Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 5 [5] [PDF]

Citation preview

CİLT



5



Muhafazakârlık



MODERN TÜRKİYE’DE



SİYASI DÜŞÜNCE CİLT 5



Muhafazakârlık



3.



BASKI 2006, İstanbul



EDİTÖRLER Tavul Bora, Mural Güllekingil



MODERN TÜRKİYE’DE



SIYASI



DÜŞÜNCE 5.



C i



L P



I ■



Y A Z A R



L A R _ l _____



İSME1 A K Ç A • YASİN A K TA Y • YALIN A l PAY • EM İN ALPER • EARUK A L PK A Y A « NUR A L I IN YILD IZ • ŞÜ K R Ü A R G IN • C U M H U R A SL A N • TAYFUN ATAY • EM R E A Y V A Z • BEŞİR A YVA ZO Ğ LU • U M U T A Z A K • U lU S BAKER • RIFAT N. B A lI • M U R A T BELGE • FOTİ B EN LİSO Y • TAN II B O R A • K A D İR C A N G IZ B A Y • LEVENT C A N T E K • G Ö K H A N ÇETİNSAYA • M E IİN ÇINAR • A H M E T Ç İĞ D EM • M E R A L DEM İREL • 1ANF1 D FM İR E L • SEÇİL DEREN • M E H M E T CAN D O Ğ A N • SADETTİN FLİBOL • N ECM I ER D O Ğ A N • EROL G Ö K A • ÖZGÜR G Ö K M E N . ÖZGÜR SEVGİ G Ö RAL • F. SEVİNÇ GÖ RAL • V U RA L GÖRAL • ÇETİN G Ü N EY . N U R D A N GÜRBİLEK • M U RA T GÜZEL • A H M E T İNSEL » N A Z IM İR EM • A Y K U T K A N S U • K U R T U I UŞ K A Y A L I • L EV EN T K Ö K E R • N U R A Y M E R T • Ö M F R LAÇINER • BURAK O N A R A N • SÜ L EY M A N SEYFİ ÖĞÜN • TUNCAY Ö N DER • M E H M F T ÖZDEN • BEKİR BERAT ÖZİPEK • M E H M E T SARITAŞ • EDİBF SÖZEN • YÜKSEL TAŞKIN • Y A H Y A SEZ A İ TEZEL • HAYATİ TÜ FFK Ç İO Ğ LU • A. Ö M E R TÜ RK EŞ • H A Ş A N S A İM V U R A L • M U RA T Y ILM A Z • ARU S Y U M U L • ERİK JAN ZÜRCHER



İçindekiler



Sunuş .................................................................................... 13 Y A H Y A



SEZAİ



TEZEL



Tanzimat Sonrası İmparatorluk ve Cumhuriyet Türkiye’sinde “Muhafazakârlık” Sorunsalı....................... 21 ERİK



JAN



Z Ü R C H E R



Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Siyasal Muhafazakârlık..................................................... 40 • Kâzım Karabekir



44



FARUK A LPK AY A ..................



• Rauf Orbay M U R A T Y IL M A Z ........................................................................................



BEKİR



BERAT



ÖZl PEK



Muhafazakârlık, Devrim ve Türkiye • Hilmi Ziya Ülken KU RTU LU Ş K A Y A LI..............................................................,...



• Dergâh Dergisi M ET İN Ç IN A R ..................................................



M U R A T



54



66 70 85



BELGE



Muhafazakârlık Üzerine ...................................................... 92 • Muhafazakâr Kisve U LU S B A K E R ..........................................................



101



İ Ç I M D E K I L E R



N A Z IM



İR E M



Bir Değişim Siyaseti Olarak Türkiye'de Cumhuriyetçi Muhafazakârlık....................................



,1 0 5



• Ziyaeddin Fahri Ftndıkoğlu, 'Sosyal M esele' ve 'İçtimai Siyaset' A Y K U T K A N S U .............................................................................................



Ö Z G Ü R



1 1 8



G Ö K M E N



Tek Parti Dönemi Cumhuriyet Halk Partisinde Muhafazakâr Yönelimler.................................................. 132 • Fuat Köprülü Y A L IN A L P A Y



T A Y F U N



...........................................



ATAY



Gelenekçilikle Karşı-Gelenekçiliğin Gelgitinde Türk “Gelenek-çi” Muhafazakârlığı.............. 154 • Münevver Ayaşh B EŞÎR A Y V A Z O Ğ L U .......................................................................................



NUR



162



A L T I N Y I L D I Z



İmparatorlukla Cumhuriyet Arasındaki Eşikte Siyaset ve Mimarlık............................ Y Ü K S E L



179



T A Ş K IN



Reaksiyonerlik: Muhafazakârlığın Uslanmaz Çocuğu............ ....................



187



• Mümtaz Turhan M U R A T Y I L M A Z ............................................................................................



• Erol Güngör E D İB E S Ö Z E N ...............................................................................................



M U R A T



192



204



Y I L M A Z



Türk Düşüncesi Dergisi....................... ........



......... 216



• Peyami Safa B EŞIR A Y V A Z O Ğ L U ................................................................... ................ Z .W



T ANIL



B O R A



-



B U R A K



O N A R A N



Nostalji ve Muhafazakârlık



,234



İ Ç İ N D E K İ L E R



• Ekrem Hakkı Ayverdi B E Ş İR A Y V A Z O Ğ L U ......................................................................................



• Abdülhak Şinasİ Hisar E M R E A Y V A Z ...........................................................................................



• Sâmiba Ayverdi U M U T A Z A K ..............................................



M E H M E T



• Muhalif Bir Düşünce Okulu: Hareket Dergisi S A D E T T İN E L İ B O L ..........................................................



LEVENT



248 261



267



K Ö K E R



L ib era l M u h afazakârlık ve T ü r k iy e ........................ • Abdülkadir Kemali Öğütçü M ERA L D EM İREL........ ..............................................................



• Ali Fuad Başgil T U N C A Y Ö N D E R ...........................................................................



• Bir Hayat İnsanı Olarak Türk Muhafazakârı ve Kaygan Siyasal Tercihi E R O L C Ö K A - F. S E V İN Ç G Ö R A L - Ç E T İN G Ü N E Y ..........................



..274



.278 .291 .302



M E R T



M u h afazakârlık ve L aiklik • Mehmet Akif Ersoy M U R A T Y IL M A Z ....................



• Necip Fazıl Kısakürek M U R A T G Ü Z E L .....................



Y A S İ N



...242



SARİ TAŞ



Nurettin Topçu...................................................



N U R A Y



238



314



318 334



A K T A Y



îslâmcılıktaki Muhafazakâr Bakiye .................................. 346 G Ö K H A N



Ç E T İ N S A Y A



Cumhuriyet Türhiyesı’nde ‘Osmanlıcılık’ ........................... 361 • Nihad Sami Banarh B EŞİR A Y V A Z O Ğ L U



.............................................................. 364



• İsmail Hami Danişmend C U M H U R ASLAN



.....................................................



370



İ Ç İ N D E K İ L E R



Y Ü K S E L



T A Ş K IN



M u h a fa za kâ r B ir P roje O larak T ürk-İslâm S e n te z i.........................................................



381



• Nevzat Yalçıntaş YÜKSEL T A ŞK IN ..............................................................



384



* Ahmet Kabaktı H A ŞA N SA İM VU RA L ................................................................



RIFAT



N.



........ 390



BALI



Türk A nti-Sem itİzm i...................................................... .......... 402 • Cevat Rıfat Atilhan RIFAT N. BAL i ...........................................................................



N U R D A N



......... 404



G Ü R B İ L E K



Tanpınar'dü O phelia, Su ve R ü y a la r ............... ......... ......... 410 • Yahya Kemal BEŞİK A Y V A Z O Ğ L U ...................................................................



• Hisar Dergisi M E H M E T SA R IT A Ş.....................................................................



T A N 1L



......... 416 .......... 439



B O R A



Muhafazakâr Yerlilih Söylemi.................................... ......... .445 • Remzi Oğuz Ank HAYATİ T Ü F E K Ç İO Ğ L U .................................................... ......... 448



* Türkiye Günlüğü İSMET A K Ç A ............................................................................



Ş Ü K R Ü



......... 460



A R G I N



Siyasetin Tafrasında Taşranın Siyasetini Tahayyül E t m e k ........................ ..........465 • Sabri Fehmi Ülgener M U R A T Y IL M A Z ......................................................................



B E Ş 1R



......... 490



A Y V A Z 0 Ğ LU



Türk M uhafazakârlığın ın Kültürel Kuruluşu........ ..........509 • Cemil Meriç TAN İL B O R A ...........................................................................



..... 516



İ Ç İ N D E K İ L E R



• Cemil Meriç Üzerine K A D İR C A N G IZ B A Y ...............................................................................



S Ü L E Y M A N



SEYFl



533



Ö Ğ Ü N



T ürk M uhafazakârlığın ın Kültürel Politik K ö kleri • Tank Buğra



539



544



M E H M E T C A N D O Ğ A N .......................................



• Osman Turan M E H M E T Ö Z D E N ...................................................................... 558 • Ferruh Bozbeyli TANEL D E M İR E L ....................................................................... 570 • Aydınlar Ocağı E M İN A L P E R - Ö Z C U R S E V G İ G Ö R A L .....................................................



A.



Ö M E R



T Ü R K E Ş



Muhafazakâr Romanlarda Muhafaza Edilen Neydi7 ................................ SEÇİL



583



590



D EREN_



Millî Eğitim Üzerine Muhafazakâr Görüşler * İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu V U R A L G Ö R A L ...........................................................



A H M E T



.604



608



İNSEL



Düzen mi Kalkınma mi?..................................................... 616 A Y K U T



K A N S U



Tek Parti Döneminde Bir Radikal Muhafazakâr Politika Mektebi Olarak “Sosyal Siyaset” T A N IL



B O R A



-



N E C M İ



E R D O Ğ A N



Muhafazakâr Popülizm ..............



632



* Büyük Doğu



645



LEVENT C A N T E K ................................



A R U S



Y U M U L



-



RIFAT



622



N.



BALI



-



FOTİ



B E N L İ S O Y



Gayrimüslim Cemaatlerde Muhafazakârlık.................... 656



İ Ç İ N D E K İ L E R



Ö M E R



LA Ç İN E R



Muhafazakârlaşan Sosyalizm ........................................... 662 Kaynakça’ya D air ................................................................. 671 Kaynakça................................................................................ 676 Dizin...........................................



703



Seçme Metinler...................................................................... 721



__________



I__________________



doğrulamayı sağlayacak özel tarihseltoplumsal veriler bulabilmek müm­



Bir muhafazakârlık incelemesi, mu­



kün olacaktır. Modern Türkiye'de Si­



hafazakârlığı nasıl kavramsallaştıra-



yasî Düşünce, muhafazakârlığın bu



caktır? Belirli bir tarihsel olgunun



farklı kavramlarını “siyasal olan” esa­



(Fransız Devrimi) ürünü olarak orta­



sında yeniden bir bireşime tâbi tut­



ya çıkan bir ideoloji, bu sürece yöne­ lik tepkilerin oluşturduğu bir dünya görüşü, mevcudu muhafaza etmeyi amaçlayan bir siyaset anlayışı ve pra­



mayı hedeflemenin yanı sıra, kavra­ mın ampirik çeşitliliğe açık muhteva­ sını da gözeten ansiklopedik bir giri­ şimi tecrübe temsil etmektedir.



tiği, esas olarak modernlik karşısın­ daki kaygıları temalaştıran bir sosyal teori biçim inde., veya “değişim i”



__________________ U______________ ___



olumsuzlamaya yönelik ve bütün



Türkiye'de siyasî düşünceler tarihi­



toplumlara genelleştirilebilecek bir



nin yazımı ve yorumlanmasıyla ilgili



tavır, verili bir durumdan ötekine ge­



bir belirsizlik ve ikilemden söz etmek



çişte konumları sarsılan birey, grup ve



durumundayız. Belirsizlik, siyasal ve



tabakaların tepkisel tutumları olarak.



düşünsel olanın özgül alanlarıyla, bu



Muhafazakârlık evrensel bir fenomen



alanların Türk toplumuhdaki inşaı ve



midir, dolayısıyla bireysel psikolojile­



tarihsel birikimiyle ilgilidir, ikilemse,



re ya da kolektif tasarımlara indirge­



taşıdıkları adların nesnel karşılığına



nebilir mi, yoksa tarihsel ve toplum­



sahip oldukları tartışmalı siyasal ve



sal göreliliklere bağımlı mıdır? Muha­



düşünsel olandan hangisine ağırlık



fazakârlık gelenekselcilik ya da reak-



verileceğiyle. Bu ikilemin, siyasal ve



siyonerlikle özdeş midir yoksa farklı



düşünsel olan arasındaki ilişkinin an­



bir eşiğe mi işaret eder? Seçenekleri



laşılmasında metodolojik ve teorik



daha da çoğaltabiliriz ve her seçeneği



sorunlar yarattığını söylemek yanıltı­



SUNU 5



cı olmayacak: Burada herhangi bir düşünce akımının, kendi kavramsal bütünlüğünden gerçekliğe, dış dün­



edilebileceği, kritik ve büyük bir sos­ yolojik dönüşümün mevcut olmayışı da bu tehlikeyi artırmaktadır. Cum­



yaya ve dolayısıyla siyasal olana geçi­ şi arasındaki mesafe, “düşünce” ve “siyasetin" modernliğin farklı bilinç uğraklan olarak ayrışmasını sağlaya­



huriyet, belki böylesi bir dönüşüm olarak telâkki edilebilir. Ancak bu halde “Cumhuriyet"in ilanıyla birlik­ te başlayan sürecin, Osmanlı mo­



cak düzeyde açılmadığından, “dü­ şünsel" ve “siyasal” ilişkisinin dolay­ sız bir biçimde kurulmasına ve de



dernleşmesinden anlamlı bir kopuşu ifade etmediği ya da aslında Osmanlı m odernleşm esinin tamamlanması



herhangi bir fikrî oluşumu kendi içe­ rik ve özgüllüğünde okumamıza yar­ dımcı olacak bir düzeyler hiyerarşisi­



anlamına geldiği, Cumhuriyet ehli­ nin Osmanlı bakiyesinin bir parçası olarak değerlendirilmesi gerektiği, bu durumun bir sonucu olarak dü­ şünce tarihinin aslî öznesi entelektü­ ellerin misyonunun kolaylıkla, Nizam-ı Alem’in sürdürülmesinden,



nin normatifliğinden yoksun bir tarz­ da da ele alınmasına yol açmaktadır.1 Elbette fikir hareketleriyle, toplumsal (siyasal) hareketler arasında herhangi bir düzeyde örtüşebilen göreli ya da mutlak bir özdeşlik aramak yanlış bir tutum olur ve her durumda birini di­ ğerine indirgeme ya da birini diğeri adına yoksayma tehlikesi ortaya çıka­ bilir. Ayrıca bu alanlara ilişkin kav­ ram ve sorunların etrafında formüle



1



Bu konuda bu cildin konusu olarak ve aşa­ ğıda daha ayrıntı11 bir biçimde tartışılacağı üzere, m uhafazakârlığın bir istisna teşkil etliğini belirtmek gerekir. Şu anlamda: Tür­ kiye'deki diğer düşünce örüntüleri, esas olarak milliyetçilik, sosyalizm ve İslamcılık, fikri karakteristiklerini ortaya koyan akım­ lar olarak, siyasal olandan göreli olarak ba­ ğım sız davranabilmektedir. Buna karşılık muhafazakârlık, paradoksal biçimde, bütü­ nüyle siyasal olana bağımlı ve duyarlı bir söylemsel pratik izlemektedir. Paradoksal olan, Türk m uhafazakârlığının kendisini kurma "m ekânı" olarak siyasal alan dışını tercih etmeye zorlanmış olmasına rağmen, bu bağımlılığı taşımasıdır. Toplumsal bir tu­ tum, reaksiyonerlik ve ge len e ksellikle ek­ lemlenmiş bir zihniyet dünyası olarak mu­ hafazakârlığın siyasetle İlişkisindeki bu du­ rum, kendisini dolaysız bir biçimde siyasal olarak temsil ve ifade etmesi anlamına gel­ memektedir.



kolaylıkla. Cumhuriyet rejiminin ku­ rulması ve korunmasına aktarıldığı düşüncesini de dikkate almak mec­ buriyeti ortaya çıkacaktır. Kaldı ki Osmanlı birikim ine ait, “siyasal”, “düşünsel” ve “idari” olan arasındaki “kutsal bileşimin’' Cumhuriyet tara­ fından da devam ettirildiğini; önce devletten entelijansiyaya ve bürokratik-politik seçkinlere, daha sonra da topluma yönelen bir talep olarak var­ lığım muhafaza ettiğini söylemek de mümkündür. Bu bakımdan siyasî ve düşünsel akımlar ve bunların öznele­ ri için, “Devlet Aklı”yla düşünmek, OsmanlI’dan Cumhuriyet’e geçişin belki de en anlamlı ve sonuçta işlev­ sel sürekliliğini oluşturur. Bu fikri ta­ kip ederek, Türkiye’de herhangi bir düşüncenin sadece düşünce olarak değil, aynı zamanda bir "iktidar aygı­ tı” olarak inşa edildiği gerçeğine va­ racağız.



SUNUŞ



m



mektir. “Kültürel karşılaştırma”nın amacı, çoğunlukla, müracaat edilen



Modern Türkiye’deki siyasi düşünce



karşılaştırma biriminden kalkarak, tartışılan nesneye ilişkin bir özgüllük iddiasının meşrulaştınlmasıdır. Koc-



akım ve harekederini değerlendirme­ ye yönelik çabaların bilgi sosyolojisi ve düşünce tarihi disiplinlerinin veri­ lerine23uygun bir biçimde ve pratikte birbirini dışlamayan iki farklı yol ta­



ka’mn belirttiği gibi, asimetrik karşı­ laştırmalar, karşılaştırma birimlerinin özel şartlarında değil, araçsal bir ze­



kip ettiği görülmektedir. Birincisi, sosyalizm, nasyonalizm, liberalizm ve



minde değerlendirilmelerine; referans noktasının aşırı kurgusal, zorlanarak



konservatizm gibi farklı ancak Türki­ ye’deki jenerik tarihleri itibariyle ya­



seçilmiş, stilize bir biçim idealizasyo-



şıt oluşumları, Avrupa'daki özgün ta­ rihleri ve bu tarihin içerdiği muhte­ vayla; İkincisi de, bu oluşumların, yi­



nuna yol açabilir (1999: 49). IV __________________



ne Avrupa’daki "taşıyıcı" ve “temsilci-



Mannheim, gelenekselcilik ve reaksı-



leriyle”1 Türkiye’deki taşıyıcıları ve



yonerlıkten farklı tutulması gereken “muha fazâka rl iğin doğuşunun zorun­



temsilcilerini karşılaştırmak. İlk du­



nebilir. “Yapısal karşılaştırm a”nın



lu tarihsel ve sosyolojik şartlarını yara­ tacak bazı faktörlerin birlikte ortaya çıkm ası” gerekliliğine işaret eder (1969: 100). Buna göre, muhafazakâr­ lıktan söz edebilmek için verili durum­ daki tarihsel-toplumsal güçlerin konu­



esas amacı, bir “işlevler özdeşliğini”



mu, dinamik, değişmeye yönelimli ve



ya da “farklılığını” ortaya koyabil­



her tikel toplumsal öğenin, toplumsal



rumda karşılaştırma daha çok “kültü­ rel”, ikinci durumda ise “yapısal” öğeler've süreçler üzerinde yoğunla­ şır ancak her ikisinde de asimetrik bir karşılaştırmanın esas alındığı söyle­



bütünün gelişmesine katkıda buluna­ bilecek düzeyde örgütlenmesi; bu sü­ 2



Bilgi sosyolojisinin bağlamla ürün arasındaki ilişkiyi, bağlamı ve ürünü nesneieştiren bir kayıtsızlığa teslim olması, dü;ünce tarihinin, tematik nesnesini betimsel bir anlatıyla res­ metmesi gibi önemli metodolojik sorurlar, yine de bu veriler konusunda şüpheci olma­ yı sağlamalıdır.



