh a u se n , Reste arab. H eidentum s \



v.



s . 75, 221.



HÜCRE. HUCRA ( a . ) , oda, çardak ve bilhassa ( harf-i târif ile ) ‘A’ işa'nin odası ki, Peygamber ve halifelerinden ikisi, yâni ‘Omar ve Abu Bakr, burada medfûn olup, İslâm âle­ minin en möbârek yerlerindendir [ bk. mâd. M A D IN A ].



B u k elim eden iş tik a k etm iş olan lıu ca riy a şe k li M ıs ır 'd a hüküm dar sa ra y ı civ a rın d a k i k ış la la ra ye rle ştirilm iş olan k ö lele ri ifâde eder. F â tım île r devrin d e bu k ö le le r b ir n evi m u h âfız k ıt ’a sı h â lin d e te şk ila tla n d ırılm ışla rd ı ve bunlâ ra a l-m u v a ffa k unvan ın ı ta şıy a n b ir e m îr k u ­ m anda e tm e k te idi ve bu n ların sa y ısı o zam an 3.000 k iş i idi ( krş. M a k r iz i, H ita t, I, 443 ).



HÜCVİRİ. [ B k. D A T A GENÇ B A H Ş .] HÜDHÜD. HUDHUD, ç a v u ş k u ş u , Scansores



( tır m a n ıc ıla r )



sın ıfın a m ensup



olup, başın d a d ik k a te şâ y ân b ir so rg u su v a r­ d ır. T a b ia t ve itiy a tla rı hakkın da p e k ço k şey sö ylen m iştir k i, bu ra d a bu n ların an cak b ir k ıs ­ mını zik re d eb iliriz. A n a ve b a b a sın a k a rşı g ö s ­ te rd iğ i hürm et ve riâ y e t b ilh a ss a belirtilm ek­ ted ir. U m ayya b, A b i ’l-Ş a lt ( nşr. S ch u lth e ss, B e itrâ g e zur A ss y r io lo g ie , V III, 26, 84 v .d .; krş. İbn K u ta y b a , K itâ b a l-ş i'r , n şr. d e G o e je, s. 279 v.d.) 'ta hüdhüdün ölen anasın ı k e fe le y e ­ re k c esed in i, bir is tira h a tg â h bu lu n caya kad ar, sırtın d a ve başın d a ta şıd ığ ın ı anlatan bir h i­ k â y e v a r d ır ; sırtın ın k a h v e re n gi oluşu da bundanm ış. B aşın d ak i sorgucun un bu h a re k e ­ tin e m ü kâfat olarak kendisine v e rild iğ i a n la tı­ lır. E ş i ölün ce, hüdhüd ye n i b ir e ş aram az. E b e v e y n i yaşla n ın ca, on ların yiy e ce k lerin i te'm in eder. Y ü rü rk e n sorgucunun sa lla n ışın a g ö re , arap çad a m u h telif k ü n y eleri v a r d ır ; msl. Abu. 'ibâd, A b u ’l.sa c S d a g ib i. G ü b re içîn e y a p tığ ı için, y u v a sı p e k fen a k o k a r. T ü y le ri, yü reğ i v.b, m u h telif su re tle rle ku llan ılır. Peygam berin hüdhüdün öldürülm esini m en’e ttiğ i sö y le n ir; b a zıla rın a gö re , eti haram d ır, bazılarına gö re , d eğild ir.



HÜDHÜD - HÜMÂ. Siiteym an ile B elk is k ıs sa sın d a hüdhüdün b ü yük rolü v a r d ır ; K u r ’ an, X X V II, 20 v.dd. 'dan is tîh r â c ed ile ce ği ü zere, bunun P e y g a m ­ ber zam anında dah i b ilin d iğ i an laşılm aktad ır. B urada S ü leym an 'ın bütün ku şla rı içtim a a ça­ ğ ır d ığ ı, fa k a t hüdhüdün g e lm e d iğ i a n la tılır. G e ç g e ld iğ i Zaman ise, S a b a ’ m elikesin e dâir bir h ab er g e tir ir ve S üleym an da ken d isin e bir m ektup v ererek , S ab a ’ 'lıla ra gö n d erir. D a h a so n raki m ü ellifler, is tisn a sız o la ra k , bütün h ik â y e y i a ş a ğ ıd a k i şe k ild e a n la tır la r : h ü dhüd to p ra ğın a ltın d a b u lu n an su yu gö reb ilm ek k u d re tin e sâ h îp im iş ; bu se b ep ten Süleym an M e k k e ’y e s e fe r i e s n a s ın d a hüdhüdü su b u l­ m ak ü zere ku llan m a kta im iş. F a k a t b ir d efa ­ sın d a, S ü le y m a n 'm bu v azifed e k u lla n d ığ ı Y a ‘fü r v e y a Y a ğ f ü r ism in d tk i hüdhüdü, y o lcu lu k e s­ n asın d a su y a d o ğru u çarak, B e lk is 'İn bah çesin e v a rır ve orada 'U fa y r ism in de b a şk a b ir hüdhüd ile ta n ışır. Bu hüdhüd kend isin e S a b ’a m elikesi hak kın da bir çok ş e y le r a n la tır. Bu eanâda S ü leym a n ordusu için (b ir b a şk a riv a y e te n a za ­



6*7



Magie et Religion dans l ’A friq u c da N ord, s. 2 7 0 ). : B i b l i y o g r a f y a : D a m iri, IJayäi al~ hayavan ( H a dhad b a h si ) ; C â h lş, Ijlayât al~ hayavan ( K a h ir e , 1 3 2 3 ), III, 160 v . d d . ; K a z v in i, ’A ca ’ib al-m ahliikât ( nşr.' W ü ste n ­ f e ld ) , I, 425 v .d . ; G rün baum , N eue Beitrage, s. 200 v. d d . ; b ir de Z D M G , X X X I, 206 v. d d .; W e il, B iblische Legenden der Muselmänner, s. 243 v . d d .; K u r ’an te fsirle ri, X X V II, 20



k u lla n ırla r ( D o u t te ,



v. d d .; T a b a r i ( nşr. d e G o e je ) , I, 576 v. d d .; Ş a T a b i, K işa ş al-anbiyä' ( 1290 ), s. 335 v . d d .; W . M. T h o m so n , The L a n d and the Book { Lon don, *859 ), I, 105 ( resim ler ile ) ; S a lz ­ b e rg er, D ie Salom olegende in der sem itischen Literatur ( H e id e lb e rg tezle rin d e n , B erlin , 1907 ), I, 75 v . dd. ( A . J. W EtisiNCK.) H Ü D N E . H Ü D N A ( A .) , s ü k û n , s u l h v e m ü t â r e k e . al-Hudna, hu sûsî o la ra k , 6. hic­ r e t y ılın ın sonunda H u d a yb iy a [ b. b k .) ’de P e y ­ ga m b er ile Ç u r a y ş î a ra sın d a k i su lh m ana­ sın a d ır.



HÜKÜM. HUKM



ran, a b d e st alm ak İçin ) , b e y h u d e y e re su arar bü tü n k u ş la n b ir a ra y a to p la ttırm a k ü zere,



( a .) , cem . a h k â m ; aslın d a jh .k m ’ den m a sd ar o lu p , bu a sıld a n h ik m a k e ­



ak -b a b a y ı ( n a s r ) gön d erir, fa k a t hüdh üd g e l­



lim esin d eki ,,m en’u m ân asın a d a k u lla n ılır. H er



m ez. K a rta l ( 'u k â b ) hüdhüdü ç ağ ırm a k ü ze ­ re g ö n d e rilir, H ü d h ü d zâ te n dön m ek ü zere bu lu n d u ğu n d an , k a rta l ta ra fın d a n S ü leym a n ’tn



h ik m a k lâ s ik lisan d a fcukm 'd ü r. F a k a t bu so ­ n uncusu d a h a b a ş k a m ân alara da g e l i r : laıkm y a h u t şe r’î k a r a r ( K u r ’ an , 78 ), bilh assa



hu zu ru n a g e tir ilir . S ü leym an ken d isin e se rtçe s ö z s ö y le r ; fa k a t B e lk is V d â ir sö y le d ik le rin i d in le d ik ten so n ra, b ir m ektu p v e re re k , kuşu



A lla h ta ra fın d a n v erilen b ir ha km ( 41 ) ; 2. b ir cam la şe k lin d e k i m a n tık î h a k m ; 3. id â ri k u v v e tin , h ü kü m etin v e y a sa lta n a tın ic ra s ı



S a b a ’ ’iiie re g ö n d e rir. H ik â y en in b a şla n g ıc ı b ir b a şka şe k ild e daha



( h u k â m a g i b i ) ; 4. k a z a ile ayn ı mânada ola­ ra k , b ir nizam y a h u t b ir em ir ( K u r ’ a n ,



a n la tılır. B una g ö re , S ü leym an b u se fe ri esn âsm da, bütün m aiyeti ile b irlik te , A ra b is ta n tü zg â r-



2S ) > 5- k ir s a r f v e n a h iv k a id e si v e sonra um ûm iyetle k a i d e m ân aların a g e lm e k te d ir



la rı ta ra fın d a n u çu ru larak, b ir h a lı ü zerin d e g ö ­ tü rü lm e k te im iş. H alın ın ü zerin d ek iler! gü n eşten m u h a fa za m aksad ı ile, bütün k u şla r halının ü zerin d e k e s îf b ir k ü tle h âlin de ü çm ak üzere e m ir a lm ış la r ; f a k a t S ü le y m a n b ir n o k tad a n



( b k . b ir de D o z y , S u p p le m e n t ). B i b l i y o g r a f y a : L e e s, Dictionary o f Technical Terms, I, 372 v .d d . ; Ju yn boli,



b ir ış ık çizg isin in s ız d ığ ın ı fa r k e d e r m iş ; bu su re tle ku şlardan b irin in e k s ik old u ğu n etice ­ sine v arm ış. D e rh â l b ir yokla m a y a p tırm ış ve hüdhüdün e k sik olduğun u Öğrenm iş. H ik â y e ­ nin ö te s i yin e d iğ e r le r i g ib i devam e tm ek ted ir. H üdhüdün Süleym an ile ordusunu b ir adada ziy a fe te d â v e t e ttiğ i de a y r ıc a riv a y e t edilir, M isa firle r g e ld iğ i zam an, hüdhüd ölü b ir ç e ­ k ir g e y i denize a ta ra k : — „ E y R esû lu îiah , bu ­ yur



ye;



e ti ■ azsa da,



Bu iâ tife y e gü lm ü şler.



S ü le y m a n



su yu ve



b o ld u r“ — dem iş. a sk erleri



b îr



sene



Yah u di’ lerin hüdhüd efsân esi ile müsiümanîa rm e fsâ n e si h a kkın d a b k , G rünbaum , N ea e B e itr a g e za r sem itisch en S a g en ku n d e, Ş im a lî A f r i k a 'd a ip e k te n , kuş tü yün den v.b. jlü d h îid le r y ap a rla r y e s ih irb a zlık m aksadı ile



XXI,



XIII,



XVIII,



H andb. des isläm . G esetz., s. 54 ve 59. (T .



HÜLÄGÜ. ( B k . h u l a g u . ] HÜMÂ. H U M A ( A .) , h ü m â.



H.



W e ir .)



E s k ile r in din ­ d e tercih a n dâim î k a rla r m tn taka sm d a y aşay a n p e k b ü y ü k y ı r t ı c ı b i r k u ş t u r . Ş â ir S a 'd i h u m â ’ aıa d iğ er k u ş la r a fâik olduğun u sö y le r ( G ü lista n , !, 15 ). H a lk arasın da yayılm ış ç o k e sk i b ir itik a d a g ö re , h um â 'n ın g ö lg e si bir in sanın b a şın a te sa d ü f e d e rse, tao g iy e ­ ce ğ in e a lâ m e t s a y ılırd ı v e h ü m â y û n le k a b ı bu­ rad a g e lm e k te d ir. H a m a ’ yı b ile -b ile öldüren b ir kim senin 40 gün İçinde ö lec eğ in e in an ılır. Bu ku şa a tfe d ile n uğur, G ü lista n ( I , 3 ) 'ıa b a şk a b ir b e ytin d e d e g ö r ü lü r ; „Â le m d e te k bir h um â d a h i m evcû t olm asa idi, kim se g id ip , bir b a y k u şu n sa y e sin i a ram azd ı“ . B i b l i y o g r a f y a : D . C . P h illo tt, B â znŞm e*f ffâ s ir îj s. 27 ve p g t 1 ; R ızâ -Ifu li-H â n ,



6.38



HÜMÂ -



, F a r h a n g -i N a ş ir i, m ad. h am a ( bu ra d a m âkuJâta d a y a n ıla ra k , itir a z la r se r d e d ilm e k te d ir). .-



_ H ÜM ÂYÛN.



( C l . H u a r t .)



H Ü M ÂYUN,



N a ş Ir



al



-D în



(15 0 8 — 1 5 5 6 ; sırası ile m irza , hân, h ah âdir v e p â d işâ h u n van ları ile a n ılm ıştır ), H in d ista n fâ tih i ve H in d-türk im p aratorlu ğun u n [ b.b k.] ku ru cu su B a b u r



.. M u ^ a m m e d ( H ü m â y û n



[ b . b k . ] 'u n b ü y ü k o ğ l u v e h a l e t i olup, b iz z a t B ab u r ( V a k a y ı, s. 2 3 9 ) 'un k a y d e ttiğ i­ ne g ö re , 4 zilk a d e 913 ( 6 m art 1508 ) 'te , K a ­ bil 'd e d o ğd u . D oğum ta rih in i ş â ir M avlân â . S a y d i S u ltâ n H ü m âyû n h â n v e K â b il 'in d iğ e r b ir şâ iri de Ş â k -î F i r ü z kad r şeklin d e



te s b it



H ÜM ÂYÛN.



B abu r, P â n ip a t zaferin den



so n ra, P ü r â b ’da



b a ş g ö ste re n y e r li b e y le rin isya n ın ı te n k il için, b iz z a t h a re k e te h a zırla n d ığ ı esn âd a, H üm âyûn tü rk ve hin d beylerin in to p la n tıs ın d a : — „ P â ­ d işâh ın se fe re çık m asın a lüzûm y o k t u r ; bu hizm eti b en y a p a rım “ — d iy e r ic a e tm iş vo b abasın ın m ü sâad esin i a ld ık ta n son ra, hem en h a re k e t edip, düşm anın to p lan m a y e r le r i olan C â c m â v u 'y u , C ü n e p ü r ( C a v n p û r ), G â zip ü r, K â lp i v e d iğ e r şe h irle ri fe th e d e re k , z a fe r ile avdet



e tm iştir



( ayn. e sr ., s . 338, 340, 3 4 8 ).



1527 m artında, m a iy etin d e P â n ip a t m u h a reb e­ sinde öld ü rü len İb ra h im L ü d i 'nin k a rd e şi S u l­ tân M ahm ûd L ü d i [ b. bk.] d a h i bu lu nan, ikin ci



etm işlerdir. [;ayn. esr.) A n a s ı M ühim Begüm, . d evrin in en m ün evver hüküm darı, ilim , e d e b i­ y a t v e sa n ’a t hâm isi S u lta n H ü seyin B a y k a ra [ bk. H Ü SEYİN M İR ZA ] 'y a m ensûp b ir aileden



mühim düşm anı R â cp ü t h ü kü m darı R ân g S an -



, idi. H üm ayun g e re k bab asın d an ve g e re k se , anasın dan , za ra fe t, n e z â k e t ve cöm ertlik gib i,



T ü rk ista n '1 is tir d a t etm ek v a z ife s in i v erdi.



i g ü ze l v a s ıfla r te v â rü s e tti ve a ld ığ ı m ükem m el te rb iy e sa y e sin d e , iy i bir a sk e r, âlim , rİyâzi. y e ci ve ,şâir o la ra k y e tişti. D a h a g e n ç yaşlan a d a n İtibaren hem en bütün a sk e rî h a re k e t­ lere iş tira k etm iş ve babasın ın ta k d irin i k a ­ zanm ış idi. 26 şu b a t 1 5 2 6 'da, B a b u r'u n H in ­ d ista n se feri esn asın da, H ü m â y û n 'u n H lsar. F iru z e [ b . b k . ] üzerine olan v e z a fe r ile n e ti­ . celenen ilk se ferin i „ile risi için bir fâ l-i h a y ır“ sa yan B abu r „b ir kü rür ak a k ç e “ v a rid a tı olan bu v ilâ y e ti, a yn ı m ık d ard a b ir a k çe ile b irlik ­ te , ona m ü k âfat o la ra k verdi ( V akâ yV , s. 297 v.d .). H üm ayun bu rasın ı, so n raları o ğ lu E k b e r . [ b . b k , ) ’in m asrafların a ta h s is ederek, b a b a lı­ ğ ın ı bu v ilâ y e tin id a re sin e m e’mur e tti ( ÎA , V , 5 3 9 ). H in d istan 'm L ü d i sü lâlesin e n ih a y et veren ve H in d -tü rk im p arato rlu ğun u n tem elini ku ran 21 m ayıs 1526 P â n ip a t b ü yü k m eydan m u h areb esin d e, H ü m â y û n 'u n ön sa fta k a h ra ­ m anca ç a rp ış tığ ın ı gö rü yo ru z. S u lta n İbrahim L û d i [ b. bk.] 'nin m a ğlû b iyeti v e ölüm ü ile b i­ ten bu m uharebeden son ra sü r'a tle A g r a ü ze­ rine yürüyü p , orasın ı za p t v e h a zîn elerin i m u­ . h â fa za altın a alan k u vv etlerin başında ıS y a ­



g â 'y i k a t'î m a ğ lu b iy e te u ğ ra ttık ta n son ra, B âbur, H ü m â y û n 'a kend i v ilâ y e ti olan B ed ah şan 'a dön m eğe m ü sâad e e tti ve on a a ta yurdu 3 y ıl son ra, 9 o e m â ziy e le v v e l 937 ( 29 kânun I. 15 3 0 ) 'd e, B a b u r 'u n v e fa tı ü zerin e, H in d is­ tan im p a ra to ru o la ra k ta h ta çık an H üm âyûn b ü yük g ü ç lü k le r İle k a rşıla ştı. B a b u r 'u n v e fa ­ tın ı du yun ca, B e n g â le 'y e sığ ın a n M alıınüd Lü­ d i, b ir ta k ım E fg a n b e y le ri ile b irle şe re k , g a r­ ba d o ğru ile rile rd i ve C a v n p û r 'u za p te tti. O n un ile e l-b irliğİ eden B e n g â le su lta m N ü şra t Ş â h , G u c a r â t h ü kü m darı S u ltâ n BahSd u r 'u d a bu y o la te ş v ik e tti. H üm âyû n bu ha­ b e ri du yu n ca, ord u su ile h a re k e te g e ç t i v e D e v re m evkiin d e â sîle ri b o zgu n a u ğ ra ta ra k , C av n p û r 'u g e r i a ld ı. B un dan so n ra H üm âyûn Ş ir-H â n (s o n r a la r ı Ş i r Ş â h , bk. m ad.) ü zerin e yürüdü. B ih â r su lta n ı C a lâ l H â n 'ın a ta lığ ı olan bu zâ t, B en âres 'in b ir a z y u k a rısın d a m ü stah kem Ç u n a r ( Ç u n d a ) k a lesin e y e rle şm iş id i. H ü m a­ yun, babasın ın v a k tiy le a im ağ a fırsa t bu lam ad ı­ ğ ı bu kalen in k e n d isin e teslim in i ta ie p e tti. Ş ir H ân D e v re m u h arebesin d e M aiım üd L ü d i ’nin ordusuna k a tılm ış id i; fa k a t ön ced en v â k i olan anlaşm a ü zerin e, m u h a re b e y e se y irc i k a lm ak su re tiy le , H ü m â y û n 'u n za fe rin i k o la y la ştırm ış olduğun u ileri süren Ş ir H ân b u ta le b i haklı bulm adı ve çok g ü v e n d iğ i k a le y e k a p a n ıp , m u­



şın d a k i H üm âyûn bu lunuyordu ( Va%5y l ‘ , s. 303 ), B ab u r bu h a zîn eleri taksim e ttiğ i zaman,



kavem ete k a ra r v erd i. H üm âyûn, 4 a y lık



o ğ lu K â m r â n ’a ı j la k a ltın v e rd iğ i hâlde, H üm âyûn 'a 70 la k altın dan b a şk a , b ir d e m uh-



daha uzun m üddet b e k le y em ey e ceğ in i a n la y a ­ ra k , su lh yolu n u te rc ih e tti v e bir anlaşm a ile,



te v â s ı te s b it edilm em iş olan b ir h a zîn e yi, o l­ du ğu g ib i, ih sa n e ttiğ in i y a zm a k ta d ır ( ayn. esr., s. 332 ), B abu r 'un H üm âyûn 'a iltifa t ve



k a le ü zerin e h â kim iyetin i t e ’mine m u va ffa k o l­



ih sa n la rı S u lta n İb ra h im L ü d i 'nin



harem



sa­



ra yın d a te rtip e ttiğ i z iy a fe t esn asın d a d a de­ vam e tm iştir. „ H ü m â y û n 'a işlem eli bir gö m lek, kem erli bir k ılıç v e a ltın ile



H is a r -F îrû z e 'y e



bir



G u c a r â t işleri d o la y ısı ile ,



du. F a k a t H üm âyûn 'a yen ilm em iş olm ası Ş irH ân ’m şö h retin i a rttırm ış idi. E fg a n lıia rın en k a la b a lık k ü tle le ri onun e tr a fın d a to p la n ıy o r­ lard ı. 1533 y ılın a do ğru



Ş ir-H â n , a r tık onun



cin s b ir a t “



vesay e tin d e n k u rtu lm ak is te y e n C a lâ l H â n 'ı B en­ g â le 'y e iltic a y a m ecbur etm iş ve B ih â r 'm m üs­



S en b el v ilâ y e ti



takil su lta n ı olm uştu r. G u c a r â t ü zerin e yürüm ek



e ğ e rli



ilâ veten ,



ku şatm ad an sonra,



d ç ih ş ş a edilm işti ( ay n, eş/-., s. 335 },



zorunda plan H üm âyûn , B en g â le işierine de k a rış­



HÜM ÂYÛN.



m ağa b a şlam ış olan Ş ir-H â n m eselesinin h a l­ lini başka bîr sam an a b ıra k tı. G u c a r â t hüküm ­ d a rı S u ltân B ah âd u r, S u ltâ n İbrah im L ü d i 'nin y e n ild iği P â n ip a t m u h arebesin e onun m ü tte­ fik i o lara k iş tira k etm iş id i. M uhm üd L ü d i h a ­ re k e tin d e de adı geçm işti. 1 5 3 4 ’te A g r a ü zerin e 40.000 k işilik b ir o rd u ta h r ik etm ek su re tiy le H üm âyû n 'a m eydan oku m u ş idî. H üm âyûn G uc a râ t 'a k a rşı yürüm eğe k a r a r v erd i ve *4 ni­ san



1535 'te



M andasor



( H u m âyu n -n âm a 'd e :



M a n lıa su r) m eydan m u h arebesin d e S u lta n B a ­ hâdu r 'u b o zgu n a u ğ ra ta ra k , fira ra m ecbu r et­ tik te n son ra, bütün G u c a râ t ’1 fe th v e ilh a k a m u v a ffa k oldu {H u m â y â n -n â m a , s. 1 5 6 ) . H ü ­ m âyûn G u e a râ t 'm id a re sin i k a rd e şi ‘A s k a r i 'y e te v d i ed e re k k e n d isi M alvâ, orad an d a H and eş m em leketlerine g e ç ti v e bu m em leketleri de fe th v e ilh a k eyled i. B ab a sın ın v efa tın d a n sonra, e s k i sü lâlelerin bütün k ıy a m la rın ı ezm iş, şim alî v e g a rb i H in d ista n 'm ih ra c â t lim a n ları­ nı ih tiv a eden ze n g in G u c a r â t d e v letin i k e n d i ü lk esin e ilh a k etm iş olan H üm âyûn 1535 'te ik b âlin in en y ü k s e k z irv e sin e erm iştir. B undan so n ra H üm âyû n 'n n k a rd e şleri a rasın d a b a ş g ö ste re n geçim sizliğin im p arato rlu ğu n su ku ­ tu n a y o l a ç tığ ın ı gö rüyoruz. B u n lard a n ‘A s k a r i, e v v e lâ h a re k e te g e ç e re k , k e n d isin i G u c a r â t 'ta , H üm âyûn 'd an a y rı, m ü sta k il b ir hükü m dar ilân e tti. F a k a t o rad a tu tu n a m a y ın ca ordusu ile A g r a ü zerin e yü rü d ü . Ç it o r m e v k iin d e v â k i olan karşıla şm ad a ik i k a rd e ş b a rış tıla r ise d e , G u c a r â t ile M âlv a 'y i da g e r i a lam ad ılar. F ak a t IS37 'd e G u c a r â t su lta n ı B a h â d u r 'u n iltic â e t­ m iş olduğu b ir p o r te k iz gem isin d e öldürülm esi ü zerin e , G u c a r â t'ın d â h ili k a rış tı. H üm âyûn bu fırs a tta n is tifâ d e y e h a zırla n d ığ ı sırad a, Ş ir-H â n 'ın B e n g â le ü zerin e y ü rü d ü ğ ü h a b e rin i a ld ı. H ü­ m âyûn şa rk a döndü. B ih â r v e B e n g â le m em leket­ le rin i Ş ir-H â n 'd an te m izled i. F a k a t Ş ir-H â n yin e yen ilm em iş v e bütün k u v v e tle r i ile Hüm â­ y û n 'un ge rile rin e çek ilm eğ e m u va ffa k olm uş idi. B u esn ad a H ü m âyû n 'n n k a rd e şle ri m ü şterek düşm an ü zerin e y ü rü y e ce k le rin e , b irb irle ri ile u ğ ra şm ağ a b a şla d ıla r. H ü m â y û n 'u n k ü çü k k a r­ d e ş i H ın d al M irza [ b . b k .] m e rk e zd e kendin i p a d işa h ilân e d erek , h u tb e le ri d e k e n d i adıua o k u tm a ğ a b a şla m ış ve D e h li 'y i k u şa tm ış bulunu­ yord u . D iğ e r k a rd e şi K âm rân M irza [b .b k .] K â b i! 'd e n g e le re k H in dal M irza 'y i p ü sk ü rtm eğ e ç a ­ lışıy o rd u . H üm âyû n m erkezd e cereyan eden bu h â d ise leri duyunca, g e ri d ö n m eğe k a ra r verdi v e Ç a v n şa ( Ç a v ş a ) m a h a llin d e Ş ır - H â n ’ın yıp ra n m am ış tâ z e k u v v etleri ile k a rşıla ş tı. 27 haziran 1 5 3 9 'd a v â k i olan b ir g e c e b a sk ın ın d a 8.000 ölü v eren H üm âyûn, d a ğıla n ordusundan 300 k işi ile A g r a 'y a k a çm a ğ a m u va ffa k oldu. B undan sonra kendine a l-Ş u ltâ n a l- / i d i l Ş ir Ş a k