3



"Taşıyıcı " ve "temsilci" kavramları arasında, asimetrik karşılaştırm anın bir yüklemi ve "zayıf" tarihselliğin bir gereği olarak bir ay­ rım yapmak gerekiyor. Herhangi bir ideoloji, dünya görüşü ya da siyasî akım için "taşıyı­ cı", kendinde, daha şekilsiz ve yüklenmiş, buna karşılık "temsilci" sistematik, iradi ve kendisi için bir adanmayı işaret eder. Türk muhafazakârlığı için bu ayrımın işlevsel bir yanı da vardır. Çünkü siyasal olarak "taşıyıcı­ larla", buna karşılık kültürel olarak, "temsil­ cilerle" yürütülmektedir.



recin, gelişmeye ayn tepkiler gösteren farklı sınıflann ortaya çıkmasına yol açacak bir toplumsal farklılaşmanın di­ namizmini taşıması; bunun neticesin­ de, farklı sınıflara karşılık gelen bir fi­ kirler ayrışımının yaşanması (antagonistik “dünya görüşlerinin” dogması) ve nihayet bu sürecin doğrudan “poli­ tik” bir karakter kazanması gerekir. “Siyasal olan”, etrafında yeni ittifakla­ rın doğabileceği bir çekirdek işlevini görmelidir. Kısaca, Mannheim’a göre,



S U N U j



muhafazakarlık, modern dünyanın iş­ levsel Farklılığına sahip sınıf toplumunda bir düşünce biçimi olarak orta­



Bu rke’ü olarak bilinen Friedrich



ya çıkabilmektedir. Mannheim, bu dü­



varlık nedenini, Fransız Devrimi’ne



şünce biçiminin incelenebilmesi için



borçludur ve siyasi bir düşünce ola­ rak modernliğin en önemli kırılma



bilgi sosyolojisi bağlamında 19. yüzyıl



Gentz (Beiser, 1992) örneklerine ba­ kacak olursak, muhafazakâr moment



Alman muhafazakârlığından kalkarak daha somut bir perspektif sunmakta­



noktalarından birisinin ürünü olmak



dır. Bu amaçla önce bir düşünce stili­



yoktur, Muhafazakârlık tarihinin ih­



nin özgül morfolojisini belirlemek, da­ ha sonra tarihsel ve sosyolojik kökleri­



tiyaç duyduğu bu moment için mo­



ni ortaya koymak gerekir. Taşıyıcı grupların tarihsel kaderiyle ilişkili ola­ rak bu düşünce sLilinin değişen form­



Cumhuriyet İnkılâbı olduğunu tespit



larını sergilemek ve bugüne kadar ge­



işaret etmediğini, aym zamanda Os­



len etki ve nüfuzunu göstermek bir



manlI’dan toplumsal, siyasal, kültü­



sonraki aşamayı oluşturur (Mannhe­



rel ve ideolojik radikal bir kopuş is­



im, 1986). Dolayısıyla Mannheim’m



temini de yansıttığını biliyoruz. Do­



sunduğu çerçeveyi yerleştirebileceği­



layısıyla Türk muhafazakârlığının



miz bir tarih s el-toplumsal arka plan ve bu arkaplana İlişkin aktörlere ihtiyacı­



kendisini anlamlandıracağı, pozisyo­



hasebiyle de, pre-modern bir tarihi



dern Türkiye tarihindeki okazyonun etmek gerekecektir. Cumhuriyel’in sadece bir siyasal rejim değişikliğine



nunu belirleyebileceği tarihsel an, bu



mız olacaktır. Soruyu, burada tüketici



istemin boyutlarının genişliği ve de­



bir cevap aramamak kaydıyla, Türkiye için yeniden formüle etmeyi deneye­ lim: Türk muhafazakârlığı, bir düşün­



rinliği nedeniyle ancak Cumhuriyet



ce stili olarak biçimsel hangi özellikle­ re sahiptir, hangi vasatta ortaya çıkmış­ tır, taşıyıcı ve temsilci gruplar açısın­ dan hangi işlevleri yerine getirmekle­ dir, etkileri bakımından tarihsel sürek­ liliğe sahip midir, hayatiyetini koruya­ bilmekte midir? ____________ V



olabilecektir. Devrim ve Cumhuriyet arasındaki ilişkiyi kurmamıza izin veren bir karşıtlıklar paralelliği de var: Kral ve aristokrasi için padişah ve saray, kilise ve ruhban sınıfı için şeyhülislam, hilafet ve ulema, ancien regline için de Osmanlı nizamı. Buna karşılık modern Türkiye tarihinde, demokrasi ya da Cumburiyet’e karşı Meşrutiyet’i ve padişahı, seküler kurumların dinsel olanlarla yer değiştir­



Eğer In g iltere’de Edmund Burke, Fransa’da Joseph de Maistre, Louis de Bonald, İtalya’da Vincenzo Cuoco



mesini ve Osmanlı nizamına geri dö­



( “Italyan Edmund Burke’ü’’; Germino, 1 9 7 2 ) ve Alm anya’da, Alman



ortaya çıkmamıştır. Toplumsal ve si­



nülmesini savunan ve bu geri dönü­ şü erdemli bulan siyasal bir hareket yasal bölünmeler, bu eksende çere-



SUNUŞ



yan etmemiştir; en önemlisi de dü­



nunun sönümlenişi4 gibi olguların,



şünsel olarak, kuru bir Osmanlıcılık



farklı biçimlerde görünür hale geldi­



dışında, “eski düzene” dönülmesini savunan anlamlı bir eğilim olmamış­ tır. Geçmişi “ihya etmeyi" amaçla­ yanlar, geçmişin ihya “edilemeyecek” kadar geçmişte kaldığını fark ettikle­ rinden, “bugünü kurmayı” daha cid­



ğini görüyoruz. Buna karşılık, Os­ manlI modernleşmesi ne toplum ne de entelijensiya katında sürecin “ge­ rilemesine” yol açacak ölçüde ciddi



di bir meşgale bellemişlerdir. Bu ne­



bir muhalefetle yüz yüze gelmiş sa­ yılmaz. Osmanlı modernleşmesinin karşıt tarafları, aynı şeyi (Batılılaş-



denle Cumhuriyet muhafazakârlığı,



ma/modernizasyona bağlı bir varol­



hep “ihyacı” (ya da reform ist) bir



ma) farklı adlar altında talep etmiş­



muhafazakârlık olmuştur.



lerdir ve Osmanlı nizamının korun­



________________ VI________________ Osmanlı İmparatorluğumda “gelenekselcilik” olarak adlandırılabilecek bir tür muhafazakârlığın doğuşunu kolaylaştıracak nesnel etmenlerin varlığından söz edilebilirdi. Bıı kere imparatorluğun tarihsel sürece karşı dirençli bir idari ve siyasi bir meka­ nizm ası vardı ve bu m ekanizm a, uzun süre, “şeyleri oldukları gibi” muhafaza etme başarısını göstermiş­ ti. Buna rağmen bu başarıdaki muha­ faza güdüsü, bir süre sonra ortadan kalkacaktı. Batılılaşma ve/veya mo­ dernizasyon, hem Osmanlı elitinin iradi istikameti olarak hem de dışsal şartların zorlamasıyla, Osmanlı toplumunun ve kurumlarımn zeminini ve bu zeminin dayandığı ideolojik bütünü parçalamış, yerleşik toplum­ sal ve siyasal öznelerin konumlarını ve güçlerini tartışmalı kılmıştı. Bura­ da, Batı’daki örneklerinde de ortaya çıktığı üzere, dinselliğin kırılm ası olarak Aydınlanma, ticari kapitaliz­ min etkisi, geleneksel devlet nosyo­



ması ve sürdürülmesi her zaman aslî amaç olarak varlığını korumuştur. Kısaca söylenirse, OsmanlI’nın patrimonyal modernizasyonu, muhafaza­ kâr bir kalkışmayı, baştan meşruiyet sınırlarının ötesine itmiştir. Patrim onyal m odernizasyona yönelik muhafazakâr tepkinin meşruiyeti so­ runu Cumhuriyet devrinde de ortaya çıkacaktır ve Cumhuriyetin bu so­ runla ilgilenme biçimi, OsmanlI’yla büyük oranda bir benzerlik taşımak­ tadır. Kemalizmin, korporatizm, po­ pülizm ve milliyetçilik olarak muha­ fazakâr tepkiyi daha baştan sogurmak istemi, bu çerçevede değerlen­ dirilebilir. Cumhuriyetle birlikte, di­ nin reform asyonuna ( “türkifikasyon”) ve devletin hegemonyasını pe­ kiştirmeye yönelik araçsallaştınlması çabalan. Cumhuriyetin kurmak iste­



4



Muhtemel bir yığın karşılaştım ad ân birisi olarak, mesela Klaus Epstein, Alman muha­ fazakârlığının doğuşuna sebep olan benzer üç faktöre işaret eder: Aydınlanma olarak bilinen entelektüel hareket, ticarî kapitaliz­ min birikimsel etkisi ve geleneksel devlet (obrigkeitistaat) ve hüküm et formlarıyla tatmin olmayan burjuvazi (1966: 3).



S U N U Ş



diği denklemde dinin her zaman dü­ şünüldüğünü göstermekle birlikle, dinsellik t en kaynaklanacak herhangi



lığın toplumsal kurumlan ideolojik



bir m uhafazakâr d iren ci kırm ak



devlet olmak üzere, kendi sınırlarına



amacı da taşımıştır. Kapitalizm, kor-



(“kutsallarına”) teslim olacaktır. Ge­



poratizm ve millî iktisat-milli burju­



nel olarak, muhafazakârlığın sağın



bir hiyerarşiye tâbi tutarak kurmuş olduğu sözde-eleştirel üslûp, başta



vazinin oluşturulmasıyla “terbiye”



ideolojik, solunsa politik pratiği ola­



edilmek istenmiş, devletin aşınma­



rak varolabilmesi, bu türden sınırlara



sıyla oluşan güç yitimi de rasyonel ve demokratik denetim mekanizma­ larının dışında tutulan güçlü bir askerî-sivil bürokrasinin varlığıyla gi­



riayet edilmesiyle somutluk kazanır.5



derilmeye çalışılmıştır.



Sağ ve sol kavramlarının, Türkiye’ye özgü ve geçerli bir esneklikte kulla­ nıldığını hatırlatarak belirtmek gere­ kir ki ilginç olan sağ iktidarların za­ man zaman, muhafazakârlığın top­



_________________ VU_________________



Özetle, MannheîmTn sözünü ettiği anlamda, muhafazakârlığı doğuracak bir toplumsal bağlamın, ne içsel öğe­ lerin gelişimiyle ne de dışsal etmenle­ rin zorlamasıyla oluşamadığım, top­ lumun “sınıfsal” olarak bölünmesi ve farklılaşmasının engellendiğini ve ne­ ticede bu bölünme ve farklılığın söy­ lemsel bir karşılığının bulunmadığı söylenebilir. Sonuçta soy muhafaza­ kârlığın aksine, Türk muhafazakârlığı özellikle Cum huriyet döneminde kendisini bir siyasi düşünce olarak konumlamamış, bu biçimde ifade et­ memiş; muhafazakâr eleştiri, bir ku­ rulu düzen eleştirisine evrilmem iştir. Bu nedenle Türkiye’de muhafazakâr­ lığın siyası çerçevesini kalın çizgilerle kurmak için yeterli veriye sahip deği­ liz, Hatta muhafazakârlığın en sert si­ yasî dilini bulduğu durumlarda bile bu siyaset, iktidar İlişkileri ve rejim konuşunda suskunluğunu korumuş­ tur. Sag-kanat popülist muhafazakâr­



lumsal zeminini güçten düşüren uy­ gulamalara imza atması, buna karşılık sol iktidarların daha muhafazakâr po­ zisyonla n korumasıdır. 5



Özellikle sağ siyaset açısından bu durumun daha net olarak ifade edilmesi gerekir. Önce DP ve AP, daha sonra özellikle dinsel vurgu­ lan öne çıkaran iktidarlarla birlikte, sağ mu­ hafazakârlığın, Kemalizm'in polirtik çerçeve­ siyle ve bu çerçevenin temsilcisi ve savunu­ cusu askerî-sivil bürokrasiyle uyumlanması, hatta yer yer bir tür "gerçek " Kem alizm kurgusuna bağlanarak savunuculuğunu üst­ lenmesi, buna karşılık Kemalizmln ideolojik bağlamına ilişkin taşrasal-romantik reddiye­ yi de hoş tutarak "merkeze" oturması, en son örneğini '80'lerde ve '90'ların ilk yarısın­ da dünyanın hemen her tarafında kabul gö­ ren bir liberalizmin (sadece pazara dayalı bir liberalizm ve tüketiciye dayalı bir demokra­ sinin bireşimi olarak) Üzal'da bulabileceği­ miz bir eklektizmle özdeş olması, hem sağ muhafazakârlığın çıkmazım belgelemekte hem muhafazakârlığın geçirgenliğine ve es­ nekliğine ilişkin yargıları doğrulamaktadır. Bu sağ eklektizm, nitekim, Cumhuriyetçi/Kemalist Batılılaşma projesini, "kapitalizm " olarak okumakta, buna karşılık "devletçilik" ve "laiklik" bahislerinde görüldüğü üzere bir revizyon da önermektedir. Öte yandan Cumhuriyet'in kuruluşu ve sonrasında CHP, iktidar partisi olarak, toplum, kültür ve ikti­ sat mevzularında muhafazakâr bir tutum takınmış, Mannheim'ın çerçevesine geri dö­ nersek, toplumu "bölünm ekten" müstağni kılan bîr politika izlemiştir.



S U N U Ş



___________ V7H_________ _



_



olarak çekinik, kültürel olarak atak bir gelişim çizgisi yaşamıştır.



Türk muhafazakârlığının, esas olarak



Modern T ü rkiye’de S iyasî Düşıiu-



kültürel bir muhafazakârlık olduğu­ nu ve bu nedenle toplumsal ve siya­ sal kategorileri, kültürel kategorilere



ce'nin 5. cildi M uhafazakârlık, yuka­ rıdaki çerçeve içerisinde ve alanların geçişliliğine uygun bir biçimde, hem



dönüştürdüğünü ve kendisini boyle­ re kültürel olanda temellendirdiğini söyleyebiliriz. Tabiatıyla “kültürel” ve “siyasal” olan ayrımının muhafa­



şünceler tarihi" bağlamında muhafa­ zakârlığı açıklamaya, anlamaya ve



zakâr ideoloji tarafından içselleştirildiği, hatta normal kılındığı; Habermas’ın yeni-muhafazakârlık için yap­ tığı tespitle, modernliğin siyasal, eko­ nomik ve toplumsal sonuçlarının ka­ bul, buna karşılık düşünsel ve kültü­ rel sonuçlarının reddedildiği bir ze­ minde “Kültürel olana” geri çekilme, muhafazakârlığın Kemalizme mey­ dan okuyabileceği bir siyasal direnci gösterememesine bağlanabilir belki, ancak aynı geri çekilmenin sadece muhafazakârlıkla sınırlı olmadığım da teslim etmek ve muhafazakârlığın temelde Cumhuriyet/Kemalizm İkili­ siyle ilişkisinin çelişkili mahiyetini öne çıkarmak durumundayız. Bu iliş­ ki, Cumhuriyet’in sunduğu siyasal im kânların, C um huriyet’in siyasî imalarına mesafeli kalarak, kültürel muhafazakârlığın sürdürülebilmesine izin veren bir Özellik taşımasıyla pe­ kiştirilir. Muhafazakârlığın siyasal yorumu, bu yorumu taşıyacak top­ lumsal bir sınıfa ihtiyaç duyar, oysa kültürel m uhafazakârlık seçkinler düzeyinde yürütülebilecek bir proje­ dir, Buna bağlı olarak muhafazakârlık modern Türkiye tarihinde, siyasal



“düşünce tarihi” hem de “siyasî dü­



anlatmaya çalışıyor. Görüleceği üze­ re, bu çaba, bütüncül bir niyetle des­ tekleniyor. Muhafazakârlığın, kültü­ rel, edebî, siyasî ve ideolojik boyutla­ rı ya da görünümleri, bu alanlardaki başat eğilimler ve figürlerle inceleni­ yor. Muhafazakârlığın Türkiye’deki diğer hâkim ideolojik unsurlarla ke­ siştiği noktalar, muhafazakârlığın kendisi dışındaki siyasî düşüncelere nüfuz edebilmesi ve bu düşüncelerin “muhafazakâr” bir boyuta da sahip olduğunu gösterebilm ek amacıyla dikkatle vurgulanıyor. Düşünce tari­ hiyle sosyal tarihin sunduğu veriler ışığı altında muhafazakârlığın Cum­ huriyet dönemi içerisindeki evrimi sergilenmek isteniyor. Genel olarak muhafazakârlığın muhtevasına iliş­ kin bir belirsizliğin olduğu, bu dü­ şüncenin kavramsal ve teorik yapısı­ nın daha sağındaki ya da solundaki ideolojilerden daha müphem bir ni­ telik taşıdığı söylenilir. Bizler, eliniz­ deki cildin en azmdan “Türk muhafazakârlığı”mn “ne’liğine" ilişkin bir güzergâh oluşturabileceği ümidini ta­ şımaktayız. AHMET ÇİĞDEM



Tanzimat Sonrası İmparatorluk ve Cumhuriyet Türkiye’sinde “Muhafazakârlık” Sorunsalı:



Devamlılıklar, Değişmeler ve Kırılmalar YAHYA



SEZAİ



_______________Ç İ R İ Ş ____________ Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde “mu­ hafazakârlık” üstünde konuşmak Türki­ ye’deki “devamlılıklar’1 ve “değişmeler" dinamiğinin anatomisini gündeme getirir. Bu anatomi karmaşıktır. Tek eksen üstün­ de dizilebilecek bir olgusal “devamlılık­ lar” ve “değişmeler" dünyası yoktur. Böy­ le bir doğrusal olgusal gerçeklik ekseni gibi, olmadığı için, Türkiye’de “muhafa­ zakârlık" meselesini konuşmak için inşa edilebilecek bir analitik model de, tek ek­ sen yöresinde yapılandır ılamaz Cumhuriyet dönemi Türkiye’si, yakın çağ dünya tarihinin en çarpıcı kültür de­ ğişmelerinden birinin sahnesi ve öznesi­ dir. Bunun içindir ki kültürlerin “değiş­ mesi" ve “devam etmesi” dinamiği, diya­ lektiğinin1 konuşulması açısından özel­ likle elverişli, zengin bir tarihçilik, sosyalbilimcilik alanı oluşturur. Kültür ve toplum, aynı olgusal gerçeklik yığınına farklı perspektiflerden bakarak koyduğu­ muz adlardır. Kültürler, toplumlar, çok eksenlidir, karmaşıktır. Siyaset, hukuk, kamusal alan, sanat, dîn, bilim, ekonomi, aile, cinsellik ... ve öteki eksenler etrafın­ daki “o” kültürü, “o" toplumu oluşturan kurum, değer ve süreçler, aslında ayrıştı­ rılm az bir bütünlük içinde Örgütlenmiş­ tir. Her bir eksen, hem hütîm öteki ek­



TEZEL



senler tarafından ayakta tutuluyor olma anlamında başka eksenlerin varlığına bağlıdır, hem de, bütün öteki eksenlerin ayakta tutulmasına katkıda bulunduğu anlamında, kültürün, toplumun, başkası değil de “o” kültür olmasına katkıda bu­ lunur, damgasını vurur. C um huriyet dönem i T ü rk iy e’sinde “muhafazakârlık” meselesini, böyle sınır­ landırılmamış birçok eksenli bütünlük üstünde konuşmak, analitik olarak kur­ gulanması açısından da, olgusal gerçekli­ ğe dayandırılması açısından da adeta ola­ naksızdır, Anlamlı bir konuşma içinde kalabilmek, eksenlerden sadece bazıları­ nın vurgulanmasını gerektirir. Ki ben bu yazımda, özellikle eksenlerin kamusal alanı oluşturan bölgesi üstünde duraca­ ğım. Bana anlamlı gelen bazı tespit ve tahlillerimi, siyaset tasarımı ve kamusal alanın kurumsal yapıları etrafındaki “de­ ğişmeler” ve “devamlılıklar” hakkında konuşurken işimize yarayabilir ümidiyle sunacağım. TARİHLER, KÜLTÜRLER, DEĞİŞMELER, DEVAMLILIKLAR VE KIRILMALAR Olgusal gerçeklik olarak tarihi içinde kurguladığımız tarihçilik analitik alanı, adeta Kant-vari ‘sentetik apriori’ler, 'de­ ğişme", ‘devamlılık1 ve ‘kırılma’ kategori-



M



22



U



H



A



F



A



Z



lerini gerektirir. Bu kategoriler tarihin, ta­ rihçiliğin önemli temel taşlandır. Kültürlerden söz ederiz. Çünkü, bu kültürleri yeniden inşa ederek oluşturan, ayakta tutan insanlar birlikte yaşamamış olsalardı var olamayacak olan, ama tek tek insanlardan her biri için onlardan ön­ ce de var olmuş olan ve onlardan sonra da var olacak olan ‘bir şeyler’ ‘işte orada' vardır. Adeta fizikî evren gibi. İşte bu, içinde onu yeniden inşa ederek var olan insanı, ondan önceki ve ondan sonraki insanlar ile ‘bağlayan’, içine doğduğu kül­ türün devamlılığıdır. Kültürler, toplumlar, habire değişikliklere maruz kalsalar da, en azından bazı öğeleri, değişmeden devam ettiği içindir ki ‘kültür’dürler, ‘toplum’durlar. 19, ve 20. yüzyıl ‘Türkiye’si gibi karma­ şık hareketlilikler ve çokluluklarla (plurality) dolu olgusal tarihî gerçeklik alan­ larının kurgulanması için yapılacak her­ hangi bir tarihçilik (ya da toplumculuk) çalışmasında, ele alınan olgusal gerçeklik muhtevasındaki ‘değişmeler’ ve ‘devamlılıklar’m diyalektik2 birlikteliğine dikkat edilmesi önemlidir. Çok öğeli, çok eksen­ li, çok katmanlı bir olgusal gerçeklik yığı­ nı içinde neyin değişme, neyi devamlılık sayılacağının, sayıldığının olabildiğince berraklaştırılması bu olgusal yığını onu ‘anlayabilme’mizi sağlayacak şekilde kur­ gulamamızda hayati bir rol oynar. Tarihçiler (ya da toplumbilimciler) in­ sandır. Dışlarındaki varlığa, gerçekliğe, ciddi yanlışlar yapma riski getiren bir şe­ kilde kendi içlerinden bakm aya mahkum­ dur. Tarihçi (ya da toplumbilimcinin), meşru yani kognitif gerekçesini verebile­ ceği bir ‘devamlılık’ ‘değişme’ kurgulama­ sının dışına, çok kere fark etmeden, kay­ masına en çok yol açan beşeri zaafı, ken­ dince ‘iyi’ olanı ‘ilerleme’ anlamında ‘de­ ğişme’, kendince ‘kötü’ olanı ise ‘ayak di­ renme, değişmeme, degişertıeme, muka­ vemet etme1 yani ‘geride tutma’ anlamın­ da ‘devamlılık’ gibi görmesidir. Siyasî ‘is­



A



K



Â



R



L



I



K



teği’ olan, yani dünyanın şöyle değil de böyle olmasını isteyen her insan gibi ta­ rihçi (özdeştir toplum bilimci) de, bir ‘değişme’nin peşindedir. Bunun içindir ki, kendi biyografik macerası ile incelemek kurgulamak iddiasında olduğu tarih kesi­ tinin ontolojik statüsünü karıştırabilir. İnceleyici, araştırıcı, kurgulayıcı, açığa çı­ karıcı bir tarihçi (özdeştir toplumbilimci) ‘rol’ünü adeta unutup, kendi varlığı, ken­ di hayatım olum [ulamanın bir uzantısı gi­ bi, kendini üstünde algıladığı ‘devamlılık­ lar’, ‘değişmeler’ geriliminde, siyasî talebi­ nin hedefi olan ‘degişmeler’i yüceltip, bu­ nu yokuşa sürdüğünü sandığı ‘devamlı­ lıkları ‘aşağılayabilir’. İşte bu nedenledir ki, Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinin ‘de­ vam lılıklar’ ve ‘değişmeler’ zemininde ‘m uhafazakârlık’ üstünde konuşm ak, Türkiye’nin bugünkü siyasî, kültürel, fel­ sefi mücadeleler, rekabetler, kavgalarında ister istemez bir tarafta durmak zorunda olan, yani taraf olan biz tarihçi, toplumbi­ limcilerin önüne bu sorunu olabildiğince çözme sorumluluğu getirmektedir; ...ben bu yazımda (...) yapm aya çalışa­ cağım. C um huriyet dönemi T ü rkiye’sinin, Cumhuriyet öncesi Türkiye’sinin tarihî ortamının içinden büyük kırılmalarla or­ taya çıkmış olması, Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde ‘muhafazakârlık’ ve ‘yeni­ leş merilik’ üstünde konuşmayı güçleşti­ ren bir başka nedendir. Tarihî ortamlar içinde devam ediyor gi­ bi görünen kültür, toplum varlıkları, eski bütünlükler içindeki ‘yer’leri ve ‘anlamla­ rını, bu eski bütünlükler kırıldığı, parça­ landığı için, yitirerek devam etmiş olabi­ lir. Bir örnek verelim. Ispanyol fethi önce­ sindeki Aztek ve İnka uygarlıklarındaki milyonlarca 'yerli insan’, Ispanyol fethin­ den sonra hayatta kaldı, üredi. Bugün mesela Meksika’da ve Şili’de yaşayan mil­ yonlarca insan, Ispanyollar Aztek ve İnka devletlerini ve uygarlıklarını kırmadan



D E V A M L I L I K L A R ,



D E Ğ İ Ş M E



önce, Aztek ve İnka kültürlerini taşımış ve yeniden üretmiş insanların torunları­ dır. Bu insanlar; olgusal ve mantıkî ola­ rak, elbette ki Ispanyol öncesi uygarlığı, kültürü taşıyan ve yeniden üreten atala­ rından birçok kültür malzemesini devral­ dılar. Bu anlamda eski Aztek ve İnka kül­ türleri, bir şeyleri ile devam etti. Ama Az­ tek ve inka kültürlerinin bütünlüğü kırıl­ dığı için, ‘Aztek kültürü’ ya da ‘inka kül­ türü’ devam etmedi. Devamlılık, kırılmış bir eski bütünlüğün parçalarının, yeni eklemleşmeler içinde eskisine benzemeyen yeni bütünlükler oluşturarak devam etti­ ği bir devamlılıktı. Uygarlıklar ve kültürler tarihinde sayı­ sız kırılma örneği vardır. Eski Mısır uy­ garlığı kültürü kırılmışür. Eski Mısır kül­ türünün bazı parçalan Hıristiyanlaşmış Koptlar arasında devam etmiş olsa da, de­ vam etmiş olan Eski Mısır kültürü değil­ dir. lran-Mazdayaşna3 uygarlığı, kültürü de, Arap Müslüman istilasıyla kırılmıştır. Başta Fars dili olmak üzere eski İran Mazdayaşna kültürünün öğeleri, eski Iranî kültürün parçaları arasında Arap İslâm ‘imperium’u altında gerçekleşen yeni eklem leşm elerle sürmüş olsa da, devam eden şey, eski Mazdayaşna İran’ının kül­ türü değildir. Kültürlerin üst kültür mekânları ve an­ lamlandırma tasarım lan, değişerek mi yoksa kırılarak mı devam ettikleri, daha doğrusu, bir kırılma sonunda yemden eklemleşerek mi devam ettikleri meselesi­ nin ele alınışında önemlidir, Ortadoğu uygarlıklar kültürler tarihînin Sasani ve Osmanlı İmparatorluğu gibi birçok ala­ nında, mahalli kültürleri bir uygarlık ge­ leneği içinde birleştiren başlıca üst kültür mekânı, saray merkezli devlet olmuştur. Anlamlandırma tasarımlan ise tarihî ola­ rak, birçok durumda, dinlerdir. Birçok di­ nin birlikte, yan yana, iç içe yaşandığı İmparatorlukçu devletlerde ise, anlamlan­ dırma tasarımı hiyerarşisinde üstte olan, siyasî ‘im perium’un sahibi olan saray-



L E R



V E



K I R I L M A L A



R



devlet kadrolarının diniyle ifade edilir ha­ le gelmiş olan 'dünya tasartmı’dırA İmparatorluk Türkiye’sinden Cumhuri­ yet Türkiye’sine geçilen süreçler içinde Türkiye’de, hem Türkiye’de yaşayan nü­ fusların oluşturduğu kültürel kompozis­ yonda, hem (ontolojik aksiyomlar) de­ ğerler, kadrolar, kuralların oluşturduğu ‘devlet’, insanların anlamlandırma tasa­ rımlarındaki yeri, rolü ve statüsünde, kı­ rılmalar oldu. ‘Kırılma’ hem devamlılıkla­ rı hem de değişmeleri etkiledi. Eskinin devamı gibi görünenler de, eskinin değiş­ mesi gibi görünenler de, eski bütünlüğü kırılmış parçaların yeni eklemleşme sü­ reçleriyle ilişkiliydi. BİKİNCİ KIRILMA: TÜRKİYE’DE YAŞATAN NÜFUSLARIN ETNTK-KÜLTÜREL KOMPOZİSYONUNDAKİ KIRILMA Bir kırılma ekseni, Birinci Dünya Savaşı ve sonrasında Türkiye’deki nüfusun bu sava­ şın arifesine kadar devam eden yüzlerce yıllık din ve etrik çoklu yapısının param­ parça olmasıdır. 1914’te Türkiye’nin bu­ günkü sınırları İçinde yaşamakta olan 16.3 milyonun 1.6 milyonu Rum Orto­ doks Hıristiyan, 1.2 milyonu Ermeni Hı­ ristiyan’dı.5 Sünni ya da Alevi Müslüman olmayan başka nüfuslar da vardı, Yahudiler, Yezidiler, Süryanileı gibi. Rum ve Er­ meni Hıristiyanların önemli bir kısmının anadili Türkçeleşmişti. Rumi ar, Ermeniler, Müslünıanlar arasında, birçok yerde, aşağı yukarı tek ayırt edici fark dindi. Kumlar ve Ermetıiler daha çok şehirlerde yaşamakta ve tarım dışı sektörlerde çalış­ maktaydılar. [...] 1912 yılında, İm para­ torlukta iç ticaretle uğraşılan 18,000 iş yerinin % 15Î Türklere, % 49’u Ramlara, % 23’ü Erme>ülere ve % 19’u Levantenfer, diğer gayrimüslimier ve diğer Müslümaıılara aitti. [...] Doktor, mühendis, muhasebeci gibi 5300 serbest meslek sa­ hibinin % İ4 ’ıi Türh, % 44‘ü Rum, % 22’st



M



U



H



A



F



A



Z



Ermenindi. [...} 1919 yılında Batı Anado­ lu'da çatışmakta olan 3300 imalat sanayi işyerinin % 73’ü Rumların olup [ça­ lışan} 22000 işçinin % 85’i de gayrimüs­ limdi (Tezel, 2002: 98-99). 1915-1927 arasında Türkiye coğrafya­ sında yaşanılan trajik savaş, ‘Tehcir’ ve ‘Mübadele’ süreçleri sonucunda, Rum ve Ermeni nüfus Anadolu sahnesini terk etti. 1927ye gelindiğinde, 13.6 milyona düşen toplam nüfusun artık yüzde 99’u Müslü­ man Lardan oluşuyordu, Türkiye’de, nere­ deyse tamamı İstanbul’da yaşayan sadece 110.000 Rum ve 77 000 Ermeni kalmışu. Ülkedeki en büyük 52 kentin nüfusu 3 milyondan 2 milyona düştü. Türkiye coğ­ rafyasının beşerî, kültürel, toplumsal olgu­ sal gerçeklik muhtevası, sadece Müslümanlaşmakla kalmadı, kırsallaştı, köylü­ leşti, Okuryazarlığını, zanaatlarını, doktor­ larını, eczacılarım, mühendislerini, tacirle­ rini önemli ölçüde kaybetti. Bu 20, yüzyıl­ da, İkinci Dünya Savaşı Avrupa’sında, İkin­ ci Dünya Savaşı sonrası Hint yarı kıtasın­ da, Filistin’de yaşanılanlar kadar dramatik bir kültürel toplumsal ortam fnrıJmosıydı. Bu îan fm a sonrasında ortaya çıkan Türkiye bana, organlarının önemli bir kısmını bir kazada yitirmiş ama ölmemiş, kaybettiği organlarının eksikliğinin bü­ yük ölçüde etkilediği bir yeni değişme sü­ recine girmiş bir varlık gibi görünmekte­ dir. Bu yeni değişme sürecinin ilginç bir aşaması, kaza Öncesindeki halin şu anki Türkiye g erçekliğinin içinden, çıktığı ‘kendi geçmişimiz’ olduğu bilinçliliginin bugün Türkiye’de yaşayanların önemli bir kısmının hafızasından silinmiş olma­ sıdır. Ki bu hafıza kaybı bence hem bir kırılmayla karşı karşıya olduğumuzu işa­ ret etmekte ve bugünün Türkiyelileri ola­ rak aramızda yaşadığımız siyasî, felsefi, kültürel tartışmalar, mücadeleler ve kav­ gaları önemli ölçüde etkilemektedir; çar­ pıtmaktadır. Cumhuriyet dönemi Türki­ ye’sinin tarihî gerçeklik muhtevasında



A



K



A



R



L



I



K



‘m uhafazakirlık’ı, 'değişmeler'] ve ‘devamlıhklar’ı, bu ‘kırılma’yı görmeyen bir zihinsel refleksle konuşmak, bana, bir hayli yanıltıcı, akıllı kavrayışı engelleyici bir girişim, bizi tarihî gerçeklikten adeta koparan ‘sanal’ bir girişim gibi geliyor. Türkiye'de ‘devamlılık’lar gibi, eskinin devamı gibi görünen bazı olgular, tavırlar, gelişmeler, aslında eskinin devam etmesi değil, eski bütünleşmelerin, tamamlayıcı­ lık ilişkilerinin bu kırılmanın sonucunda ortadan kalkmış olmasının sonucudur. Ya da Cumhuriyet Türkiye’sinde gündeme gelmiş yenilikler, ‘değişmeler gibi görü­ nen şeylerin bazıları, bunların ortaya çık­ masını Cumhuriyet öncesi Türkiye’sinde zorlayan, adeta doğuran ortam bu kırıl­ mayla birlikte ortadan kalktığı için, gü­ nümüz Türkiye’si toplumsal, kültürel ger­ çekliğinde bir yere oturamaz hale gelmiş­ tir. Mesela, Türkiye’de Islâm’a referansı aşan, bunun üstüne çıkan bir devlet olgusu/kamu (hukuk) alanının ortaya çıkartıl­ ması ve geliştirilmesi meselesini ele ala­ lım. İslâm’a referans yapmayı aşan, bu­ nun ardına geçen, üstüne çıkan bir kamusal/hukuki alan, toplam nüfusun yüz­ de 20’sinin (bugünkü Türkiye böyle ol­ saydı 65 milyonun 13 milyonunun) Hı­ ristiyan olduğu bir Türkiye gerçekliğinde, eşitliğe ve ortaklığa dayandırılabilecek tek seçenek olduğu için, bir Jakoben elitin adeta sanal fantezisinin değil, belirli bir dünya ortamının kısıtları içinde Tür­ kiye'deki toplumsal gerçekliğin zorladığı bir projeydi. Laiklik ihtiyacı, Cumhuriyet öncesi Türkiye’sinde zorlayıcı toplumsal gerçekliğe oturuyordu. Şimdi nüfusumu­ zun, sadece İslamcılarımızın değil birçok önde gelen ‘laik’ ( !) siyasetçimizin de övünerek vurguladığı gibi yüzde doksan dokuz onda dokuzu Müslüman bir top­ lum haline geldik. Müslümanlığa referans yapmayı aşan bir kamusal/hukuki alanın gerekçesini seçmenimize anlatmakta bir hayli zorlanabiliyoruz. Bugünün Türki­ ye’sinde laiklik, bu anlamda Birinci Dtın-



a t V A M L I l l t U B ,



D E Ğ İ Ş M E L E R



ya Savaşı öncesi Türkiye’sindeki kadar güçlü olgusal gerçeklik temellerine da­ yandır ılamıyor. İKİNCİ KIRILMA: DEVLETİN ERKİNİN MEŞRUİYETİNİN YA DA ETHOS-NOMOS5IYASET SACAYAĞININ PARÇALANMASI Nüfusun fiilî çok kültürlülük yapısındaki bu kırılma, ikinci kırılmayla, ‘devlet gele­ neğindeki paradigmatik kırılma ile de ilişkiliydi. Cumhuriyet, Osmanlı 'devlet yapıla­ rında Lale Devri’nin yeni ‘tasarım’ arayış­ larıyla başlamış ve II. Mahmut’la birlikte geniş çaplı 'yeniden inşa’ uygulamalarına dönüşmüş değiştirme süreçlerinin ‘mantı­ ki’ ve ‘olgusal tarihi’nin uzantısı gibi gö­ rülebilir. Bu eksende bakıldığında, Cum­ huriyet, neredeyse 200 yıllık bir transfor­ masyon, [eski] biçimi aşma sürecinin de­ vamlılığı üstündedir-, bu nedenle bir kırıl­ ma, kopuş söz konusu olamaz denebilir. Ne var ki, ‘Hilafet’in kaldırılması (1924), ‘devletin dini Islâm’dır' hükmünün ana­ yasadan çıkartılması (1928) ve kamusal alanda İslâm’a yapılan referansların ayık­ lanıp atılması, Türkiye'deki yeni devletin dayanmak zorunda olduğu ‘meşruiyet’ id­ diası ve algılamasında, eskiyle yeni ara­ sında ‘ontolojik’ bir kırılmaya yol açmış gibi görünmektedir. Osmanlı devletinin eski meşruiyet ‘eLhos’undaki ilk çatlakları 19. yüzyılda hukuk yapılarında yapılan değişiklikler başlatmış olsa da, kırılmayı, Cumhuriyetçilerin, devletin meşruiyet ta­ sarımında İslâm’a referans yapılmasını ip­ tal etmeleri gündeme getirmiştir. Elinde gücü ‘meşru’ bir şekilde kullanma tekeli­ ni bulundurduğunu iddia eden 'd evi et’in buyurma erkinin ‘meşruiyeti’ meselesi de, Türkiye'de Cumhuriyet döneminde ‘ileri­ cilik’ ‘muhafazakârlık’ sorunsalının ‘akıllı’ bir şekilde irdelenmesinin önemli eksen­ lerinden biri olarak hesaba katılmak zo­ runda olduğu için, konuyu genişleterek tartışmaya açalım,



V E



K I R I L M A L A R



Bir devletin egemenliği altında (aileler, sülaleler, aşiretler, cemaatler ve benzeri toplumsal ağların parçası olarak, bu ağlan yeniden üreterek, bu ağların üstünde) ya­ şayan insanların, o devletin ‘ayakta tutma­ ğa’ çalıştığı, bunun için de karşı çıkanlara ‘zor’ladıgı ‘düzen’ önündeki tutum ve ta­ vırları, bir uçta, bu ‘düzenin’ korunması için ölmeyi ve öldürmeyi göze aldıkları bir sahiplenmeden, öte uçta, bu düzenin yıkılması için ölmeyi ve öldürmeyi göze aldıkları bir redde varan geniş bir yelpaze oluşturabilir, Bir devletin egemenliğinin kararlılık kazanması için bu egemenlik al­ tında yaşayanların, insan sayısı bakımından çoğunluğunun olmasa da, kararlılığı sağlamaya yetecek kadannm, erkin da­ yandığı ‘meşruiyet’ tasarımını içselleştir­ miş olmaları, yani yeniden üretimine katı­ larak sahiplendikleri kültürlerinin, kendi kültürlerinin doğal, hatta olmazsa olmaz bir parçası olarak görmeleri gerekir, Devletlerin erklerinin, egemenlikleri altında yaşayan insanların sahiplendikle­ ri bir meşruiyet tasarımına dayanıp da­ yanmadığının sınanması ve bu sınanma­ nın sıklığı ile bu devletlerin bu insanla­ rın günlük hayatlarım yaşamalarına ka­ rışmasının yoğunluğu, kapsamı, sıklığı arasında bir ilişki vardır. Bir devletin ege­ menlik alanında yaşamakta olan insanla­ rın günlük yaşamlarına karışması sıklaş­ tıkça, karışmanın kapsamı genişledikçe, derinliği arttıkça, 'meşruiyet tasarımı'nın, kararlılığını sağlamaya yetecek kadar sahipl enilip sahip lenilm ed iği m eselesi önemli olmaya başlar. Klasik çağ Osmanlı İmparatorluğu dev­ leti, kronolojik olarak zamanımıza daha yakm gibi görünse de, bizim kültür/toplum ortamımızdan daha çok. Arkaik Or­ tadoğu imparatorlukçu devlet geleneği­ nin öteki örneklerine, mesela Hakhanıaniş Pers İmparatorluğuma benziyordu. Farklı “adlar" a sahip, farklı kül türler içinde yaşayan insanların “bir araya geti­ rilmesine yol aç[ımş bir] [...] tarihî uy-