6*9



u nvan ın ı veren Ş i r H ân, B a b u r 'u n y ık m ış o l­ d u ğ u L ü d i d e v le tin in yerin e, y e n i b ir S ü r d e v ­ le tin i k u rm a ğa b a şlad ı. F a k a t H ü m ây û n 'u n ve onu nla b e ra b e r B a b u r ’ un k u rd u ğu H in d -tü rk devletin in m u k ad d e ra tın ı ı j m a y ıs 15 4 0 't a vu ­ ku bu la ca k K a n e v iç m eydan m u harebesi h a l­ le d e ce k tir. B a b u rlu la rra 15 y ıl için H in distan ta h tım e ld e n k a çırm a sı ile n eticelen en b u mu­ hareb ed en so n ra H üm âyûn, 3 k a rd e şi ( K âm rân , ‘A s k a r v e H in d a l) , sü lâlen in d iğ e r â za sı ile ordunun b a k iy e si L â b ü r ’a to p lan a ra k, v a z iy e ti m ü zâ k erey e k o y u ld u lar ( H u m âyân -n âm a, s. 168 ). T o p la n tıy a iş tira k ed en Târifı-î Raşidl m ü ellifi H a y d a r M irza D u ğ la t 'a g ö re , H üm â­ yûn m ü şterek düşm ana k a r ş ı bütün k u vvetlerin b irle ştirilm e sin i te k lif etm iş v e te k lifi h er k e şç e k a b û l e d ild iğ i h â ld e , K â m râ n 'ra h â k im iy e t h ırs ı yüzün den , n etice siz k a lm ıştır. L â h û r K â m râ n 'ın ü lk esi a ra s ın d a d ır v e d o la y ıs ı ile buran ın âm iri od ur. O rd u su son h a rp le rd e H üm âyûn 'â y a r­ dım da bulunm am ış v e yıp ran m ad an k a lm ıştır. K â m râ n bu ü stü n lü ğü n e d a y a n a ra k , sa lta n a tı a ğab ey sin den a lm ak d â vâ sın d ad ır. Bu yü zd en b ir lik bozu lm uş, h a ttâ Ş i r Ş â h ile a yrl-a y rı m ü zâkerelere g irişilm iştir. B u v a ziy e tte n ma­ h a re tle is tifâ d e y e k a lk ışa n Ş ir Ş â b L â h û r ü ze­ rin e yü rü m eğ e b a şlay ın ca , B a b u r'u n o ğ u lla rı L â h û r 'u da te rk e m eebû r ka lm ışla rd ır. K âm rân o raya to p lan m ış o lan ların b ü y ü k b ir k ıs m ı ile k e n d i m akarrı olan K a b il 'e, H üm â­ y û n d a v elıa h d liğ in d e id â re e ttiğ i B edah şan 'a çek ilm eğ e k a ra r v erm işlerse d e, K âm rân a ğabeyisin in k e n d i a razisin d en g e çm e sin e m üsâade etm em iştir ( H u m âyân -n âm a, s. 168 ). Bunun ü zerin e S in d 'e iltic a ed en H üm âyûn b ir m üd­ d e t so n ra K a n d e h a r 'a g itm e k iste rk e n , o ra y ı ele ge çirm iş olan k a rd e şi A s k a r i'n in â n î b a s­ k ın ı k a rşıs ın d a ( ayn. esr., s. 183 v. d d .), L â h û r 'd an ç ık tık ta n sonra d o ğa n ( 1 5 te ş rin 1. 15 4 2 ) oğlu E k b e r 'i b ır a k a ra k , k a rısı H a m id a B ânn ( M ıryam M a k â n i) v e m a iyetin d ek i 30 kişi ile b ir lik te , h a c c e g itm e k n iy eti ile, Iran 'a iltic a e tti. B a ş ta Iran şa h ı T ah m â sp I .'ın k a rd eşleri B ah râm M irza, A lk â ş M irza, v e S am M irza olm ak ü zere, b ü y ü k b ir is tik b â l a la y ı ile k a r­ şıla d ı v e şa h ın bu lu nd uğu yere y a k la ş tık la r ı zam an, T a h m â sp I. b iz z a t ata binip, onun is­ tik b â lin e ç ık t ı ( H um âyân -n âm a, s. 188 ). H üm âyûn b a b a sı B a b u r ’un ta h tın ı elinden k a ç ırd ığ ı zam an İ ra n 'd a S a fev île rin ikinci h ü ­ kü m d arı Ş â h T ah m âsp ve T ü r k iy e ’de ise, K a ­ nun î S u lta n Süleym an sa lta n at sü rm ekte idi. B u iki sü lâle a rasın d a , b irin ci S a fe v î hüküm ­ d a rı Ş âh İsm â'il ile Y a v u z S u ltan Selim a ra ­ sın d a b aşlam ış olan hu sûm et, h â la devam e d i­ yordu . İran ’ın şa rk ın d a v e şim âl-i şa rkîsin d eki V a ziye t de a şa ğ ı-y u k a rj, B abu r — İşpıâ'il — Y $ -



H U M A YU N .



v u z S u lta n S elim devrin d eki m an zarayı a rze tm ek te idi. O zam an Ş â b İsm â'il, T ü rk is ta n 'da T im u r.-oğu llan m sö k ü p atan Ş ıb a n î H an ile osm an h su lta n la rı arasın d a sık ışm ış k a lm am ak i$in, B ab u r ta ra fın ı iltiz â m etm iş v e Ş ıb a n î H a n ’ı



M e r v 'd e



öldürm ek su re tiy le ,



B a b u r ’u



memnun b ıra k m ıştı. H in d is ta n ’a hâkim olan Ş ir Ş â b osm an h su lta n la rı ile b irle şe re k , ş i’î İ r a n 'ı o rta d a n k a ld ırm a ğ ı ta sa rla m a k ta ( ‘ A b d a l-K â d ir a l-B a d â 'u n i, M an tah ü b a l-ta v â rih , I,



’ta n a la c a ğ ı a s k e rî y ard ım a k a rşılık o lara k ele g e ç ir e c e ğ i ye rle rd e ş i’îliğ i ya ym a y ı ve hiç o l­ m a zsa, h u tb e le rd e on ik i ş i 'î im am ının ad ların ı zik re tm e ği ta a h h ü t ed iy o rd u ( krş, B adS’ üni, ayn. esr,, s. 445 )• V a k tiy le B ab u r ’un d a b ö yle bir ta a h h ü t a ltın a g irm iş old u ğ u B ritis h M useum 'da bulunan B a b u r ’a â it bir sik k e d e k i L a ilâ h a illa ’ llâ h M u h a m m a d r a sü l A U â h ‘A l i v a li a llâ h ib a re sin d en d e a n la şılm a k ta d ır. M a­ m afih T a h m â sp , H üm âyûn 'un bu vâd in e itim at



48 0 ) o ld u ğ u için , T ah m âsp I., H ü m ây û n 'u n , h a cc m a k sa d ı ile osm anh m em leketin e g e ç m e ­ sini m ünâsip gö rm em ekte ve onu Ş İr Ş â h 'a k a rşı



e tm em iştir ( B a d â 'ü n i, ayn. esr., s. 4 4 4 ). F ilh a ­ k ik a m eşhur m ü fessirierd en S em b e lü Ş e y h H a ­ m id K â b il ’d e H ü m âyû n ’a, ask erlerin in râ fız î



k u llan m a ğı d a h a fa y d a lı b u lm a k ta idi. B u v a z i­ y e tte n m a h a re t ile is tifâ d e e d e re k , T a h m â sp 'ta n a ld ığ ı y ard ım ile K a n d a h a r 'ı, K a b il 'i v e B ed ab şa n 'ı g e r i alan v e fitn e le rin d e d evam



o ld u ğ u n a ve y a ln ız ş i’î a d la rı ta şıd ık la r ın a işa ­



ed e n k a rd e şlerin i d e o rta d a n k a ld ırm a ğ a mu­ v a ffa k olan H üm âyûn 1554 sen esin in b aşların d a, B ab u r 'u n H in d ista n 'ı a lm ad an ön ce elde tu t­



esr., s. 4 6 8 ). B un un la b e râ b e r H üm âyû n 'un K a n u n î S u lta n S ü leym an 'a gö n d e rm iş old u ğu



tu ğ u



y e rle rin



çoğunu



za p tetm iş bulu nu yord u.



V a k tiy le B ab u r H ü m â y û n 'a y o lla d ığ ı b ir m ek­ tu b u n d a K â b il h a k k ın d a şu s a tır la r ı y a z m ış t ı: „B u k a d a r fe tih v e za fe rle r K â b il 'd e ik e n oldu. K â b il 'i u ğ u r sa y ıy o ru m ve onu h a s sa m ülkü y a p tım " ( V a k a y ı, s. 397 ). H üm âyûn, b a b a sı­ nın y a p tığ ı g ib i, H in d istan 'in k a p ısı sa y ıla n v e H in distan 'a gö tü re n y o lla rın ü zerin d e du ­ ran ve B ab u r n a za rın d a d a u ğu rlu olan bu şe h ird e n h a re k e t e d e re k , 22 h a zira n 1555 'te , n isb eten az b ir k u v v e t ile, 80.000 k işilik E fg a n ordusunu im h ay a v e D e h li'y e g irip , H in d -tü rk im p aratorlu ğun u ye n id en ku rm ağa m u va ffa k oldu. H üm âyû n 'un T ü rk iy e 'y e olan a lâ k a sın ı g ö s te ­ ren bir m ektûp b ilh a ssa d ik k a ti ç e k m e k te d ir; h a cca gitm e k ü zere T ü rk iy e 'y e u ğra yan em ir S a y y id A ljm e d Ş â h v â s ıta s ı ile, K â b il ’den K a ­ nunî S u lta n S ü leym an ’a y o lla d ığ ı ve 10 ra m a ­ zan 955 ( 1 5 teşrin I. 1548 ) ta rih in i ta şıy a n bu m ek tu p ( T o p k a p ıs a r a y ı'n d a k i e v r a k arasın d a bulunup, T . T . K . ta ra fın d a n şa rk tü rkçesin d en ga rp



tü rk çesin e



tercüm e ed ilm iş olan m ektûbun m u h tev iy a tı için bk. G ü lb ed en , H a m â y ü n nam a, tr k . tercüm esin e ta r ih î h u lâ sa , s. 9 1 — 92



r e t e d e rk e n , H üm âyûn h id d e tle n m iş: — „B ü ­ y ü k b ah am ın a d ı Ö m er Ş e y h id i, b a şk a şe y b ilm em " — d iy e cevap verm işti ( B a d â ’n n i, ayn.



id d ia e d ile n m ektu bu n m e v sû k iy e ti ta h k ik e m u h taçtır. Ç ü n k ü H üm âyû n 'un o y ılla rd a , T ü r­ k is ta n 'ı



Ş ıb a n île rd e n g e ri a lm ak m aksad ı ile,



B elh b ö lg e sin d e ö z b e k le r ile h a rp h âlin d e ol­ duğu, fi'liy a t ta m e k tu p ta iş a re t olun an iş i y a p a ­ m a y a c a ğ ı v e O s m a n h , S a f e v î v e B ab u r-o ğ u lla rin a d â ir ta rih k ita p la rın ın h iç birin de bu m ek­ tu b a te s a d ü f e d ilm e d iğ i düşü n ülerek, m ektu ­ bun m ev su k iyetin d en şü p h e e d ilm e k te d ir ( H u m âyün -n âm a, g ö s t. y e r.). H üm âyûn so n d e fa D e h li 'y e girişin d e n 7 a y so n ra, 24 kânun II. 1 5 5 6 'd a, kü tüph an esin in dam ından ( y a h u t m erd iven ind en ) d ü şe re k , a ğ ır s u re tte yarala n m ış v e 26 v e y a h u t 28 kânun II. 1 5 5 6 'd a v e fa t e tm iştir. Ö lüm ünden önce, o sıra d a a ta lığ ı b e d a h şa n lı B ayra m H an ile b ir­ lik te , K a lâ n ü r 'd a e fg a n lıla r a k a rşı h a rp e t­ m ekte olan 13 y aşın d a k i o ğ lu E k b e r 'e bir nâm e gö n d e re re k , ölm ek ü zere bulunduğunu v e sa lta n a ta ken d isin i v eltah d tâ y in eylem iş olduğun u b ild irm işti. H a y a tın ın so n 5 a y ı esn âsın d a H ü m â y û n 'u n m isa firi bulunan K anu n î S u lta n Süleym an 'm m eşh u r kap tan ların d an M ir ât a l-m a m â lik m ü ellifi S a y d ı A li R e is 'in ta v s iy e s i ü zerine, ç o k k e re osm anh p â d işâ h la rı için d a h i y a p ıld ığ ı g ib i, E k b e r 'e haber . g id ip



ve 10 1— 10 4 ) ta H üm âyûn, 1.800.000 kişinin ken d isin i ta n ım ak ta o lduğun u , 360 p â d îşa h -zâ denin k e n d isin e tâ b i bulunduğunu, e ğ e r M eş-



b i’a t e d ilin ce y e k a d a r, ölüm ü b ir aydan fazla g iz li tu tu lm u ştu r ( M ir ’ â i a l-m a m â lik , s. 55 v. dd.). F a k a t E k b e r 'in p â d işâ h ilân edilm esi



hed 'in şa rk ın d a k i ü lk e le r ken d isin e verilirse,



14 şu b a t 155b ’da v â k î olduğu için , S e y d î A li R eis 'in ta v siy e sin e p e k de riâ y e t edilm em iş olduğu



K a n u n î S u lta n S ü leym an 'in İrana ge lm e sin e ih tiy a ç k a lm aya ca ğın ı, onun B agd ad üzerine y ü ­



a n la şılıyo r. D ul



k a lan



k a rıs ı, D e h li’ye yak ın



rü rk en , kend isin den yardım iste m işo lan '¡’ahm âsp



bir y e rd e , ona m uazzam b ir tü rb e y a p tırm ıştır.



ü ze rin e , yard ım bahan esi ile , g id ip bütün soyso p ve a dam ları ile b irlik te , d iri-d iri y ak a la y ıp , „p â d iş â h b a b a y a " , teslim e d e ce ğin i y azm ak tad ır.



H um âyun, b ilh a ssa B abu r sü lâ lesin e düşm an olan m ü ellifler ta ra fın d a n , g e v ş e k , te n b e l, e ğ ­



H ü m âyû n K â b il, K a n d e b a r v e G a zn e b ö lg e ­



m ü p telâsı b ir adam olarak, ta v s if e d ilm e k te v e



lerimi kardeşlerin in elinden alm ak için, T ah m âsp



im p a ra to rlu ğu n 15 y ıl m ü dd etle elden k a ç ır t -



lence düşkünü, d e v le t işlerin i ihm âl eden afyon



H U M A Y U N — t lU K M U i.



aıasm da b a şlıca âm il olarak b a h â lle r g ö s t e ­ rilm ek ted ir. H âlb u k i 93a ( 1 8 te ş rin I. I 525— 8 teşrin I. 1526 ) 'd e H in distan seferin e ç ık tığ ı z a ­



H â n C a k a n L n d î 'nin İn g ilizceye tercüm esi ( n şr. E llio t v e D ow so n , London 18 67— 1 8 7 7 ) ; M ehm ed H âşim , M un tahâ b al-lu bâ b (H in d ,



man, H üm âyûn 'un 15 gün bir ge c ik m e ile orduya iltih a k ın ı ve d iğ e r bir y e rd e u m ûm iyetle g e v ­ şekliğini. şid d etle m uaheze etm ekten çekinm e­ y e n B ab u r ( V a k â g t, s. 285, 396 v. dd.) Hüm â­ yûn 'a atfo lu n an seyyİelerd en a s lâ b a h s e tm e z ;



1869— 18 77— 1925 ) ; Q a n u n g o ( K a lik a ra n ja n ), Ş îr Ş a k ( K a lk ü te , 1 9 2 1 ) ; H ik m et B ayu r, H in d ista n ta r ih i ( A n k a r a , 1 9 4 7 ), I I ; a yrıca bk. madd. BABUR ve EKBER. ( MİRZA BAL_A.)



b ilâ k is H üm âyûn 'u n içkid en içtin ap e ttiğ in i se ra h a t ile k a yd e d e r ( B abu r, agn . esr., s. 349 ). O n a atfo lu n an se y y ie le re m ü p telâ b ir adam ın â tıl v e a sk e rî m eziyetlerd en m ahrum olm ası icap e d e r ; h âlbu k i H ü m â y û n ’un, bü tü n H ind seferleri



boyunca



v e h ü kü m d arlığ ı



esn âsın da



faâ l b ir a sk e r ve e k se riy a m u za ffe r b ir kum an­ dan olara k tem ayü z e ttiğ in i gö rü y o ru z.



A yn ı zamanda şiir ile de iştigâl eden Hümâ­ yûn 'un bir divanı da mevcuttur, B i b l i g o g r a f g a i G a z i Z a h ir a l-D in M eham m ed B ab u r, V a k â g t ( B a b a r n â m e ) izahlı en d ek s ve n otlar ile ş a r k tü rkçesin den çev iren R e şid R ahm eti A r a t ( n ş r . T .T .K ., A n k a r a , 1943/1946), 1 ve H ; G u lb ad a n , H u m âgün-nâm a ; H üm âyûn ve kısm en d e B abu r devrin in d a h a 2İyâde iç ve harem ta rih in i te ş k il ed en bu eser, H üm âyûn 'un k ız k a rd e şi ta ra fın d a n fa rs ç a olarak y a z ılm ış ve A b d u r ra b Y e lg a r tarafın d an tü rk çey e tercüm e edilm iş­ tir ( H ik m e t B a y u r'u n



g ir iş v e ta r ih î h u lâ ­



s a s ı ile n şr. T .T .K ., A n k a r a , 1944 ) ; M irza M uham m ed H a y d a r D u ğ la t, T â r ih -i R a ş îd î, B a b u r'u n te y z e çocu ğu olan m ü ellif Hüm â­ yûn 'un yân ın d a bulunm uş ve son L â h û r to p la n tısın a iştira k e ttik te n son ra H üm âyûn nâm ına K e ş m ir ’ i za p ted en k u vvetin başın d a du rm uştur. B ab u r ve H üm âyûn d ev rin in en e sâ slı k a yn a k ların d an sa y ıla n eser N. E lias ve E. D enison R o ss ta ra fın d a n İn gilizceye tercüm e edilm iştir ( London, 1895 ). H vândm ir, jK ânân-i H u m â g ü n i; B a b u r 'un v efatın d an son ra H üm âyûn 'un ya n ın d a ka lan ve onun im âr işlerin i m edheden m ü ellif H üm âyûn ’un G u c a r â t se ferin e de iş tirâ k etm iştir. Eserin b ir n ü sh ası B ritish M u s e u m 'd a d ır ; S a y d i 'A l i R eis, M ir ât al-m a m â lik ( İstanbul, 1313 ) ; ingl. tr c . V a m b ery , London, 18 9 9 ; C a v h a r, T a z­ ' k ira t a l-v â k ı ât, H ü m ây û n 'u n ib r ik ç is i olan m ü ellif eserini H üm âyûn ’dan 30 y ıl sonra y a z m ıştır. E s e r 183* ’d e S te w a r t tarafın dan İn g ilizceye tercüm e ed ilm iştir ; B a y e zid B iya t, T â r ih -i H um âgcin y a h u t M ab taşar ve H â tı­ rat ; M ü ellif B ab u r ve H ü m â y û n 'u n hizm e­ tin d e bulunm uştur. İngil. tr c . için b k . J A S B ( 1 8 9 8 ) , s. 296; T â r ih -i A î f i , islâm iyetin 1000. yıl dönümü m ün âsebeti İle, E k b e r 'in em ri ü zerin e, bir h e y 'e t ta ra fın d a n y a z ılm ış , t j r ; D orn, H isto rg o f th e A fg h a n s , T â rih -i



H Ü M Â Y Û N -N Â M E . H U M Â Y U N -N A M A , K a lila v a D im n a [ b. b k .) 'n in tü rk ç ed e k i şe k ­ lin in ad ı. H Ü M EZE.



AL-H UM AZ A ( A.), m ü f t e r î .



K a r ’ an 'd a C iV . su ren in adı. H Ü RM Ü Z. HÜRM ÜZ ( O rmazd, A hura M a z d a ), z e r d ü ş t î l e r i n en y ü k s e k v a r l ı ğ a v e r d i k l e r i i s i m o l u p , çok son ra m ü şteri ( j u p it e r ) se yy a re sin e d e bu ad verild i. S â s â n î s ü l â l e s i n d e n 5 p â d i ­ ş â h 1 n a d 1. . H urm uz I. Ş â p ü r ' u n o ğ l u o l u p , yal? m z b ir sene hüküm ranlık e tti (272.— 273 ). H ü­ küm dar olm adan e v v el, H orasan v â liliğ i yapm ış ve ro m a lılar ile v â k î olan h a rp te tem a y ü z e t­ m işti. M ân i ta k ib a ta u ğ ra d ığ ı sırad a H urm uz ’Un ona D a s ta g ird 'd ek i sa ra y ın d a b ir m elce' v e r d iğ i r iv a y e t ediliyor. H urm uz II. (3 0 8 — 3 0 9 ), N a r s e s ’i n o ğ l u v e Ş â p ü r l . ' u n t o r u n u i d i . A r a p la r ı m ağlûp e ttik te n so n ra , onlar ta ra fın d a n , öldürüldü. Ö lü ­ münü m ü teakip doğm uş olan Ş â p ü r II. d a yin e H urm uz a d ın d a bir pren sin ba b a sı İdi. B u prens 13 sen e h a p iste k a ld ık ta n so n ra , fira r etm eğe m u va ffa k olup, İstanbul 'a g itti. O rad a n da im­ p a ra to r Ju lia n u s 'a İran se ferin d e, r e fa k a t etti. H orm İsdas ( adının yun anca ş e k l i ) sa ra yın ın h a ­ rabeleri hâlâ İsta n b u l'd a , şim di şeh rin M arm ara den izi ken a rın d a k i şû ran d a gö sterilm e k te d ir. H urm uz 111. Y a z d g i r d II. ’i n o ğ l u i d i ve bab asın ın yerin e g e ç ti. K ıs a süren hükü m darlığı esn asın da ( 457— 4 5 9 ) , B a k t r ia ’da T â la k â n ve T irm iz şeh irlerin i H a yâtiİe ( b e y a z H u nlar, Eft a l i t î e r ) 'y e te rk e tm e k su re tiy le , onların y a r­ d ım ların ı eld e eden k ü çü k k a rd e şi F irü z ile harb e



m ecbur olm uş idi. F iru z



g â iip



gelip ,



ka rd eşin i öldürdü. Bu harp esn asın d a ik i k a r­ deşin annesi olan D in a k M edâyin ( K tesip h o n ) 'd e k i hüküm etin idaresin i eline alm ış idi. H urm uz IV . ( 5 7 8 — 590 ) H u s r a v A n ö ş a k -R a v â n ’1 n, tü rk hakanının k ızı olan k a rı­ sın d an doğan, o ğ l u i d i . Bunun için, kend isin e T u rk zâd ( „tü rk te n d oğm u ş“ ) den ilirdi ( T a b a ri, A n n a les, I, 965 ; B irü n i, C h ro n o lo g g , s. 123 ). B izan s m enbâlarm a g ö re , m ağrur ve ahm ak bir hükü m dar idi. im paratorun kendisine gö n d erd iği elçileri hap setm iş ve an cak m öbet ( râ h ip ) 'lerin İsrarı ile, se r b e s t bırakm ış idi. M uh areb ed e a s­ k e rle ri, b ir k a ç k e re ş a rk î ro m alılar tarafın d an m ağlûp edilm işti ( 586 ), B ahrâm Ç ö b in isya n ı d 488, 619, 708 ; îbn H İşâm , S ir a ( nşr. W u s te n fe ld ), s. 15, 5 2 ; A ğ a n ı, IV , 41, X V , 72, X V III, 214, 2 1 5 ; *fab ari, A n u a le s , I, 1431 — 1434> *648— 1649, 1753, 1757 v e In d ex ; B urekh ard t, T ra ­ v e ls in A r a b ia , [, 63— 66, 13 0 ; K . R itte r, E r d k u n d e , XII, 37, 150— 1 5 1 ,1 6 6 ; XIII, 40— 42, 8 5 ; C a u ss in de P e rc e v a l, E s sa i su r l ’h is ­ to ir e d es A r a b e s



a v a n t l ’islam ism e, 1, 93,



J93> 23 ( n °t)> 273> 2 7 6 ; HI, 241— 242; M uir, T h e l i f e o f M ah om et, 1, 1 9 6 ; III, 199— 200; IV , 133— 13 4 ; ayn. mli-, A n n a le s o f the early C a lip h a te, s. 85 ; W ü ste n fe ld , G en ea lo ­ g is c h e T a b ellen , II. kısım , le vh a M v e R e ­ g is te r , s. 2 33 ;



B lau,



A ra b ien



im



se c h ste n



Y akrh un dert, Z D M G , s . 5 9 1 ; J. W elih au sen , S k iz z e n an d V o rarbeiten, cüz. 1 ( B erlin, 18 8 4 ), 2. H u za y illile re â it şa rk ıla r, arap ça v e alm anca, s. 105 v. d d . ; A . M üller, D e r Isla m , I, 128. (J . S c h le ife r .)



ANSİKLOPEDİDE KULLANILAN TRANSKRİPSİYON ALFABESİ A



> \



j



* J



ş



A U*



Â



T



K



û



T



ÛL>



Ç



3



T



i»



L



J



u



> \



B C



E



Ç



E



D



»



F G Ğ II y H



i i



mm



M



r



D



N



O



V



J



S



i)



Y



\



Z



j



ö



jt



z



u f



k-J e



?