25



M



26



U



H



A



F



A



Z



garlıktı”. imparatorluğun siyasî merke­ zindeki kadrolar, iktidarlarını, “bir hu­ kuk, bir hayat tarzı, bir topluluk örgüt­ lenmesine sahip olabilecek olan ötekile­ rin de var olduğunu kabul" eden (Mar­ din, 1999: 24) bir ‘dünya tasarımı' için­ den kullanıyorlardı, OsmanlI, egemenlik alanlarında (aileler, sülaleler, aşiretler, ku­ rumlaşmış örgütleri; bu anlamda kilisele­ ri) olan ve olmayan cemaatler ve benzeri toplumsal ağların üstünde, bu ağlan yeni­ den üreterek yaşayan insanların günlük hayatlarına, devlete karşı ‘hır’ çıkarma­ dıkları sürece fazla karışmayan bir devletti. İmparatorluğun siyasî yapıları, bir şal gibi, devlete karşı ‘hır1 çıkarmadıkları sü­ rece karışılmayan kurumlar, gelenekler, töreler (hatta iç hukuklar) ile akıp giden bir sürü altkültürü örtüyordu. Osmanlı ‘imperium’u, zaman zaman, bu ‘imperium’a tâbi olanların malına ve canına karşı sınırsız güç kullanımıyla ifade edilse de, bu durum, Osmanlı siyasî geleneğinin, Şerif Mardin'in “patrimonyal hoşgörü" (Mardin, 1999: 24) dediği farkları barın­ dıran süreçler ve yapıları taşıdığı gerçek­ liğini ortadan kaldırmıyordu. Osmanlı devletinin karar sorumluluğu­ nu taşıyan saray merkezli dar kadro için­ den bazıları, Orta Avrupa’da karşılarına çıkan zaman-sııurtnın6 üstünde yaşadık­ ları 1683-1718 şoku sonucunda, kendi 'devletlerini kurtarabilmek için, bu zam an-sınırının ötesindeki devletlerdeki ‘devleti taklit etmekten başka çareleri ol­ madığı kararını aldılar. Avrupa tarafından yok edilmemek için Avrupa’yı taklit etme ‘mecburiyeti’ II. Mahmut'la, ‘Tanzimat’a,7 yani ‘düzenleme’, daha doğrusu yeni bir plana göre yeniden düzenieme’ye dönüş­ tü. Osmanlı merkezindeki ‘reformcu’ ka­ rar alıcı ve uygulayıcılar, karmakarışık bir imparatorluk muhtevası üstünde parça­ lanma sürecine girmiş Osmanlı devletini kurtaracak yeni İdarî ve askerî kurumlan hayata geçirmeye çalışırlarken, mekanik bir şekilde de olsa adeta alla jranca ulus



A



K



Â



R



L



I



K



devletler benzeri yeni bir yapılanmayı he­ defler hale geldiler. Tanzimat, İslahat, Meşrutiyet, Abdülhamit/Mutlakiyet dö­ nemlerinin reformları sonucunda Osman­ lI devleti, hızla, yeni kamusal kurum ve kural ağlarıyla, ‘hır çıkarsınlar çıkarma­ sınlar’, egemenliği altında yaşayan insan­ lar, sülaleler, aşiretler, cemaatlerin günlük hayatlarına karışan, günlük hayatlarını düzenlemeye kalkışan bir devlet haline dönüşmeye başladı. Klasik çağından başlayıp yıkıldığı Bi­ rinci Dünya Savaşı yıllarına kadar Os­ manlI imparatorlukçu devleti, bir ‘imparatOTİukçu devlet’ olarak, bütün impara­ torlukçu devletler gibi, kapsanan diller, dinler, kavimler® mozayiginin içinden, bir din ya da kavme dayanan bir hanedanın, öteki dinler, diller, kültürler, kavimleri oluşturan nüfuslar üstünde kurduğu ‘imperium’u, ‘emretme hakkı’ idi. Bu ‘bak’ ‘fetih’ten, yani yenenle yenilenin belirlen­ diği savaş sonunda ‘aman dileyen’ yenile­ nin, canı ve malının bağışlanması karşılı­ ğında ikincil bir statüde yaşamayı kabul edip yenene teslim olması, yenenin 'em­ retme hakkı’nı kabul etmesi biçimdeki ‘hâk imiye t'ten kaynaklanıyordu. Osmanlı imparatorlukçu devletinin ‘em­ retme hakkı’nı kullanan ‘saray’ merkezli askerî9 kadrolar, birçok farklı din, dil, ka­ vimden gelmiş olsalar da, sonradan edin­ dikleri ama yeniden üretiminde büyük rol oynayacakları Osm anlı üstkültürünü Türkçe konuşarak taşıyan, Sünni Müslü­ man olmuş ve Sünni Müslüman olarak ölen insanlardı. Yönetilen cemaatlerin hepsi, başta Hıristiyan cemaader, Yahudiler, Yezidiler, Nusayriler gibi Müslüman ol­ mayanlar, Aleviler gibi Osmanlı merkezini oluşturan kadroların ‘dalâlet’ (heresy) için­ de yaşıyor gördüğü öteki ‘Müslüman’lar Osmanlı merkezinin ‘imperium'una itaatle yükümlü idare edilenlerdi. imparatorlukçu devletin, bu ‘binleri­ nin Ötekiler üstünde’ki fetihten kaynak­ lanan kurumlaşmış ‘im perium’una da­



D E V A M L I L I K L A R ,



D E Ğ İ Ş M E L E R



yanma ayırt edici özelliği, imparatorluk­ tu merkezin fiilî hâkimiyeti, mesela Hakhamanişlerde, Roma'da, Sasanilerde ve OsmanlIlarda yüzyıllar sürse de, impara­ torluktu merkezin erkinin dayanmak is­ tediği, dayandığı ‘meşruiyet’ tasarımının kararlılık kazanmasını bir hayli zorlaştı­ ran temel ontolojik nedendir, imparator­ luktu devletler, bir meşruiyet tasarımını ayakta tutmaya özen gösterseler de, ege­ menliklerini sürdürebilmek yani ‘imperium’lanna itaati sağlamak için, dayanmak istedikleri meşruiyet tasarımını, sürekli İç savaş hali ortamında, İtaat etmesi gere­ kenleri bastırm a, yıldırm a, sindirm e, ‘zapturapt’ altında tutma süreciyle takvi­ ye etmek mecburiyeti içine adeta hap sol­ muş gibidir, Osmanlı devletinin, Rumlar, Ermeniler gibi M üslüm an olmayan ya da ‘resmî mezhep’e göre ‘doğru yolda Müslüman’ olmayan ‘mahalli’ kavimler üstünde, bu kavimler! oluşturan insanların meşru say­ dıkları bir hâkimiyet sağladığını söyle­ mek zordur. Gene de, Osmanlı merkezi­ nin içerden ve dışardan etkili bir meydan okumayla karşılaşmadığı yüzyıllarda, Os­ manlI tarihine bugün kendi Türk-lslâm Sentezi’ konumlarından bakanlarımızın yaptığı gibi, “sükunet ortamı vardı, öyle ise Pox Ottamanicum vardı, öyle ise Osmanlı hâkimiyetinin meşruiyeti vardı” di­ ye okunabilecek, Osmanlı merkezinin ‘imperium’una teslim olunmuş olma du­ rumu vardı. Ne var ki bu durum, Osman­ lI merkezinin isyan saydığı Yunan Bağım­ sızlık Savaşı’ndan itibaren dağılmaya baş­ ladı.10 İzleyen yıllarda, Osmanlı ‘imperium 'unun içerden karşılaştığı 'meydan okuma’ süreçleri, Osmanlı devletinin yeni okullar, mahkemeler, demiryolları, telgraf/haberleşme ağlan ve benzeri yenilik­ lerle, ‘hır çıkarsınlar çıkarmasınlar’, İm perium’u altında yaşayan insanların gün­ lük hayatlarına anan bir şekilde kanştığı ’tanzimat' süreçleri birbirini karmaşık bir dinamik içinde besledi.



V E



K I R I L M A L A R



Sünni Müslümanlara gelince, Osmanlı İmparatorluğunda Padişah merkezli dev­ letin ‘imperium’una itaatin kaçınılmazlı­ ğının, bu devletin, ’alem’in başka türlü olması tasavvur dahi edilemeyecek ’nizam’ımn bir parçası olmasından kaynak­ landığı iddiasının dayanabileceği top­ lumsal zemini oluşturma konumundaydılar. Ancak Sünni M üslüm an cemaat(ler), Osmanlı devletinin merkez kad­ rolarının anlamlandırma tasarım larını paylaşmaları anlamında devletin ‘normal’ reayası konumunda olsalar da, merkez­ deki yöneten kadroların Hıristiyan aile­ lerden devşirilmiş ve hukuki statüsü ‘kapıkulu’ yani ‘Osmanlı hanedanının kapı­ sına bağlı köle’ olan insanlar arasından doldurulduğu, bu cem aatlerle merkez kadroları arasında aristokratik bağların olmadığı bir ortamda, Osmanlı saltanatı­ nın ‘İmperium’una itaatle yükümlüydü­ ler. Gene de, klasik çağından itibaren, 41miyye’ ve ‘seyfiyye’ kadrolarını oluşturan Türkçe konuşan (Türkçe konuşan ailele­ re doğmuş ya da sonradan Türkçe konu­ şur hale gelm iş) Sünni M üslüm anlar (Sünni Müslüman bir aileye doğmuş ya da sonradan Sünni Müslüman olmuş) arasından çıkan insanlar, Enderun ve Os­ manlI medrese sisteminin kurumsal sü­ reçlerini de kullanarak, resmi Osmanlı siyasî tasarım ım , ‘devlet id eo lo jisi’ni ürettiler ve yeniden ürettiler.11 Kuran ve Sünneften çok, Moğol döne­ minde yeniden ifade edilmiş biçimiyle Iranî devlet geleneğinin devamlılığı üstünde­ ki resmî Osmanlı siyasî ’tasanın’ı, hükûmdar’a ve onun aracılığıyla onun başında olduğu, adeta onda cisimleşen ‘devlet’e, tanrısal bir görevlendirmenin taşıyıcısı olarak kutsallık atfediyordu.12 Tanzimat, Islahat, Meşrutiyet hareketleriyle, impara­ torluğun heterojen nüfus ve kültür zemini üstünde adeta imparatorlukçu bir temsilî hükümet sisteminin aranılır gibi olduğu bir ara dönemden sonra, II. Abdülhamıt, bu sefer ‘modern’ iletişim ve örgütlenme



27



M



28



U



H



A



F



A



Z



olanaklarım da kullanarak, Zıll-ullah fi-1arz (Allah’ın yer küresindeki gölgesi) 11alife-Sultan’m kutsallığıyla ön üşen devlel tasarımım pekiştirerek yeniden inşa etme­ ye yöneldi (bu konuda değerli bir çalışma için bkz. Deringil, 2002). Ki. Cumhuri­ yeti kuracak olan kuşak Abdülhamil dö­ neminin çocukları olarak, meşruiyetini Allah’ın görevlendirmesinden aldığı iddia edilen, halife-sullan merkezli aşkın ve aş­ kın olduğu için kuısal devlet tasarımının, söylemi, eylemi, okulları, törenleri, “Padi şahını çok yaşa" nidaları içinde toplum­ sallaşmış insanlardı. Ama aynı kuşak, kale Devri’ııden beri 'devleti kurtarmak’ için yapılan ‘Avrupa’yı taklid e yönelik ‘tanzimat’ sürecinin de çocuklarıydı. Okudukları, gençliklerini yaşadıkları Rüşdiyc, Harbiye, Mülkiye, Tıbbiye, Tanzimat. Islahat, Meşrutiyet ve Abdülhamil reformlarının okullarıydı, içinde kendi hayatlarını değerlendirmeye çalıştıkları dünya lasanmları, tutkuları.



A



K



Â



R



L



I



K



ülküleri, ümit ve korkuları, hizmet etmek için hazırlandıkları imparatorluğun içer­ den ve dışardan meydan okuyanlar karşı­ sında yenile yenile parçalanması travma­ sından büyük ölçüde etkilenmişti. Ço­ cukluk ve gençlikleri, Türkçe konuşan Müslümanlar tarafından idare ediliyor ol­ ması gereken kendi Osmanlı ülkelerinde Türkçe konuşan Müslüman oldukları içiıı ıkitıei sınıf insan muamelesi görmeleri, Makedonya. Bulgaristan, Girit gibi bazıla­ rının doğup büyüdüğü yerler kaybedilir­ ken. buralarda çok kere, çoğunluğu oluşluran Müslüman halklarının mutlak bir acz içinde katledilmeleri, muhaceret yol­ larında hastalıktan, açlıktan kırılmalarına tanıklık etmeleriyle şekillenmişti. Hayatla ilişkilerine tahakküm eden yaşama so­ runsalları batmakta olan devletin kurta­ rılmasıydı. 19. yüzyılda hızlanan ve mevzuat ve uygulama içeriği kalınlaşmaya başlayan devleti kurtarmak için Avrupa'yı taklit



M uhafazakârlık tartışm alarında Osmanlı imparatorluğu söz konusu olduğunda (levamlıhk-kopuş ” ikiliği önemli bir yere sahiptir. Mübadele ve tehcirle birlikte 20. yüzyıl başında Anadolu’nun Müslüman olmayan unsurdan arındırılm ışı ve nüfusun “Türkleşlirilmesi bu tartışmanın önem li bir ekseni olmuştur.



D E V A M L I L I K L A R ,



D E Ğ İ Ş M E L E R



projesi, başta II. Mahmut, Abdülmecit gi­ bi padişahlar ve asker sivil yöneticiler için ölüm kalım meselesi gibi görülse de, imparatorluğun İslâm! merkezindeki in­ sanların, hem yöneten hem de yönetilen insanların ‘dünya tasarımları'nda bir kırıl­ manın, bir anominin ilk çatlaklarını gün­ deme getirmeye başladı. Şöyle ki, Osmanlı merkez kadrolarında­ ki insanlar, devrim ve devrim sonrası Fransa’sı ve İngiltere üstünden Avrupa’ya açıldılar. Ama bu insanların Avrupalı ‘dü­ vel-İ muazzama’ ve Avrupa kültürüyle iliş­ kileri çelişkiliydi. Bir yanda, ‘düvel-i muazzama’nm, Yunan lsyanı’nda olduğu gibi, zaman zaman Osmanlı devletine karşı açık saldırıya dönüşen baskısı, düşman Av­ rupa karşısında yaşanan acizliğin tarif etti­ ği olumsuz! ama ya (negation) yol açıyordu. Öte yanda, Osmanlı devletinin yeniden yapılandırılarak kurtarılması ve Avrupa devletler topluluğuna eşit bir üye olarak sokulması arayışında dost Avrupa’dan me­ det ummanın tarif ettiği bir olumlama (ajfirmation) vardı. Yeniden yapılanınsa Os­ manlIların Avrupa karşısındaki bu iki zıt algılama, tepki ve tavırları, tek ve aynı ay­ nı tarihi süreç içinde birlikte yaşanmışlık anlamında diyalektikti. Devleti Avrupalılaştırarak imparatorlu­ ğu kurtarmak projesi, aslında tek bir so­ runsaldan kaynaklanan iki eksen üstünde köklü değişiklik gerektiriyordu: Osmanlı devletinin içerde uyrukları üstündeki ik­ tidarını Avrupa’dakilere benzeyen yasalar­ la sınırlayarak, devlet gücünün keyfiliği ve sınırsızlığına son vermek (ki bu, za­ manla uyrukların yurttaşlık hakları kaza­ nıp seçtikleri parlemento ile devlete katıl­ dıkları temsilî hükümet sistemi talebini doğuracaktı) ve Müslüman olmayan nü­ fusların ‘düvel-i muazzama’mn desteğiyle kopmasını Önlemek için, Osmanlı devle­ tini, dinleri, mezhepleri, dilleri ne olursa olsun uyruklarına eşit muamele eden ya­ saları ve adli, idari yapısı olan bir devlet haline d önüştürm ek. Bu projenin en



VE .



K 1 R I L M A L A R



çarpıa ifadesi Türkiye tarihinin gerçek­ ten bir anıt belgesi olan Tanzimat Fermanı'dır. Bu ferman ile bir zamanların Zıllullah rü-yi zemin halife-sultan makamın­ daki Abdülmecit Han, Afıali-i memalihteıı efıt-i İslâm ve mil el i saire iden] her ferdin /.../ emniyet-i can ve w ah fu ziy et-i ırz ve namus ve mal finin korunmasının, sağlanması] masarif-i askeriye ]dahil devlet harcama­ larının] kavaııin-i icdbiye ile tahdit ve tebyin [edilme si] ],.,] [mali haynah ara­ nırken] her ferdin emlâk ve kudretine g ö­ re b ir vergi-i münasip tâyin olunarah himseden. ziyade şey alınmaması ]...] j uy ruhlar m] neferat-ı askeriye [görevle­ rinin] usul-i has eme ve dört veyahut beş sene ile fsmırlaııdırdmasıj [...] havanin [...] ihtîzasınea alenen ber-vedı-i tetfeih görülüp hüfcmolunmadıhça hiç fetmsefninj idam [edilmemesi ve cezalandı­ rılmaması] için, her ne dinden olursa olsun İmpara­ torluktaki bütün halklara, “Emniyet-i kâ­ mile", yani noksansız, eksiksiz güvence veriyordu,13 Ne var ki, dinleri, mezhepleri, dilleri ne olursa olsun uyrukların, önünde eşit ol­ dukları ve devletin onların varlık hakları­ na keyfi müdahalesini önleyen yasalara göre sınırlı vergi ödedikleri ve askerlik yaptıkları siyasî ortam, siyasî kültür, belir­ li bir insan, toptum, devlet, evren, tanrı eklemi eşmesi paradigmasının, 'dünya gö­ rüşünün’ ürünüydü. Yöneticilerin içinden geldikleri tarih tecrübesi ve "Elhamdülil­ lah Müs[umanım” dedikleri dinin siyasî geleneği optiğinden bakıldığında, yukarı­ daki ‘dünya’nm arzulanan bir dünya ola­ rak ‘görülmesi’ bir hayli zordu. Osmanlı devlet yapılarının Avrupa örneğine göre dönüştürülmesi projesi, ortaya çıkmış olan yeni değerlerin ve bu yeni değerlerle etkileşen toplumsal hareketlerin sonucun­ da benimsenmiş bir proje değildi. Devleti kurtarmanın, yeni savaş tekniklerinin ve



M



U



H



A



F



A



Z



bu teknikleri edindirecek yeni askeri eği­ tim kurum ve biçimlerminin benimsen­ mesinin gerekli görülmesi gibi, araççı bir yaklaşımla, adeta mekanik bir şekilde be­ nimsenmiş bir projeydi. Burada, bu ‘devleti dönüştürme projesi’nin, bir kere uygulanmaya, konuşulma­ ya başlandıktan sonra, arkaplanda mantı­ ki ve olgusal bağlantılı olduğu ‘dünya tasarımı’m, bu tasarımın değerlerini insan­ lara düşün dürebileceği, hissettirebileceği­ ni inkâr etmek istemiyorum. Bu projenin, onu uygulamaya koymaya başlamış olan­ ların kastetmedikleri yeni değer, düşünce ve siyaset etkilerine yol açmış olabileceği­ ni, açtığını da gözardı etmek istemiyo­ rum. Ya da, II. Mahmut, Abdülmecit Han, Mustafa Reşit, Ali Fuad Paşa gibi insanla­ rın Avrupa’dan almaya çalıştıkları yeni devlet tasarımının altında yatan değerleri, az ya da çok, içselleştirmiş olabilecekleri­ ni de yadsımıyorum. Ama bunu yapmaya çalışmış olsalar dahi bu sırada bir hayli zorlanmış olacaklarını işaret etmek istiyo­ rum. Mesela, 1826’da, Yeniçeriliğin, sır! yeniçeri oldukları için binlerce insanın öldürüldükleri ve adına çok çarpıcı bir şekilde hiç yadırgamadan ‘Hayırlı Vaka* demeye devam ettiğimiz bir katliamla or­ tadan kaldırılmasından sonra Bundan böyle saltanatın millet için bir dehşet [...] kaynağı değil [,.,J bir destek olmasını istiyorum. Bunun için kişinin malına devletçe el konulması geleneğini kaldırıyorum {...} Tebaamdan müsltimanlan ancak camide, fıiri stiyanları ki­ lisede, nıusevileri ise havrada tanımak is­ terim (Kami, 1947: 152). diye ferman eden II. Mahmut'un, beş yıl önce, Mora İsyanı karşısında acze düştü­ ğünde Rum Ortodoks Patriği Gregorius’u, Osmanlı devletinden yana kesin tavır or­ taya koyduğu halde, Patrik hane’yi bir ayin sırasında bastırtıp sorgusuz sualsiz anında patrikhane kapısında astırtan (Palmer, 1992), cesedini yerlerde sürük-



A



K



Â



R



L



I



K



lettirip bir çuval içinde Haliç’e attırtan Sultan Mahmut ile aynı insan olduğuna işaret etmek istiyorum. Üstelik, bu “yeni devlet’ projesinin, daha sonra Fransızca, İngilizce öğrenip Avrupa’ya gitmiş gelmiş ve İstanbul’da Avrupalt gibi yaşamaya başlamış olsalar da, eski Osmanlı anlam dünyası içinde doğmuş büyümüş çok az sayıda insan tarafından benimsenmesin­ deki içselleştirme kısıtmdan Ötürü çok kere ‘mekanik’ bir şekilde uygulanmaya çalışılmasından bağımsız olarak, yöneten ve yönetilen, Müslüman olan ve olmayan nüfusların büyük çoğunluğu tarafından ‘anlam’landınlamadığınm olgusal bir tari­ hî gerçeklik olarak karşımızda durduğu­ nu vurgulamak İstiyorum. Osmanlı devletinin batmaktan kurtarıl­ ması için Avrupa örneğine göre dönüştü­ rülerek yeniden inşası, kamusal alana, ‘şeriatla14 bağdaştırılması Müslüman ol­ duğunu iddia etmeye devam edecek olan herhangi bir insanı bir hayli zorlayacak müdahaleleri gerek ti riyördü. Osmanlı im­ paratorlu kçu devletinin, kamusal alanda Sünni İslâm elhosunu reddetmesi söz ko­ nusu olamazdı Bu nedenle, devleti dö­ nüştürm e, b irin ci gününden itibaren (belki de günümüze kadar süren bir şe­ kilde) Osmanlı İmparatorluğu’nun mer­ kezî Sünni Müslüman nüfusunda hem yönetenlerin hem yönetilenlerin ‘anlam­ landırma’ tasarımlarında, esaslı tutarsız­ lıklara, kararsızlıklara, adeta şizoid parça­ lanmışlıklara yol açmaya başladı. Bu tu­ tarsızlıklar geri tim inin yer yer trajik, yer yer komik sayısız örneği verilebilir. Ben birkaç örneği zikretmekle yetineceğim. Gülhane Hattı’nın ilanından hemen sonra, Türkiye’nin tarihini yepyeni bir mecrada akıtmaya başlamış Tanzimat’ın birinci ‘kahramariı Mustafa Reşit Paşa bir hukuk reformu başlattı. 1841’de yeni bir ticaret kanununu gündeme getirdi. Başta Şeyhülislâm olmak birçok insan, Hıristiyanlarla Müslümanların, yabancılarla Os­ manlI uyruklarının eşit varlık haklarına



D E V A M L I L I K L A R ,



D E G I Ş M E L E



sahip olmaları aksiyomuna dayanan bu taslağa şiddetle karşı çıktı. Taslak Medîs-i Vükela’ya getirildiğinde, Reşit Paşa oku­ lundan sayılan Tanzimatçı (!) Sadık Rifat Paşa, ‘“Şeriat'a uygun mu’ diye sordu. Re­ şit, ‘Şeriat’m bu meselelerle ilgisi yoktur’ dedi. Toplantıda bulunan Ulema ‘küfür bu’ diye itiraz etti. Genç Sultan [Abdülmedd] aydınlanmaca vezirini hemen gö­ revden aldı" (Temperly, 1936; 163). 1856 yılında, Müslüman olmayan Osmanlı uy­ ruklarının Müslümanlarınkine eşit hak­ larla donatılmaları, Müslüman olmayan­ lara hakaret eder ifadelerin devlet mevzu­ atı ve törenlerinden çıkarılmasını hedefle­ yen İslahat Fermanı, devlet ricalinin, ule­ manın, İstanbul’daki bütün yabancı mis­ yonların, Patrikler ve Hahambaşı başta olmak üzere Hıristiyan ve Yahudi cemaat­ lerinin önde gelenlerinin, imparatorluğun İzm ir gibi öteki büyük şehirlerindeki Rum ve Ermeni piskoposları, metropolit­ leri Yahudi Hahamları önünde okundu. Tören Önde gelen bir Müslüman din ada­ mının yaptığı dua ile bitirilmek istendi. Hoca efendi ise, İslahat Fermanı’nm ilanı­ nın kapanış duasını, dinleyen gayrimüs­ limleri ve bazı Tanzimatçı Müslümanları şok eden bir şekilde, "Allahım Muhammed ümmedinden olmayanları kahret” sözüyle bitirdi.15 İslahat Fermandım ima ettiği 'dünya resmi’ni anlamlandırmakta zorlanantar sadece Müslüman din adam­ ları değildi. Fermam okuyan kişi, okuma bittiğinde belgeyi katlayıp kadife kesesine koyarken, İzm ir Rum M etropolitinin "Cenab-ı Hak’tan temenni edelim, bir da­ ha bu keseden çıkmasın" demesi de çar­ pıcıydı.16 Ki yeniden düzenleme projesinin içsel­ leştirilmiş değerlere dayandırılmadan uy­ gulanmasının, mekanik kalmasına yol açtığL ve anlamlandınlamadıgma dair tes­ pitleri yapmamız, bana, Türk siyasî haya­ tında bugün de sûren anlam kopuklukla­ rı, birbiriyle konuşmaya çalışan farklı in­ sanların söylemlerini örgüledikleri ortak



R



V E



K I R I



L M A



L A R



bir ‘anlamlandırma yapısı’m kullanama­ malarını, bu anlamda yaşamakta olduğu­ muz anomiyi anlamamız açısından bir hayli Önemli gibi görünmektedir. Osmanlı siyasî merkezindeki kadronun kendini, büyük ölçüde devleti kurtarma ihtiyacı nedeniyle, dinleri, mezhepleri, dilleri ne olursa olsun uyrukların, önün­ de eşit oldukları ve devletin onların var­ lık haklarına keyfi müdahalesini önleyen yasalara göre önceden tanımlanmış sınırlı vergi ödedikleri ve askerlik yaptıkları bir siyasî ortamı inşa etme projesine, meka­ nik nedenlerle de olsa, angaje etmesi, 5ünni İslâm’ın kategorileriyle kutsallık atfedilen Osmanlı /mperrum’unun ‘meşru­ iyet’ tasarımı ve yapısının yerine, Tanzi­ mat, Islahat, Adalet Fermanları, 1876 Kanunuesasî metinlerinde olduğu gibi, Osmanh memalikinde yaşanmamış olan Av­ rupa tarihi ve düşüncesinden alınmış ka­ tegorilere dayanan yeni bir ‘meşruiyet’ ta­ sarımı ve yapısını ikame etmeye kapının açılmış olması anlamına geliyordu. Ne var ki bu ikame, Osmanlı devletinin en azından Sünni M üslüm an tebaası önünde, saltanat ve hilafet makamına kutsallık atfeden islim i simgeler, değerle­ re dayandırılarak yapılmak istenildi. Ama bu ikamenin böyle yapılmaya çalışılması­ nın tutarlılığı, devleti dönüştürme projesinin mühendisleri tarafından sorgulan­ madı. Mesela, Abdülmecit, bir devrimci gibi, Tanzimat Fermanı İle hedeflenen de­ ğişikliğin, “usul-i atikayı bütün bütün tağyir ve tecdit demek olacağı”17nı vurgu­ luyor, ama değişiklik ve yenilenm eye uyulacağına dair “ahd ü misak"!, "ulema ve vükelâ"ya. Peygamberin emanetlerinin korunduğu “Hırka-i Şerife odasında j...] kasemibillah tahfil”18 ettirerek müeyyilendrriyordu. ‘Gavur’a gavur gibi davranılmamasını gerektiren değişiklik ve ye­ niliklerin “hilâfına hareket edenleri’e, “Allahı Taâlâ Hazretlerinin lanetine mazhar olsunlar ve ilelebed felah bulmasınlar amin”19 diye beddua ederek Hatt’ı bağlı-



32



M



U



h



a



f



a



z



yordu. 1876 Kanunuesasrsinin dördüncü ve beşinci maddelerine göre, “hasbel hilâfe din-i Islımın hamisi ve bilcümle tebeai Osmaniye’nin hükümdarı [olan] Zat-ı haziret-i Padişahinin nefs-i Humâyunu mu­ kaddes ve gayri mesul" du,20 İTAAT, MEŞRUİYET VE DEĞİLİM İÇİNDEKİ SÜREKLİLİK ETMENLERİ



32



Osmanlı devletini, dışarda, teknikal ola­ rak karşılaştırılamayacak kadar üstün Av­ rupa kültürünün emperyalizm çağındaki devletlerinin bastırdıkları, içerde başta mahalli Hıristiyanlar olmak üzere bin bir türlü milletin ‘hır’ çıkardığı bir tarih orta­ mında, merkez kurum ve kuralları ile, kamusal alanı rasyonet-yasal bir düzene tâbi bir devlete dönüştürm ek zor bir transformasyon süreciydi. Imparatorlukçu devletin Müslüman nüfus çekirdeğin­ de yaşayan yöneten ve yönetilen herke­ sin, bu transformasyonu, içine doğdukla­ rı ve içinde öldükleri ‘anlamlandırma’ dünyasıyla bağdaş tır abilm eleri önündeki temel varoluşsal güçlük, transformasyo­ nun en büyük kısıtıydı. Bir kültürde kamusal alanı düzenini müeyyidelendiren iktidarın ‘meşruiyeti’ meselesinin bir boyutu itaat meselesiyle ilişkilidir. Kamusal alanı ‘saldırıya’ karşı ayakta tutan nihai güce, devlet gücüne İtaatin m eselesinin merkezinde adeta ekonom istik bir hesaplılık anlamında mekanik bir mesele vardır, İtaat ederim, çünkü itaatle kazanacaklarım ve kaybe­ deceklerimin arasındaki net refah farkı, itaat etmezsem kazanacaklarım ve kaybe­ deceklerim arasındaki net refah farkın­ dan daha fazladır. Ama İktidara itaat et­ menin kararlılık kazanmış olması anla­ mında iktidarın ‘meşruiyeti’ meselesinin bu adeta ekonomistik dar kapsamlı çe­ kirdeğini çevreleyen bir başka bölgesi da­ ha vardır, İnsanlar, kamusal alanı, onu ayakta tutan nihai güç olarak devleti, bi­ rey, aile, klan, cemaat olarak bu dünyada



a



k



â



r



l



i



k



kendi ölümleriyle bitmeye mahkûm ya­ şama tecrübelerini sıradan, değersiz, fani olmaktan çıkartan ve kendilerinin de paylaştığı bir aşkmlık olarak da görebilir, hissedebilirler. Bu durumda devlet kap­ sadığı toplumun Shils anlamında merke­ zi alanı haline gelir. Shils’in ünlü “Merkez ve Çevre” maka­ lesinde işaret ettiği, insanların “kutsal ola­ nın doğasına iştirak” ettikleri ve "değerler ve inançlar aleminin bîr olgusu olarak toplumun merkezi bölgesi”, kamusal ala­ nın temel dayanağı olarak devletin, sıra­ dan insanların, "benim ölümümle bitecek olan yaşamım stradanlığı aşıyor, ben sıra­ dan hgı aşan bir şeyin tanığıyım" diyebil­ melerine imkân veren yeri, rolü, beşerttoplumsal tecrübe oluşturma özelliğiyle ilişkilidir. Merkezî alan, sıradan insanla­ rın, kendi fani hayatlarının sıradan olma­ yan bir tecrübenin içinde aşkın, bir anlam kazandığım, sıradanlıgı aşan bir var oluşu paylaştıklarım, sıradanlıgı aşan bir var oluşa tanıklık ettiklerini hissetmeleri sağ­ ladığı için 'merkezîdir,11 Osmanlı İmparatorluğu zaman zaman ve yer yer bir mahallî kültürler kolajı gibi göTünse de, müzik, mimari gibi üst kül­ tür ve giyim kuşam ve yaşama tarzı gibi allkültür gelenekleriyle coğrafî ve dinî, etnik cemaat bölgelerini birbiriyle ilişkilendiren, bağlayan bir uygarlık geleneği oluş m ruyordu. Tamburi Izhak’ı, Bereketli Bedros’u, Dede Efendi'yi aynı müzik gele­ neğinin insanları halinde bağlayan, içinde Müslümanları olduğu kadar Rumlan, Ermenileri, Yahudileri de barındıran saray “merkezli Osmanlı üst kültürüydü, Os­ manlI üst kültürüyle taşınan uygarlık ge­ leneğin Shils anlamındaki merkezi Osmanlı devletiydi. Osmanlı resmî ‘dünya tasarımı’nda hü­ kümdarın aşkın (transcendental) statüsü, Osmanlı devletinin, Osmanlı uygarlık ge­ leneğinin Shils anlamında merkezî olma işlevini yerine getirmesinde önemliydi. İnsanların, hükümdar merkezli devlet



D E V A M L I L I K L A R ,



D E Ğ İ Ş M E L E R



aracılığıyla, tanık olmak anlamında kut­ sallığı paylaştıklarını hissetmeleri (san­ maları) için, devletin hükümdarın aşkınlık taşıyan varlığı aracılığıyla kutsallığı İçinde barındırıyor görünümü vermesi gerekiyordu. Ki Fatih’in kanunnamesinde Cenâb-i şerifim ile Jumesne taam yemek kanunum değildir, m eğer ehl-i lyâlden ola, ecd â d -ı ilâmım vü zerâsile y erler imiş, ben r e f etmişimdir Demesi,22 bu görünümü özetler. Padi­ şahın padişah olabilmesi, Allah’ın, “salta­ natı ona müyesser” kılarak23 yeryüzünde reayaya çobanlık yapma görevini ona ver­ diğinin yeterli kanıtını oluşturuyor, padi­ şahlığı elinde tutabildiği sürece, sıradan insanlığı aşan bir varlık statüsü kazanma­ sına yol açıyordu.24 Lale Devri’yle başlayan ‘alla fraııca’laşma süreçleri içinde, Osmanlı Padişahları daha görünür bale geldiler. 111. Ahmet devlet ricalinin konaklarım ziyaret etme­ si, Abdülmecid’in “bir Rum düğününde, âdet üzere ayakta [Ortodoks] âyini takip eldipl [...1 Hıristiyanların pişirdiği yemeklerden ye[m esi]”, Ingiltere sefare­ tinde verilen baloya katılması (Poole, 1959; 161, 270) ve Abdülaziz’in, Mısır’ı ve Avrupa ülkelerim ziyaTet etmesi padi­ şahların ve saray halkının yaşama tarzları ve padişahlık saray kuramlarında meydan gelmekte olan önemli değişikliklerin ör­ nekleriydi. Ama bütün bu değişmelere rağmen, padişahın kişisel varlığı ve padi­ şahlık ve saray, aşkın devlet tasarımı-kültürünün taşıyıcı kuramları olmaya devam etti. Teknikal modernleşme, padişahın ki­ şisel varlığında temerküz eden aşkın dev­ let tasarımım zayıflatmadı, yayılması ve güçlendirilmesini kolaylaştırdı. Özellikle II. Abdülhamit döneminde demiryolları, telgraf hatları, binlerce devlet okulu ve dairesi, padişah tuğralı saat kuleleri, ida­ dileri, sultanileri, onhinlerce Harbiye, m ülkiye, tıbbiye mezunu memuru ve onun her yerde kulağı ve gözü olmak



V E



K I R I L M A L A R



üzere görevlendirilmiş binlerce hafiyesi ile Padişah1, uyruklarının günlük hayatla­ rında hazır ve nazır, "her şeyi bilen ve çö­ zen” (Koloğlu, 1987; 432) aşkın varlık görünümüne bürünmek istedi. ’Modernleştiricilîk’ ve Sünni Islâm’ın baniliği im­ gelerini iktidarın meşrulaş tırılm asın a yö­ nelik süreçlerde birlikte kullandı. Şeriat Osmanlı taştırıldı. Hükümdarlık yeni bir “Hanefi Hilafet” olarak yeniden yorum­ landı. Teknikal reformlarla eskiyle kıyas­ lanmayacak kadar etkili hale gelmiş olan devlet kurumlan sistemi, Osmanlı merke­ zine göre yanlış inançlar içinde yaşayanlar arasında iFade edilmiş resmî bir Sünni Müslümanlığa göre "tashih-i akaid" için kullanıldı (Deringil, 2002: 53-99). Cumhuriyet’j kuran kuşağın doğduğu dönemde, Osmanlı devleti, insanların do­ ğan çocuklarının kulağına ezan okumala­ rından ölenlerini mezara gömmelerindeki İslâmî ritüele kadar yaşadıkları hayatın kutsallık alanları ve süreçleriyle iç içe geçmiş, din ile devletin ayrışmadığı, kay­ naştığı bir dünyamn devletiydi. Ya da baş­ ka türlü ifade edersek, Türkçe konuşan Sünni Müslümanların Osmanlı dünyası, ‘kamusal olanla ‘kutsal olan’m iç içe geç­ tiği bir devletin dünyasıydı. Sünni Müslü­ manların ‘Lmperium’una değil, dini ne olursa olsun, yasalar önünde eşit statüye sahip bütün uyruklara eşit muamele ya­ pan Avrupavari bir İmparatorlukçu devlet yapısı ve siyasi meşruiyet tasarımı ile içerdeki Hıristiyan nüfusları ‘içeri’de tuta­ rak imparatorluğu korumak için yapılan Tefomı’lar, ikili ve ikircilikli bir ‘Osmanlı dünyası’ ortaya çıkarmış olsa da, Birinci Dünya Savaşı’na girildiğinde, hatta Kur­ tuluş Savaşı başlatıldığında, ‘kamusal olan’la 'kutsal olan’ın iç içe geçmişliği sü­ rüyordu. Dünya Savaşı’na girildiğinde ‘cibad’ ilan edilmesi, Ankara’da Büyük Mil­ let Meclisi'nin ‘Halife’yi esaretten kurtar­ mak için dualarla açılması’, o tarihe kadar imparatorluğun Sünni yönetici ve yöneti­ lenlerinin büyük çoğunluğu tarafından



33



M



34



U



H



A



F



A



Z



‘başka türlü olamaz ki’ gibi algılanan bu içiçeligin ‘doğal’ uzantıları idi. Ne var ki Birinci Dünya Savaşı’nda ya­ şanan ve yukarda konuştuğumuz ‘birinci kırılma’, Türkiye gerçekliği zemini üstün­ de bir ‘imparatorlukçu devlet’ modelini ‘gerekmeyen fazla’ haline dönüştürdü. imparator!ukçu devleti, bir Sünni ha­ nedanın ‘im perin m'una dayanan bir dev­ letten yasalar önünde eşit statüye sahip bütün uyruklarına eşit muamele yapan bir devlete dönüştürme projesinin önün­ de temel bir güçlük vardı, Abdülhamit’in 1876'da Meclis-i Mebusan’ı açış konuşmasında vurguladığı gibi, “bundan böyle kâtte-i tebaanuz[ın] bir vatanın evlâdı olarak ve cümlesi bir kanunun cenah-ı himayeli tahtında yaşa)ması)" Osmanlı merkezi açısından gerçekten de sindiril­ miş bir ‘iyi’ haline gelmiş olabilirdi. “Fa­ kat edyan ve ecnasca bu derece-muhtelif olan işbu akvamı bir kanun-i mürıferid ve bir hiss-i müştereke rabtetmek,”25 eğer bu farklı din ve cinslerden cemaatleri bu­ nu istemiyorsa, nasıl sağlanacaktı? Birinci Dünya Savaşı’nda “edyan ve ec­ nasca [...J muhtelif olan” yerli Rum ve Ermeni Hıristiyanlar ve Arap Mü sİliman­ lar, Türklerle “bir hİss-i müşterek”e bağlı yaşamak istemediklerini ‘şiddet’le beyan ettiler. İttihat ve Terakkicilerin ‘Türkçü milliyetçiliği’ imparaıorlukçu devleti ‘savunma’nm geride kalan tek seçeneği hali­ ne geldi. Bu seçenek, savaş ortamında, Anadolu Ermeni ve Rumlarının neredey­ se tamamının ‘yerlerinden yurtlarından kopartılarak ‘tehcir’ edilmesi politikasına dönüştü. Türkiye Cumhuriyeti, yerli Hıristiyan ‘ötekiler’in sahneden çekildiği bir Türki­ ye'de kuruldu. Yeni Türkiye’yi inşa etmek isteyen toplum mimar-mühendislerinin temel projesi, geride kalan nüfusları, Os­ manlI ‘bir araya getirilnıişlik’ gerçeği çö­ zülüp dağılırken oluşturulan bir yeni ‘ad’, Türk ulusu’ adı içinde yeniden şekillen­ dirm ekti, B öylece, farklar karşısında,