Js>



J



z



s



a



■ ■ ■



c



R



\



s ş



iS



ş



:: t



■ Uf U°



c 3



t *



a



O



d ü zeltm eler



ABDÜLHAK HAmID mad., s. 68a, str. 37—38: 5 şubat 7857 ( 70 reb iülevvel 126 8^ 24 kânun Î L 1267) yerine 70 rabüilevvel 1268 - 2 kânun //. 1852; olacaktır t s. 68a, str. 54: m a â r if n â z ın ibareli çıkarılacaktır; a, 63b,. str. 15 ‘ Robert C o lM g e*e yerine fra n s ızca d e rs le rin e } a. 68b, atr. 18: on «ç tjaştnda iken yerine o s ıra la rd a ; a. 68b, str. 19: sena yerine m üdd et} s* 68b, str. 25: ik i sena ik a m etten sonra yerine bulunduğu sıradcı olacaktır. • . .. . HÂMDÎ mad,, a, 186a. str. 38: kaşandığı yerine kaza nm adığı olacaktır. . H ARAÇ mad, a. 224b, atr. 56: rbya yerine irş S d olacaktır. 44 fasiküldc Herat maddesine öit ye 11 numaralı resimlerin altlarındaki izahlar yanlış yerlere konulmuş* tur.. 10 resmîn altındaki yaıı II. resmin altına, 11« resmin altındaki yazı da 20. resmîn altına geçecektir.



R lS A L T M A L Â R



A b h . G . W . G o tt . ~ A b h an d lu n gen der G e s e ll­ s c h a ft d er W issen sch aften in G ö ttin g e n



J A n th r . I = Journ al of In stitu te



th e A n th ro p o lo g îca l



A b h . K . M. =3 A b h an d lu n gen f. d, K u n d e des M orgenlan des



J A S B = Journal and P r o c c e d in g s o f th e A s ia tic



A b h . P r . A k . W . == A b h an d lu n ge n d. p reuss.



J E == Jew ish E n cycîop aedia J P H S sa Journal o f th e P u n jab H is lo ric a î S o ­



A k a d . d. W iss.



S o c . o f B en gal



A f r . F r. B B ulletin du C o m ité de l ’A fr iq u e fra n ç a ise



c ie ty J Q R sa Jew ish Q u a r te rly R e vie w



À f r . F r . R C = B u lletin



J R A S s= jo u rn a l of th e R o y a l A s ia tic S o ciety J R G S sa Journal o f th e R o ya l G eograp hical. S o c ie ty



du



C om .



de



l’ A fr .



■' ira n ç., R en seign em en ts C olo n iau x A J S L = A m e ric a n Jo u rn al o f S em itic '



Lan­



gu ages A M = A r c h iv e s m aro cain es A M Z = A llg e m e in e M issio n szeitsch rift A n t h . =a A n th ro p o s A n z . W ien = A n z e ig e r d er p h ilos.-h istor. K l.



!



d . A k . d e r W iss . W ie n



■



A O = A e t a O rien tal!« A Q R = A s ia t ic Q u a r te rly R eview A R W « A rc h iv fü r R eligio n sw issen sch aft A s . F r . B' == B u lle tin



du



C o m ité



de



l ’A s ie



fra n ça ise B A = B e iträ g e zu r A ss y rio lo g ie B A H = B ib lio th eca A ra b ico -H isp a n a B G A = B ib lio th eca geograp h o rum arabicorum , ed . d e G o e je



^



B 1E = B u lle tin d e l’In stitu t E g y p tie n B I F A O = B u lle tin de l ’In stitu t F ra n ça is '



d ’A r c h é o lo g îe O rie n ta le au C a ire B S O S =s B ulletin o f th e S ch o o l o f O rie n ta l ’ S tu d ies, L o n d o n In stitu tio n ,



;



B T L V == B ijd ra g e n t o t d e T aa l-, L an d- en V o l­ ken ku n d e van N ed.-Indië B Z = B yzan tin isch e Z e its c h rift C I A = C o rp u s in scrip tio n u m arabicorum C I S « C orp us Inscriptionum sem iticarum C T M = C o n co rd an ce de la T ra d itio n M usulmane D L Z »= D eu tsch e L itte ra tu r-Z e itu n g



J S F O u s= Journ al de la S o c ié té F in n o -O u grienne K C A — K ô rS sï C so m a A rch iv u m K R as K o lo n ia le R undschau K S =s K e le ti S zem îe ( R evu e orien tale ) L A = L isa n al- A r a b M ach. «= A l-M aeh riq M D P V = M itte ilu n g en u n d N achr. des D eu ­ tsch e n P a lä stin a -V e re in s M F O B = M élan ges d e la F acu lté O r ie n ta le de B e y ro u th M G G W ien = M itteilu n gen der geo g ra p h isch en G e s e lls c h a ft in W ien M G M N sa M itt. z. G e s c h ic h te der M edizin und N atu rw issen sch aften M G W J = M o n a tssch rift f .



d.



G e sch ich te



u.



W issen sc h a ft des Judentum s MI M ir Islam a M IÉ g y p t. s= M ém oires d e l ’In stitu t E g y p tie n M IF A O = M ém oires p u b lié s p a r les m em bres d e l ’Inst.



F ran ç. d ’A r c h é o lo g ie O rien ta le



a u C aire M itt, D O G s= M itteilu n g en der D eutsch en O ri­ e n t-G esellsch a ft M itt. V A G = M itteilu n gen der V o rd e r a s ia ­ tis c h ä g y p tis ch e n G esellsc h a ft M M A F s= M ém oires de



la



M ission A rc h é o lo ­



E C = L !E g y p te C on tem p o rain e E l = E n zy k lo p aed ie des Islam C iA L «s G e sch ich te d e r arabischen L itte ra tu r G G A ■= G ö ttin g e r G e le h rte A n z e ig e n ' G J ve al-Tabakât al-saniya, I, 122") Dimaşk beraber, esâs itibârı ile, münzevî bir hayat sürdü; 'in Timur tarafından zaptını ( 803 = 1400) mü­ tetebbuât ile meşgûl oldu. Eserlerinin bir kıs­ teakip, henüz ı z yaşında iken, annesi, birader­ mı bu devrenin mahsûlüdür. Ancak 832 (1428) leri ve hemşiresinin oğlu ile birlikte, Semerkand 'dedir ki, Hicaz 'dan Dimaşk: 'a dönen Mavlâ'a gönderildi. O sırada Semerkand, fethedilen nâ Abu ‘Abd Allâh Muhammed b. Muhammed memleketlerden getirilen tanınmış âlim, tabîp, al-Buhâri 'ye intisap ve fıkıh, usûl, maâni bil­ fakîh ve san'atkarlar île dolu olduğu .cihetle, gisini arttırmak arzusu ile, ona mülâzemete vatanından uzaklaştırılması bahasına da olsa i karar verdi. Abu 'Abd Allâh Buhâri ’nin Ölüm



502 ( 1108) 'de Trablus ve Çabala frenklerin eline düştü. ‘Ammâr bir müddet Tuğtigin'in sarayında kaldı ve kendisine al-Zebedâni (Barâdâ vadisinde) tımarı verildi. Sonra Musul prensi Mas'üd'un sarayına gitti ve 512 (1118) 'ye kadar onun veziri olarak kaldı. . Daha sonra Abbasî halifesinin hizmetine girdi ( ibn al-Asir, nşr. Tornberg, X, 395, 399). 'Ammâr ailesinin Fatımî halifeleri ile Magrib’den Mısır'a geldikleri sanılmaktadır: Kitâma 'lerîn reisi al-Haşan b. ‘Ammar, h. IV. asrın sonlarına doğru, Mısır 'da yüksek bir ne’mûr olarak zikrediliyor. Bu ailenin efradından biri olan İskenderiye kadısı 487 (1094) 'de hıyanet suçu ile idam edilmişti. Bani ‘Ammâr 'm adı, Trablus 'un eriştiği en yüksek refah zirvesi île mülerâfiktir. Haleb Hamdâni Sayi al-Davla zamanında bir şiir merkezi olduğu gibi, Trablus da kadı al-Hasan b. ‘Ammâr za­ manında bîr ilim merkezi olmakla şöhret ka­ zanmış idi. Trablus 'u haçlıların hücumlarına karşı müdâfaa etmek gibi ağır bir vazife kadı Fahr al-Mulk ‘Ammâr ’a düşmüştü ; fakat müs­ lüman reislerin arasındaki nifak yüzünden, de­ vamlı surette vaziyetini muhafaza edemedi.



al



bnül arab



İBN A R A B Ş A H .



tarihi olan ramazan 841 ( şubat 1438) ’e ka­ dar ondan ayrılmadı. Gerek bu hâli, gerekse Mısır 'da hânkahlarda oturması, İbn 'Arabşâh ’m sûfilige karşı gösterdiği merak ve tema­ yüllerin delilidir. Üstadının vefatı üzerine, bacc vecîbesini ifâ ederek, Mısır’a gitti ve vatanına bir daha dönmemek üzere, Kahire ’de yerleşti. Kısa zamanda buranın âlimleri ve şâirleri ile ülfet peydâ etîi. Dostlarından tarihçi Abu lMahsS’n Yûsuf b. Tagriberdi’nin söylediğine göre {al-Manhal al şâji, göst. ger,), İbn‘Arab­ şâh Kahire ’ye müteaddit defalar gelmiş ve her defasında mensûr ve manzum eserlerinden ona parçalar okumuştur. Son gelişinde Sultan al-Maük al-Zâhir Çakmak (827—857=1423— 1453 ) tarafından iyi karşılanmış, ikamet ettiği Salâhiye hânkahında Çakmak ’a dâir eserini yazmış, tetebbuâta ve felsefesine devam etmiş, edip ve şâ’rler ile, münazara ve müşâereierde bulunmuştur. Fakat her hususta yüksek bilgisi ve ince zekâsı ile, etrafındakiler! iğnelemekten geri durmamış, bu suretle bunların hasedini eelbe.ttiği için, hayatı beklenmeyecek şekilde sona ermişti: Evvelâ kadı Hamid al-Din, sultan nezdinde tezvirâta başladı. Çakmak, bidayette pek ehemmi­ yet vermedi ise de, ciddî bir adamolarak tanıdığı şâir Burhan al-Din Bâ'üni 'nın şikâyetlere ilti­ hakından sonra, Abu ’1-Lulf al-Haşkafi ’yi taki­ ben Kahire şâirlerinin, istemeyerek de olsa, aleyhinde bulunmaları üzerine, onu kâtil ve cânîler İle bir arada hapse attırdı. Kalırından hastalanan İbn ‘Arabşâh, hapishanede yalnız 5 gün kalmasına rağmen, duydtğu ıztıraba daya­ namayarak, tahliyesinden 12 gün sonra, Öldü ve orada gömüldü ( 854 recep ortası = 25 ağus­ tos 1450). E se rle ri —I. ' Uküd al-nastha, kendi ta­ rafından yazılan bu tercüme-i hâlinden parça­ lar a l Manhil a l sa fi, Tabakât a lh a n a fiy a , Şazarât al-zahab gibi eserlerde mevcuttur. 2. M ir at al-adab, maânî ve beyanın esâsları hak­ kında, her bâbı müstakil kasideler hâ'jnde, güzel bir üslûp ile yazılmış 20co beyitiik bir manzumedir. 3. C ilva t al-amdâh al-cam âliya, içindeki misâllerde bâzı devlet adamlarını medhettiği 183 beyitten ibaret nalıiv. 4. Hitâb alihâb al-nâkib va cüvâb al şihâb al-sâfçib, Mısır 'da şâir Burhan al-Din Bâ üni ve kadı Hamid al-Din ile yaptığı müşâerelerden vücûda gel­ miştir. Derin bilgisi ve edebî san'atlarda üs­ tünlüğü rakiplerini hayrette bırakmış, fakat onları inceden-inceye hicvetmesi yüzündendir ki, yukarıda geçen elîtn âkıbete düçar ol­ muştur. 5. M arzbân-ncma, aslen X. asır Taberistan hükümdarlarından Marzbân b. Rus­ tam Şârvîn tarafından, mahallî lehçede yazı­ lıp, XIII. asrın İlk çeyreğ'nde Sa'd al Dın Va-



rlvini 'nin farsçaya naklettiği bu meşhur hik­ met ve âdâb kitabını, farsça aslına uyarak, 8 bâb üzerine, türkçeden arapçaya tercüme etmiştir (Üniversite kütüp., A.Y,, nr. 4638). Marzbân-nâma 'nin bu türkçe metni son za­ manlara kadar meclıût idi. Vâkıa Gernıeyanoğlu Sulaymân Şâh b. Mahmüd zamanında (136S—1388) bir Marzbân-nâma tercümesi yalnız ismen bilinir ( bk. İsmail Hakki Uzun, çarşılı, A nadolu beylikleri, s. 83} vte Berlin ’de baş ve sonundan hayli eksik (69 varak) türkçe bir M arzbân■nâma bulunuyor idi ise de ( bk. W, Pertsch, Vcrcichniss der türkischen Handschri/ten der königlichen Bihliothek zu Berlin,



1889, nr. 444), durum iyice aydınlana­ mamış ve bu türkçe metne kaybolmuş nazarı ile bakılmış idi. Fakat son zamanlarda Varşova üniversitesi İslâm eserleri kütüphanesine satın alınan eserler arasında aranılan metnin tama­ mının (115 varak) mevcut bulunduğu anlaşıl­ mış ve prof. A. Zayonçkowsky ( bk. Türklük mecmuası, I, 50 v.d.) 'nin tetkikleri bu metnin 1380 sıralarında, Germeyan oğulları sarayında, farsçadan tercüme edilmiş türkçe Marzbânnama ’nin en eski tüıkçe nüshası olduğu ve İbn ‘Arabşâh ’a me’haz teşkil ettiği hususunda kat’î kanâat hâsıl etmiştir. İbn ‘Arabşâh 'm arapça Marzubân-nâma tercümesi Mısır ’da, moğuliar ile ilgili resimler ilâvesi ile 1278 'de taş basm. olarak, basılmıştır. 6. Cam i al-hikâyât tercümesi, İbn ‘Arabşâh, Edirne *deİken, Çelebî Mehmed’in emri ile, ‘Avfi 'nin bu tanınmış eserini, 6 cilt hâlinde, türbçeye çevirmiştir. Lâkin bu tercü­ me İstanbul 'da buiunmayor. Kütüphane def­ terlerinde İbn ‘Arabşâh a mâl edilen Câm t alh-kâyât tercümeleri, Kanunî 'nin oğlu şehzade Bayezid adına, Sâlih b. Celâl tarafından yapıian tercümenin nüsha’arıdır ( bk. T M , III, 170). 7. Ab« ’1-Layş tefsirinin tercümesi, X. asrın ikinci yarısı fakîhlerınden Abu '1-Layş Naşr al-Samarkandi tefsirinin türkçeye manzûm ter­ cümesidir ( al-M anhal a l-şâ ji, göst. y e r .) ki, Edirne 'de yapılmıştır. Yine, Husnî 'ye göre ( TM , gost, yer,) İstanbul kütüphanelerindeki Abu ’!■Layş tercümeleri İbn ‘Arabşâh 'a değil, Müsâ İzniki ( ö.'m. 1429 = 1833 ) ’ye âit bu­ lunmaktadır. 8. T a b i r al-K adiri tercümesi, Abü Sa'd Dinavari tarafından, Abbasî hali­ fesi Kadir Billâh nâmına te’lif edilen eserin türkçeye, nâzmen, tercümesidir. 9. Tarcumân al-mutarcam bi-muntah a la ra b j i luğat iurk va ’ l-'acam va 'l-a ra b .



al-



XV. asır türkçesinin en mevsuk eserlerinden biri olmak itibârı ile, kıymetli bir dil yâdigârı olan bu eserin I. cildi Paris millî kütüphanesinde ( Brocfeelmann, C A L , Suppl,, II, 25 ), 1!. cildinin yegâne nüs­ hası da Topkapı sarayı kütüp. (Ahmed İli., nr.



İBN A R A B Ş A t f .



88) 'de bulunmaktadır. Fiiller kısmını teşkil imür-i Gurkân adı ile basılmıştır. Fakat, bir eden Topkapı nüshası, harf sırasına göre, arap- çok < yerleri atlanmış ve fasılları da kısaltılmış ça masdarların ve her masdarın ayrı ayrı bâb- olduğundan, < bu tercüme istifâdeye sâlih değildir. larının, kelimeleri birbirinden çizgiler ile ayrıl- :11. a l- T a li f al-tahir f i şayh al-M alık a l-¿âh ir inak suretiyle, türkçe ve farsça mukabilleri .A b i S a i d Çakmak. (Topkapı sarayı müzesi, gösterilmiştir. 10. 'A e a ib al-m akdür f i n avaib .Ahmed IH. kütüp., nr. 2992; Brockelmann, (veya a h b â r ) Tim ur, İbn 'Arabşâh ’m bu G A L , II, 28). 'A c â ’ib al-makdür 'dan sonra, eseri, Timur 'un şahsiyetine ve fütuhatına dâir İbn ‘Arabşâh, bu eserinin mukaddimesinde en mühim te’lifâttan ve münderecât bakımın­ söylediği gibi, Timur İle taban-tabaDa zıt dan en mevsuk tarihî kaynaklardan biridir. karakterde telâkki ettiği ve hakikaten Mısır Ancak müellifin bu hükümdara karşı dâİmâ 'da münevverleri ve ilim adamlarını himaye garaz ve kin dolu hissiyat ile meşbu olmasından eden ilim müesseseler! kuran, bu memleketi dolayı, daha mukaddimeden itibaren, onun hayli imâr eden Sultan al-Malik al-Zâhîr hakkında kullandığı ağır ve hakaretimiz lisan, Çakmak 'a dâir eserini kaleme almıştır. Mü­ eserin küçümsenemiyecek bir kusurudur. Hü­ ellif bu kitabını, Timur tarihinde görüldüğü kümlere bakmayarak, ifâdenin te'sirinde kal­ gibi, vukuat silsilesi veya bir monografi tipinde mayarak, tarafsız bir göz ile, hele Timur 'un tertip etmemiş, fakat uzun bir mukaddimeden hayat ve zaferlerini anlatan zafernâmeler ile sonra, sıra ile nefs ve onun mâhiyeti, iyi ahlâk karşılaştırılarak mütâlea edildiği takdirde, doğ­ ve bunun fazileti, tavâzû, hilm, afv ve şefkat, ru ve kat'î neticelere varılan kitap İbn 'Arabşâh şükür, keremve îsâr başlıklarını taşıyan bir nevi ın muvaffak olduğu seeîli nesrin mükemmel ahlâk umdeleri çerçevesinde, her fırsatta mahbir örneğidir. Kısa mukaddimeyi müteakip, Ti­ mîsini medih ve senâ etmeğe çalışmıştır. Fasıl­ mur adının mânasından ve onun doğduğu ye­ larda, başta Cami' al-hıikâgât olmak üzere, Abu rin tafsilen tanıtılmasından başlar ve fasıllar T-Kâsim Kuşayri, Abü Sa'id Abu ’1-Hayr’den, hâlinde Timur'u, hayatının sonuna kadar, adım- Sigâsat-nâm a 'de nakledilen anekdot ve hikâye­ adım, tâkip eder. Vekâyi, günlerine varıncaya leri alıyor; bu meyânda yaşadığı devre ait, bir kadar, dikkatle zapt ve tesbit edilmiş, her böl­ çok tarihî mâlûmat veriyor. Zaman-zaman yine genin hükümdarı, etrafındakiler ile münâsebet­ aynı haşin üslûp ile, Timur’a dönüyor,bu hukümleri, güttükleri siyâset ve uğradıkları âkıbetler darın Şam, İsfahan, Bagdad v.b. yerlerde îka tafsil olunmuştur. İbn ‘Arabşâh Timurdan bahs­ ettiği zulümleri sayıp-döküyor. Aynı zaman­ ederken, ibn Haldun ’ un Timur ile mülakatı­ da Nîir al-Din Mahmüd Şalâh al-Din Ayyubi nı yaptığı sırada, meşhur tarihçinin emîrin 'den sonra, Şayh Malik al-Mu’ayyad, Calâl karşısında müdâhanekar hareketini ve hediye­ al-Din Hân, Tanrıbermiş, Barsbay, Dulkadirler takdimini söylemiş ve İbn ‘Arabşâh'ın bu oğulfarı, Karayölük Osman v. b. hakkında taf­ ifâdesine ilk zamanlarda inanılmamış ise de, silât beyân ediyor. Mısır 'daki âlimler ve din sonradan Kahire 'de bulunan İbn Haldun 'un adamlarına ve bu arada üstad ‘Alâ’ al-Din Mual-Rilıla isimli eserindeki kayıtlar ile bu mü­ hammed al Buhâri'ye dâir izahat veriliyor. 12. lakatın ve şeklinin doğruluğu sâbit olmuş­ Fakihat al-kutafa’ ita M afâkahat al-zü rafa ’, tur. Dörtte bir kısmı Timur 'un vefatından ölümünden iki sene evvel 852 ( 1448 ) 'de yaz­ sonraki hâdiselere ve oğullarına ayrılmış, son dığı ve bütün mensur te’lifâtı gibi, seeîli olan fasılda bilhassa Semerkand ve müellifin görüp, bu eseri, esâs itibârı ile, K a lila va D im n a ,S u lİşittiği siyâset adamları, ayrıca âlimler, ka­ vân al-muta ve arapçaya çevirdiği Marzubândılar, şeyhler v. b. hakkında bilgi verilmiş­ nâma nev’inden, sijâsî görüş aşılayan ve ahlâk tir. Yazmaları çoktur ( garp dünyasında pek telkin eden bir kitaptır. Bu da, tıpkı aynı neerken dikkati çeken eserin Avrupa ’da lâtince, videki eserler gibi, bir mukaddimeyi müteakip, fransızca,,İngilizce tercümeleri için bk, Bro­ 20 bâba ayrılmıştır. Arap hükümdarı, acem hü­ ckelmann, G A L , Iî, 28; Suppl., II, *5 ). Kai- kümdarının vasiyetleri, türk hakanının kükmü küte, Kahire ve İstanbul'da (1232) mütead­ başlıklarını taşıyan İlk üç tâb ile 10. bâbm dit tab’ıları vardır (İngilizce tercümesi için bir kısmında İslâm büyüklerinden sözler nakl­ bk. son olarak j, H. Sanders, Tamalan or T i­ etmekte, Anüşirvân, ¿ahhâk, Kâbus h. Vuşammur tke C rea t Am ir. Transl. from th e L ife bg gir v.b. bahsetmekte, akıllı vezirler ve feylesof­ A . b. Arabshah, London, 1936). İlk olarak, lar ile hükümdarları konuşturmakta, diğer bâbı.no (1698) tarihinde, Murtaza zâde Hazmı larda ise cinlerin, ifritlerin ve hayvanların ağ­ tarafından yapılmış olan türkçe tercüme, ifâde­ zından efsâneler zikretmektedir. Ancak X. ba­ nin muğlak, anlaşılmaz oluşu yüzünden, 1277 bın ikinci kısmında „kâfir“ Cengiz Han'a dâ­ (1860 ) 'de, yeniden gözden geçirilerek, sadeleş­ ir mufassal İzahat vardır. Burada moğul is­ tirilmiş ve aynı senede İstanbul'da Târih-i Ti- tilâsı, Altın Han, Hvârizmş5 lılar v. b. mücâ-



İBN A R A B Ş A H -



1NB



A S Â K İR .