A



K



A



R



L



I



K



Earkları doğal gören, çoklulukçu ve bu anlamda çoğulcu bir ‘dünya tasarımı’na göre tavır almanın yerine, özellikle 1925 Kürt İsyanı şokundan sotıra, farkların ou yeni ‘ad’in gerçeklik kazanmasını zaafa uğratması ihtimali karşısında, inşaatlarım koruyarak sürdürebilmek için,‘milliyetçi bir hoşgörüsüzlük' söylemi ve eylemiyle tavır almayı ikame eLti Cumhuriyet’in lider kadrosu, Türki­ ye’de din temelli olmayan yeni bir ‘millî Türk’ kültürü inşa etmek istediler. Bunun aykırısı, mantıkî ve olgusal karşıtı, kamu­ sal alanı İslâm’a dayanan ‘dinî’ kültürler kolajıydı. Bu nedenle, yeni devletlerini kullanarak, oluşturmak istedikleri kültü­ rün kamusal alanından İslâm’a referans yapan, yapılan bütün kurum, kural, rıtüel ve simgeleri tasfiye etmeye yöneldiler. Halifeliğin kaldırılması, devlet ağının de­ netimi dışında örgütlenmiş din eğitiminin yasaklanması, camiler dışında dinî kıya­ fetlerin giyilmesinin yasaklanması, Latin alfabesinin benimsenmesiyle Kurariın ya­ zısı olan Arap alfabesinin kamusal hayat­ ta kullanılmasının yasaklanması, resmî tatil günü, takvim yılı, günlük saat siste­ mi gün gibi kamusal alanda zamanı dü­ zenleyen normlarda, ‘Islâm dünyası’mn zaman birimlerinin kullanılmasının ya­ saklanması ve yerlerine, ‘Avrupa’ ki ‘Hı­ ristiyan dünyası’nm zaman birimlerinin ikame edilmesi, “devletin dini lslâm”dır hükmünün ve İslâmî yeminin anayasadan çıkartılması ‘reform’(!)ları, bir arada de­ ğerlendirildiğinde, Türkiye'de kamusal alanda dine, yani İslâm’a referans yapan bütün öğelerin tasfiye edilmesini amaçlı­ yordu. Bu reformlar sonucunda, Türkiye’deki kamusal alan İslâmî anlamdaki kutsallığı­ nı yitirdi. Bu tasfiye, arkaplanda, hâlâ gö­ ğüslemeye çabşnğımtz çok ciddi iki soru­ nu yeni Türkiye’nin gündemine getirdi? Birinci soru, dinî kutsallığı ayıklanıp atı­ lan bir kamusal alanda siyasî iktidarın meşruiyeti nereden türetilecekti sorusuy-



D E V A M L I L I K L A R ,



D e G İ Ş M E L



du. ikinci soru ise, kutsallığını kaybetmiş bir kamusal alanın, sıradanlaşması, baya­ ğılaşmasının nasıl önleneceği sorusuydu. Daha önce belirttiğimiz gibi, insanların, kamusal alanı ve devleti, kendi ölümle bitmeye mahkûm yaşama tecrübelerini, sıradan, değersiz olmaktan çıkartan ve kendilerinin de paylaştığı bir aşkınlıgm parçası olarak görmeleri, kamusal alanın ve devletin, uyruklar ya da yurttaşların onu savunmak üzere sahiplenmeleri anla­ mında kararlılık kazanmasında önemli rol oynar. Eğer bu böyle ise, Türkiye’de Cumhuriyetin kurulduğu yıllarda yaşa­ makta olan ve yeni ‘millî Türk’ kültürü projesinin kritik olarak muhtaç olduğu Türkçe konuşan Sünni Müslüman insan­ ların, yeni devletin onlann yaşamım an­ lamlı ve değerli kılan ve atılmak istenilen dinî kutsallığın yerine ikame edebilecek­ leri bir aş kinlik oluşturduğunu hissetme­ leri, kabul etmeleri nasıl sağlanacaktı? Bu soru bence, 1920’lerde, 1930’larda önem­ liydi. 1980’ler, 1990’Iarda da önemliydi. Ve 2000’li yıllarda hâlâ önemini koruyor. Cumhuriyet’i, Lale Devri'nden beri ya­ şanmakta olan paradigmatik ve kurumsal değişmelerin mirasını kullanarak kuran kadro, iktidarının meşruiyeti olarak iki kaynağa sahipli. Bunlardan birincisi. Kur­ tuluş Savaşı’nın kendisinin oluşturduğu, Webergil mucize anlamındaki tecrübeydi. Öyle ki, Osmanh İmparatorluğunun çök­ mesi ve yerli gayrimüslim azınlıklar ve yabancılar tarafından işgal edilip paylaşıl­ masına tanık olmuş Türkçe konuşan ve veya Müslüman nüfus açısından zafer’i bir mucize gibi algıladı, 'Zafer’, ‘gazileri­ ne’ ‘güçlü bir siyasî meşruiyet zemini sağ­ ladı. İkincisi, Cumhuriyetçiler, üstünde durdukları neredeyse iki yüzyıllık yeni kamusal alan arayışı geleneğinin çocukla­ rı olarak, dinî egemenliğin yerine ‘milli egemenliği’ ikame etmek isterken, temsilî hükümet tasarımına başvurdular. Yöne­ tenlerin iktidarı, yönetilenlerin temsilci­ leri oldukları için meşru oluyordu. Cum-



E R



V E



K I R I L M A L A R



huriyet’in dayandığı meşruiyet argümanı, söylemiyle buydu. Savaşlar, ihtilaller, kamuoyu yoklaması, genel seçim gibi yöntemlerle seçmen ço­ ğunluğunun rızası sağlanarak, rızası sağ­ lanmışsa, rızası sağlandığı ölçüde yapıl­ maz. Ayrı dinamikleri vardır. Savaşanlar, ihtilal yapanlar, meşruiyetlerini, başarılı olur, kazanırlarsa, olgudan sonra (post factum) üretmeye çalışırlar. Kurtuluş Sa­ vaşı ve arkasından gerçekleştirilen Kema­ list devrim de, bütün savaşlar ve devrim­ ler gibi, ağırlıklı olarak bir demokrasi projesi değil, bir ‘güç’ seferber etme ve kullanma projesiydi. ‘idam fetv akrı'm ceplerinde taşıyan bir kadronun kendi ‘doğru 5unu savaşarak gerçekliğe dönüş­ türme girişimiydi. Ne var ki, tarihî olarak çarpıcı olan, bu güç kullanma projesinin aktörlerinin, meşruiyet meselesini işin en başından itibaren şaşılacak bir ağırlıkla önemsemiş olmalarıdır. İşgale karşı dire­ nişin, bir ‘kumanda’ merkezi değil, bir ‘Millet M edisi’nin zemininde örgütlen­ mesi ve yönetilm esi, Kongrelerde, bu Meclis’e dönüşecek bir toplumsal meşru­ iyet ve ‘temsil’ zemininin ha2 irlandması, ancak, Türkiye’nin bu dönemden önceki siyasî kültür tarihinin yol açtığı birikim dikkate alınırsa anlaşılabilir olmaktadır. II. Büyük Millet Meclisi dönemine bak­ tığımızda, KurLuluş Savaşı’m yapanların, bir ‘millî temsil’e dayanma aksiyomu üs­ tünde uzlaşsalar da, ‘savaş sonrası’ Türki­ ye’sinde, kamusal alanının düzenlenmesi­ nin dine, dinî kutsallığa referans yapıp yapmaması konusuna iki zıt paradigmaya göre bölündükleri görülmektedir. Bu bö­ lünmenin, Haziran 1923’te seçimleriyle oluşan II. Meclis’te de, adayların büyük ölçüde Mustafa Kemal Paşa’nın onayın­ dan geçmiş olması ve birinci meclis üye­ lerinin sadece % 2 S’inin yeniden seçilme­ sine rağmen, devam ettiği görülmektedir. 29 Ekim’de ilan edilen Cumhuriyet’in ilk cumhurbaşkanının seçim ine meclisteki 330 milletvekilinin sadece 158’inin katıl-



35



M



36



U



H



A



F



A



Z



nıış olması bunun çarpıcı bir işaretidir.26 Kurtuluş Savaşı’nın kahramanlarından Rauf Bey'in, yeni ortamı, “Orta Ameri­ ka’da da cumhuriyetler var [...] ama iktidar-düşkünü generaller tarafından yöne­ lilen bu ülkelerin sadece adları Cumhuriyet’tir" ifadesiyle değerlendirm esi de önemli bir uzlaşmazlığı gösterir. Ama, Kurtuluş Savaşı’nın, savaş sonrası Türki­ ye. projesine Mustafa Kemal Paşa gibi bakmayan öteki liderlerin güçleri, 'Halife lik’in Ocak 1924‘le lağvedilmesini ve Os­ manlI Hanedanı mensuplarının Türki­ ye’den çıkartılmasını önlemeye yetmeiniştir. Halifeliğin kaldırılması ve bununla eşzamanlı olarak çıkartılan Tevhid-i Ted­ risat Yasası, Türkiye’de, kamusal alanda İslam’a yapılan referansların ayıklanıp kaldırılmasına yönelik ‘ihtilalin ya da ‘an­ lamlandırma tasarımındaki nihai kırılma­ nın başladığı bükülme noktasıdır. Cumhuriyetçi devrim, halifeliğin kaldı rılmasmdan kısa bir süre sonra yürürlüğe konulan 1924 Anayasası ile yurttaşların, din, mezhep, dil, ırk, cinsiyet gibi farkla­ ra bakılmaksızın yasalar önünde sahip olacakları eşil varlık haklarına dayanan bir hürriyetçi demokrasi paradigması içinden yazılmış olsa da, Türkiye’deki re­ jim , bir devrimin jakoben bir ‘imperium’la uygulanmaya çalışıldığı bir rejim olmuştur. Rauf Bey, Refet, Kâzım Karabekir ve Ali Fuat Paşalar gibi Kurtuluş Savaşı’mn öteki büyük kahramanlarının bir muhalefet partisi kurarak bu jakoben ‘inıperiumu sınırlama girişimleri, 1925 Kürt İsyanı’nııı ve Mustafa Kemal Paşa’ya mu­ halefetin biı suikast girişimiyle şiddete başvurmasının da etkisiyle başarısız kal­ mıştır 1930 Serbest Fırka ‘macerası’, ru­ hunun aydınlanman yönüyle, çok partili demokrasinin sağlayabileceği bir temsilî hükümet sistemi meşruiyetine dayanma­ makta olmaktan rahatsız elan Mustafa Kemal Paşa’nm, rejimi bir ‘imperium’a dayanır olmaktan çıkartmak için, bugüıı bize belki de romantik görünen bir arayı­



A



K



Â



R



L



I



K



şı olarak değerlendirilebilir. Bu macera­ nın, İslâm’a referans yapmayan bir kamu­ sal alan oluşturma ‘devrimi’nin toplumsal desteğinin zayıflığını göstermenin ötesin­ de önemli bir etkisi olmamıştır. Türkiye’nin 1946’da çok partili hayata geçmesi, Demokrat Parti iktidarı. 27 Ma­ yıs 1960 ve 12 Eylül 1980 askeri darbele­ ri gibi Cumhuriyet dönemi tarihimizin önemli kilometre taşlan, Cumhuriyet re­ jiminin dar anlamda meşruiyet meselesi­ nin çözülmesindeki arayışlar ve/ya da krizlerdir. Cumhuriyet rejiminin dar an­ lamda meşruiyet meselesi şöyle özellene­ bilir. Türkiye’deki kamusal alanın, özel­ likle siyaset ve hukuk bölgelerinin, dine (ki Türkiye örneğinde İslâm’a) referans yapan değil yapmayan bir kamusal alan olması aksiyomu, yurttaşların elinde dev­ let gücünü bulundurm a konum unda olanlarla çatışmayı gozc almamalarından oluşan bir itaat olgusuna mı dayanmakta­ dır? Yoksa bu itaat bu aksiyomun yurttaş­ lar topluluğunun büyük çoğunluğunun düşünüp taşınıp ‘evet bu aksiyom doğru­ dur’ kararına vararak benimsedikleri, sa­ hiplendikleri bir toplumsal uzlaşmanın mı sonucudur? Türkiye’de kamusal alan­ da dine (ki Türkiye örneğinde İslâm’a) referans yapılmaması aksiyomuna itiraz edenler, bu itirazlarını serbestçe ifade eder, savunur, savunmalarım serbestçe yayarlarsa, Cumhuriyetin adına laiklik dediğimiz bu aksiyomu bir oylama süre­ ciyle reddedilebilir mi? Reddedilme olası­ lığı bir rejim endişesini anlamlı kılacak kadar yüksek midir? Cumhuriyet rejim inin yandaşlarının önemli bir kısmı için bu sorunun cevabı, örtülü de olsa, evet bu aksiyom reddedi­ lebilir ve bu olasılık endişeli olmayı an­ lamlı kılacak kadar yüksektir şeklinde ve­ rilmektedir. Bu da, Cumhuriyetçilerin, bugün hâlâ, rejimin dar anlamda meşru­ iyetini, ona kararlılık kazandıracak güçte üretememiş oldukları bir Türkiye gerçek ligini işaret eder.



D E V A M L I L I K L A R .



D E R İ Ş M E L E R



Rejimin dar anlamda meşruiyet tasarı­ mı, bir ayağı ile, bütün yurttaşları, arala­ rında dindarlık, dinsizlik, din, mezhep, dil, ırk, cinsiyet, cinsel tercih ve benzeri konulardaki farklara rağmen, bu Earklardan etkilenmeyen evrensel insan hakları ve yurttaşlık haklarının sahipleri olarak, önünde eşit oldukları bir kamusal alan hukukunun kurucuları olarak gören ‘li­ beral’ ya da ‘çoğulcu, hürriyetçi, demok­ ratik1 devlet tasanmına dayanıyordu. Bu eksenden görülen devlet, meşruiyetim, ancak ve ancak, yurttaşların kamusal alan hukukunu kendi rızalarıyla üretmiş ol­ malarından alabilecek olan, araççı (instrumentalist) bir devletti Ama ikinci bir eksende, Türkiye'deki devlet karşımıza, gerekiyorsa yurttaşlar (uyruklar?) çoğun­ luğuna rağmen korunması gereken bir aşkınlık olarak çıkmaktadır. Daha doğru bir ifadeyle, devlet gücünü paylaşan kurum­ lar ve kadroların önemli bir kısmının ye­ niden ürettiği devlet tasarımı, bir rıza konsensüsü olsun olmasın, kendisi yurttaşlanntn rızasından bağımsız varolan bir ontolojik değer olarak devlet, aşkın dev­ lettir, Ama sorun, kutsallığın kamusal alandan amklamp atıldığı bir siyasî kül­ türde, bu aşkmlığın kaynağının gösteril­ mesindeki olanaksızlıktır. Abdülhamit’in sal tan ati-halife ligiyle cisimleşen devlet aş­ kındı. Çünkü Abdülhamid’in bireysel varlığında taşınan hükümdarlık kutsallı­ ğını, ‘elhamdülillah Müslümanım’ diyen uyruklarının dininden alıyordu. Dinî kut­ sallığa referans yapılm ası reddedilen Cumhuriyetçi devlet tasarımında, bu ret aksiyomunun aşkınlığı nasıl sağlanacak­ tı? Yani, devletin meşruiyet tasarımında dine referans yapılamaz Önermesinin, varlığın, başka türlü olması düşünüleme­ yecek ve bu nedenle sorgulanmadan ka­ bul edilmesi gereken bir Özelliği gibi gö­ rülmesi nasıl sağlanacaktı? Dîne referans yapılmayan bir devletin kendisi adeta bir dinmiş gibi aşkınlık, ladini bir kutsallık kazanabilir miydi?



V E



K I R I L M A L A R



Türkiye’de yaşamakta olduğumuz ve değişme ve muhafazakârlık meselesini düşünürken hesaba katmamız gereken birinci, daha doğrusu dar anlamda meş­ ruiyet meselesi budur. Bence daha da önemli olan, Cumhuriyetçi geleneğimizin karşı karşıya bulunduğu ikinci, daha doğ­ rusu geniş anlamda meşruiyet meselesi ise şudur: Bîr kamusal alanın kararlılık kazanma­ sı, yani üstünde yaşayanların, inançla, fe­ dakârlık yapmayı göze alarak onu sahip­ lenmeleri ve yeniden üretmeleri, bu ala­ nın, hayatlarının sıradan olmayı aşan bir değeri olduğunu hissetmelerine katkıda bulunmasıyla ilişkilidir. Bu, doğru ise, di­ nî kutsallığın ayıklanıp atıldığı bir kamu­ sal alanda nasıl sağlanacaktır? O kültü­ rün kamusal alanında nelerin üretilmesi, insanlara, evet bizim ölümle bitecek ha­ yatlarımız sıradanlığı aşan bir varoluşun içinde yaşanmıştır, bunun için ölümle bitse de değerlidir dedirttirecektir. Dinsel kutsallığın ayıklanıp atıldığı bir kamusal alanın, o kültürün Shils anlamında mer­ kezî olması nasıl sağlanacaktır? Önce, bir kamusal alanın, dinî kutsallı­ ğa referans yapılmadan, bir kültürün Shîls anlamında merkezî olması olanaklı mıdır sorusunu ele alalım. Bence olanaklıdır. Bugün özellikle tskandinav ve Hollanda gibi Kuzey Batı Avrupa kültürlerinde, in­ sanlara, ‘DanimarkalI olmak’, ya da ‘Hol­ landalI olmak’ hayatımın sıradanlığı aştı­ ğım hissetmemi sağlıyor dedirten şey, dinî bir aşkınlığı paylaştıkları algdaması değil­ dir. Ya da, mesela Danimarka’da, Hollan­ da’daki kamusal alanlar, ağırlıklı olarak dindar bir kutsallığa referans yapılmayan alanlar olduğu halde, üstünde yaşayanla­ ra, sıradanlığı aştığı için özellikle sahiple­ nilen bir kimlik, bir hayat değerlendirme­ si sağlamaktadır. Bunu sağlayan, içinde serbestçe sanat ve bilim üretilebilen bir re­ fah, adalet, hürriyet ortamının üretilmiş olmasıdır. Ya da kamusal alanın, üstünde insanlığın kendini aştığı sanat, bilim ve



37



M



U



H



A



F



A



Z



adaletin üretilebildiği bir refah ve hürri­ yetler ortamı sergileyen bir kamusal alan olması, bu aiatıa, dinî kutsallığa referans yapılmasa da, sıradanlığı aşan bir varlık olma Özelliği kazandırmaktadır. Kamusal alanında ilke olarak dini kut­ sallığa referans yapılmayan bir Cumhuri­ yetçi Türkiye'nin kararlılık kazanması ba­ na, böyle bir Türkiye'nin kamusal alanı­ nın, üstünde sıradanlığı aşan niteliklerde evrensel sanat ve bilim değerlerinin üreti­ lebildiği, refah, hürriyet ve adaletin sağ­ landığı bir kamusa] alan olmasını gerekti­ riyor gibi gelmektedir. Eğer bu sağlana­ mamışsa, geniş anlamda meşruiyet prob­ leminin çözülememiş olmasından kay­ naklanan kararsızlık ve belirsizlik, dar anlamda meşruiyet probleminin aşılması­ nı da zorlamakta, zorlaştırmaktadır. Kamusal alanında esas olarak dinî kut­ sallığa referans yapılmayacak yeni bir Türkiye’yi İnşa etmek üzere yolan çıkan k ad ronu n, 1 9 2 0 ’ler, 1 9 3 0 ’lar, hatta 1940'lard a, geniş anlam da m eşruiyet problemini gördükleri, mütevazı olanakla­ rının kısıtları içinde gerekeni yapmaya yö­ neldikleri kanaatindeyim. Yüzde sekseni köylerde yaşayan fevkalade fakir bir Tür­



A



K



A



R



L



I



K



kiye nüfusuyla yola çıkıldığında, ‘Anka­ ra’nın İnşa’sında, hem kurum hem mimari değer olarak, Opera’nm, Konservatuar’m, Hukuk Mektebi’nin, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi’nin, Fen Fakültesi’nin yeni baş­ kentin ‘merkez’ine yerleştirilmesinin ser­ gilediği özen, arkaplanda, kamusal alanın, dinî kutsallığa referans yapılmadığı halde kararlılık kazanması İçin, yeni T ü rki­ ye’nin sıradanlığı aşan bir şeyler üretildiği bir Türkiye olması gerektiğini anlayan bir bakış açısının varlığının kanıtıdır. Bugünkü Türkiye, kamusal alanı, ilke olarak dinî kutsallığa referans yapıfmadi­ ği halde, üstünde sıradışı bilim, sanat ve adalet üretilen, Türkiye Cumhuriyeıi’nin yurttaşlarına refah ve hürriyet sağlayan bir kültür müdür? Bu soruya vereceğimiz yanıt, Türkiye’de Cumhuriyet projesinin kararlılık kazanıp kazanmadığım, kazan­ mamışsa niye kazanamadığını ‘konuşma’mızda asli bir öneme sahiptir. Cumhuriyetçi projenin farklı dönem­ lerde karşılaştığı Farklı güçlükler ve muh­ temel akıbeti, bir ucunda değişmecilik öteki ucunda muhafazakârlık olan anali­ tik bir doğrusal gerilim hattı üstünde an­ laşılamaz, □



Dİ PNOTLAR 1



Diyalektik kategorisi burada Berger’in kullan­ dığı anlamda, amaçla kullanılmıştır,



2



Burada, diyalektik kategorisini Engels-vari bir anlam da değil Sokratik bir analitik kategori anlam ında kullanıyorum.