?ot



deielerden, Moğul teşkilâtı, tarhanhk v.b. ’dan, 1,122«—133«; Kâtib Çelebî, K a ş f al-zunSn örf ve âdetlerinden, cezâ usûllerinden, kurul­ ( İstanbul, Ï310 ) ; İbn al-'İmâd al-Hanbali, taylardan ve yasa icâbâtından bahsedilmekte­ Şazarâi al-zahab (Mısır, 1351), VH, 289— dir. Fâkihat al-hulafa dahi müellifin şarkta ve 284; al-Şavkâni, al-Badr al-iâli' (Kahire, garpta meşhur eserlerindendir (bk. Brockel- *348 ), I, 109— 113; V. Chauvin, Bibliogra­ man, G A L , II, 28). Yazmalar! dünya kütüpha­ phie des ouvrages arabes ou relatifs aux ara­ nelerinde çoktur. Bulak, Kahire ve Musul 'da bes p upliés dans l'Europe chrétienne .de 1610 müteaddit defalar basılmıştır, Dukakin zâdeOs­ à 1885 Liège 1892, II, 188, 210-, Edirneli manBey ( Murad [II. zamanı) 4, 5,6 ve 7. bâbiarı Meedî, Tercüm e-i Ş a kâ ik-i nu'mâniye ( Istan­ tiirkçeye tercüme etmiştir ( Hâlis Efendi, 7269, bul, 1269), 73 v. d. ; Bursalı M. Tâhir, O s­ Nuruosmân'ye, nr. 3730). Son zamanlarda Şe- manlı m üellifleri ( İstanbul, 1333 ), III, 152; refeddin Yaltkaya da 10. bâbdaki, Cengiz'e A. Zeki Bey, Mémoire sur les moyens propres âît, parçaları tercüme etmiştir ( bk. Edebiyat à déterminer en Egypte une renaissan­ fakültesi mecmuası, 1925, IV, sayı 1 ve 2). ce des lettres Arabes (Kahire, 1910); M. ibn 'Arabşâh 'ın bunlardan başka tevhid ilmi­ Şemseddin, Islâmda tarih ve müverrihler ne dâir a l-'lk d al-farid adlı manzum bir risa­ (İstanbul, 1340—1342), s. 373—377 ; Sa'id lesi, gazel tarzında yazılmış 200 beyitlik F i ’/■ Nafisi, Târihça-im uhtasar i adabiySt-i İran N ahv ve yalnız ismini bildiğimiz Gurrat alSâlnâm a-i Pârs ( 1324h. şemsî ),s. 172; Yusuf siyar f i davlat al-tark va ’l-taiar unvanlı bir Elyan Serkis, Mu cam al-matbu üt al 'arabitarihi vardır. ' ya (Mısır, 1928), I, 173 v.d. ; Brockelmann, Kuvvetli bîr kâtip ve nâsir olduğundan şüp­ G A L , II, 28; S u p p l. (1939), II, 24; Aldo he bulunmayan Ibn 'Arabşâh ’ın şiir kabiliyeti Miéli, La science arabe ( Leiden, 1939), s. muasırlarınca medih ve senâ edilmekle ve ha­ 27r> 273; Hüsnü, İbn Arabşâh, T M ( 1935)1 kikaten içli şiirler kaleme aldığı ve güzel ga­ III, 157—182; A . Zayonçkowaki, Marzubânzeller yazdığı anlaşılmakla beraber, bu bakım­ name, T ürklük mecmuası, (İstanbul, 1939), dan o da daha ziyâde İlmî mevzuları munta­ s. 5—9 _ ( İB RAH İM KAFESOĞLÖ.) zamnazzmşekillerine dökmesini bilen muktedir İBN'ASAKÎR. [ Bk. İbn asâkIr.] bir nâzım idi. Fıkıh, hadîs ve tasavvuf saha­ İBN ASÂKİR. İBN 'A S Â K İR , a r a p tnüelsında yeni bir çığır açamadığı, sâdece zamanının l i f l e r i n d e n b i r ç o ğ u n u n i s m i d i r . üstadları yanında heveskâr kuvvetli bir şâkird En meşhurları şunlardır : durumunda kaldığı görülüyor. 1. Şamlı m üverrih, 'Ati B . A L - H A S A N B. Şöhretini borçlu bulunduğu tarihçiliğine ge­ Hîbat Allah Abu ‘l KâsImSIşcat al-Dîn allince, vak’aları ve müşahedeleri iyi zaptetmiş, ŞÂFİ'İ, 499 senesi muharreminde i eylül 1105 bâzı mühim hususlarda esâstı izahat vermiş, Şam’da doğmuştur. Bagdad 'da ve Iran "ınbaşlıca fakat çok kere, hislerinin te şirinde kalarak, şehirlerinde tahsil ettiktensonra, Şam'daMadrabir tarihçi için mutlaka lâzım olan tarafsızlı­ sa al-Nöriya’de müderris oldu. 11 recebde ğını muhâfaza edememişti. Bu sebeple doğru ( 25 kânun II. 1176 ) vefat etmiştir. Başlıca eser neticelere ulaşabilmek için, eserlerinde, müelli­ olan Târik Madinat D inıaşk 'ta al-Haiib al fin hükümlerinden ziyâde, muhtevâya ve bun­ Bağdadi 'nin Târih BağdSd nâmındaki ese ların cereyan tarzına dikkat etmek lâzımgel- rinde yapmış olduğu gibi, Şam iie münâsebemektedir. olan belli-başlı ricalin hâl tercümelerini topla Ibn 'Arabşâh ’m, XV. asrın ikinci yarısında mış'ır. Aslında 80 ciid tutan eserin — birinci vİbn 'Arabşâh nâmı ile mârûf olan iki âlim oğlu ikinci cildi 1329/1330'da Şam'da tab'edilmiş vardır. Biri Astırhan ’da doğan Tâe al-Din tir — ancak bir kaç cildi mahfuz kalmıştı' ( veya Şihâb al-Din) Abu ’l-Fazî*Abd al-Vahhâb Bunlar, Brockelmann tarafından G A L ’ 1, 331 ’dır ki, Abu ’İLayş tefsirinin mukaddimesini ve Suppl., I, 566 v.d.) 'de zikredilmiş oianla şerh etmiştir. Dİğer Nabulus hükümdarı İbra­ hâriç olmak üzere, Strassburg ’da, i bk. Z D M G him’in kötü ve zâlim idaresini aksettiren iz a h ' XL, 310), İstanbul ’da ( Dâmad İbrahim Pasa kü al-zulm va bayan al-udvâ n f i tâ rik al-Nabu- tüp.jiır. 872—882, Atıf Efendi kütüp., nr. 18u lus adlı eserin sahibi aî-Hasan 'dır. —1819 ), Kahire’de ( bk. Fihrist al-kutub al B i b l i y o g r a f y a ' . Abu ’İ-Mahâsin Ibn mahf uza bi 'l-kutabhöna al-H ediviya, V, 25 5. Tağribardi, al- Manhal a l-silji va 'l-m astav■ Şam 'da ( bk. Habib al-Zayyât, H azâ'in at- kuiub f i b a d al'VÖfi ! Nûruosmântye kütüp., nr f i Dimaşk, s. 75 v.d- : krş. Horovitz, M itt d. Sem 3428), I, 71*»—74“; SahSvi, al-2 av al-lüm i /. or. Spr., X, 50 v.dd.), Tunus’ta Zaytüna câi Kahire, 1354), II, 126—131; Taki ai-Diu miînde ( Houdas Basset, nr. 65 ) 'de bulunmakta­ Tamim', a l-T abakât al-sanıya f i tarâctm al- dır; bunlara'İsmS’il b. Muhammed Carrâh alhanafiya (Bayezit umumî kütüp., ar. 5209 ), Aclüni ( ölm. 1(62 =. 1749) ’nin '1 übiugea’de



İBN ASÂK İR — ÎBN ÂSlM. bulunan h u lâ sa sın ı ( bk. S ey b o ld , V e r z e ic h n is, nr. 6 ; k rş . S au va îre , H isto ire de D am as, J A , 1894— ı8 ç 6 ) da İlâve etm elidir, B rockeimann tara fın d a n yu karıd a zikred ilen y e rd e sa ­ y ılm ış olan d 'ğ e r e se rlerin e m eşhur adam lar v e b ilh a ss a ş â fi’îler hakkında vesâiki ve İâhika o lara k da 645 ( 1 2 4 5 ) ’ te v e fa t eylem iş olan M uham med b. ‘A b d a l-V â h id at-M u kad dasi 'nin B rıt. M us,, O r. 7735 'te k i ( bk. D e sc r İp liv e L is t o f th e A r ab. M ss. acguired by th e T ru stees sin ce, 1894, London, 1912, s. 35 ) K itâ b alV a h m 'ini ih tiv a eden a l-M ıİ'ca m 'i ve Şam ( a lZ a y y â t, ayn. esr., s. 29, nr. 5 ) 'da bulunan i4 maVi ’den b ir p a rça y ı da e klem ek ic â p eder. B i b l i y o g r a f y a : Y â îfü t, Irş a d alarıb ( nşr. M argoü aııth ), V , 139 — 14 6 ; İbn H a llik a n



( B u la k , 12 9 9 ), nr. 4 14 ;



a l-S u h k i,



fa b a lfd i a l-ş a fi iya a l kubr â, IV , 273— 2 7 7 ; Z a h a b ı, T a ba kâ i a l-h u ffâ z ( nşr. W iisten feid 1, G Ö ttin gen , 1833/1834, X IV , 1 6 ; W ü sten feid , D ie G esch ich lsc h reib er d er A ra b er, nr. 267.



m erkand ve Hvgrİzm ’i zap tın a d âir h aberlerin i ve H a zarlar ile olan sa v a şla ra â it kısım ların bakiyyesin İ A k d e s N im et K u ra t yayın la d ı ( A n ­ kara Ü n iv e r site si D il v e ta r ik — coğ ra fya fa k ü l­ tesi d erg isi, 1948, V î, 385 — 425; 1949, V II, 255 — 282 ). K ita b ın M uhammed b, A h m ed b, M u­ hammed a l-M u sta vfi a l-H a ra vi tarafın d an , 596 ( 1 1 9 9 ) ta rih in d e başlan ıp , M uham med b. A h ­ med a l-K â tib al-M ab aran âb âd i ta ra fın d a n d e ­ vam ettirilen bîr fa rs ç a tercüm esin in , A v r u p a ’da olduğa gib i ( bk. S to re y , P L , II, — 209 ),



207



İstan bu l ’ da d a ( N öruosm âniye kü iüp., nr. 3064 v e L â leli kü tüp ., nr. 33 i ) n üsha’ art vard ır. T a ­ m am lanm am ış olan bu fa rsç a tereüm em n H usayn b. ‘A li'n in şe h â d eti ile biten b aş kısm ı 1300



(1887)



( 1 8 8 2 ) ve 1305 sen elerinde B om bay ’da, iki d e fa, basılm ıştır. G e r e k bu basım lar­ dan, g e re k se d aha ön ceki yazm aların d an bâzı g a rp âlim leri istifâ d e e tm işle rse d e cA l i ve M u â v iy a o ğu lları arasın daki sa v a ş’ a rı ta v s i­



find e şi 'îlik taassu bu iz h a r eden m üellifin ese­ rinin fa rsç a tercüm esin de bu b âb ’ ara fa zla 2. AL-KÂSİM j'u karıd a adı geçen zâ tın oğlu olup, 527 ( i t 32 ) 'd e doğm uş ve Coo ( 1203 ) ed ebî bir şe k il verilm iş olduğundan, eserin 'd e v e fa t e tm iştir. B aşlıca eseri a l C am ı a l- a rap ça aslını g ö rm en vş olan m u asır âlim ler muştamsa f i fa z a il a l mctscid a l a k ş â ’dır. “ İbn A 'ş a m al Ku f i ilk İslâm fü tu h a tı d e v ­



k



Bu k ita p İbn al F irkâh [ b.bk.] ’in B d i ş aln u fü s nâm ındaki eserinin iki esa slı k a yn a ğın ­ dan b irid ir ( krş. a i-S u b k i, T aba kâ t a l şaf i i y a , V , 14 8 ). __ ( C . E r o c k e l m a k n .) ÎB N A 'S A M A L - K U F !. [ Bk. İBN A'SEMÜL-



rine d â ir romen tarzın da e se r yazan müel­ liftir» şek lin d e h a ta lı bîr fik re sapm ışlardır ( C . B roekelm ann , G A L . !, 14 4 ; S v p p l., I, 220; S to ­ rey, P L , U, 207 ). Eserin arap ça aslının te tk ik i, İbn A 'ş a m al K ü fi *n>n F u tü lı adlı eserin in ,



O f î .]



T a b a ri ve d iğ er ilk İslâm ta rih çile rin in e serle­ rinde bulunm ayan p ek k ıy m e tli m alûm atı ih ti­ va eden ilk kayn aklard an olduğunu g ö ste rm e k ­



' '



___



İB N A ’ S E M Ü L K Û F İ . İBN A 'Ş A M A bü M u h a m m e d



ahm ed



İb n A ' ş a m



al



K U F Î,



( 7 — 926;



K â tib Ç e l e b î ’deki bir y a n lış kayd a g ö re, MüHAMMED B. ' A l î J, X. asır İ s l â m t a r i h ç i 1 e­ r i n d e n d i r . 314 ( ç a ö j ’t e vefat etm iştir. İslâm h adîslerin i an layışı itibârı ile şi 'ı olan İbn A şam ’in 3 o ildlik K itâ b a l-fu iü k adlı eseri halife 'O s m a n ’ ın hayatın ın son ların a k a d ar g e tirilen ilk cildinin yegân e nüshası G o tlıa kü tüph an esi arap ça yazm aları arasın d a, nr. 1592 'de m ahfuz bulunm akta ise de { bk. P e rfsciı, V erzeich n is der arabischen IIss. der H e r z o ğ lc h e n



B i l li -



o th sk za C o ih a , l£ 8 l, 219)» bu yazm anın İbn ‘ A şâ m ’ in eserin 'n DÜJ:ası oldı ğunun farkın a varılm am ıştır. K ita b ın halife O mân \n son gü n lerin d en M a’mtîn zam anına kad ar gelen ikin ci ve M a’m 'tı zam anından al-M u'taşım Billâ h 'm 252 (8 66 ) ’de vefatı hâdisesi ile biten üçüncü c ild ie rin ’n y e g â n e n üshaları da, iki cild hâlin de, T op k a p ı sarayın da ( A lım c d 111. kü t ü p ,n r 2956 ) bu lu nm akladır. B.ı nüshadan da, ilk defa olarak, ben, Em evî M ırvSn b. ai-H akam 'in H a zarlara ve Saklâbİara ka rşı seferlerin e a it kısm ını, *939 ’d a, neşretm iştim ( Z .V . T o g s » , ib n F a z la n ’s R eiseb erich t, L e ip zig , 1939. Sr 295— 302 }, sonra Klutayba b, M üslim iu Sc-



te d ir. T a b a r i'n in B al'am i tarafın dan yap ılan farsça İşlenm esinde de İbn A 'şa m ’den çok i s ­ tifâ d e edilm iştir.



B i b l i y o g r a f y a : makale içinde g ö s ­ ( Z e k î V e lîd î T o g a n )



terilmiştir.



İ B N Â S ı M . İB N Â Ş İ M , A bü B a k r M u h a m ­ m ed



b. M u h a m m e d



b. M u h a m m e d b. M u h a m ­



m ed b. A ş îM ( 1 3 5 9 — *426) , 12 c em â ztyeîe v vtl



760 ( 1 1 nisan 1359 ) 'ta G ır n a t a ’da doğmuş ve ı ı ş ev va l 329 ( 1 5 ağustos i426 ) ’c!a aynı şe­ hirde v efat etmiştir. M â l i k i fakîh, edip, lis an sıs ve



hayli



sanatkâr



olup, mühim bir mansıp



m e z h e b i n d-e



ilminde bir



mütehas­ mücellif



olan G ırn a ta



baş k a ­



d ıl ığ ın da bulundu, İbn A s im . Endülüs p a yit a h ­ tının baş müftüsü A b u Sa id b.



A h m e d b.



Lubb



Farac b



KSsim



al-Şa labi 'den, edip A b ü



A b d A li â h M u f a m m e d b.



Muhamuıed b. ’ A l i



a l - K a y c a t i ' d e n , s ü n n îlğ 'n büyük müdafii



Abu



Ishâk lb ta h im b. Musa b. Muhamm ed a - Ş â i İ b i ’den



ve



tSemsenli ‘A b d A lla h b.



al-lmâm al-



Ş a r i f ’ten ders gö rm ü ş 1ür. H â l tercümesini y azn vş o'nukar tarafından zik r­



edilen ıo escıin ek ti bizce mâif.m „lan ikisi şun­



İBN ÂSİM -



lardır: 1.



Tühfat al-hııkkâm j i nakat al- uküd va '¡-ahkâm al- A şim iya racaz



yahut muhtasaran nâ­ mındaki eseri mâliki mezhebine dâir, vezninde ve 1638 beyitten mürekkeptir; 1322, 1327 senelerinde Cezayir’de, Fas'ta ve Kahire 'de Maçma al rnuiün 'da neşredilmiş olduğugibi, Houdas ve Martel tarafından Traite de droit m usulman, L a Tuhfat d ’Ebn A cem ismi altın­ dan yapıian fransızca tercümesi ile arapça me­ tin hukukî izahlar ve lisana müteallik notlar ile Cezayir'de (1882 v. d.) tab’edilıniştlr. 2.



İBN B Â B Û Y E .



7 °3



B i b l i y o g r a f y a i „ Daouhat an-Nachir“ A rch iv es Maro­ caines,



(frns. trc. A. Graulle, 1913, XIX ). ( T. H. WEIR.) fBN al-'ASSAL. [ Bk. îbnOl-assâl.] İBN ‘ATA’ALLAH. [ Bk, Ibn ataullah.] İBN ATÂULLAH. İEN’ATÂ’ ALLAH, Ah­ med b. Muhammed Abu ’l-Fa 2 l T â c al-Dîn AL-İSKANDARÎ AL- ŞÂZÎLI (7 —1309), arap m utasavvıflarından olup, îbn Taymiya [b.bk.]’nin enşiddetli muârızîarmdandır. 16 cemâziyelâhır 709 (21 teşrin II. 1309)'da Kahi­ H adâ'ik al-azâkir f i muslahsan al-acviba va re 'de, al Manşüriya medresesinde vefat etmiş­ 'l-m ıızhikât va 'l-hikam «a ’l-amşal va ’ l-hikâ- tir. Broekelmann ( G A L , II, 117—118) 'da zikre­ yât va ’l-navadir, çok alâka uyandıran hikâye­ dilen eserlerinden tab'edilmiş olanlar şunlardır: leri, halk mesaileri, müskit cevaplar v. b. ihtiva 1. al-H ikam al-'atâ'iya 796 (1394)'da vefat eder ve her biri bir, iki veya üç fasıldan mü­ etmiş olan Muhammed b. İbrahim b. ‘Abteşekkil altı hadika ’ya, yâni bahse ayrılmıştır, bâd al-Nafzi al Rondı ’nin şerhi ile birlikte, Fas'ta basılmıştır (bu nüsha Paris Bibi. Nat (Bulak, 1285, Kahire, 1303, 1306; sahife ke­ C at., nr. 3528 ve Brit. Mus, Rieu, Su p p l. , nr. narlarında ‘Abd Allah al-ŞarJjâvi 'nin şerhi İle 1145, I'de bulunan ei-yazmaları ile karşılaştırıl­ beraber } basılmıştır. Bundan başka kastamo­ malıdır ). nulu Hâfiz Ahmed Mahir'in al-Mukkam f i şarh B i b l i y o g r a f y a - . Ahmed Bâbâ, N ayl al Ijikam adındaki türkçe şerhi 1323'te İstan­ al ibiihâc (Fas, 1317), s. 299; ayn. mil., bul ’da basıldığı gibi, meçhul bir müellif tara­ K ifâyat al-muhtaç ( Medersa d'Alger nüs­ fından malay lisanı ile yazılmış ve I30Z 'de hası), s. 153v; Broefcelmann, G A L , 11, Mekke 'de basılmış olan bir şerh Snouck Hur264.; Suppl., II, 375. gronje ( M ekka, 11, 387, r,î ) tarafından zikre­ ( M o h . B e n C h e n e b .) dilmektedir. İspanyalı mutasavvıf Muhammed IBM ‘ÂŞÎM [ Bk. İBN Â2IM.] b. İbrahim al-Rondi (Ölm. 796= 1394) ’nin şerfBN A L - A Ş R . [ Bk. İBNÛL’ESÎR.] ?i bugün hâlâ Tunus’ta Çâmi' alzaytüna’de İBN ‘ASKAR. [Bk. İB N A S K E R .] tasav.ufa dâir müh Sultan Calâi al-Din zamanında, ,,Şâbib divân Şams al-Ha^lf va '1-Din‘‘ ’in ( hiç şüphesiz ‘Ala’ al-Din Cuvayni 'nin dedesi Şams al-Din Muhammed b. Muhammed b. 'Ali. Bk. Cuvayni, T â rih -i Cihân-guşâ, nşr. M. IÇazvini, I, 134 ve mukaddima-i musahhih, s. ) yanında yetişmiş, iyi bir münşî olarak, şöhret kazanmıştır ( al-Avâm ir a l-a la iya, s. 10, 8—10). Karı-koca beraberce, maiyetinde bu­ lundukları Calâi al-Din'in 1231 ağustosun­ da, Amid ( Diyarbakır) önünde, Moğui kuv­ vetleri tarafından perişân edilişinden sonra, Dimaşk 'a gitmişlerdir. Kamâi al-Din Kâmyâr 'ın ikazı üzerine, Bibi Munaccima ile alâkadar olan 'Alâ’ al-Din Kaykubâd, al-Malik al-Aşraf ( ölm. 635 = 1*37 ) ’ten karı ve kocanın Anadolu 'ya gönderilmesini rîcâ etmiştir. Bunun üzerine Bibi Munaccima ve Macd ai-Din Muhammed Konya 'ya gelerek, Selçukluların hizmetine gir­ mişlerdir (ayn. esr., s. 442, w~l#). 631 (1233) yılında. Sultan Calâi al-Din'e karşı müştereken savaşan al-Malik al-Aşraf ile ‘Alâ’ al-Din Kaykubâd 'ra araları bozulduğun­ dan ve Bibi Munaccima’nin, Selçuklu kuvvet­ leri 631 yılında Harpnt önünde savaşırken, Sul­ tan 'm yanında bulunduğuna (bk. ayn. esr., s. 442. 17 v.d.) göre, İbn Bibi ’nin ebeveyninin Anadolu’ya geçişi 1231—1233 yıllan arasında olmuştur. Bibi, 'Alâ al-Din Kaykubâd tarafından bü­ yük bir itibar görmüş, kocası da »firâş-jıâna-i hâşş" müfritliğine tâyin edilmiştir (a y n . esr., s. 44, i l ). İbn Bibi, anasının âkibeti hakkında başka bir şey söylememektedir. Fakat babası­ nın Giyâş ai-Din Kayhusrav II. zamanında ( 634== 1236—642 = 1244/45 )j tercümanlık va­ zifesine getirildiğini ve 670 ( 1272) yılı şâbanında (30/31, mart 1272 ) ölümüne kadar, muhtelif vesilelerle bir çok hükümdarların nezdine gönderildiğini bildirmektedir ( ayn. esr., s. 482, 485, 542 ). —Ruğadi nisbesinin bizzat kendisine âİt olduğu ve bana göre, Mâzandarân ’da Ruğad ’da doğduğu kat’îyetle ileri sürülemiyecek olan îbn Bibi 'nin ha­ yatı da, muhtemelen ebeveyninin mukadde­ ratına bağlı olarak, geçmiştir. Fakat gâyet



kuvvetli bir edebî kültür alarak yetiştiği an­ laşılan İbn Bibi, her hangi bir vesîle Be, ba­ bası gibi, mühim bir resmî vazifeye geçtiği hakkında hiç bir şey söylemiyor. Bununla be­ raber İbn Bibi eserinin, sonradan adı bilinme­ yen bir müellif tarafından vücûda getirilen ( aş. bk.) Muhtasar 'ında hem Am ir Naşir al­ Milla va’d-Din lekabı ile anılmakta, hem de Mâlik-i divân al-Tuğrâ olarak gösterilmekte­ dir ( His t. des Seldjoacides d'Asie Mineure d’après l'Abrégé da Seldjouknameh d'ibn Bibi,



nşr. Houtsma, Leiden, 902, s. 2, im ). Şimdi­ lik bu hususu te’yit edebilecek diğer bir vesi­ ka elde bulunmamaktadır. İşte İbn Bibi ve ailesi hakkında bildiklerimiz bundan ibarettir. Yalnız meşhûr Selçuklu üme­ râsından Calâl al-Din Karatay'ın 651 tarihli bir vakfiyesinde, şâhidler meyâmnda müverri­ hin babası da bulunmakta ve İmzasından büyük dedesinin Haşan adım taşıdığı öğrenilmektedir ( bk. Osman Turan, Selçuk devri vakfiyeleri, III, Celâleddin Karatay vakıfları ve vakfi­ yeleri, Belleten, X II, 1948, s. 87 ). İbn Bibi'nin ele geçen yegâne eseri al-Avamir al- ala' i ya f î ’l-umür al-alâ’îya adını taşıyan Anadolu



Selçukluları tarihidir. Şimdiye kadar ekseriya al-Avamir



at-'ala iya f i ’l-umür



al-'alâraya



veya al-Avâmir al-alâniya f i ’l-umür al-ala iya ( msl. bk. Storey, Persian Literatüre, II/2, s. 409; Duda, ZD M G , 1935, 14/89, s. 19) şekHnde yanlış olarak okunan bu addaki iki ‘Alâ’iya 'den birincisi Mogulların meşhûr devlet adamı ve tarihçi ’Alâ’al-Din Cuvayni'ye, İkin­ cisi ise Alâ’ al-Din KaylfSbâd ’a nisbeten kul­ lanılmıştır. Eserin te'lifini ’Ala’ al-Din Cuvayni'nin emrettiği ve ‘Ala’ al-Din Kaykübâd'a tahsis olunan sahifelertn kitabın en mühim kısmım teşkil ettiği göz önüne alınırsa, bu hususta şüpheye yer kalmaz. Filhakika İbn Bibi, eserinin mukaddimesinde ( bk. s, 11, e) uzun­ uzun medhettiği ’Alâ’al-Din 'Atâ-Malik Cu­ vayni ’nin kendisine, “Rûm,, ülkesinin fethin­ den başlamak üzere, Anadolu Selçuklularının tam bir tarihini yazmasını emrettiğini anlat­ makta ( aynsa bk. s. 742,13 ), fakat önceki bâzı vekayii tahkik imkânını elde edemediğinden ve „ihtilâf-i aljâvil“ den dolayı ( bk. s. 11,9)1 ancak Giyâş al-Din Kayhusrav I. devri ile ese­ rine başlamayı uygun bulduğunu söylemekte­ dir. Kılıç Arslan II. 'm, oğlu Giyâş al-Din Kayhusrav'i veliahd tâyininden ve az sonra ölümünden ( 588= 1192) itibaren, Anadolu Sel­ çuklu tarihini anlatmağa başlayan müellif, 'Alâ’ al-Din Kayltubâd I. devrine girdikten sonra, geniş malûmat vermekte, muasırı bulunduğu bu hükümdar ve haleflerinin zamanına âit ve­ kayii, bütün tafsilâtı ile, anlatmaktadır.



İbn Bibi, ayrıca araya sıkıştırdığı bâzı dip­ lomatik vesikalar ile de zenginleştirdiği eserini, Cimri hâdisesinden sonra, Malik Giyâş al-Din Mas'üd b. İzz al-Din Kaykâvus II, ’un679 (t*8o) 'da Auadohıya geçişi ve nezdine gittiği İlhanlı hükümdarı Abaka tarafından Harput, Malatya ve Sivas bölgesinde hâkimiyetinin tanınması bahsi ile bitirmektedir. İbn Bibi, 20 Zilhicce 680 (1 Nisan 1282 )’de ölen Abaka’yı ( bk. B. Spuler, Dte Mongolen in Iran, Leıpzig, 1939, s. 76) henüz bayatta gösterdiğine, eserini kendisine sunmak üzere yazdığı ‘Alâ’ al-Din Cuvayni, Abaka 'nin olümünden az önce nekbete uğrayarak tevkif edil­ diğine ( bk. Mirza Muhammed JCazvini, Mukaddima-i Cihân-guşâ, I,), ayrıca Giyâş al- Din Mas'üd II. ’un, zikretmediği çülûsu ise 25 Rabi’ I!.68o(l28l) tarihinde olduğuna göre (bk. DivSn-i Sultan Valad, nşr. Kilisli Rifat, An­ kara, 1941, s. 224), al-Avâmİr ai-'Ala’iya’yi 680’den önce ve 679 yılı içinde bitirmiştir. Bu husûsta diğer bîr kat’î delil, onun, yakın­ dan tanıdığı ve görüştüğü Şams al-Din ‘Omar IÇazvini ’den bahsederken, öldüğüne dâir en ufak hir imâda bulunmamasıdır. ( bk. s. 452, 617). Hâlbuki bu zâtın son zamanlarda Kon­ ya 'da meydana çıkarılan mezar kitâbesinde Ölümtarihi, 9 Zilhicce 679 (1 nisan 8 ) ola­ rak, görülüyor (bk. M. Zeki Oral, Konya 'da tarihi mezartaşları, /. A n ıt Dergisi , 1949, s. 17). Bunlardan, İbn Bibi'nin eserini 679 yılı içinde, fakat zilhicce ayından Önce bitirdiği anlaşılmaktadır. Anadolu Selçuklu devletinin aşağı-yukarı bir asırlık tarilıihi ihtiva ettiği görülen al-Avâ­ mir al-'alâ’iya 'de verilen malûmatın burada tenkidi bir şekilde tahlî! edilmesine imkân yoktur. Fakat eser hakkında oldukça sarîh bir fikir edinilmesini kolaylaştırmak üzere, bâzı noktalar üzerinde durulabilir: a. Evvelâ belirtilmesi gereken nokta İbn Bi­ bi ’nin her hangi bir yazılı kaynağa baş-vurmamış olmasıdır. Filhakika, o eserini „gördük­ lerine ve işittiklerine,, göre yazdığını açıkça ifâde etmekte (s. 11, 11—13: az dida-ı muhakkak va şunida-i muşaddak; s. 742, 20: az şunida va dida ), mevzûunu ilgilendiren her hangi bir yazılı kaynak adı vermemektedir. Bu husûs, müellifin içinde yaşamadığı devir hakkında verdiği mâlûmâtm değerini azaltmaktadır. Filhakika eserin başlangıç kısmı tam mânâsı ile bir vekayinâme sayılamaz. Bu kısımda sarîh kronolojik mâlûmât bulunmadığı gibi, vukûâtın, tam ve rabıtalı bir surette; anlatılmasına itinâ edilmemiş (msl. Giyâş al-Din Kayhusrav I. 'in 605 = 1208/1209 ’teki Ermenistan seferinden hiç bahsedilmiyor. Krş. İbn al-'Adim, H istoite jz



o



İBN B İ B İ



ıTA lep, 14$ ;



trc. E. B lo c h e t , P a r is , 3900, s. Musamarat al-ahbâr, n şr. O.



fr n s .



A k s a r â 'i



T u ra n , A n k a ra ,



194 4, s . 32 ), h a t t â



in a n ılm a sı



g ü ç a n e k d o t m â h iy e tin d e b â z ı h ik â y e îe r k a y d ­



1/



e d ilm iş tir ( m s l, G i y â ş a l-D in K a y h u s r a v



in



Selçuknâme, kak istoçnik dlya istorii Vizantii v X II i X III vv ~ XII. ve X III. asır Bizans tarihi kaynağı olarak Selçukn âm e ), Vizaniiyskiy Vremennik, m â c e r a s ı g ib i. K r ş . M e lio r a n s k îy ,



!, 1894, s. 6 1 4 ) , İbn



B ib i,



e s e rin in



b u k ıs m ı



için , h e r h â ld e k e n d i z a m a n ın d a h a lk a r a s ın d a y a y ılm ış



b u lu n a n



ş if a h î



r iv a y e t le r d e n



fa y d a ­



la n m ış o lsa g e r e k t ir .



se te rin



t a r ih in i



b ile



h â ld e , S e lç u k lu



b ild ir m e ğ i



su lta n la r ın ın



ve



h a le f­



e t t iğ i



islâ m e d e b iy a tın d a a sırla rd a n b e ri m âlû m o la n m e v z u la r ı



ih t iv â



eden,



u zu n



ve



in a n ılm a sı



g ü ç n u tu k la r n a k le tm e k te d ir . M e s e lâ K ı h ç A r ş ­ tan II. ’ m , ö lü m ü n d en



Ö nce, v e lia h d ı Ğ iy a ş a l-



D in K a y h u s r a v I . 'e v e r d iğ i n a s ih a t le r g ib i. İbn B ib i, b u n a s ih a t le r i h em en



aynen, T z z



e se rin



so n u n d a ,



h em en -



a l- D in K a y k â v u s II. t a r a ­



fın d a n o ğ lu G iy â ş a l-D in M a s 'ü d ’a v e r d ir m e k ­ te d ir ( b k . s- 73 6 v .d .) .



e.



S o n o la r a k ,



İş a r e t



n o k ta d a , İbn B ib i *nin



b. E s e r in , ‘ A la * a l- D in K a y lju b â d



ih m â l



a ğ z ın d a n , Ş a r k -



t â la r a d ü ş m e s id ir .



e d ilm e s i



s ık - s ık



g erek en



b ir



k r o n o lo jik h a ­



B u h u s û s ta ik i m isa l v e r e ­



b iz ­



lim : 675 ( 12 7 6 /12 77 ) 't e v u k û a g e le n H a t ır - o ğ lu



d e v ri



is y a n ı { b k . A d n a n E r z i, Belleten, X IH , 1949, s*



id r a k e d e n le rin b ilg is in d e n fa y d a la n m a s ı s e b e ­ b iy le ( m sl. b k , s . 4 5 2 ,1 4 - ı s )* h u s û s î b ir d e ğ e r



192 ), 665 ( 1266/1267 ) 't e g ö s t e r i lm iş ( k rş. alA vâm îr a l-a la ’iya, s. 666 ), k ü ç ü k E r m e n !s ta n



ta ş ım a k t a



k ır a lı i.



le r i z a m a n ın a â it k ısm ı is e , İbn B i b i 'n i n z a t h â d is e le r in şâ h İd i o lm a sı v e y a



ve



için , h âle n



A n a d o lu



e lim iz d e



ayn ı



t a r ih in in



b u lu n a n ,



bu



en



d evresi



m üh im y e r ­



m üh im



n ın , g e r e k s i y â s î ve g e r e k s e iç tim â i ta r ih b a k ı­



h iç ele a lın ­



m ın d a n , en m üh im k a y n a ğ ı o ld u ğ u m u h a k k a k tır .



m ü e llifin ş a h s î v e iç t i­



m âi d u ru m u



e tm e k



k a b ild ir .



m u h itin e ve m ü r e ffe h b ir b a y a t se k ta b a k a y a



m en sû p



o la n



S aray



g e ç ir e n y ü k ­



İbn B ib i, e se rin i



y a z a r k e n , S e lç u k lu h a n e d a n ın a



k arşı d uyd u ğu



b a ğ lılık ve m in n e t h is le r in in t e 's ir i a lt ın d a h e r v a k it b î- t a r a f k a ia m a m ış tır . M e s e lâ ‘A lâ * a l-D in K a y k ü b â d 'm , II.



t a r a fın d a n



o ğ 'u



G iy â ş



a l- D in



K ayh u srav



z e h ir le tilm e s in d e n ( b k . N e g 'd İ ,



al-V a la d al Şaf'ik, F â tih



k U iîip ,, n r.



4 5 1 9 , s.



2 9 9 ) , y în e bu h ü k ü m d a rın G iir c ü p r e n s e s i T a ­ m ara



ile



e v le n m e s in d e n



{ bk.



d âim â rağm en ,



al-Avâtnir a l-a la ’iya 'n in , S e lç u k lu la r z a m a n ı­



m a m ış tır. B u n u a n c a k ile iz a h



y e rin e



B u n la ra



gereği



h â d is e le r



g ib i a k s e ttir ilm e m iş , h a ttâ b a z â n



(1 2 2 6 — 126 9 )



b a b so lu n m u ş tu r .



b e ra b e r



li k a y n a ğ ı t e ş k il e tm e k te d ir . B u n u n la b u k ıs ım d a d a, b â zı



H e tu m



L eon 'd a n



Abu



al-Avâm ir al~ca la îy a ,



h e r n e d e n se ç o k y a ­



y ılm a m ış v e a n c a k m a h d u t s a - s d a m ü v e r r ih le r t a r a fın d a n b ilh a s s a



f a y d a la n ılm ış t ır .



M ü n e c c im -b a ş ı



ş a y a n d ır



B u n la r



A hm ed



C a m i' al-duval,



(b k .



a r a s ın d a



E fe n d i I,



z ik r e



B a y e z id



U m û m î k ü tü p ., n r. 50 19 , s. 1 1 5 5 v.d*).



al-A v â m ir y a ln ız



b ir



a l- a la i y a ’ nin, ş im d iy e



n ü sh ası



k ü tü p ., n r. 2985 'te İ b r a h im



b.



t a r a fın d a n ,



‘İsm a i l G iy â ş



e le



g e ç m iş t ir .



m ukayyet b.



Abi



a l-D in



o la n Bakr



kad ar,



A y a s o fy a b u n ü sh a , al K a y şa ri



K ayh u srav



IH. 'in



’ 1-F a r a c ,



h a z în e s i iç in , is tin s a h e d ilm iş tir . Z a h r iy e 'd e b u ­



Muhtasar' al duval , n şr. Ş â lb â n î, s. 447 ) h iç



lu n a n „ H id m a t a l- ‘ A b d a l - A ş ğ a r a l-H u s a y n b.



b a h s e tm e m e s i, a n c a k on u n bu e n d iş e s i ile iza h



M u h am m ed



o lu n a b ilir.



n ın bu h ü k ü m d a ra



c. F a k a t ş u r a s ın ı d a h a t ır la t m a k g e r e k ir k i, İbn B i b i , ‘ A lâ* a l Din K a y k ü b â d 'd a n s o n ra ,



z a t m ü e llif t a r a fın d a n ,



m o ğ u l t a z y ik i a lt ın d a S e lç u k lu



a!*M unşİ a l - C a 'f a r i " k a y d ı, n ü s h a ­ ta k d im e d ilm e k ü ze re , b iz ­



y o r ( N ü s h a n ın t a v s i f i



y a z d ır ıld ığ ım



g ö s te r i­



b k , F . T a u e r , Les



için



tü ğ ü k o tu d u ru m u , b â z ı v e s ile le r le



b e liıt m e k -



Manuscrits persans historiques des Biblio­ thèques de Stam boul, A rch iv Orientalni, 19 3 2 ,



te n ç e k in m e m iş , za m a n ın



a n d ığ ı b ü ­



I V , n r. 477 ).



yük



ü lk e s in in d ü ş ­



h a s r e t le



h ü k ü m d a rın ölü m ün ü t â k ip e d e n



y ılla r d a



n ü s h a n ın



A li



E m îr î,



b u lu n d u ğ u n u



k e n d is in d e



y a z ıy o r



de



b ir



( b k . Ormanlı



b a ş la d ığ ın ­



vilâyât-i şarkiyyesi, İsta n b u l, 1918 , s . 56, nr. 2 ),



d a n v e „ k a v a id-1 ra vn a ly-i s a lt a n a t " *m b o z u l­



F a k a t h â le n M ille t k ü tü p .* d e k a y ıt lı o la n b u n ü s­



„m e m â lik -i



ru m "



duğundan



da fe tre t



b a b s e d e b ilm iş t ir



H a t t â m u h te lif



k im s e le r in



d evri



( b k . s. 5 t 2 v .d .). a ğ z ın d a n



d e v rin in



h a , A y a s o f y a M ak i n ü sh a n ın m u a h h a re n y a p ıl­ m ış b îr k o p y a s ıd ır . N it e k im 192 2 ’d e, y in e A y a ­



id â r i v e s iy â s î a k s a k lık la r ın ı s ö y le t m İ ş t ir { m sl.



so fy a



b k . 8. 525, 5 3 1 ).



't e B ib i.



d. ib n B ib i, k a r ş ım ız a h e r ş e y d e n ö n c e , m ü ­ v e r r ih o la r a k d e ğ il, a n c a k h e r e d ip h ü v iy e t iy le ç ık m a k t a d ır . O n u n e h e m m iy e t v e r d iğ i v e g a y ­ r e tin i t e k s if e l l i ğ i n o k ta , s ilâ t ı



ile



iz a h ı



d e ğ il,



v e k a y iin



o n la rın



b ü tü n t a f ­



ta s a n n u lu



b ir



n ü s h a s ın d a n



b ir



k o p y e , P a r is



b u lu n m a k la d ır ( b k . E .



B lo c h e t , Catalogue



des Manucrits persans, al- ala’iya 'n in , d a h a m ü ­ e llifi h a y a t ta İken , t e 'ü f e d ilm iş b ir Muhtasar 't



IV, 2310). al- A vâm ir



v a r d ır



( n şr. H o u tsm a , s. 2,7 'd e , İbn B ib i h a k ­



k ın d a



s ö y le n e n „ d a m a t



ü slû p v e e d e b î b 'r k is v e iç in d e o k u y u c u y a arz-



a ç ık ç a



e d ilm e s id ir .



tin d e b u lu n a n



N ite k im , b a h s e t t iğ i b îr ç o k h â d i-



y a p ılm ış



N a t i o n a le 'd e



g ö s t e r iy o r .



Bu



f a z a ’ tlu h " d u a s ı bu n u



Muhtasar *da e s â s m e ­



m a lu m a t,



büyük



b ir d ik k a t v c



İBN b Îb î .



itinâ ile, hulâsa edilmiş, eserin tarihî muhte­ st kabil olan Husayn ( İbn Bibi ) Jıi» adı elde vası, bâzı istisnalardan sarf-i nazar, hemerı- yalnız bir nüshası bulunan M uhtasar’m mu­ hemen aynen nakledilmiştir; fasıl başlıkları kaddimesine, bir yanlış okuma neticesinde, Yalı­ aynen ibn Bibi ’deki gibidir. Yalnız noksan ya olarak geçmiştir. Bu husûs, kaliiğrafik ba­ plan ve hepsi 28 'i bulan fasıllardaki mâlûmât, kımdan da mümkün görünmektedir (Eserin yerine göre, diğer fasıllara dağıtılmış, ‘Ala1 Ayasofya nüshasının başında al-Husayn, Yah­ yazılmıştır). al-Din Cuvayni 'ye âit parçalar da çıkarılmış­ ya okunabilecek şekilde tır. Bununla berâber, fazla olarak, bâzı vak’a- Muhtasar 'in müellifi hakkında ise, şimdilik hiç larm tarihi ilâve edilmiştir. Bu bakımdan, eser bir şey bilmiyoruz ( yukarıda ileri sürülen mütâieayı te’yid eden diğer bir kayıt İbn Bibi husûsî bîr kıymet taşımaktadır. Eserinin sonunda dabi Ibn Bibi'ye her han­ 'nin, bir vesîle ile, babasından bahsederken gi bir ilâve yapmağı düşünmemiş olan müellif, ( bk. s. 485, ıs ) kullandığı „padar-i banda“ bir münâsebet ile, Şâhib Fahr a!. Din 'Ali'den .kelimelerinin M uhtaçar 'm müellifi tarafından bahsederken, „hâlen memleketin hâkimidir“ ’ hazfedilmesi ve sâdeceMacd al-Din 'in bırakıl­ dediğine göre ( nşr. Houtsma, s. Z83, 16; krş. masıdır ( bk. nşr, Houtsma, s. 221, e). Eğer, al-A vâm ir al-'ala i ya, s. 6*7, 4 }, hulâsasının şimdiye kadar zannolunduğu gibi, her iki mü­ te’lif tarihi için „terminus post quem“ olarak, ellif arasında kardeşlik ilgisi bulunsaydı „pa­ bu vezîrin ölüm yılı olan 687 ( 1288 ) yılı ( krş, dar-i banda“ ibaresi Muhtasar ’dan çıkarılmazdı. Aksarâ’î, M usümarat' al-ahbar, s. 150); fakat M uhtasar 'in yegâne nüshası Paris 'te, Bibi. mezar kitabesinde 684tarihi var ( bk. Cl. Huart, Nationale 'de, bulunmaktadır ( bk. E. Bloehet, Epigraphie arabe d 'A s ie M ineure, Paris, 1895, Catalogue des M anuscrits persans, 1905, I, s. 78); yine eserin sonunda Giyâş al-Din Mas- 439! Storey, Persian Literatüre, 1936, II/2, s. 'üd II. ’unAnadoluya geçişini anlatırken : —,,al- 409 v.d.). Bu yazmayı ilk defa tanıtan Ch. hâlatu hazihi soltân-1 Rum ast.“ —dediği göz Schefer, Giyâş al-Din Kayhusrav I. ve Rukn önüne alınırsa (ki İbn Bibi’de: s. 736, s—4 al-Din Sulaymân-şâh II. zamanına âit kısımla­ bu ibâre yerine sâdece „Vali'ahd-i saltanat rını fransızca tercümesi ile neşretmiştir: Q uel­ va halİfa-i mamlakat“ deniliyor), „terminus ques chapitres de l ’abrégé da S eldjouk Nameh ante quem“ olarak 25 rebiyülâhır b8o tarihi com posé par l ’émir N assir Ed-din Yàhia. R e­ cueil de T extes et Traductions p up lié à l'occa­ tesbit edilebiliyor. Müellife gelince, tarihçilerimiz arasında bu­ sion du V H P Congrès International des O rien­ nun Ibn Bibi’nin kardeşi Naşir al-Din Yahya talistes tenu à Stockholm en 1889 ( Publications olduğu kabul edile-geimiştir (asi. bk. Fuad de l ’E cole des Langues O rientales Vivan­ Köprülü, Belleten, 1943, VİI, 388 v.d.; Mük- tes, Paris, 1889, IH. série, V — VI, 3—toz ). rimin Halil Yınanç, Türkiye tarihi, S e lçu k lu ­ Houtsma.ise metnin tamamını, R ecueil de Textes lar devri , İstanbul, 1944, I, 9). Bu hususta re la tif à l ’histoire des Seldjoacides 'in IV. ist'nad edilen yegâne delil, eserin mukaddime­ cildi olarak, istifâdeye arzetmiştir : Histoire sidir. Fakat bundan, hulâsayı yapanın Naşir des S eld joa cid es d 'A s ie Mineure d ’après l'a b­ al-Din Yahya olduğu neticesini çıkarmak im­ régé du Seldjouknam eh d ’Ibn-Bibï. Texte per­ kânsızdır, Çünkü müellif, mukaddimede açıkça san puplié d ’après le M s. de Paris. ( Leide, 1902). „bâzı dostlarının“ Naşir al-Dın Yahya b. Mu- Eserin türkç.e tercümelerinden M.Nuri Genchammed al-Ma'röf bi- ıbn al-Bibi ’nin yazdığı Osman 'inki de yayınlanmış bulunuyor : A n a ­ „‘adim aI-naz;İr va fakid al-mışS“ bir eser olan dolu S èlçu k î devleti tarihi. Jbn B i b i ’nin fa rs-' Salçuk-nâm a ’nin „kibar-i hacm"'inden şikâyet ça muhtasar Selçuknâm esinden (Ankara, 1941): ettiklerini, bunun üzerine, „Ijillat-i biââ'at'ına İbn B ib i 'nin eseri, baş tarafına bazı muhta­ rağmen kitabı kısaltarak, kolayca anlaşılabilir sar malumat ilâ v e edilmek suretiyle, ikinci bir bir hâle getirdiğini söylüyor (nşr. Houtsma; defa, yine adı bilinmeyen bir müellif tarafın­ s. 2, 3—12). İbn Bibi’nin, ebeveynine tahsis d a n , ih t is a r edilmiştir. Bu eserin, sonunda ek­ ettiği fasla tekabül eden kısımda ise, —»gikr-i s ik o la r a k , ele geçen yegâne nüshası Gotha vâiid va vâlida-i mu’allif-i aşl-i ân ( in ) muh­ I 'd a bulunmaktadır ( bk. W.Pertsch, D ie persitasar amir Naşir al-Din“ başlığını koyuyor schen H andschrifien der Herzoglichen B ibli­ ve „väüda-i o ...“ —diye söze başlıyor ( s. 19h othek zu G o th a ,m e n , 1859,nr. 31,s. $4; Storey, v.d.). Bu'kayıtlar ile, Naşir al-Din Yahya Persian Literatüre H/z, s. 409; krş. Mükrimin ’mo, M uh ta sar’m değil, doğı-tıdan doğruya Halil Yınanç, Türkiye tarihi, I, 9 v.d), al-A vâm ir al- ala i ya 'nin Murad II. zamanın­ al-Avâm ir a l-'a la iy a 'nin müellifi olduğu^ sarîh bir surette, İfâde edilmiş oluyor. Buna da yapılan tıîrkçe tercümesi, Yazıcı-zâde Ali nazaran, ortada her hâlde: bir istinsah yan­ 'nin Tarih i  l- i S e lçu k veya Oğaz-nâme ( bk. lışlığı vardır ve Naşir al-Din lekabını alma- P . VVittek, D er İslam, 1932, XX, 202), hattâ



Moğul-nâme ( b k . T o p k a p ı S a r a y ı, R e v a n k ö ş k ü



a l- D in K a y J ç ü b id b . F a r â m u r z v e O s m a n G â z î



k ü tü p .,



h a k k ın d a b ir f a s ıl



3.



n r.



13 9 1,



1 * ) d iy e



a n ıla n



e s e r in in



k ıs m ın ı t e ş k i l e t m e k t e d ir . B u e s e r in l . k ıs*



m ı ( a y n ı n ü s h a , ı*>— 19*»), t ü r k



v e m oğul k a-



v im le r i ile O ğ u z b o y la r ı h a k k ı n d a t a r ih î v e e t ­ n o lo jik m a lû m a t ih t iv a e t m e k t e d ir . Y a z ıc ı- 2 â d e 'n ia , b u k ıs m ı y a z a r k e n , d iğ e r b â z ı k a y n a k la r la h a t t ı ile y a z ılm ış Oğuz-nâm e



b erab er „U y g u r



'd e n " f a y d a la n d ığ ı ile r i sü rü lm ü ş is e d e ( b k .



F.



K ıs ım



m ü n d en s o n ra



v e O ş m a n lı



m ü z e s i,



d a d K ö ş k ü k ü tü p ,, nr. 282, v a r , 318 b v .d ,) , s â d e ­



H â n 'ın



R û m 'u n



ö lü ­



a h v a li "



k a r a , 19 4 4 , s. 32 v .d . ) ile M u z a ffe r i,



m u k a d d im e s in i



s a t ır - s a t ır t e r c ü m e e tm iş ( k r ş .



„ M e m le k e t-i



Men­ teşe beğliği. X III. — X V . asırda Garbi Küçük Asya tarikine âit tetkik , t r c , O . Ş , G ö k y a y , A n ­



d ir e n



Macmu a-i Ifâ fiz A bru , T o p k a p ı S a r a y ı , Bağ«



( 267 * — b ). 5.



G azan



'n e â it m ü h im b ir f a s ıl ( b k . P a u l W it t e k ,



Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar, İ s ta n b u l, 1 9 19, s. 279, n o t 1 ) d o ğ r a değil g ib i g ö r ü ­ n ü y o r, Ç ü n k ü , Y a z ı c ı - z â d e , C a m i'-al tavârıh 'in K ö p r ü lü ,



e k le n m iş t ir



( 2 8 0 * —- 2 8 6 “ )



h a n e d a n la r ın ın



G azn evî



m e n ş e 'in i



ilg i le n ­



ü ç h ik â y e y i ih t iv a e t m e k t e , M u r a d II. 'a



h ita b e n



y a z ıla n



b ir



m anzûm e



ile



eser



so n a



e r m e k t e d ir ( B u m a n z û m e y a ln ız T o p k a p ı s a r a y ı R evan



köşkü



k ü t ü p .,



n r.



13 9 0 ’d a k i



n ü s h a d a b u lu n u y o r : v a r . 286 a — 287 b ) . G e r e k T ü r k iy e v e g e r e k s e A v r u p a k ü t ü p h a ­



The rise



n e le r in d e



Y a z ı c ı - z â d e 'n i n



o f the Ottoman Em pire, L o n d o n , 1938, s. 1 0 ; O . Ş â lk Gökyay, D ede Korkut, I s ta n b u l, 1 9 3 8 ,5 . X L )



n ü s h a la r ı



v a r d ır .



v e A k - k o y u n lu



K a r a - O s m a n ile ( O s m a n



s e s i s a y e s in d e e s e r in ta m â m ı h a k k ın d a b ir fik ir



Turkestan



e d in ile b ilm e k te d ir . E s â s it ib â r ı İle b u n ü s h a la r



down to the Mongol invasion, L o n d o n , 192 8 , s. 4 6 1 ; A . Z e k i V e l i d i T o g a n , Umûmi Türk tarihine g iriş, I, 101 ) ilg i li b ir k a ç cü m le e k le -



ü ç g r u b a a y r ılm a k t a d ır : 1 . E s e r i n t a m a m i ­ R e v a n k ö ş k ü k ü tü p ., n r. 13 90 ( f a k a t I r a k S e l ­



m iş iir . 2. k ıs ım ( R e v a n K ö ş k ü k ü t ü p ., n r. 13 92 ,



ç u k lu la r ı k ısm ı n o k s a n ), 1 3 9 1 ( A n a d o lu S e lç u k ­



c e D e d e K o r k u t ile ( b k . P . W it t e k ,



G a z ı ile



beyi



d e ğ il;



bk.



W .B a r t h o ld ,



çok



e s e r in in



Fakat



m u h te lif



b u n la r ın



h epsi



n o k s a n d ır v e a n c a k b ir b ir le r iy le



ni ih t iv a



az



m ukaye­



e d e n n ü s h a l a r : T o p k a p ı S a r a y ı,



v a r . ı 6 b— 8 x a ) , Iran v e I ra k S e lç u k t a n t a r i h i ­



lu la r ın a â it



d ir v e R a v a n d i 'n in Rahat al-şudür 'u n d a n t e r ­



en son d ak i m anzûm e y o k ) ;



cü m e



( R evan K öşkü ,



t io n a le , Ş u p p l. t u r c ., 737 ( g ö r ü n ü ş e g ö r e , R e ­



k ü tü p ., n r. 13 90 , 26b— 262* ), „Z ik r-i p adişâkî-i Sultâ n Stılaymân-şah dar Rüm u f a s lı ile b a ş ­



v a n k ö ş k ü k ü t ü p ., n r. 13 9 1 'd e k i n ü s h a n ın e ş i,



la m a k t a , b u f a s ıld a A n a d o lu S e lç u k lu



P a r is , 19 3 3 , H, 47 v .d .) . 2. B a ş t a n i t i b a r e n



e d ilm iş tir . 3. k ıs ım



is e



d e v le t i­



k ıs m ın



b k . E . B lo c h e t ,



baş



ta r a fı n oksan ; P a r is ,



a y r ıc a



B ib i.