3



Islâm kültürlerinde Zerdüştin dini ya da Mecuzilik diys adlandırılan din.



4



Bir siyasi üst kültü r m erkezinde taşınm akta olan ‘dünya tasarım ı'nın bir din aracılığıyla ifa­ de ediliyor olması, bu tasarımın o dinle özdeş olması anlamına gelmez. Osmanlı İmparatorlu­ ğ u n d a T anrı'nm yeryüzündeki gölgesi halife sultanın merkezinde ve tepesinde olduğu bir ’dünya resmi', İslâmî akideler ve törenler, töre­ lerle, İslâmî bir ‘d ille ifade edildiği için İşitimiy­ di denebilir. A m a bu 'dünya resmi', Kuran ve Sünnet'te olm adığı için, İslâmî değildir öner­



mesi de, kuruluşundaki aksiyomlarla tutarlılık sınamasından geçemeyeceği anlamında doğru­ dur, 5



Büyük çoğunluğu Gregoryen ya da Ermeni Or­ todoks, bir kısmı Katolik.



5



Farklı kültürler arasında zaman-smırı kategorisi için bkz. Giddens, A.r S ı : }y‘r Polity Press, Cambridge, 1989, s, 106-11.



7



Abdülm ecit'in saltanatının başında İlan edilen T anzim at Fermanı, İl, M a h m u t 'u n başlattığı 'Tanzim at'ın belirli bir olgunlaşm a aşamasıdır. B u n u n içindir ki a n a litik bir d ö n e m le m e d e ‘Tanzim at' dönem ini II. M a hm u t'la başlatmak bana daha doğru gibi görünmektedir.



B



M o de rn 'n a tio ri kategorisi karşılığında kulla­ nılması yaygınlık kazanmış olan 'm illet' ya da ü lu s ' kelimelerinin ‘erthnos'un içeriğinden çok



D E V A M L I L I K L A R



3



E 6



I Ş M



daha geniş bir içeriğe sahip oimas nedeniyle, "e tn ik " sıfatının kökündeki eski Ke ence 'eth no s'u karşılamak için 'kavim ' kelimesini k - la nıyoriim,. Böylece mesela 16. yüzyılda Osmar-li İm p arator'ıığıı'r.da T ü 'k çe konuşan kavim er amsındaki Türkler, türkçe konuşm an " ötesin de, ortak atalardan, ortak bir tarih î soydan ge dikle- ne inanan insarlard- dem em iz ola nakl. hale gelmektedir. S



Bu bağlam da Osmanlı 'asker? kategorisi, 'çivi!' ve ‘m litary' devlet görevlilerin' kapsar bu g ü " kü di’im’zdeki ‘mil'tary’ anlam ” da değildi'.



10 Daha sonra Osmanlı/Tûık devlet yapıları ve üs­ lubunun Avrupa örneğine göre yeniden şekil­ lendirilmesi projes nin zem in'ni temizleyecek ve temel taşların yerine koyacak olan il. M a h ­ m u t'u n 1 8 ?1 'd e ki M o - a İsyan: karşısındaki tepkisi, İm parator okçu devletin meşruiyet te­ m elinin çü rü k lü ğü n ü sergileyen dramatik bir örnektir. 1871 M ora İsyanı başladığında, M a ’-mut Rum Hıristiyaniara karş- cihat açmak iç n şeyhülislam dan fetva stedi. Şeynuislam , pat­ rik e k on u ş- ması gerektiğini söyledi ve konuş­ tu. Patrik Gregorius yirmi iki ile'i geien papa­ zın imzasını taşıyan bir a n a t h e m a Te isyancı Ipsilarttis ve adamlarını aforoz etti. Ortodoks ra­ hiplerin kilise adına isyana Karşı çıkmaları ge ­ rektiği, aksi halde görevden uzaklaştırtacakları ve son u n d a "c e h e n n e m d e yan a cak la rı" ean edildi. Buna rağm en M a h m u t'u n em r'yle 2 ? Nisan 1821 güııu Osmaniı asker.eri p a trkh a re ye girdiler. Ayin bitim 'nde patriği, os



de yurda dönüşüne vesile olan gelişm e



Cum hurbaşkanlığı d ö n e m in d e yeniden



ise, A ii Fuat C e b e so y 'u n 1933 Konya



söz konusu olmuştur. 15 yıllık bir süre­



ara se çim le rin d e m e b u s seçilm esid ir.



den sonra ilk kez onunla görüşerek ken­



Atatürk'ün sınıf arkadaşı olan Cebesoy,



disini A nkara'ya davet eden İnönü'nün



Atatürk'ün yanında bulunm ası arzusuyla



beraber çalışm a teklifine Orbay, "İstiklâl



ve İsm et İn ö n ü 'n ü n bu y u m u ş a m a y ı



MaFıkem esi'nin hakkında verdiği tam a­



desteklemesi sonucu müstakil mebus o l­



men keyfi ve adaletsiz karar tashih edil­



muştur. Cebesoy, müstakil m ebusluk d o ­



m edikçe hiçbir iş kabul etm etyeceğil"



layısıyla yeniden yakınlaştığı Atatürk'e,



cevabını verir (Orbay, 1993b: 250), Bir­



T pC F'li diğer arkadaşları için telkinlerde



kaç gün sonra O rb ay'ın yazdığına göre,



bulunm uş ve bunda da bir ölçüde başa­



k e n d is in in h a b e ri o lm a d a n (O r b a y ,



rılı olmuştur.



1993b; 250) Başvekil Dr, Refik Saydam



1935 seçim lerinde Refet Bele'nin İs­



İm zalı bir beyannam e yayımlanır ve R a ­



tanbul'dan müstakil mebus seçilmesi ve



uf O r b a y 'ın ö lüm d o la y ısıy la b o şa lan



akabinde Atatürk'le barışması bir başka



Kastam on u m e b u slu ğ u n a C H P G e n e l



örnektir. Refet B e le 'n in İsta n b u l'd a n



Başkanlık D iv a n ın c a aday gösterildiğini



müstakil saylavlık adaylığının, C H F G e ­



bildirir. Beyannamede, genel affın, İzmir



nel Sekreterliği tarafından desteklenmesi



İstiklal M a h k e m e si'n in kendisine isnat



yönünde C H F ikinci seçmenlerine yöne­



ettiği suçu ortadan kaldırdığı gibi, esa­



lik yayım lan an beyannam e d o layısıyla



sen m uhakem enin iade edilebilmesi ha­



C H F 'li A sım U s'u n yaptığı değerlendir­



linde beraatinin m uhakkak olacağı k a ­



meler anlam lıdır,’ * A sım Us, T pC F 'nin



naatine varılm ış olduğu ifade edilmiştir



ve Refet Bele'nin "ulusal görenekleri ko­



(Orbay, 1993b: 250).’3 Rauf Orbay, me­



rum a" yönündeki muhafazakârlıklarının,



bus olduktan sonra yeniden yargılanma



onları C um huriyetin köklerini benim se­



işin i ta k ip e d e c e k ve A sk e r î T em yiz



mekte zorladığını ve C H F ile temel an­



M ahkem esî'nden "beraat" kararı alacak­



laşmazlık noktasının da bu noktada orta­



tır (Orbay, 1993b: 251).™



ya ç ık tığın ı dü şünm ektedir. Refet B e­



Rauf O rb ay anılarında beyannam eyi



le' nin İstanbul'dan müstakil saylav seçil­



şöyle değerlendirecektir; "B e n i haksız,



mesi, A sım U s'a göre ilk olarak, kendi­



insafsız, hukuk yoksunu bir m a h k u m i­



sinden farklı düşünen ve kendisini eleşti­



yetle senelerdir dertlendiren aynı İktidâ-



recek bir kişiyi seçmek İçin kendi ikinci



rın, 'm ahkem e iâde edilebilseydi, bera­



seçm enine emir veren C H F 'n in siyasî il­



atinin muhakkak olacağı kanaatine varıl­



kelerine olan güvenini göstermesi bakı­



mış olduğu' ikrârı, benim neslim i ve ge­



m ından önemlidir. İkincisi, Türk devri-



lecek nesilleri elbette ürper[t]erek d ü ­



m inin üzerinden geçen süre içerisinde



şündürecekti: Peki [...] idam edilm iş mS-



Refet Bele'nin fikrî bakım dan geçirdiği



sum ların yaşam a hakkını geri getirmek



gelişim in M eclis'te görülebilm esi imkânı



müm kün mü idi? Onların dam gacındaki



b a k ım ın d a n önem lidir, U s 'a bakılırsa,



cesetleri üzerine yapıştırılan îhânet-cinâ-



Refet Bele bir tür "denem e"den geçirile­



yet yaftasının, evlât-ahfâdının taşıyacak­



cektir.



ları elem ve tzdırap ne olacaktı? Böylesine kom plonun zam an aşımı olabileceği­



RAUF OREAY'IN KASTAMONU MÜSTAKİL MEBUSLUĞU VE LONDRA BÜYÜKELÇİLİĞİ



ni kabul etmek hangi âdil vicdanın tas­ dik edeceği lâubalilikti?" (Koçak, 1996: 1 0 8 - 109)’5. Cum hurbaşkanı İnönü ise bu be yan ­



Rauf O rb ay 'ın akim kalan müstakil me­



nameden 5 gün sonra yaptığı Cum huri­



b u s lu k t e şe b b ü s ü , ism e t İn ö n ü 'n ü n



yet bayramı konuşm asında şöyle diye-



TERAKKİPERVER



CUMHURİYET



FIRKASI



VE



SİYASAL



MUHAFAZAKÂRLIK



çektir; "Bütün milletlerin varlığı kavgası



kuyusunda boğulmak fena bir şeydir.



içinde yaşadıkları bîr seneyi, milletimiz



Binaenaleyh her şeyden evvel temizli­ ği ve fazileti hakim kılacak bîr hükü­ met otoritesi vücuda getirmek lazım­ dır diyordu (Barutçu, 2001a: 360).



kendine güveni, millet hayatında nifaksız beraberliği ve vatan müdafaası için kimsede şüphe bırakm ayan çetinliği ve hazırlığı ile m uvaffakiyetli bir imtihan suretiyle ge çirdi."16 Kendisi de bu politikanın bir sonucu olarak T B M M 'y e giren Faik Ahm et Ba­ rutçu (Trabzon} bu durumu, bütün m ille­ tin M i l l î Şefin ç e v re sin d e d a y a n ışm a içinde bu lu n m asının sağlan m asına y ö ­ nelik iç politikanın gereklerinin yerine getirilmesi olarak değerlendirilmekte ve "Tam m illî m ü cad ele devrinde o ld u ğu g ib i" diyerek bu politikayı Övmektedir (Barutçu, 2001a: 269). Nitekim M illî Şef için, Rauf O rb a y hem iç politikada hem de dış politikada çok kullanışlı bir sem ­ bolik figür olm uş, gü ç ve meşruiyetine katkıda bulunmuştur. R au f O rb a y Kastam onu m ebusu o l­ duktan sonra, bütün ısrarlara rağm en C H P 'y e g ir m e m iş t ir (O rb a y , 1 9 9 3 b : 256). Bu şekilde T B M M 'd e oldu kça il­ gin ç bir durum meydana gelmiş, C H P 'li olm ayarYyapılm ayan 4 gayri M ü slim dı­ şında, sadece Kastam onu mebusu Rauf O rb ay müstakil mebus olarak kalmıştır. Orbay, kabineye girmesi yönünde C u m ­ hurbaşkanı İsmet İnönü'den gelen teklif­ leri de reddetmiştir.17 G e ç m iş dönem le hesaplaşm a, tem izlik ve tasfiyenin g e ­ rekli olduğunu savunmaktadır, O rb ay 'm düşüncelerini Barutçu şöyle aktarır:



(Harp dolayısıyla dışarıdan gelen teh­ likeye İşaret ettikten sonra) fakat üste de her şeyden evvef düzeltilecek ken d i dahili vaziyetim iz o ld u ğu n u Söyleyerek hüküm etsizlik var deyip dünkü devrin suiistimalleriyle gayrı meşru servetleriyle, ellerinin kanlarıy­ la, milletin g ö z ü n e bakan ellerle te­ miz a nasırın bir arada hamur olması­ na imkân var mtdıri Bir temizlik ve tasfiyeye ihtiyaç vardır. En büyük kor­ ku hükümetsizliktir. Şehit olmak şeref­ tir. Fakat müzahrefat (süprüntü, pislik}



U z u n zam an M e c lis'te bulu n m ayan O r b a y (Barutçu, 2 0 0 1 a : 4 0 3 ),18 İn ö ­ nü'nün bazı yurt gezilerine de katılabil­ m ektedir (Barutçu, 2 001a: 432). Rauf O rb ay 'ın bu istisnai durum u neden kay­ naklanmıştır? Bu politik tercihe C H P ve devlet yöneticilerince niçin bu kadar yu­ m uşak bakılmıştır? Yukarıda ifade edildi­ ği gibi sadece iç politikada "nifaksız be­ raberlik" sağlam ak için m i? Yoksa Rauf O rb ay'ın bunun dışında, dikkate alınm a­ sı gereken bir şahsi ağırlığı mı vardır? Rauf O rb ay 'ın iç politikadaki ağırlığı­ nın ve şahsî meziyetlerin in ötesinde, B i­ rinci D ü nya Savaşı'rrda elde ettiği şöh­ retle beraber, u zu n y ılla r İn gilte re 'd e sürgünde kalmış olması dolayısıyla İngil­ tere ve A B D nezdinde özel bir ağırlığı­ nın olduğu anlaşılmaktadır. D a h a sonra 14.2.1942 tarihinde Londra Büyükelçiliği'n e atanması (Jaeschke, 1990: 70) bu bakım dan anlamlıdır. Yine Londra Biiyük e lç iîiğ i’nden 9 .3 .1 9 4 4 tarihinde (Ja­ eschke, 1990: 96)19 alınm asını istedik­ ten sonra, kendisine VVashington Büyükelçiliği'nin teklif edilmesi de dikkat çe­ k ic id ir. O r b a y , L o n d ra B ü y tikel ç i I i ği'nden Hariciye Vekâleti'nin işlemediği, yazılarına cevap verilmediği ve "kurye" diye H ariciye'nin gönderdiği m em urla­ rın d ö viz ve altın k a ç a k ç ılığı yaparak devlet evrakına özen gösterm ediklerin­ den devlet sırlarının korun m adığı gibi sebepler öne sürerek istifa eder (Orbay, 1993b: 262-263).20 Başbakan Şükrü Sa­ raç o ğ lu 'n u n VVashington B ü yü k e lçiliği teklifini.de aynı gerekçelerle reddede­ cektir (Orbay, 1993b: 264). Teklif edilen m ebusluğu da reddeden (B aru tçu , 2 0 0 1 b : 672) O rb a y , İsta n ­ bul'daki evine çekilir. Orbay, mebusluğu neden kabul etmediğini Faik Ahm et Barutçu'ya şöyle izah eder; "B en M e clise



g e lin c e ne y a p a c a ğ ım ? S u k u t etm ek



d:ğını ama, Karabekir, Cebesoy ve diğer



doğru o lm a /. Ç ü n k ü istifam ın m anası



arkadaşlarının A nkara'da kurdukları par



k a lm a z . K o n u şm a k da d o ğ ru olm az ,



tiye k en disin i a ld ık la rın ı kaydederek,



çünkü ben Kâzım Karnbekir21 olam am .



baştan beri İn önü 'n ü n oyununa gelm e­



Şefe tâbi ve sadıkım. Mem leketin yoga



mek e ğ ilim in d e o k lu ğ u n u iddia eder.



ne teminatıdır. O n u n için dışarıda dur



Orbay, Türkiye için tek çıkar yolun de­



mayı tercih ediyorum " (Barutçu, 2001b:



m okrasi o ld u ğu n a ina n m a kla beraber



672). Bu k o n u şm a d a n R au f O r b a y ’ın



bu n u n an c ak ism et P n şa 'sı/ m ü m k ü n



I lariciye Vekâleti'vle ilgili teknik eleştiri­



olabileceğini, o varken kim senin o n u r



lerinin ötesinde eleştiri erinin de olduğu



oyunlarıyla başedem eyeceğirıi düşünür



anlaşılmaktadır. Bu arada hatıralarında,



(Bozdağ, 1993: 9-14).



bir şiiredir peşinden ayrıları hufiyelerin,



62



O rb a y 'ın İttihatçılıktan ve C u n ıh u ri-



İstanbul’daki evine dönm esiyle kendisini



yet'in i k dönem inde yaşanan hesaplaş



yeniden takibe aldığından şikâyet eder



malardan dolayı, siyaseti iktidarda olan



(Orbay, 1993b: 264).*1



ların bir oyun ve tertibi olarak görmesi; kendisini "iktidar" ve "siyaset" dışına sü ­



______



SONUÇ _______



yaset oyununa ve iktidardakiler? de yön



İkinci D ü n y a Sava şı'n ı dem okrasi cep­



veren şartlarını dikkate alm ayışı siyasî



hesinin k az a n a c ağ ın ın belli olm ası ve



anlay ışın ı sıklaştırm ıştır. Bu anlam d a,



Iü r k iy e 'n in k e n d in i S o v ye t S o sy a list



"m uhafazakârlığı" da rakibe göre bir po­



Cumhuriyetler Birliği'nin tehdidi altında



zisyon alınanın ötesinde bir fikriyata dö-



hissetmesi, Türk siyasî rejinıhıin dem ok­



nüşemerniştir.



ratikleşm esine ve liberalleşm esine yol



1



rüklediği gibi, dünya ve Iürkiye'nin si



O rbay'ın hayatı, esas itibariyle l lobs



açacaktır, lü rkiye'dc lo k Parti diktatö--



bavvm'ın felaketler çağı olarak nitelen­



Itlğtinden vazgeçerek çok partili hayata



dirdiği Birinci ve ikinci D ü n y a Savaşı



geçm e kararını alan zam anın C u m h u r­



arasındaki dö ne m de geçmiştir. Bu d ö



başkanı ve M illî Şefi İsmet İnönü, Rauf



nem, bütün dünyada dem okrasinin ve li-



O rb a y 'a T pC F'yi yeniden kurma teklifin­



berali/m in geri çekildiği, O sm a n lı İmpa



de bulunmuştur. O rb ay'ın bu teklifi red-



ratorlu ğu 'n un da dahil o ld u ğu Birinci



dediş gerekçesi, onun siyaset anlayışının



D ü n y a S a v a şı'n d a yenilen hem en her



ortay a



devlette siyasî rejimlerin değiştiği bir za



k o n u l a b il m e s i



b a k ım ın d a n



önem lidir. Orbay, bu teklifi İnönü'nün



m an dilim idir (Hobsbavvm, 1996). O r-



yeni bir oyunu ve tertibi olarak değer



bay'ın hatıralarına koyduğu isim bıı ba­



londirir. H atta 27 M a y ıs 1960 askerî



kımdan anlamlıdır: C ehennem D eğirm e­



m üdahalesi sonucunda Dem okrat Parti-



ni. Orbay, İkinci D ü n y a Savaşı sonrası



lilc r 'in Y a ssıa d a 'd a y argıla n m a sın ı da



ortaya çıkan demokratikleşme ve liberal­



planlanan bu oyun içinde görerek, eğer



leşme dalgasına intibak edemeyecek ö l­



teklifi kabul etseydi, şim d i kendisinin



çüde, felaketler çağrnda kalmıştır. Hali



y a rgıla n m ıy o r o la c a ğ ın ı ve kendisinin



de Edip Ariıvar'ın daha 1929'da Türki­



Celal Bayat'ı, Dem okrat Parti'yi kurarak



ye'deki ieji.ni için kovduğu isabetli teşhi­



bu o y u n a d ü şm e m e si için u y a rd ığın ı



se göre, savaş sonrası dünya diktatörlüğe



söyler. D ahası, İn önü 'n ü n bu oyununu



eğilimlidir. D ünya Savaşı gibi büyük b>



T pC F 'rıin kuruluşuna kadar götürür ve



felaketi durdurm ak için yetersiz kalan



İnönü'nün yakın: olan Kemaleddin Sam i



eski miiesseselerin yerine dünya yeni bir



Paşa marifetiyle kendilerini parti kurmak



şey aram aktadır. Bu d ü n y a d a "lib era



yönünde teşvik ettiğini, kendisinin asker



lizın" ve "d üşün ce hürriyeti" gibi siy a ­



olarak parti kurm ak düşüncesinde olm a



setler gözden düşmüş, "düşünm ek" yeri-



TERAKKİPERVER



CUMHURİYET



FIRKASI



VE



SİYASAL



MUHAFAZAKÂRLIK



ne "y a p m a k " esas alınmıştır. Diktatör­



kalan O r b a y 'ın , İsm et P a şa 'n ın "yeni



lükler başarısız olsalar da "y a p m a n ın



o yu nu n u" güvenli bir şekilde "b a lk o n ­



gösterişine" sahip oldukları için siyaset­



dan seyrederken" hayatı "cehennem de­



teki en so n m o d a y ı teşkil etm işlerdir



ğirmeninde" son bulacaktır.