N a­



Catalogue des Manuscrits turcs,



a y n e n m u h a fa z a e d ilm e k iiz e re , te r c ü m e s i g e l ­



„ Zik-ri ikâmat-i Sultan ba-m avzf-i KaykUbadîya*. f a s l ı n a k a d a r ( b k . Recueil de Textes relatifs d Vhistoire des Seldjoucides ,



m e k te d ir . B u te rc ü m e , m ü m kü n o ld u ğ u



kad ar,



III,



a s la



a rap ça



ner



n in k u r u lu ş u h a k k ın d a k ıs a m â lû m â t



v e r ild ik ­



te n s o n r a , ab A vâm ir al-’ a lâ 'ty a ’nın, b a ş lık la r ı



326). g e l e n



n ü sh a la r;



L e id e n ,



W ar­



a tla n m ış t ır . ‘ A la



Catalogue codicum orientalium Bıbliothecae Academiae Lugdunc-Batavae,



a i- D in C u v a y n i 'n i n m e d h in e t a h s is e d ile n p a r ­



III, 24, n r. 942 ) ; T o p k a p ı s a r a y ı m ü ze si, R e v a n



ç a la r a S u lt a n M u r a d II. 'm ism i k o n u lm u ş, y a l­



k ö ş k ü k ü tü p ., 1 3 9 2 ; A n k a r a D il v e T a r ih C o ğ ­



n ız İb n B ib i 'n in



r a f y a F a k ü lt e s i k ü tü p ., İsm a il S â ib k o l!., I, 1 7 2 7 ;



s a d â k a t le



y ap ılm ış» y a ln ız



m a n z u m e le r v e



zor



ib a r e le r



e b e v e y n in in



bazı



h a y a t ın a ta h s is



k o li., 4 1 9



(



e t t i ğ i f a s ıl tam a m e n ç ık a r ılm ış tır . M ü te rc im in ,



İ s ta n b u l



İbn B ib i 'n in v e e s e r in in



B ib i. N a t io n a le , S u p p l. tu r c , nr. 1 1 8 5 . 3.



a d ın ı



h iç z ik r e t m e ­



Ü n iv e r s it e k ü t ü p .,



n r,



1114;



P a r is ,



„Zikr-i



n şr. H o u ts m a s . I X ) „ M u ’a llif - i a ş l- i k it a b b a ­



vurüd-i rasûlân-i Sultan Calâl al-Din“ fa s lın a k a d a r ( b k . Recueil, I V , 407 ) y a l n ı z A n a d o l u



b a s ı“ d iy e M a c d a l- D in M o h a m m e d 'd e n b a h s ­



S e l ç u k l u l a r ı t a r i h i n i i h t î v â eden n ü s­



m esi şa y a n -i d ik k a ttir ;



y a ln ız



e d iy o r ,



b ir y e r d e ( b k .



halar;



;



R e v a n K ö ş k ü k ü t ü p ., n r. 1 3 9 3 ; P a r is ,



büyük



Cata­ logue, 1 9 3 2 , 1, 24 v .d . ). A y r ı c a M o s k o v a 'd a D e v ­



e m ir le r in , m u h te lif O ğ u z b o y la r ın a m e n s u b iy e ­



le t U m û m î T a r ih k ü tü p . { b k . V I. G o r d le v s k iy ,



tin i



Gosudarstvo Selcuktdov Maloy A zti, M o s k o v a ,



Y a z ıc ı - z â d e , al-Avâm ir b azı



ilâ v e le r b ild ir m iş ,



de



al-'a la iya



y a p m ış tır .



m u h t e lif



m etn in e



E z c ü m le



v e s ile le r le



d e v le t in d e O ğ u z tö re s in in t a t b ik



S e lç u k lu



e d iliş in e



â it



B ib i. N a t io n a le , a n c ie n fo n d 62 ( B lo c h e t ,



1 9 4 1 , s. 9 ) v e



L e n in g r a d 'd a



A sya



M ü z e sin d e



Turkestan, s. 29 ),



b â z ı m a lû m a t v e r m iş t ir . B u n la r ın k e n d is i t a r a ­



( n r, 560, b k . W . B a r t h o ld ,



fın d a n u y d u r u ld u ğ u z a n n e d ilm e k te d ir . 4. k ıs ım



B e r lin 'd e , S t a a t s b ib llo t h e k 't e ( b k .



P. W i t t e k ,



{ T o p k a p ı s a r a y ı m ü z e s i, R e v a n k ö ş k ü



Der İslam, 19 3 2 , X X ,



202,



4;



b îr



b u lu n m a k ta d ır.



k ü tü p .,



n r. 1 390, v r. 262® — 280“ ) ,y in e R a ş id a l- D in 'd en tercü m e



e d ilm iş tir



( k rş.



H istory o f Ghasan



la rın



n ü sh a I ) d u ru m u



üç



n ü sh a



h a k k ın d a



k a t 'î



not



ta m a m



m alû m at



Khan. Persian text, n şr. K a r l J a h n , GMJVS.



e d ile m e d iğ in d e n y u k a r ıd a k i t a s n if



L o n d o n , 1940, X I V , 76 v .d .). Y a l n ı z a r a y a ‘A l â



la m a d t.



iç in e



Bun­ e ld e soku -



Yazıcı-zâde'nin eserinden bâzı parçalar, İlk 1 8 3 4 ; ayrıca bk. Georgi D. Balascev, Les defa V. D. Smirnov tarafından yayınlanmış relations entre Vempreur Michel VIII. Palé{ bk. Ûbraztsovıya pro'ızvedeniya osmaniskoğ ologue et l'Etat des Ogouz nouvellement érigé liier atu/i, Petersburg, 1903, s. 2—16) ; Houtsma avec son concours su rla côte ouest du Pont ise Paris ve Leiden nüshalarından faydalana­ E uxin . IIIe Congrès international des études rak, Anadolu Selçuklularına âit kısmını, Zikr-i byzantines, Athènes, 1930, Comptes-rendus, vurüd-i Rasüiân-i S. Calâl ai-Din bahsine Athènes, 1932, s. 175 V .d .) kadar, neşretmiştir: H istoire des Seldjouciİbn Bibi 'nin hayatı hakkında ilk defa, des d’A sie M ineare d ’aprés Ihn-B ibi. Texte eserinin muhtasarından faydalanmak suretiyle, tare publié d’aprés les Mss de Leide et de Ch. Schefer malûmat vermiş ( bk. Q uelques Paris, Leiden, 1902 ( R ecueil de textes relaii/s chapitres de l ’abrégé da S e ld jo u k Nameh á l ’kistoire de Seldjoucides par M. Th. Houts­ composé par l'ém ir N assir Ed. din Yahia. R e­ ma, III). Necib Asım da, Revan köşkü nüs­ cueil de Textes et Traductions publié p a r les halarını ele alarak, eserin tamâmını neşre p rofesseurs de l'E co le des Langues orientale teşebbüs etmiş ise de, yanda kalmıştır (bk. M. vivantes à l ’occasion du V IIIe Congrès Inter­ Hartmann, D er Islam, VIII, 322). Yazıcı-zâde national des O rientalistes tenus à Stockholm ve eseri hakkında ayrıca bk. Vladimir Gord­ en 1889, Paris, 1889, s. 3 v.d.) ; Th. Houtsma levskiy, Kammentariev k satro osmanskomu ise, M uhtaşar Ta neşri başına eklediği mukad­ perevadu kkron iki M aloaziyskikh Selcukidov, dimede ( bk. R ecueil des textes relatifs à tak nazivayemoy khroniki Ibn B ıb î — ibn B ibi l'H istoire des Seld jou cid es, Leiden, 1902, IV, vakayinamesi denilen K üçük A sy a S elçukluları 5—16), bu malûmatı tashih ve tafsil ede­ vekayin&mesinin eski Osmanlıcaya tercümesi rek, tekrarlamıştır. Ayasofyadaki mufassal üzerine açıklamalar ( D revnosti Vostoçniya, nüshanın ilim alemince tanınmasından son­ 1912; IV/l }; krş, D er İslam , 1913, IV, 135, ra da, bu mevzua W. Duda ( Z u r G eschi­ nr. 19; M. Iqbäl, The R ä h atd s-şudür by chtsforschung iiber die R um -Seldschuken. B e ­ ar-RSvıandi, Ç M N S , London, 1921, II, IX, richt über die m itgliederversam m lung d e r . XXXVI; F. Babingeı-, D ie Ceschicfsschreiber D M G am 3. Januar 1936 in H alle, Z D M G , der Osmanen u n d ihre Werke , Leipzig, *927, s. 14/89, 1935, s. 19---20), C. A. Storey Persian 8—9; W. Barthold, Turkestan, s. 29 v.d,; Már- Literatüre, London, 1936, II/2, 408—410 ) ve quart, O sttürkische Dialektstudien, s, 53, not VI. Gordlevskiy ( Cosudarstvo Selcukido v ma­ 4; P . Wittek, D er Islam , 193a, XX, s. 202; loy A zii, Moskova, 1941, A kadem iya Nâuk Abdülkadir İnan, Orun ve ülüş m eselesi ( Türk S S S R . Trudi Instituía Vostokovedeniya, H ukuk ve îk tisa d tarihi mecmuası, 193.1, I, XXXIX, 7—9) temas etmiştir. Halil £dhem 131 v.d,; Joseph Schacht, Aius den Biblio­ { T O E M , II, 701, not 2), Neeİb Âsımtheken von Konstantinopel und Kairo ) A bh. d. Mehmed Arif ( Osm anlı tarihi, s. 552, not 2), Preuss. A k . d. IFVss«, Jahr. 1928, p h il.-k ist. Paul Wittek ( Von der byzantinisehen z u r tür­ K l., nr. 8, s. 62 (Revan Köşkü nüshalarının kisehen Toponym ie, Byzantion, 1933, 13, tavsifi); Storey, Persian Literatüre, 11/2, s. 409. not i ; D e u x chapitres de l ’histoire des Turcs M ü k rsm in H a lil Y ın a n ç , Y a z ı c ı - z â d e ’nin e s e T de Roum, Byzantion XI, 1936, s. 285—6), Fuad rin in so n u n a b a z ı m a lû m a t e k le n m e k s u r e ­ Köprülü ( A nadolu S e lçu klu la rı tarihinin yerli t iy le , Medhi Ç e l e b i ( B a b in g e r , G O W, s. 261)» kaynakları B elleten, 1943, VII, 388 v.d.), t a r a fın d a n ih t is a r e d ild iğ in i y a z ıy o r ( T ürkiye Mükrimin Halil Yınanç ( T ürkiye tariki, S e l­ tarihi, I, s. u ). P a r i s 't e B ib i, N a t io n a le ’ de çuklular devri, İstanbul, 1944, 1,9v.d. ) tarafın­ b u lu n a n ( tü r k ç e y a z m a la r , n r. 1 1 8 2 ; B lo c h e t , dan İbn Bibi ve eseri hakkında verilen.mâlûmat 1 Catalogue, II, s. 190) M uniahab-i lavar ih-i Sa- ehemmiyetli değildir. lüçika h e r h â ld e b u n u n b ir n ü s h a s ı o lm a lıd ır . İbn Bibi 'nin eserinde bulunan malûmat, ek­ Sayyid Lokman b. Husayn al.'Aşüri de (bk. seriya M uhtasar Tndan veya yazıcı-zâde ter­ G O W , s. 164 v.d.), Oğuz-nâme diye şöhret cümesinden faydalanılmak suretiyle, müstakil bulan eserinde, Y a z ı e ı- z â d e 'yi hulâsa etmiştin araştırmalara mevzû teşkil etmiştir. Bunlardan Bu eserin yeğene nüshası Viyana 'dadır ( bk. ehemmiyetli olanlarını kaydediyoruz (P. M. MeG. Flügel, D ie arab., pers.\ und türk H audsch - lioranskiy, Selçuknâm e, kak istoçnikdlya istorii rifien der kaiserlich-känigl. H ofbibl, zu Wien, eser W . S e id Loomani ex libro Turcico qui Oghusnam e inscribitur excerpta primus edidit, latine versit explicavit Jac. Joh. Wlh. Lagus



1865, II, 225); Lagus tarafından neşr ve iâtinceye tereeme edilmiştir: (Helsingforsiae,



Vizantii v X II i XII vv. = XII. ve XIII. asır Bizan s târihi kaynağı olarak Selçuknâme ), Vizan tiyskiy Vremennik,



1894, I, s. 613—640; A. Yakubovskîy, Rasskaz İbn al-Bibi o pokode Turok na Sudak, Polovtsev i Rus'skih v naçale X III v. == İbn Bibi 'nin, kür



m aloaziyskih



İBN BIBÎ ~ İBN CEHİR. çiik Asya T ürklerinin X III. asırda Kıpçaklar, I Rnslar ve Sudak üzerine seferleri hakkındaki J hikâyesi ( Vtzantiyskiy Vremennik, L a descendance chrétienne de là dynastie S eld jo u k en Macédot ne, Echos d ’Orient



XXV, $3—76) ; Paul Wittek,



1927,



, 1934, XXXIII, 409— 412. İbn Bibi 'nin ‘İzz al-Din Kaykâvus IL 'an oğullarının sergüzeşti hakkında yazdıkla­ rına Yazıcı zâde'nin eklediği malûmata dâir al-Avâm ir a l-a lâ 'ly a 'nin türkçeye tercüme­ sine, merhûm Haşan Fehmi Turgal tarafın­ dan, başlanmış ise de yarıda kalmıştır ( bk. Konya H alkevi D ergisi, nr. 8, nisan *937, s, 465 v.d.) B i b l i y o g r a f y a i Metin içinde ve­ rilmiştir. ( A d n a n Sâdik Erzî.) İBN BUTLAN ( Bk. İBN BUTLÂN.] İBN BUTLÂN. İBN BUTLAN, JOANNES v e y a A bu



’ l - H a s a n a l -M u h t a r b . H a ş a n ,



bağ-



dadlı h ıristiy a n bir ta b îb d ır. 440 ( 1049 ) senesinde Bagdad ’dan çıkmış ve alRahba ve al-Ruşâfa'den geçerek Haleb'e* ora­ dan Antakiya ve Lazkiye 'ye, nihayet Mısır 'da Fustât'a gitmiştir. Burada meslekdaşı 'Ali b. Rizvân 'a tesadüf etti. Bu şahsî tanışma şid­ detli bir kalem münâkaşasını intâc etti ve müteaddit reddiyelerin yazılmasına sebep oldu. İbn Butlan tarafından gönderilmiş olan mek­ tuptan alınmış parçalar îbn al-Kifti 'nın Târih al-fıukama ( nşr. Lîppert, s. 298 v.dd.) adlı ese­ rinde mevcûttur. Nihâyet ik'st arasındaki mü­ nâsebet oderece gerginleşti ki, İbn Butlan Mısır 'dan ayrılarak, 446 ( 1054 ) 'da vebâ salgınının hüküm sürmekte olduğu İstanbul ’a gitti. Bun­ dan anlaşılıyor ki, İbn Butlan ’ın 444 ( 1052 ) 'te Antakiya Ma vefatı hakkında İbn al-Kifti ta­ rafından ( göst. yer.) verilmiş olan malûmat yanlıştır; bununla beraber, İbn Abi Uşaybi'a da onun Antakiya 'ya avdet ettiğini beyân eder. İbn Butlan 455 ('1063 ) ’te hâlâ sağ idî. Başlıca eseri Takvim a l-şih h a ’ dır; lâtince tercümesi Tacuini sanitatis EUuchasem Elim ithar medici de Baldath



( 3' adı ile, 1531 ?de, Strassburg’da, neşredilmiştir. Ertesi sene aynı şehirde. M. Herum 'un Schachtafeln der Gesundheit adlı almanca tercümesi intişar eylemiştir. Leclerc ile Brockeîmann { bk. B İ B L İ Y O G R A F Y A ] daha başka eserlerini de sayarlar. Brockeîmann 'da zikredilen Da'vat al-atibba 'ala mazkab K olîla va Dimna *901 ’de, Dr. Başşâra Zalzal tara­ fından, İskenderiye 'de, neşredilmiştir. B i b l i y o g r a f y a : tbn Abi Uşaybi'a ( n ş r . MüUer ), I, 24 * v.dd.; İbn al-Kîfti ı nşr. Lippert ), s. 294 v.dd. ; Leclerc, Histoire de la médictne arabe, 1, 489 v dd. : Brockeîmann, G A L , 1. 4 8 3 ; Suopl., I, 885; H. Derenhourg, Vie d'Oasâma ibn M ounkidh, s. 15, 488 v.dd.



ÎBN CAHÎR. i Bk. İb n CEHÎR,} İBN CAMA'A. [Bk. İBN c e m â 'A.] İBN AL-CARRÂH. [ Bk. İB N Ü L C E R R Â H -] İBN AL-CÂVZİ, _[ Bk. İBNÜLCEVZL]. ÎBN al-CAZARÎ. [ Bk. î b n Ol c e z e r L] İBN CAZLA. [Bk. îb n c e z l e .] İBN CEHÎR. İBN CAHİR, dort vezirin i s mi d i r . ı. F a h r



a l-D a v la A bu



N a ş r M uh am m ed



b. C a h Î r , 398 (*007/1008) se­ nesinde Musul ’da doğmuştur. Evvelâ 386 ( 996 ) 'dan beri bu şehirde hükümrân olan Bani "Ukayl 'ın hizmetinde bulundu. Fakat bunlar­ dan Kurayş b, Badran kendisini hapsettirmek isteyince, Haleb 'ekaçtı ve orada, Mtrdisî 'terden Mu'izz al-Davla b. Salih tarafından, vezir nasbedİtdî. Haîeb'den de ayrıldıktan sonra, Dıyarbekîr meliki Naşr al-Davla Ahmed b. Marvân 'a vezîr oldu. Bu melikin vefatında oğlu ve ha­ lefi olan Nizâm al-Din tarafından, vazifesinde ipkâ edildi ise de, kendisi kalmak istemediği için, Bagdad'a gitti. Ertesi sene halife al-Kâ*im onu vezîr nasbetti, 460 ( 1067/1068) sene­ sinde azledildi; lâkin 461 saferinde { kânun I. 1068) mevkiine iade edildi. Halife 467 (1075 ) yılında vefat etti ve halefi al-Muktadî Fahr al-Davla’yi vazifesinde ipkâ eyledi ise de 47t ( 1078/1079) senesinde azledildi. Selçuklu sul­ tanı Malikşah ’ın emri ile, Fahr al-Davla 476 (1083/1084) tarihinde, Diyarbekir'i Marvini 'îerden alniak üzere, bu şehir üzerine yürüdü. O sırada Diyarbekir 'de hükümran olan Manşür b. Naşr Ukayli 'îerden Muslimb. îf urayş ile it­ tifak etti; fakat Muslim Âmİd ’e kaçmağa mec­ bur oldu ve Manşür ile birlikte, orada Fahr alDavîa tarafından mühasara edildi. Muslim kaça­ rak, kurtuldu ise de, Musul bu aralık Fahr alDavla'nin oğlu 'Amid al-Davla tarafından zaptedildiğînden, Müslim sulh İstedi ve bir müddet sonra, Musul valiliğine tâyin olundu, Fahr alDavla ’nindiğeroğlu Za'im al-Ru'asâ’ 'nın Amid 'i zapteylemesinden sonra, bizzat Fahr al-Davla dahi Meyyâfârıkîn’i işgal etti ve Dîyarbekir va­ liliğine tâyin olundu. Umûmî kanâate göre, bu hâdise 478 ( 1083 ) 'de vukû bulmuş idi. Bir müd­ det sonra azledileni Fahr al-Davla 482 ( 1089/ 1090 ) 'de, Malikşah tarafından, Musul ’a gön­ derildi ve Fahr al-Davla şehri zaptetti. İbn Cahir 483 ( 1090 } 'te Musul 'da vefat etmiştir. B i b l i y o g r a f y a ; İbn Hallikân ( nşr. Wüstenfeld), nr. 711 (trc.de Slane, III, 280 v.dd.); İbn al-Tik'akS, al-Fakri ( nşr. Derenbourg ), s. 394 v.dd.; İbn al-Aşir ( nşr. Tornberg )yX, 11—121 vetür.yer.;İbn Haldun,'iba r, IV. 320 v.d.: Weil, G esch. der C kaltfen , III, 128—132 Amedt-oz. The M arw änid Dynasty at M ayyâfâriyin ( J R A S , 1903, s, 136 v.dd.).



b. M uh am m ed



İBN C E H ÎR -



2. ' A m îd



al



D a v la A bu M a n ş u r M u h a m m e d



yukarıda bah­ si geçen zâtın oğlu olup, 435 { 1043/1044 } 'te doğmuştur. 462 ( 1069/1070) 'de, vezîr Ni­ zâm al-Mulk’ün kızlarından biri ile evlenmesi dolayısı ile, Selçuklu hükümdarları İle yakın­ dan münâsebet te’sis etti. Zevcesinin 470 (1077/ 1078} senesinde vefatı üzerine, onun yeğeni ile evlendi ve safer 472 (ağustos 1079) ’de, Nizâm at-MuIk’ün ricası üzerine, halife al-Muktadi tarafından, vezîr nasbedildi. 476 ( 1083/ 1084) ’da azil ve zilhicce 484 (kânun 11,/şu­ bat 1092) ’te tekrar halifenin vezirliğine tâyin edildi ve bu makamda 9 sene kaldı. 493 rama­ zanında ( temmûz/ağustos 1100), Barkiyiruk ’un tahrikatı neticesinde, azledildi. Barkiyâruk babasının ve kendisinin Maiikşâh zamanında idâre etmiş oldukları Diyarbekir ile Musul vilâ­ yetleri varidatının vezîr tarafından çalındığını iddia eylemiş ve ‘Amid al-Davla 'yi, kardeşleri ile birlikte, tevkif ettirmiştir. ‘Amid al-Davla mühim mıkdarda bir para ödemek sureti ile, cezâsını çekmiş ve 16 şevvâl 493 ( 24 ağustos 1100)'te hapishanede vefat etmiştir. B i b l i y o g r a f y a : İbn al-Tiktakâ, al~ Fahri ( nş. Derenbourg), s. 399 v.d.; İbn al-Aşir ( nşr. Tornberg), X, 41—203 ve tür. yer. ( bk.nr. 1); 3. Z a ‘ îm a l - R u ’ a s â ’ K a v â m a l - D İ n A b u >lK â s I m ‘ A l î b. F a h r a l - D a v l a b. C a h . r , yu ka­ rıda zikredilen zâtın k a r de şidir. Za‘im al-Ru’asâ’ 478 { 1085 ) senesinde Amid ’1zaptetti ( bk. nr, 2) ve babası Meyyâfânkîn ’i eline ge­ çirince, onu, MarvSni '¡erden almış oldukları ga­ nimetler ile birlikte, İsfahan 'a sultan Maiikşâh 'm nezdine gönderdi. Halife şâbaa 496 ( mayıs /haziran 1103)'da vezîr nasbettiği Mustazbir Za'im al-Ru“asâ’ 'yı 500 senesi safarinde (teşrin I. 1106) azleyledi. Bunun üzerine Za’im al-Ru'asâ Hilla'ye Mazyadi'lerden Sayf al-Davla Şa* dalta 'nın yanma gitti; fakat 503 ( 2109/2120) 'te halife kendisini tekrar vezirliğe getirdi. B i b l i y o g r a f y a : İbnal-Tıktakâ,al-Falırı ( nşr. Derenbourg ), s. 404; İbn al-Aşir ( nşr. Tornberg), X, 93v.d.,223,251,262,275,305,335. 4. N İz â m a l - D I n A b u N a ş r a l - M u ? a f f a r B.



F a h r AL-D a v l a B. C a h Ir ,



b. A l î



b. M uh am m ed



( yahut A b u



b. C a h İ r



N a ş r M uh am m ed



a l-B a ğ d a d î b. M uh am m ed



C a h I r ). İlk önce ustâd-dâr ( Ust'ad a l-d â r~ kâhya) oldu. Fakat vezir Sadid al-Darla İbn al-Anbâri’nin 535 ( 1140/1141 ) 'te vefatı üze­ rine, halife al-Muktafi kendisini vezir nasbetti. B i b l i y o g r a f y a : İbn al-Tilçia^â, al-Fah­ r i ( nşr. Derenbourg ), s. 418 v.d.; İbn al-Aşir ( nşr. Tornberg t, XI, 52; Houtsma, Recueil



B.



de textes relatifs â l’hisloire des Seldjoucides, II, 194. (X . V- 7 m l r s t l e n . )



İBN C E M Â 'A .



İBN CEMÂ’A. İBN CAMA A (1241-1380 ), aslen hamalı bir arap âlim â ile sin in ism idir. Âilenin ferdleri ekseriya sâdece bu isim ile yâdedtldiğinden. sık-sık iltibaslar vukûa gelmektedir. İbn Camâ'a ailesine mensup âlimlerden bâzılarım aşağıda zikrediyoruz : 1. Badr a l - D î n A b u ‘A b d A l l a h M u h a m ­ m e d B. İBRAHİM AL-KİNÂNÎ AL-HAMAVÎ, fıkıh âlim i olup, 639(1241)'da doğmuş ve 733 ( *3 3 3 ) te vefat etmiştir. Şam 'da tahsil gör­ müş ve sonra orada müderris olmuştur. 687 ( 1288) 'de Kudüs kadısı, 690 (1291) 'da Kahi­ re baş-kadısı ve 693 (1294)'te Şam baş-ka­ dısı oldu. 702 (1302}'de tekrar Kahire başkadılığına tâyin edildi ve kısa bir fâsıla ile, 727 (1327) senesine kadar, aTada kaldı. Res­ mî vazifeleri muhtelif medreselerde ders ver­ mesine ve kitap yazmasına mâni olmadı. Vücû­ da getirmiş olduğu eserlerin en mühimi idâre hukukuna dâir olan Tahrîr al-ahkâm f i iad bir ahi al-islâm adlı kitabıdır ( bu eser hak­ kında bk. Kremer, Cultargeschichie des Örtents , I, 403 v.dd.). K a ş f al-zıınün ( nşr. Flü­ gel, II, 210)'da yanlış işaret edilmesinden do­ layı, Brockelmann ( C A L , II, 94 } bu eseri aşa­ ğıda nr. 4'te bahsedilen İbn Cama a 'ya atfet­ miş ise de, G Â L , II, 75 'te doğru kaydetmiştir ( yalnız Ahlvvardt, Verzeichn., ar. 5613 'e göre, kaydettiği kitap unvanı bir az farklıdır). İbn Camâ’a 'nın diğer telifleri için bk. Brockel­ mann, G A L , gSst. yer. 2. A b u ‘ O m a r ‘A b d a l - ‘ A z I z , ‘ İ z z a l - Dîn, yukarıda zikre d ile n zâtın oğlu ol­ duğu muhakkaktır. 694 ( 1294) ’te Şam'da doğ­ muş ve sonraları Mısır ve Suriye baş-kadısı nasbedîlmiştir. Fakat Şam'daki nâibi 765 (1364 ) 'te vefat edince, baş-kadılıktan istifa etmiş ve Ka­ hire 'de müderris olmuştur. 767 ( 1366 ) yılında, haccetmek Ü2ere, Mekke’ye giderken, vefat etti. Eserleri hakkında bk. Brockelmann, G A L , II, 72; SuppL, II, 78 ve oradaki kaynaklar. 3. İ b r â h îm b . 'A b d a l - R a h î m , B u r h a n a l DİN, nr. j ’d e bahsedilen zâtın toru­ nudur. 725 (1325)’te Kahire’de doğmuştur. Kahire ve Şam’da tahsil etmiş ve Kudüs'te hatip olmuştur. 773 (2371)'te Mısır baş-kadısı ve Şalâhiya müderrisi olmuş, fakat ertesi seneKu­ düs'e avdet etmiştir. 781 { 1379) 'de, ikinci defa Mısır baş-kadısı, son olarak da, 785 (1383) 'te Şam kadısı oldu ve 790 ( 2388) 'da orada vefat etti (bk. G A L , II, 212; SuppL, H, 138). 4. A b u ‘A b d A l l a h M u h a m m e d b. A b î B A K R , nr. 2'deki zâtın torunudur. 759 'da doğ­ du. Kahire 'de tabîb ve felsefe müderrisi de ol­ muş îdi. 829 (2426) senesinde vebâdan öldü ( Bk. G A L , II, 94 ). B a d' a l-A m â li adlı mauzûıneyi şerhetmiştir ( bk. G A L , 1, 429),



720'



İB N C E Z L E -



İBN CEZLE. CAZLA, B. ÎSÂ (?•—noo ), bagdadlı birarap ta­ bibi olup, garp âleminde Beu Gesla adı ile tanınmıştır. Aslen htrisiiyan idî; fakat mûtezilî olan bocasının tefsiri altında, xx cemâziyelâbır 466(== II şubat 1074) Mamüslümanoldu. Yazısının güzelliği sayesinde, Bagdad Maki ha­ nefî kadısının nezdinde bir kâtiplik vazifesi buldu. al-Muktadi ’nin sarayında tabîp olan Sa'id b. Hibat Allah 'tan tababet tahsil etti. Bagdad 'in Karh semtinde ikamet eder ve bu semt halkı ile dostların* yalnız bedâva tedâvî etmekle iktifa etmez, hastalara icâp eden ilâçları da verirdi. 493 senesi şabanında ( ha­ ziran 1100) vefat etti. En meşhur eseri Tak­ vim aLabdân f i iadbir aUinsân ’dır. Bu eserde hastalıklar, hey’et cedvellerinde yıldızların top­ lu olarak gösterdiği şekilde, gurup-gurup cedvellerde toplanmıştır. Lâtince tercümesi 1532’de Strassburg Ma tab'edilmiştir. Bundan maada, halife al-Muktadi için, tıbbî nebatlar ile ilâçların isimlerini, alfabe sırası ile ve M in hac al-bayân fim a yasta m iluhu *l-insan adı altında, toplamıştır. Aynca Hıristiyanlığa kar­ şı bir reddiye ve bir kaç manzume de yazmıştır. B i b l i y o g r a f y a ' . İbn Abi Usaybi'a (nşr. Müller), I, 255; İbn al-Kifti, Târih al'hukam a (nşr. Lippert), s. 365; İbn Hallikân ( nşr. Wustenfeld ), nr. 822; Wustenfeld, G esch . der arab. A erzte und Naturforseher, s. 84; Leclerc, H ist, de la medicine ara­ be, I, 493 v.dd.; Steinschneider, Polem . und apologet . L it., s. 57; Brockelmann, G A L , i, 485; SuppL, I, 887 v,d ; krş. II, 705. ( T. H. W .) İBN CİNNİ. [ Bk. İBN ciNNî.] İ B N C İ N N Î . İ B N C İ N N Î , Abu l ’-Fath 'U ş MÂN (? —1002), arap filo lo gu olup, 300 ( Pröbster, s. X aş.-yk. 320 ) Men evvel Musul 'da doğmuştur. Suiaymân b. Fahd b. Ahmed al-Azdi ’ye ait bulunan bir yunanlı kölenin oğludur. Abu Ali al-Fârisi al-Fasavi Men ders görmüş ve hocasının vefatına kadar, onunla beraber, 40 sene İran Ma kısmen Sayf al-Davla ’nin ve kısmen de ‘Azud al-Davla ’nin nezdînde kalmıştır. Yakut’a nazaran Sayf al-Dav* la ile halefinin yanında kaiib al-inşa' me’mûriyetinde bulunmuştur. İki defa al-Mutanabbî ile uzun-uzun mülakatlarda bulunmuş ve onun­ la sarfa âıt meseleleri münâkaşa ettiği gibi, D ivân ’ma da şerh yazmıştır. Başka üstadlar ile de münâsebet te'sisine çalışmıştır ( Rescher, s, 5 v.d.). Bagdad Ma al-Fârisi 'yi istihlâf ey­ lemiş ve 392 ( 1002) Me ' vefat etmiştir. Her şeyden evvel sarf ile meşgûl olmuş ve tasrif bahsinde en ziyâde vufeûf sahibi olmakla şöh­ ret bulmuştur. Nahivde Basra ve Küfe mek­ tepleri arasında mutavassıt bîr vaziyeti ihtiyar İB N



y



A



b ö



'A



l i



Y a h ­



a



e ir



İB N C Ü B E Y R .



etmiştir. En meşhur eserleri K itâb sirr al-şina'a va asrâr al-balâğa ( arapça sadâh ve sadâsız harflere dâir) ile Kitâb a l-h a şa iş f i lzlm usûl ‘al-arabiya Mir. Filolojiye âit daha başka eserlerden maada, şiirler de yazmıştır. B i b l i y o g r a f y a : Brockelmann, G A L , I, 125 v.d.; S uppL , I., 191 v.d.; G. Flügel, D ie gram m atischen Schulen der A raber, s. 248—252 ; E. Pröbster, ibn Ginnî’s K itâb alMuğtaşab ( Leipzzger Sem itîstische Studien * I3, 1904) ; O. Rescher, Studien über İbn Ginnz ( Zeitschr. f . A ssyriologie, 1909, XX 1ÎI, i—54) ; İbn HalJikan, Vafayât al-'ayan (nşr. Wiistenfeld }, IV, ur. 423; Yü^üt, îrşa dal-arib (Gibb Memorial ), V, 13—32( eser­ leri, s. 29—32). (-J. Pedersen.) İBN CUBAYR ( Bk. İBN C Ü B E Y R .] İBN CÜBEYR. İBN CUBAYR, Abu l ’-HuSAYN MUHAMMED B. AHMED AL-KİNÂNÎ (1145 — ?), bir a r ap sey y a h 1olup, 540 (114$) ’ta Balanşiya ( Valencia ) Me doğmuş ve aile­ sinin vatanı olan Jativa Ma fıkıh ve hadîs tahsil etti. Rivâyet edildiğine göre, Gırnata valisi Abü Sa’id b. ’Abd al-Mu’min ’in kâtibi bulunduğu sıralarda, her nasılsa şarap içmeğe» mecbur olmuş ve bu günahtan istiğfâr mak­ sadı ile, hacca gitmiştir. Gırnata Man 1183’te, Tarifa yolu île, Septe ( Ceuta ) ’ye ve oradan, deniz yolu ile, İskenderiye 'ye varmıştır. O asır­ da Mekke 'nin mûtad yolu hıristiyanların elin­ de bulunduğundan, Kahire, Kuş, Ayzâb ve Cidde yolunu takibe mecbur oldu. Müteakiben Medine, Küfe, Bagdad, Musul, Haleb ve Şam’ı ziyaret etti ve Akkâ Man gemi İle Sicilya 'ya gitti ve nihayet 1185'te, Kartaca yolu İle, Gırnata'ya avdet etti. Bundan sonra iki defa daha 385—587 (ii89“-iî9 i) ve 614 (1217) 'te şark memleketlerinde seyahat etti ; fakat ikinci defasında İskenderiye ’den ileriye gide­ medi ve orada vefat etti. Seyahatnamesi arap te'lifâtınm en mühim eserlerinden olduğu gibi, bilhassa Sicilya ’nin Guillaume le Bon idare­ sinde bulunduğu zamanın tarihi hakkında kıy­ metli bir vesikadır ( krş. M. Amari, Voyage en S icile sous le règne de Guillaum e le Bon, texte arabe suivi d'une traduction et de notes Bibliotheca A rabico- Sicula



, 1846 ve yine ayn. mil., ; Wright tarafından neşredilen arapça metin, Leiden, 1852, ve bunun de Goeje tarafından yapılan yeni tab’ı, Gıbb Memorial, V, 1907); Schiaparelli tarafından italyancaya tercümesi : Viaggia tn Ispagna, S icilia , Siria e Palestfnû, Mesopotamia , Arabia, E g itto ..., 1906, B i b l i y o g r a f y ai Pons Boigues, Ensa■ yo bio-bibliogr., s . 267 v.dd. ( aynı eserde îbn Cubayr 'in hâl tercümesine dâir malûmat var­ dır ) ; Brockelmann, G A L ,l, 478; S u p p L ,l, 879’



İBN D A V U D -



tB N



D A V U D . [ B k . İb n



İB N



D Â V Ü D .



dAvö d



.]



DÂVÜD (868-909), tara adt ile ABÜ B a KR MUHAMMED ÎBN ( A b I S UL AYMAN ) DÂVÜD AL İSFAHANI, zahiriye mezhebine mensûp fakîh ve meşhur bir şiir müntehabâtımn müellifi bagdadlı ş âi r di r. ( 868 —909) Zâhiriye mezhebinin kurucusu olup, ailesi aslen isfahanlı Dâvüd b. ‘Ali (815— 883 ) ’nin oğlu ve selefidir. Gençliğinden itibaren edebiyata ve ediplere karşı çok kuvvetli bir alâka göstermişti J böyfeçe msf. şâir al-Buhturî ile dost oldu; edebiyatta üstadı ve rehberi olan Ahmed b. Yahya al-Şaybâni (krş. Yâküt, irşâd, nşr. Margoliouth, I, 4,) ’nin kuvvetli te’şirine mârûz kaldı ve daha 20 yaşında iken ( 890 'a doğru ), kendisine arap edebiyatında devamlı bir isim te'min etmiş olan Kılâb alzahra 'sini yazdı. İbn Dâvüd, daha sonra, orta yaşlarında ( Mas'üdi, Muruc, VIII, 255’e göre ), Kitâb ai-tmşâi ilâ ma'rifat al-uşül ( daha fazla tafsilât için bk. irşâd, VI, 446) ve Kitâb al-inzâr, Kitâb al-Tzâr va ’l-icâz gibi, fıkha dâir risâie Ve eserler ile bunlardan başka Muhammed b. Carir (Tabari; krş. irşâd, VI, 432), ‘Abd Aîlâh b. Şarşir ve ‘İsa b. İbrahim al-Zarir aleyhine tev* cih edilmiş olan al-intişâr adlı tenkit eserini yazmıştır. Yakın bir zamana kadar Kitâb dl-zahra’si hakkında gâyet az şeyler biliniyordu. Avrupa müellefâtında bu eserin ismi, ilk defa olarak, Pascual de Gayangos 'un History of the Mo­ hammedan Dynasties in Spain ’inin ( başlıca kaynağı al-Maklçarl ’dir; London, 1840, I, 185) bir parçasında geçmektedir; burada İbn Hazm [ b. bk.] *ın Ab5 ‘Amr Abmed b. Farac ’in K i­ tâb al-hadaik ’1,Abü Muhammed b. Davud’un Kitâb al-zuhur ( „Çiçekler kitabı“ ) 'u taklit edilmek suretiyle, yazılmış olduğu fikrini ileri sürmüştür; şu kadar var ki, fasıl ve beyitlerin sayısı, adı geçen birinci eserde iki misline çıkarılmıştır ( yâni her biri 200 beyitlik 200 fasıl). Daha sonra, al-Zabbi ’nin Bu ğyat almultamis 'inin Codera ile Ribera tarafından neşri de, iki eser arasında mevcut bulunan münâsebet hakkında bize aynı mâtûmatı ver* mektedir ( Biblîotkeca Arabico-Hispana, Mad­ rid, 1883, III, nr. 33i ; krş. bir de irşâd, II, 77 )•



İB N



Bundan başka oldukça muahhar bir zamana kadar, İbn Dâvüd ’un eserine verdiği adın doğru okunuşu hakkında da bir ittifak yok idi. Barbier de k'eynard ( Muruc, VIII, 255 ) ve Brockel­ mann ( G A L , I, 520} eserin adını Kitâb alzohra { yâni al-zahra ) okuyorlar ; eseri keşf­ etmiş. sayılabilecek olan ve muhtevasına gös­ terip, sonraları da bâzı parçalarını neşretmiş ıî5m Aa»ikiope897); F. Haase, Zur Bardesanischen GnosU ( T exie a. Uniers.



z.



Gesch.



d.



altchrisi.



Lit.,



XXXIV), Leipzig, 1910 ve orada verilmiş olan bibliyografya. (_C . H U A R T .) İBN DOKMAK. İBN DOKMAK, ŞârIm D lN ( veya Ğ A R S A L - D lN ) İB R A H İM B. M U H A M MED B. A Y D A M İR AL-‘Al.Âİ ( 1 3 4 9 ? — 1407 ), t arihçı ve hanefî fakîhi. Birturkâilesinemen­ sup olup, 750 { 1349) 'ye doğru, Kahire 'de doğ­ muştur. Ceddi Dolmak Mısır Memlûk hüküm­ darı al-Nâşir Muhammed b. Kalavün’un ku­ mandanlarından idi. ibn Dokmâlf fıkıh tahsil etti ve tarih üzerine çalıştı ; devrin sayılı fakîİllerinden ve aynı zamanda ileri gelen tarih­ çilerinden biri oldu. Meşhûr müverrih Tak;i al Din Makrizi 'nin hocası idi. Hanefîlikte gös­ terdiği taassubun şevki İle, Tabakât kitabında, imam Şâfi'i aleyhinde bulunduğu i$in şâfi’î kadısı Calâl al-Din’in İsrarı ile döğdürülüp, hapsettirildi. Bir müddet Dimyat'ta bulunmuş olan İbn Dokmâlk 809 zilhiccesinde ( J407 baş­ ları ), Kahire 'de, vefat etmiştir. Eserleri şunlardır: j. al-Cauhar al-sam in f i siyar al-m ulük ’t* Şarhad ’de emîr ‘îzz al-Din, Aydamir’in hususî doktoru oldu ve 668 (1270)'de öldü. 'U yun al-anbâ’ f i iabakat al-atibha, A, Müller tarafından, 1299 ( 1882 ) 'da Kahire'de ve bir önsöz ile 1884'te Königsberg'de, neşredilmiştir. İbn Abi Uşaybi'a'nın bizzat kendi sözle­ rinden, onun üç kitap daha yazdığını anla­ maktayız; fakat bunlar bize kadar gelmemiştir ve şunlardır t Kitâb al hikâyât. al-atibbâ'f i ilâcat al-advâ' ve K iiâ b al-işâbât al-ınunaccımın ve Kitab al-tacârib va ’l-fa v a ’id, Şüp­ hesiz bunların ilk ikisi tıbbî fıkraların ve ken­ disinin ve üstadlarının lıastahânelerdeki mühim müşahedelerinin güze! bir sicili idi. Üçüncü kitabı K itab al-tacârib va ’ l-fava id ’e gelince, onu bîtirememiştir. B i b l i y o g r a f y a : Leclerc, H istoire de la médecine arabe, II, 187 v.dd. ; A. Müller



ÍBN E B Î ZER*.



IV, 133, 288 v.d.; Ahmed İsa Bek, Târih al.Bim âristân (Kahire, 1928); Reiskii ve Fabri, Opascula medica (H a lle, 17 7ü ), s. 41 —63; de Sacy, Relation de l ’Egypte par A b d a l L a tif (Paris, 1810), s. 478; Pusey, Catalogue Bodleianus, II, s. 126; Sanguinetti ( J A, seri 3, V, 232 v.d.) ; A. Müller, Uber Text und Sprachgebrauck von İbn A b i U saibi’a's G eschickte der A e r iz e Sitzungsber. der K g l. Bayer. A kad. d. W issensch P h il. hist. K l. 1884, Münih, D rei K ayiial a as der A erztegeschíchte des İbn A b i O saibi’a G eschickte der A ugenheilkunde im M ittelalter Arabian Medicine (C am b rid ge, ) ; M ax and M edicine ( Legacy o f Islam,



(



— 978 ); Hâmid Vali,



. 1885, s. 853—



(Berlin, 1910); J. Hirsclıberg,



( Leipzig, 1903 ); E. G, Browne, 1921 Meyerhof, Science Oxford, 1931, s. 343 v.d.) ( M a x M e y e r h o f .) Ibn EBÎ ZER*. İBN ABİ ZAR', A b u 'l - H a s a n ( yahut ABU ABD ALLAH 'ALİ ) AL-FÂsI, garbî A frik a m üverrihi olup, biri muhtemel ola­ rak kaybolmuş bulunan Ziikrat al-bustân f l ahbâr al-zam an, diğeri al-A n is al-mutrib bi-ravz al kirtâs f i ahbar M al iık al- Mağrib va târih Madinat fâ s



adında iki eserin müellifidir. Abu Mohammed Şâlih b. ‘Abd al-Halim al-Garnâti di­ ye de anılan müellifin hayatı hakkında bir şey bi­ linmemektedir. İdrisi hanedanı ile başlayan eseri 724 ( 1324) senesine kadar Fas tarihi İçin gâyet ehemmiyetlidir. 1324 ’ten bir az sonra vefat etmiş görünüyor, İbn Haldun ’un eserinde bir kaç defa zikredilmiştir. İbn Abi Zar, çok defa adlarını zikretmediği bîr çok kaynaklardan ve hiç olmazsa Merînitere âit kısımda resmî vesi­ kalardan faydalanmıştır. Eseri, Muhammed Çasim b. Zâkûr (ölm. 20 muharrem 1120=11 nisan 1708 ) ’un yazdığı bir esere (yahut onun yeniden işlenmesine ) esâs teşkil etmiştir, alM urib al-mabayyin ‘ amma tazammanaha ‘lanis al-mutrib va ra v la t al-nasrin al-mutrib,



(al-'Alami, ai-Zİnıs Fas, 1313, s. 28) adını ta­ şıyan bu eser ilk defa Tornberg tarafından neşredilmiş ( Annates regum Maurîtaniae, lâ­ tince tercümesi ve notlar ile 2 cıîd, Upsala, 1843—1846) ve 1303’te Fas'ta taş-basması yapılmıştır. Az tatmin edici almanca tercüme­ sini ( G eschickte der maurHaniseken Könîg, Agram, 1794—1797 ) Dombay, portekızce ter­ cümesini Beaumîer ( Roudh el-kartâs, kisioire des souverains du Maghreb, Paris, i860) yap­ mışlardır. Metnin bir parçası Simonet ile Leö b er Ibn A b i O ça ib ia und seîne Ceschzchte chundi 'nin Crestomatía arábigo-española 'sınder  rzte ( Travaux da VIe congr. intern. des da mevcuttur (Gırnata, 1881, nr. 63). Orientalistes, Leiden, II, 259v. dd.) ; aynı müel­ Bibliyografya: Zikredilen tercü­ lifin başka makaleleri için bk. Brockelmann, melerin mukaddimelerinden başka bk. Abu '1C A L , I, 326; Kâtib Çelebî ( nşr. Flügel), ‘Abbâs Ahmed al-Halabi, al-Durr al-nafis



İBN ÊBÎ 2ËR* -



(Fas, 1314), s. 17 Wüstenfeld, nr. 39; Gayangos, (London, 1840—1845), II, 516; R. Basset, so u rces d e la S a lo u a t a l-a n fâ s (Cezayir, 1905), s. 12 v.d, ; Brockelmann, C A L , II, 240 v.d. ( René IBN EBİ ZEYD. İBN ABİ ZAYD, ; D ie C e sc h ic h is ch reib er d er A r a h e r , T h e H isto ry o f the M uham m edan D y ­ n asties R ech erch es b ib liog ra p h iq u es su r les



B a s s e t .) a l



r a v â n



I,



A b u



M u h a m m e d



‘A



b d



A



l l â h



- K a y b



. A



b



Ï



İBN EBİDDÜNYA.



ÎBN EBlDDÜNYA. İBN ABİ *l-DÜNYA, Abu B a k r 'A b d A l l â h ( 'U b a y d



A llah )



b.



Mu ­



(823—898), arap mü­ e llifi olup, 208 ( 823 ) ’de doğmuştur ;Abbâsî h&iifesi al-Müstafi’nin miirebbîsi olan bu zât 14 cemâziyelâhir 281 (21 ağustos 894)’de öl­ müştür, Hepsi edebe dâir olan müteaddit eser­ lerinden bugün elimizde bulunanlar şunlardır : 1, Madâ’ini 'nin aynı isimli eseri nümüne alınarak yazılmış olan al-Farac ba'd al-şîdda, Berlin ( bk. Ahlvvardt, Verzeichnis der ar. H dss. der K g l. B ib i., nr. 8731)’de, Şam’da Zâhiriya kütüp. ’de ( bk, Habib al-Zayyât, H a z S in al-kutub f i D im aşk v a -ia v ö hıhâ , Kahire, 1902, s. 30, nr. 20, 2), 1323 ’te Hindistan ’da basılmış, Kahire ’de yeniden neşredilmiştir ( ts.) ; Suyüti ’nin bundan yaptığı seçmeler — bunun için başka kaynaklardan da istifâde etmiştir — alA ra c f i *1-ti zar al-farac, H a il a l-ik â l ve Mu id al-ni'am ile birlikte, T ujıfat al-m uhac bi-talvih al-farac ismi altında, 1317 ’de, Kahire ’de basılmıştır. 2. Kitâb al-aşrâf, 2 cild, Şam 'da ( ayn. esr,, s. 40, nr. 132, 2.). 3. Makarim al-ahlak, Berlin ’de ( bk. Ahlwardt, ayn. esr., nr. 5388; krş. nr. 5436, 2) ve British Museum, nr. 7595 ’te ( bk. A descriptive L is t o f the ham m ed



A L -K u r a ş İ



(922—996), mâli­ ki fakîbi olup, Ispanya’da nafzalı bir ailenin ahfâdındandır ( bundan dolayı nisbesi al-Nafzî ). 310 (922/923)’da Kayravân*da doğmuş, 30 şâbân 386 pazartesi ( 14 eylül 996) günü aynı yerde ölmüş ve evine defnedilmiştjr. Mensur ve manzûm yazılarında mâliki mekte­ bini hararetle temsil eder. Muhtemel olarak fık­ hın esâslarını vâzıh bir şekilde ilk defa ortaya koyan o olmuştur. Malik al-aşğar diye anıl­ mıştır ve eskiden olduğu gibi bugün de sika­ dan sayılır. Kısmen Ifrikiya ’de, kısmen hace münâsebeti ile şarkta yaptığı seyahat esnasın­ da ders okuduğu hocaları arasında zikre de­ ğenler : kendisinin en fâzıl üstadı Abu Bakr Muhammed b. Muhammed b. al-Labbad, Abu ’1-Hasan b. Muhammed al-Havlini, Abu ’1-Arab A rabic M ss. acquired by the Trustee since Muhammed b. Ahmed b. Tamim, Muhammed 1895, London, 1912, s. 64); 4. K it âb alb. Müsâ al-Çattin, İbn al-‘Arabi v.b. ’dır ve 1azama „Hilkatin hârikaları“ Viyana 'da ( bk. zamanının en büyük âlimlerinden ica za almış­ Krafft, D ie arab . . . H dss. der k. k. orient. tır. En mâruf talebeleri Abu 'l-K&sim al-Ba- A kadem ie, nr. 425 ) ; 5. Man 'aşa ba'd al-m avt radi'i, ibn al-Farazî v.b. idi. Hâl tercümesi ya­ Münih 'te ( bk. Aumer, D ie ar. H dss. der K . zanların ona izafe ettikleri 30 eserden ancak H o f-u n d Staatsbibl., nr, 88s, 9); 6. F a za 'il şunlar mevcuttur: 1. mâliki fıkhının bir zeyli ‘aşr zi ’l-hicca, Leiden 'de ( bk. C atal. cpdd. or. olan a l-R is â la , 327 ( 939 ) ’de itmam ve Kahi­ Bibl. A cad. Lugd. Bat., nr. 1742 ) ; C. Landberg, re ’de müteaddit defa tab’edilmiştir ( nşr. A. Catalogue des m ss. proven, d ’une bibl. privée D. Russell ve Abdullah al-Ma’mûn Suhravardy, à al-Mêdine, nr. 55 ; 7. K itâ b a l-a k l v a -fa iliF ir s t S te p s in M u slim Ju r isp ru d en ce c o n s is­ hi, Şam 'da ( bk. al-Zayyât, ayn. esr., s. 29, 15) ; tin g o f ex c e r p ts fr o m B â k u r a t a l- S a 'd o f Ib n 8. K işa r al-amal, gost. yer., s . 33, nr. A b a Z a y d , A r a b , te x t, E n g l, tra n si., n otes, 2, M ekteb-i umûmiye, s. 29, nr. 50; 9. Kitâb an d sh o r t h isto r. a n d biogr. in tro d . ; London, al-yalçin, göst. yer., s. 33, nr. 50, 3 ve İstan­ 1906; frns. trc, Fagnan, L a R isa la d e bul ( bk. Köprülü kütüp. nr. 388) ; 10. K üâb K a y ra w a n i, Paris, 19x4}; 2. hadîs külli­ al-şukr ( bk. Houtsma, Catalogue d’une collec­ yâtı ( Brit. Mus., Ç a t. C o d . M S S . O r ., II, nr. tion de m ss. appartenant à la maison B rill, 888, VIII ) ; 3. N a 't ( Brit. Mus. C a t., nr. Leiden, 1886, nr. 744 ve İstanbul'da, Nûru1617, X I). osmântye kütüp., nr. 1208; krş. Readier, Z D M G , B i b l i y o g r a f y a ' . İbn Farhün, a l-D î64 cild, 54); n, K itâb kira ’l-za y f ( bk. Land­ böc (Fas, 1316), s. 140; Çizi ‘İyaz, M u h ­ berg, ayn . esr., nr. 54). 12. Zam m al-danyâ, ta sa r a l-m a d â rik ( b e n d e bulunan yazma), Şam ( al-Zayyât. ayn. esr., s. 32, nr. 42, î, Mek­ var. 240; İbn Kunfuz, T a ba kâ t ( bendeki teb-i umûmiye s. 29, nr. 46 ) ; 13. Zamm alyazma ), var. 2V; İbn Nici, M a 'â lim a l-im â n m alâhi, mûsikî âletlerinin tenkidi (bk. Ahlwardt, (Tunus, 1320), III, 135— 15a; G A L , I, 177 Verzeichnis der ar. H dss. zu B erlin , nr. 5504, v.d., krş. 520; M. Ben Cheneb, E tu d e su r les Şam'da, al-Zayyât, ayn. esr., s. 33, nr. 5 9 , 2) ; p er s m en t, d a n s T Icâ za du C h e ik h 'A b d e l 14. Kitâb a l-c a , Şam ( bk. M ekteb-i umûmiye, Q â d îr a l-F â sy , nr. 322; Russell ve Suhra- s. 31, nr. 89); 15. Zam m al-m askir, Şam’da wardy, M u slim ju r is p r ., Prologue. ( bk. M ekteb-i umûmiye, s. 30, nr. 60) ; 16, K i­ tâb al-rik^a va 'l-b u k a , Şam 'da ( al-Zayyat, Z a y d



‘A



b d



a l



- R a h m â n



( M o h . B e n



C h e n e b .)



İBN E B İ D D Ü N Y Â — İBN E B İR R İC Â L ,



s. 40, nr. 1333); 17. Kitâb al-şamt, Şam’da ( bk. M ekteb-i umûmiye, s . 29, ıır. 31); 18. Kaza al-havaic, Berlin ’de ( bk. Ahlwardt, Verz., nr. S389); 19. K itS b al-havâtif, Kahire'de ( bk. Fihrist al-katub al-mahıfâışa bi 'l-kutubhüna al-FIedlviya B i b l i y o g r a f y a Kitab al-fihrist



, I, 448}.



■ : (nşr. FiÜgel }, I, 185 ; Mufcammed b. Şâkİr al-Kutubi, Favât al-vafayât (Kahire, 1299), I; A. Wiener ( Der Islam, IV, 279 v . dd,, 413 v.dd.); R. Basset, L es mss. arabes des bibi des zaouias de ‘At n M a h d i .... ( Alger, 1885 ), s. 44 v .d . ( C. BROCKELM ANN.) İB N E B İL ’A V C Â ’. İBN ABİ ’L-‘AVCÂ’ ABD AL-KarÎM, ( î—772).mâruf Ma'n b, Şü ida'nin dayısı, Küfe valisi Muhammed b. Sulaymân tarafından mevkuf tutul­ muş ve bilâhare halife tarafından kendi­ sine salâhiyet verilmediği hâlde, 155 ( 772 ) ’te öldürülmüş bir Crypto-Manichäen olup, bâzı rivayetlere göre, vali bu yüzden azledilmiştir. İdamsehpasına götürüldüğü zaman, İslâm şerîatinin emir ve nehyierine aykırı 4.000 hadîsi uy­ durmuş olmakla övündüğü söylenir. Bilindiği üzere, orucun İptidası yeni ayın görülmesi ile başladığı şerîatçe tâyin ve tesbit edilmiş ol­ masına rağmen, onun, bilhassa Ca'far al-Şâdik [ b. bk.] adına, oruç ayının hesaplanmasınt bul­ duğu rivayet edilir; çünküşi’îlerde yeni ay hesap­ lanarak tâyin edilir. Krş. Z D M G , LXV1I 1, 406. B i b l i y o g r a f y a : Tabari (Leiden), İti, 375 v.d.; Fihrist, s. 338;al-Birünı, C h ro­ nology o f A ncient Nations, s. 80 ( metin s. 67 v.d.); al-Şahrastânî, ( trc. von Haarbrücker), II, 419; al Bağdadi, ol-Fark bayna ’l-fira k ( nşr. Muh. Badr ), s. 255 v.d.; Horten, D ie Philosophischen S y ste m e . . . , s. 155. İB N E B İ R R İC Â L . İBN ABİ 'L-RİCAL, tam ismi A ’ - H ‘A . A ! ’ -R (? - — 1040?) 'dir. Orta çağ hıristiyan müelliflerin çok zamanA L B O H A Z E N ( A BOACEN ) veA ENRAGEL adları ile andıkları arap müneccimidir. Menşe ’inin İspanya mı, şimalî Afrika mı olduğu bilinmemekle beraber, hayatının bir kısmını Tu­ nus’ta ZiriMu'izzb. Bâdis b. al-Manşür’un sa­ rayında geçirdiği (406—454~ I0t6—1062 ) ma­ lûmdur. Onun 378 ( = 988) 'de Büveyhî Şaraf aiDavla 'ııin emri üzerine, Bagdad ’da, astronom Abu Sahi Vaycan b. Rustam al-Kühi 'nin nezâ­ reti altında yapılan nücûmî rasatlarda bulunan Abu '1-Hasan al-Mağribi olması da muhtemel­ dir. Nücûm ilmi kitabındaki bir kehânetten, 1040 yılı civârında ölmüş olamayacağı neticesini istihrâc edebiliriz. Yıldızlardan çıkarılan huküm. lerden bahseden bu mükemmel eserin adı alBâri f i ahkâm al-nu cüm ’ dur. Bugün bu ese­ rin arapça metni hâlâ Berlin, Paris, Brit. bo



l



asan



lî



l



b



b



l



îc â l



b



kü-



Museum, Ind. O ffice, Escuriai v.b. gibi tüphâneierde m evcuttur; 'da Jehuda b. Mose tarafından arapçadan ispanyolcaya ve az sonra da A egîd ius Tebaldis ve Petrus de Regİo tarafından ıspanyolcadan lâtinceye çev­ rildi. Lâtince tercümesi, 'ten itibaren, bir çok defa’ ar basıldı. 'te, V e n e d ik ’te, iik olarak, Praeclarissim us liber com pletus in ju diciis astrorum, qaem edidif A lbohazen H aly filia s A ben ra g el adı ile basıldı. İbn A b i 'İ-RicSl, bundan başka, nücûm ilmi üzerine, Urcüza adlı bir eser daha kaleme aidi. Bu eser, Ahm ed b. al-Fiasan b. at-Kunfüd al-^ ustantini tarafından şerh edilm iştir ( £scurial, Brit. Museum, O xford, K a h ir e ). Bibliyografya Ûbersetz. arab. Werke in das L aieinische seit d e m l i, Jahrh., Vite di matematici arabi tratie da an’ opera inedita di Bernar­ dino, B a ld i. . . B alletino di bibliografia e di sioria delle scîen ze mat. e fis . di Boncompagni, V, D ie hebr. Ûbersetz. des M ittelalters (B erlin , A bhandl. z . Gesch. d. math. Wissensch., Sappl., İB N E B İ R R İC Â L . İBN



1256



de



1485 1485



...



: İbn al-Kifti (nşr. Lîppert ), s. 353; Wüstenfeld,



s. 89; Steinschueider, (



Estratto, 1873, 493—508, s. 67—82 ); ayn. mil., 1893), s. 578—580; Suter, X, 100 ve XIV, 172 v.d.; Broekelmaun, I, 401. (H. SUTER.) ABİ %-RİCÂL,AhMED B. ŞÂLİH (1620—1685), şi'î mezhebinden Yemen zeydîlerine mensup, tarihçi, fakîh ve şâ ir olup, 1029 şabanında ( temmuz 1620), al-Ahnüm bölgesinde, Bilâd Zurâ ya bağlı bir yer olan al-Şabat’ta doğdu ve 6 rebiülevvel IO92 ( 25/26 mart 1Ğ85) çarşamba gecesi, öm­ rünün 62. yıl 7. ayında öldü. al-Röia ( Şan'â 'nın bir saat şimalinde ) 'da, kendisine âit olan evin civârma gömüldü. Bütün hayatını Yemen ’de geçirdi. Şehâra, Şa'da, Ta'izz, îbb, al-Harca ve Şan'â ’da K u r ’an, hadîs ve fıkıh tahsii etti ve bilgisini arttırmak maksadı ile zeydî mezhebi­ nin bütün büyük âlimlerinin ve Yemen ’de yer­ leşmiş olan veya orada bir zaman kalıp giden şâfi’î, hanefî ve mâlikî âlimlerin (sonuncular­ dan, Şan'â’d»—Euklides 'in T a k v im ’ ini okut­ muş olan ve bu şehirde 22 cemâziyelevvel 1064/== 10 nisan 1654'te ölen Ahmed b. Ah­ med ai-Şâbbi al-Kayravânİ’nin ) derslerine de­ vam ettikten sonra, Şan'â 'da yerleşti; orada İmâm al-Muiavakkil Ata ’İlâh İsmâ’il b. al-Manşür biiiâh al-Kâsim ( Ölm. 1087 =1677 ), hükü­ meti esnasında (1055—1087=1645—1677) ona saray hatîplıği ve resmî tahrirât ile dört taraftan imâma gelen, kelâma müteallik, me­ seleleri cevap’aodtrmakla mükellef kâtiplik va­ zifelerini tevdî etti. E se rle ri;



İBN EBİRRİCAL — ÍBN FADLÁN.



*. Başlıca eseri, Irak ve Yemen zeydîlerinden 1300 meşhur zâtın hâl tercümelerini ih­ tiva eden lügattir; bu tercüme-i hâl kitabı, bizzat Zayd b. 'AH (ölm. 121 = 739} *nin oğul­ ları ile ahfadından başlayarak, müellifin zama­ nına kadar gelir; alfabe sırası He tertip edil­ miştir ve M atla al-budür va-macma al-buhür adını taşır; bu esere uzun zaman kaybolmuş nazarı ile bakılmış idi; kitabın inevcödiyetini ondan parçalar iktibas etmiş olan Muhibbi ( H ulaşat al-aşar, I, 220; Wîistenfeid, G esc h i c h t s c h r ur. 583 ) 'nin eserinden öğreniyoruz; son zamanlarda Milano 'da tam nüshası bulun­ muştur ( bk, Griffini, L ist a det m anoscritti arabi



nr. 217, II); aynı kütüphanede bundan başka 5. T afsir al-şar f a li-vurrâd al-şarVa adlı zey­ dî kelâmına dâir bir eseri ( krş. Rieu, Sup p l., nr. 217, I ) ve aynı mevzûa dâir bîr de şu eserleri zikredilir; 6. a l-R iy â i al-nadiya f i an a l-firka t al-nâcıa kum al-Zaydiya (Ambrosiana, B . *33» var. 3a). 7. İıiıâm al-Mutavakkil İsmâ'iî b. al-Manşür bil!âh al-KSsim 'ın a l-A k id a al-sa­ hi ha 'sının, yâni mezhebin esasları hakkmdaki eserinin şerhi olan al-M avâzin (Ambros., B . *33* 3a)> 8. al-A zha r ( zeydi Fcrö''una dâir, krş. Brockelmann, II, 187)’a bîr haşiye; bu eser tamamlanmamış al-vuzu bahsinde kalmış­ tır; 9. M a câ lis; 10. al-Vach al-avcah f i hakm



nuovo fondo dalla Biblioteca Ambrosiana, R iv . degli Stu d i Orient., L iste



al-rüh allazi zayya al-zavca; 11. Macâz man arada l-’h a k ik a al-Hadîya ilâ man nuki ba; B ağyat a l-T â lib va-sâluhu; alCavâb al-şâ fi ilâ ‘ A b d al- A z i z a l-Z a m a d i; Tazkirat al-kulüb a lla tl f i 7 şudur f i ba­ yat al-acsâm allati f i 'l-k u b u r R a­ sa'il ; D ivân



IV,. 1046—1048'de 'de nr. 254—256; ayn. mil., bu eserdeki biyografyalardan i 8'ini I m anoscritti sudarabict di M ilano adlı etüd ve R iv. d. S t. O r ., II, j —38, *33—166; III, 6$—104 haşiyelerinde neşretmiştır). İbn Abi '1-Rical, M afla * al-budür ’unda bîr araya getirdiği tercüme-i hâlleri müteaddit külliyattan almıştır kİ, bunlar bugün, ancak parçalar hâlinde, Milano 'da veya Berlin 'de yahut da Londra 'da bulunmaktadır; onun kay­ nağı olan külliyattan, en mühimleri, bilhassa: Ahmed b. 'Abd Allâh b. al-Vazir ( Tarik âl al-vaz'ir), aî-Ahdal ( al-T uhfa f i *ulama ’ alza y d iy a ), İbn Fand (a l-L a v a h ik al-nadiya), al-Hikim ( al- Uyan f i rica l al-zaydiya ) 'iakiler ile Yafyyâ b. ai-Mahdi al-Hasani ( Ş ila t al-ihv â n ) ve Tabakât al-zaydiya müellifininki gös­ terilebilir. Fakat o, bu kaynaklardan aldığı bil­ gilerin birbirleri ile veya kendi zamanında Ye­ men'de hâlâ yaşayan tarihî hâtıralar île uyuşamadığı noktalara işaret etmeği ihmâl etme­ miştir. Müellifimiz, cenubî Arabistan 'm gezipdolaşmış olduğu yerlerinin arkeolojisi kadar coğrafyasını da iyi biliyordu; lügat kitabına Yemen 'e âit arap nümismatik ve epigrafya­ sını ilgilendiren haşiyeler de koymuştur. 2. Tarihin btyografya koluna âit olmak üze­ re, onun şu eseri de bulunmuştur: İbn alCalâl 'in Muşaccar ( zeydî imamlarının şe­ ceresi ) 'ine kendî el yazısı ile tâlikat (yazm., Milano, Ambrosiana kütüp., nuovo fondo, A 98, I; bk. R iv . d. S i. Or., III, $80 ). Tercü­ me-! hâlinde (Ambrosiana, n. f., B . 132; bk. R iv . d. St. Or., IV, 1047/1048) şu eserler de zikrediliyor; 3. Taysir al-1'lam bi-tarâcim a’immat al-tafsir al a lâ m ( K u r ’an müfesstrlerinin tercüme-i hâlleri) ve kendi ailesi hakkında bir şecere tetkiki; İnha al-abnâ' bi-farika salafih im al-husnâ cami' li-nasab â l abi ’l-ricâl, 4. İdam al-m uvâlî bi-kalâm sâdâtihi ala lam al-mavâfi adlı bir eser yazma olarak Brit. Mus.'da muhafaza edilmiştir (Rieu, Su p p l .,



' 13.



; 12.



14.



-



15.



; 16. muhtelif mevzulara dâir, notlar mâhiyetinde bir çok 17. 'ı, kardeşlerinden biri tertip et­ miştir; musannif, kardeşi tarihçi şâir hakkında yazdığı bıyografyada bu dîvandan bâzı örnek­ ler nakleder. Bu tercüme-i hâl içinde, İbn Abi 'İ-Ricâl’in, derslerine devam ettiği 47 âlimin isimlerinin listesi yanında şakirdin öğrendikle­ rini başkalarına öğretmeğe salâhiyet kazandı­ ğını gösteren diploma mâhiyetinde 7 adet icâzât 'ın tam metnini buluyoruz ( bk. Ambrosiananuovo fondo, B . *32, var. 2"—i ıb ve R iv. d. S t. Orient., IV, 1047 v.d.). Bibliyografya'.



E. Griffini,



L ista



det m an oscritti a rabi n uovo fo n d o d e lla B ib ­ lio teca A m b rosia n a d i M ila n o { R iv . d eg li S tu d i Orient., IV, nr. ) Brockelmann, G A L , S u p p l., $6 ı.



1046—1048, 234—256 ; II, 406; II, ( E. Griffxni.) İBN FADLÂN. İBN FAZLAN, A h m e d b . F a z l a n b . a l - ‘A b b â s b . R a ş I d b . H a m m â d , h a­ I i f e a 1-Muk t a di r 'i n 921 'de Bagdad'danEtil (İdil) Bulgar hükümdarına gönderdiği e1ç İ hey'etinin kâtibi ve bu seferi tavsif ederek ya­ zılan R i s a l a (yahut/î i/ıia'nin) müelli­ fidir. Kendisi hakkında Abbâsîieriçin Mısır'ı yeniden fetheden Muhammed İbn Sulaymân 'm kölesi olduğuna dâîr, kitabının başındaki kayıt­ tan başka hiç bir mâlümât yoktur. KÖIe ( m a v lâ ) tesmiye edilmiş olması itibârı ile bunun arap olamayacağı, Muktadir 'in sarayında türkçe ter­ cümanı dahi olmayacağı, hatta bir rûm yahut iranlı olacağı hakkmdaki mütâlealarm aslı yok­ tur. Yolda iken ve Bulgar diyarında da türkler ile ancak tercüman vâsıtası ile konuştuğu, yâni türkçe bilmediği, işlâm ilimlerine bihakkın vâ­ kıf olmakla sefaret heyetinde din mütehassısının („fakîh“} işini gördüğü, kendisinin halife ta­



İBN F A D L Â Î İ



rafından Bulgar memleketindeki müslüman fa- Hvârizm vâlisİ Muhammed b. ‘İrâlj: ’m, şim­ kî(ilerini ye muallimleri teftişe me’mûr edil­ diki garbî Kazakistan ’ın Ural vilâyetlerinde diği, R isâla ’sinden anlaşılmaktadır. Asıl sefir Oğuz yabğusu naibi { Kuzerkin) ’nin ve suSavsan al-Rasi isminde birisi olduğu hâlde, halife başısı Etrk b. Alktgan (galiba Etri. b. AlgBulgar kiralına yazdığı mektubu ve hediyele­ tugan, yâni Alp-Togan oğlu Etrl yâni Ertuğrini İbd Fazlan'a vermiş ve onu bu mektubu rul ) 'm misafiri olmuş; Selçuk su-başmın ceddi kirala okuyup anlatmakla tavzif etmiştir. Se­ Ertuğrul su-başı olması pek muhtemel olan faret hey’eti Bagdad'dan ıı safer 309 ( 2 ni­ ( bk. Z. V. Togan, Umûmî türk tarihine giriş, san 92ı)'da hareket edip, Rey, Nişapür, Marv, I, 176, 440) bu Ertk —Etrl'a, halifeliğin dost Buhârâ ve Hvârizm yolu ile, 12 muharrem 3x0 ve müttefiki bulunmak teklifi ile, al-Muktadir (2 mayıs 922) ’da o vakit daha çadırlarda tarafından yazılan mektubu sunmuş ve müslü­ yaşayan bulgar kiralının orta İdil'deki ka­ man bulgar kiralının dâmâdı olan bu su-başı rargâhına gelmiştir. Sefaretin burada ne ka­ ile çok samîmi münâsebet te'sis etmiş, Başdar zaman kaldığı mâlûmdeğil ise de, İbn Faz­ kırtların bir kısmını daha güney Ural vilâyetin­ lan 'ın burada kış aylarını geçirmediği, R isâla de görmüş, Yayık nehri civarında Peçeneklertn ’sinde ancak geceleri kısa olan yaz aylarından ülkesinden geçmiştir. İbn Fazlan gerek bu ül­ bahsetmesinden anlaşılmakta ve hey’etin aynı keler ve kavimler, gerekse asıl hedefleri oiaa sene ( 922 senesi ) yazında geldiği yoldan, yâni Bulgar ülkesi ve halkı hakkında son dere­ Hvâmm üzerinden döndüğü Risâla ’deki istit­ cede mübim malûmat vermiştir. "Bu seyyahın radı kayıtlardan istihraç olunmaktadır. İbn ruslar ve Hazarlar hakkında verdiği malûmatı Fazlan'ın bu seyahati Yakut’un M u'cam ’inde ancak Bulgar diyarında bulunduğu zaman onun R isâla ’sinden Atil, Başğurd, Bulgar, Hva- topladığı anlaşılmıştır. İskandinavya Norman rizrn ve Rus maddelerinde verdiği geniş nakil­ tüccarları olan bu ruslar, gemileri ile Bulgar lerden mâlûm idi ve bunları Chr. Fraebn, geçen taraflarına ticâret için geldikleri zaman, görüp asrın ilk rub’unda Petersbürg akademisi neş­ bunların örf ve âdetlerini tavsif etmiştir. Seya­ riyatında arapça metin, Bulgarlara âit olanı al­ hatnamesinin sahte olduğuna, Iştabri 'nin Bul­ manca ( her iki eser için bk. bibliyografya ), garistan ’dakİ bir hatîpden naklettiği haberlerin lâtince tercüme ve hâşiyeierİ ile, Hazarlara âit İbn Fazlan 'dan alınmış olduğuna ( Barthold ) olanı da şerhleri ile neşretmişti. Bundan başka, yahut bil’akis İbn Fazlan 'ın İştahri 'den nakil­ XII. asırda Selçuklular nâmına farsça bir coğrafî lerde bulunduğuna ( Marquart ) 'a göre yahut eser yazan Ahmed ’¡'üsi ’nin eserinde de İbn Faz­ her iki müellifin ve İbn Rusteh ’in müşterek bir lan 'dan nakiller bulunmakta ise de, bunun ka­ kaynaktan istifâde ettiklerine ( Kmusohka } âit yıtları Yâküt ’iakiler ile henüz karşılaştırılmış son bir asır zarfında yazılanların boş farazideğil idi. Nihayet te’lifinden tamlonosenesonra yelerden ibâret olduğu da seyahatnâmenin aslı­ İbn Fazlan 'm Risâla ’si tarafımdan, 1923 ’te, nın tetkik ve neşrinden sonra tahakkuk etmiştir. Maşhad ’de imâm Rıza kütüphânesinde, İbn al- Seyahatnâmenin Maşhad nüshasının arapça Fakih ve Abu Dulayf'in eserleri ile birlikte, bir metin, aîmanea tercüme ve izahları, 1923—1928 mecmua içinde, bulundu, Seyahatnamenin Ha­ seneleri arasında sarfolunan mesâî mahsûlü zar hakanlığına dâir kısımlarına âit tercümeler olarak, 1939’da tarafımdan, neşredilmiştir ( Z. ile biten bu nüshada sefaret hey’etinin Bag- V, Togan, ibn Fadlan’s Reisebericht, Leipzİg, dad’a dönüş bahisleri eksikı idi; hâlbuki Yâküt 1939). Bir „millî" yayın ile Avrupa yayınını bu risalenin Bagdad 'a dönüş bahsini de önlemek, yâni tuşları Avrupa yayınından müsihtiva eden tam nüshasını görmüş idi. Her tağnî kılmak maksadı ile Rus Ulûm Akademi­ hâlde bu seyahatnâmenin Hazarlara âit bahis­ si de Maşhad nüshasının fotoğrafını, meselele­ lerinden sonraki kısmında dikkati çeken fazla rin izahı ile meşgûl olmadan acele yapılan bir bir malumat bulunmamış olacaktır ki, kimse rusça tercümesini aynı senede neşretti ( P u te o kısmından bir söz nakletmemişiir. Mamafih şestvie Ebn Fadlan a na Volgtt, Leningrad, Maşhad nüshasından anlaşıldı ki, Yâküt tara­ 1939). Daha 1924 senesine kadar bir yalancı fından naklolunan haberler asıl kitabın ancak ve sahtekâr telâkkî olunan İbn Fazlan (A. l/;1’ini teşkil etmiş ve bunlar da en çok ,,acâ- Spıcyn, Rus Arkeoloji cemiyeti Rus ve Slav yıb" den .ibaret bulunmuştur. Yine görüldü ki, şubesi Zap iski 'leri, 1900, XI, 162; Marquart, sefaret hey'eti Horasan ’da Alevılerin isyan ha­ Ungarische Jahrbücher, 1924, IV, 319 ), Maşhad reketlerine şâhid olmuş, Buhârâ 'da büyük Sâraâ- nüshaşmın'keşfi ve onun üzerinde yapılan tetnî emîri Naşr b. Abmed ’in ve onun vezîri olan k|kât neticesinde orta çağların âlim ve dikkatli büyük coğrafyacı Caybâni 'nin misafiri olmuş,y 'bir seyyahı ve asrının büyük çapta diplomatı Hvârizm 'de Al-i Fariğûn (islâmdan önceki eski derecesine yükselmiştir. Bu tetkikatı hulâsa Hvârizmşghlar sülâlesinin) ’un son mümessili eden H. Gregoire ( Byzantion, 1945, XVII, 413)



73*



ÎBN F A D L Â N -



’a göre İha Fazlan tarafsız ve dikkatli müşâhiddir ; o yalnız hâk Priscus 'u, kâh Rubruk 'u hatırlatan gerçekten' İlmî bîr seyahatname­ nin müellifi olmakla kalmamış; muasırı olan Lombardiyah Liutprand Jdan farklı olarak, ken­ di zamanının beynemilel vaziyetinden bihakkın haberdar bir diplomatı olmuş ve Abbasî hali­ felisine müşkül bir zamanda türkleri kazandır­ mış ve anlaşılan onların İslâm memleketinde oynayacakları rolü de tasarlamıştır. B i b l i y o g r a f y a ' . Chr. Frahn, Vete-



İBN F Â R İS .



ÎBN FÂRİS. İBN FÂRİS, Abu ’ A ltM E D



B. F Â R İS



B. Z â K A R İ Y Â



l



-I^ u s a y n



B. M ü HAM M ED



H ÍB , (7—1004), Küfe mektebine mensup lisan ve sarf âlimidir. 395 saferinde ( teş­ rin II. —kânun I. 1004 ) Rey ’de v^îat etmiştir. Doğum tarihi ve yeri mâlüm delildir. Mama­ fih al-Zahrâ bölgesinde, Kursuf köyünde, doğ­ muş olduğu zannedilmektedir. İŞazvin.Hemedan, Bagdad'da ve hacca gittiği zaman, Mekke’de tahsil eylemiştir. Muallimleri arasında lisan âlimi ve şâfi’î fakîhİ olan babası ile Abu Bakr res memoriae Chazarorum ex îbn Foszlano Ahmed b, al-Hasan al-Hatib, Abu 'i-Hasan'Ali {M ém oires del*Académ ie des Sciences de R u ­ b. İbrahim al-Kattan, Ahu 'Abd Allah Ahmed ssie, sc. p olit., Petersburg, 1822, VII, 577— b. Tâbir al-Munaccim v.b. zikredilmektedir. Hemedan ’da ders okutmuş ve meşhâr Badi' 620) ; aya. mü., D e Baschkiris , que memoriae prodita sunt ab îbn Fosclano et Jakuto ( Mé­ al-Zaman al-Hamazâni de talebe sıfatı ile ders­ moires de VAcadém ie des Sciences de Russe, lerine devam etmiştir. Bilâhare İbn Faris, Fahr sc. polit., VIII, 621—628); ayn. mil., îbn al-Oavla ‘Ali b. Rukn al-Davla al tlaşan b. Foszlans und anderer Araber B rickte über Büya tarafından, oğlu Macd al-Davla Abu’fâlib die Russen älterer Z eit ( Petersburg, 1823) 5 'e muallimlik etmek üzere, Rey ’e dâvet edildi, ayn. mil., D ie ältesten arabischen Nachrichte Şafi’î mezhebine mensup iken, sonradan mâliki über die Wolga-Bulgaren aus Ihn Foszlans mezhebini ihtiyar etmiştir. Reiseberichten ( Mémoires de VAcadém ie de Gayet cömert idi vé bâzan sırtındaki elbiseyi Russie, 6. serî, sc. polit., Petersburg, 1832, I ) ; bile verdiği olurdu. Baron V, Rosen, Prolegomena k novomá izTevâzû eseri olarak, İbn Faris’in tilmizi danyu Ibn Fadlana { Zapiskt V ost. O tdel. olduğunu söyleyen ŞS^ib İbn ‘Abbâd, hu zâtın Rassk. Arheolog. O bşçestva, 1904, XV, eserlerinde hatâ bulunmadığını beyân eder. 39"73 ) i F. Westberg, Beiträge zur Klärung Aslen iraní olmakla beraber, şu'übİya mücâde­ orientalischer Q uellen über Osteuropa ( B u l­ lelerinde arapları iltizam etmiştir. letin de l’Académ ie des Sciences de Russie, Eserleri şunlardır: 1899, s- 211—27S ) i Z. V. Togan, D ie i. Kitâb al-mucnial f i 7 -luğa adında, keli­ Reiseberiche Ibn Fadian*s ( Geistige A rbeit, melerin asıllannın ilk harfleri sırasına göre, Berlin, 1937, nr. 19); Z. V. Togan, Ibn Fad­ tertip edilmiş lügat kitabı ( yazma, Brockel­ ian’'s Reisebericht, Leipzig, 1939—Abhand­ mann, gdst. y e r .) ; 2. al-Şâhibî f i f ikh al-luğa lungen fü r die Kunde des morgenlandes,