(Adıvar, 1995'- 119Î. Orbay, bu "felaket­



Rauf Orbay, Türk m uhafazakârlığının



ler ç ağı" hissiyatıyla meşbu olarak, İkin­



Cum huriyet dönem ine ilişkin siyasî tarih



ci D ü n y a S a v a şı so n ra sı d e ğ işik liğ in



bilincinin teşekkülünde önem li bir siyasî



meydana getirdiği çok partili hayatın d i­



figürdür. Bir y an d a n M i l l î M ü c a d e le



namiklerini anlamaktan uzaktır.



kahramanlığı, bir yandan da muhalefe­



Siyaset anlay ışın d ak i bu naiflik, O r -



tin ismet İnönü'ye yönelik bir tür "hu su ­



bay'ı 1945 İstanbul ara seçimlerinde ga ­



mete" dönüşmesi, Rauf O rb ay'ın bir si­



zeteci ve Vatan gazetesi sahibi Ahm et



yasî figür olarak Türk m uhafazakârlığı­



Emin Y alm a n 'ın teşvik ve tahrikleriyle



nın tavrım temsil kabiliyetini artırıyor,



bağım sız milletvekili adayı olm aya g ö ­



1950'li ve 196 0 'lı yıllarda çıkan tarih



türmüştür. Orbay, böylece siyasî partiler



dergileri, Feridun Kandem ir ve C em al



düzeyinde bir iktidar oyununa girmeden,



Kutay gibi gazeteciler marifetiyle bu ta­



daha güvenli ve siyasete nispetle daha



vır ve bu tavrı sergileyen Rauf O rb ay gi­



fazla önem verdiği şahsî prestijini temin



bi siyasî kişiler m uhafazakârlar nezdin-



edeceği bir hamle yapmak istemiştir. Bu



de popülerleşmişlerdir. Atatürkçülüğün



hususta aklındaki örnek, Sakallı Nurettin



laiklik ve inkılâpçılık ilkeleri sebebiyle



Paşa'nın 1925 ara seçimlerinde C u m h u ­



muhafazakârlığın Cumhuriyet"in kuruluş



riyet H alk F ırkasının ve Mustafa Kemal



felsefesiyle u y u şm a z lık için de o ld u ğu



Paşa'nın muhalefetine rağmen Bursa'dan



şe k lin d e k i, g ü n ü m ü z e k a d a r d e v a m



müstakil mebus seçilmesi ve seçimin ip­



eden ve zam an zam an ateşlenen iddi­



tal edilerek yenilenmesi halinde de Bursa



aya karşı;22 Türk muhafazakârlığı, "Te­



ahalisinin kararında direnerek, Nurettin



mellerin D u ru şm a s ın d a M illî M ü cad e-



Paşa'yı yeniden seçmesi olmalıdır. O r ­



le'nin ve devletin asıl kurucu unsurları­



bay, Nurettin Paşa'nın yakaladığı başarı­



nın kendileri olduğu şeklindeki karşı id­



ya ulaşam ayacak ve ancak 300 kadar oy



diasını desteklemek üzere, dönem in asıl



alabilecektir. Bu kötü tecrübeden sonra



aktörlerinden Rauf O rb ay 'ın şahitliğine



arkadaşlarıyla ve hatıralarıyla başbaşa



başvurmaktadır.



□



Di P NO T L A R 1



Rauf O r b a y 'ın hayatı iç in bkz. T B M M Şa h sî D o s y a sı sicil no: 389, T B M M ' y e v e r d i ğ i T e K ü r n e ı h a l K â ğ ı d ı Ö r n e ğ i , sicil no: 339; Çöker, 1994a; Çöker, 1994b; O r­ bay, 1993a; Orbay, 1993b.



2



Bu m ücadele, T p C F 'n in k u ru lm a sı için özellikle bkz. Zürcher, 1992; Ateş, 1994 ve Yeşil, 2002.



3



B a ş b a k a n l ı k C u m h u r i y e t A r ş iv i, 490.01 /



538.2150.14



R au f B e y 'in H in d ista n ziyaretiyle ilgili N iyazi Berkes'in yıllar sonra, 195 8'd e ki



izlenimleri şöyiedir "ihtiyar, A b d iilh a m id 'd e n başladı, Rauf Bey'in Hindistan'a gelişine kadar konuştu. Dikkatim den kaçmadı: hilafetin ilgası ile Mustafa Kem al'i atladı, ö y le ki, bu hikâ­ yeyi dinleyen biri T ü rk iye 'd e bir halile, bir de Rauf Bey'in var olduğunu sanacak. [...] IRauf Bey] Yunanlıları nasıl denize döktüğünü, Irıgiî izlere nasıl bir dayak atıl­ dığın! anlatmış. (Gerçekte Hindistan'ı Tür­ k iye 'd e n ayrıldıktan sonra ziyaret eden Rauf Bey de, Halide Edip H anım da Ata-



iürk vc C u m h u riye t aleyhine hiçb ir şey söylemediklerini tahkik ettim. Bunak ihti­ yar atıyor}" ihtiyarın, Berkes'iıı anlattıkla­ rına göre, Raııf ü e y'in Atatürk ve C u m h u ­ riyet a le yh in e k o n u ştu ğu n u iddia ettiği anlaşılıyor (Be-kes, 2001: 137). 5



Bu noktada M etin Ç u 'h a o ğ iu 'n u n şu yol gösterici tespiti, m ağlup ve m uhaliflerin yazd ığı tarihe veri mi i bir bakış açısıyla yaklaşm aya imkân veriyor: "...Sosyalist düşüncede, siyasal olarak en çok aşılm ış.ve pratik dışı kalm ış olanlar, teorik ça lışm ala rd a en rahat yaklaşıl p yaraılanılabilenlerdir, öyle olmalıdır. Ö r ­ nek veriyorum : Katıksız Troçkiznı, siya­ sal olarak aşılmış, geride kalmış, bitm iş­ tir. A m a bu, 1 9 1 7 'y i dana iyi anlama yo ­ lunda, Trotsky'den çok daha nesnel ö lçü ­ ler iç in d e yararlao ılabi İn e s i o lan a ğın ı doğurur. Bu, tarihin ilginç bir ironisidir ve başka pek çok yerde de karşım ıza ç ı­ kar. Bizde, Rauf Orbay, Fethi Okyar, Çer­ kez Ethcm, R.za N u r ve benzerleri, s.ya­ sal olarak çoktan aşıldıkları için, ulusal kurtuluş harekeline o n ların da "nokta-i n azarların ı" dikkate alarak daha nesnel ve bilim sel bir çerçeveden yaklaşm a ola rıağı doğmuştur. G a l i p l e r i n y a z d ı ğ ı ta r ih ,



64



k u ş k u s u z b i r v e r id i r . M a ğ ! u p i< ır i s e , g a ­ lip le r in g a lib iy e t n e d e n le r in i a ç ık la y a n v a z g e ç i l m e z ö ğ e l e r d i r . . . [vurgu benim !"



(Çullıaoğlu, 1996: 4). 6



M üstakil m ebusluk kon u su n d a bkz. Y ıl­ maz, 2002.



7



"M üstakiller Karşısında Halk kırkası Kim lere Rey Verebileceklerini Bildirdi", S o n P o s t a , 21 N isan 1931.



8



“N am ze tlikle rin i K o yan Eski M u h a lifle r Neler Söylüyorlar", S o n P o s t a , 25 N isan 1931.



9



"N a m ze tlik le rin i K o yan S o n P osta, 25 N is a n 1 9 3 1 . S o n B o sta g a z e t e si T p C F 'li p a şa la rın m ü stak il a d a ylık la rı hakkında halkın görüşlerini alınıştır. Bu konuda fikir beyan eden 6 kişiden 2 kişi olum lu görüş bildirirken, 1 kişi görüş bil­ dirmemiş, 3 kişi de olum su/ görüş bildir­ miştir. O lu m su z görüş bildirenlerden bir: Haşaların fikirlerinin açık olm adığını, bir diğeri sağda olduklarını, bir başkası da ir­ ticaın m urakabe ve tenkit hakkı olam aya­ cağını ifade etmişlerdir. "H a lk ın Sesi: Ha­ şaların N am ze tlikle ri ve H a lk ın bikri", Son P o s t a , 2 5 N isan 1931.



1 0 "Nam zetliklerini Koyan ...", S o n P o s t a , 2 5 N isan 1931.



11 "Terakkiperver F rka mı Yapacaklar", Y a­ r ın , 24 Nisan 1931. 12 A s ri’ Us, "General Refel Müstakil Saylav N am zedi", K u r u n , 8 Şubat 1935. 13 Ayrıca bkz. T an , 22 ilkteşrin 19.39. 14 O rbay'ııı Askerî Temyiz Mahkem esi Reisli­ ğine 23.7.1941 tarihli başvuru d'lesçesinin metni için bkz. (Orbay, 1993b: 251 - 256; 15 K oçak şöyie diyor: "C H P 'n in resmî bild risi, İstiklâl M a hkem eleri kararlarını o l­ dukça kuşkulu hale getiriyor ve bir an­ lamda da siyasî alanda geçersiz kıl yor­ d u ," (K oçak, 1 99 6: 109). R auf O r b a y L o n d r a B u y ü k e l ç is i'y k e n 24 Ş u b a t 1 9 4 2 'd e A n k a ra 'd a V o n H a p e n 'e karş. gerçekleştirilen ba şa rısız suikast ib rişi­ m iyle ilgili olarak yargılanan Rus vatan­ daşları k onusund a devletin yargıya m ü­ dahalesi için kendisini sıkıştıran S S C B 'n in Londra B üyükelçisi'ne şu cevabı verecek­ tir: "B e n im de I....1 tecrübem vardır M e m le k e tin iz in işle-ini bilm em . Takat bildiğim, bizde ihtilâl devrinin geçm iş ve ihtilâl m ahkem elerinin [İstiklâl M a h k e ­ melerini kastediyor! m aziye intikal etmiş old uğudur" (Akın, 1999b: 53). 16 Konuşm ayı aktaran ve bu yönde yorum la­ yan F.A. B a ru tç u 'd u r (Barutçu, 2 00 1a: 268). 17 Faik Ahm et Barutçu'nun kaydettiği diya­ log, Rauf O rb a y 'ın bu konu hakkındaki fi­ kirlerini yansıtmaktad.r. "B u arada bir hadem e geldi. Rauf Bey'e telefon istiyorlar, dedi. - Nereden? - Ç ankaya, Yaverler dairesinden... Rauf Bey, bize, - İnönü yine ne istiyor? - H ayır ola cedim. • Bizi de öldürmek istiyorlar, dedi. Anladım ki Rauf Bey'i kabineye almak is­ tiyorlar" (Barutçu, 2001 a: 361!. Acaba O rbay burada "öldürm eK'ten bah­ sederken, kabinenin tamamını mı, yoksa kabineye giren Al. Fuat C e be soy (Nalia Vekili) ve A li Fethi O kya r'ı (Adliye Vekili) mı kastetmiştir? ikinci ihtimalin daha gü ç­ lü o ld u ğu sö yle ne b ilir (D a ğ lı - Aktürk, 1988:93). 18 Orbay, hüküm ete güverı o yla m a sın a da katılmamıştır. 19 Orbay, bu tarihte geriye çağrılmayı talep elmiş, Ankara'daki görüşmeleri takiben is­ tifa etmiştir, istifa tarihi tam olarak tespit edilememiştir.



TERAKKİPERVER



20



CUMHURİYET



FIRKASI



Orbay, yakarı ar kurulunca İkinci D ü n ya Savaşı ve İngiltere hakkında verdiği bilgi­ lerden so"-a , D ışişleri ile :!gili sıkıntıları aktarın Orbay, kurye diye rastgelc kişilerin g ö n d e rld iğiri, bunların döviz ve altın ka­ çakçılığı yaptığını ve kendilerine emanet edilen m ahrem devlet evrakıyla ilgilen­ mediklerini söyleyince b:r bakan n söyle erkleri ilginçti’-: *...ivi ama B eydendi, dedi, harpten evvel BevoğltTnda bir tek Tiirk dükkânı yokken, şimtii birçok T örk'er orada ş sahibi o ld u ­ lar, dükkânlar açtı'ar, müesseseler kurdu­ lar.." (Orbay, 1993b: 263). Saraçoğlu ku­ b b e sin in T ü 'k ç ü ük ve Tü 'kle ştirn e poli tikas m n buralara k ad a r sirayet etıre sî dikkat çekici. Zam anın hükümeti ve O İP içinde bir ı-kç damar olduğuna bir başka örnek de, yine O rü a y ' a ilgili olarak veri­ lebilir. Barutçu şöyle anlatıyor: '‘.cm cıa seiirim iz Rauf O rb a y izuıli o'arak Anka ra'dariır. Parti um um i ida-e heyeti Bet üı se firim iz Saffet A r ık a n 'ııı ve rd iği m isal özer ire Rauf Beyden de İngiltere hakkın da Irlg i edinm ek isteğ'nde buluncu. G e ­ nel Sekreter keııdisiy’e görüştü, i-akat Ra­ tır Bey bir türlü ge lm em iş. H âriciy e n in müsaadesi olm adan konuşam azm ış, hak­ lı. Belki Saffet Arı k ar bu inceliği bellevememişti. Alaattin Tiritoğlu fazla ileri gitti:



VE



SİYASAL



MUHAFAZAKARLIK



- Bu, dedi, birinin Türk diğerinin Çerkez o l­ masının farkıdır!" (Barutçu, 2(!01b: 666). Tiritoğlu'nun ırkçı yorum u, dönem in h ü ­ kümeti ve C H P içindeki ırkçı eğilimi yan sumaktadır, am a dönem i tamamen yansa ıram aktadır. M e se la Barutçu had ise nin m akul b ;r açıklam asını yapabilmektedir-. "B o rc e daha doğrusu şudur: Saffet Arıkan part ilin eski um un-' katibidir. Partili parti adamıdır. Parti U m u m i idaıe i le ye tirin hüküm etin siyasi organizm asındaki m ev­ kiini bil r. Rauf O rb a y ise Halk Partisinin m ebusu o lm akla beraber H alk Partisine avdet etmiş değildir. O bir hükümet ada mıdır. Parti yüksek ibatesinin siyasi m ev­ kiini kabul etmez. Gelmemesi; konuşm ak istememesi bıındand r. Yoksa Türküık Çer kezlik fark: ve davası değildir, zihniyet ‘ark ve davasıdır» (Barutçu, 2001b: 666) 21 O rb a y , b ö y le d e m e k le , K a r a b c k ir 'in T B M M 'd o ve C H P 'd o hemen her konutla bıkkınlık verecek kacaı ço k konuşm asını ve daha sonra kendisini i B M M Raşkanh ğ ı'n a kadar taşıyacak olan İn ö n ü 'yle vak n lığ ır: kastediyor olmalı. 22 :3u y ö n d e bir ö rn e k için bkz " S a ğ 'ın 'm uhafazakârd ık ve TıberaP’lik anlayışı (1), Sanat O l a y ı , Kasım 19fiS, savı: 92, s. 16 19.



Muhafazakârlık, Devrim ve Türkiye BEKİR



BERAT



"Karjı-devri m değil, devrimin karşıtını istiyoruz” Joseph de Maistre SUNUŞ________________ Bir düşünce stili ve bir tutum olarak muhafa­ zakârlığın başlangıcını, insanlık tarihinin bilinebilir ilk dönemlerine kadar geriye doğru izlemek mümkünse de, siyasî bir dokirin ve spesifik bir ideoloji olarak muha­ fazakârlığın tarihi nispeten yenidir. Bu ikin­ ci anlamlarıyla muhafazakârlık, Aydınlan­ ma Çağı olarak adlandırılan 18. yüzyıldan ve onu izleyen büyük sosyal, siyasî ve İkti­ sadî altüst oluşların eleştirisinden başlatıla­ bilir. En somut sonuçlan devrim biçiminde ortaya çıkan bu altüst oluşlar arasında özel bir önem taşıyan Fransız Devrimi, Aydın­ lanma döneminde belirginleşen ve onun felsefî temellerine eleştiri getiren çok sayıda düşüncenin, iç tutarlılığı olan bir ideoloji oluşturacak biçimde bir araya getirilmesi­ nin (yani muhafazakârlığın doğuşunun) si­ yasî şartlarını sağlayan bir dönüm noktasını ifade etmektedir. Bu bağlamda muhafaza­ kârlık, Fransız Devrimi’ne duyulan tepkiy­ le, bu devrimin felsefî ve fikrî temellerini hazırlamakla suçlanan Aydınlanma filozof­ larının fikir ürünlerine yöneltilen eleştirile­ rin vücuda getirdiği bir düşünce geleneği ve bir ideoloji olarak ortaya çıkmışnr.



ÖZİPEK



Başlangıcı itibariyle, beşerî varoluşun hemen her alanında hızlı ve köklü deği­ şimlerin yaşandığı bir çağın ve yeni bir dönemin başlatıcısı sayılan bir devrimin ardından belirginleşmiş olması, muhafaza­ kârlığın ideolojik örgüsü içinde devrim kavramının merkezî bİT tema olarak yer alması anlamını taşımıştır. Muhafazakârlı­ ğın, kaçınılması gereken bir kötülük kay­ nağı olarak devrime atfettiği anlamın mer­ cek altına alınması, Cumhuriyet döne­ minde yaşadığımız “inkılâplar" d a ifadesi­ ni bulan siyasî değişimin onun perspekti­ finden değerlendirilmesi bakımından iş­ levsel bir hareket noktası olacaktır. Öte yandan sağ ve sol radikal değişim önerile­ rinin genellikle peşinen olumlu karşılan­ dığı bir düşünce geleneğine ve devrim adı verilen çok sayıda reform tecrübesinin iz­ lerini taşıyan bir siyasî pratiğe sahip bizi er için de, devrime yönelik bir eleştiriye, ya­ ni aykırı bir ses olarak muhafazakâr argü­ manlara kulak vermek ayrıca önemlidir. m u h a fa z a k a r d ü ş ü n c e



________ GELENEĞİ VE DEVRİM________ Devrim, Hayal Kırıldığı ve Tepki Fransız Devrimi, Avrupa’nın her yanında olduğu gibi, Manş’m öteki yakasında da büyük bir heyecan doğurmuştu. Liberaller, radikaller ve Aydınlanmanın iyimserliğini



M



U



H



A



F A



Z



A



K



A



R



L



I



K



,



taşıyan diğer herkes için bu devrim, yep­ yeni ve daha insani bir dünyanın başlangı­ cını müjdeliyordu. Nihayet insanlık geç­ mişin ağır yükünü omuzlarından atarak geleceğini kendisi kurabilecekti ve Fransa halkı bunu gerçekleştirmenin ilk adımını başarılı bir isyanla atmıştı. Onların tutuş­ turduğu ateşin, Avrupa’nın tüm mutlak monarşilerine sirayet etmesi ve “özgürlük, eşitlik, kardeşlik” haykırışının saray du­ varlarım yıkması kaçınılmazdı. Olup bi­ tenleri kuşkuyla karşılamakla beraber sus­ kun kalmayı tercih edenler bir yana bırakı­ lacak olursa, genel bir iyimserlik dalgası­ nın Ingiltere kıyılarına da ulaştığı bariz bir biçimde görülüyordu. Londra’da artık Fransa’daki gibi bir devrimin Ingiltere’de de yapılması gerektiğini önerenlerin sesleri duyuluyor, bu amaçla dernekler kurulu­ yor, hatta vaazlar veriliyordu. Dönemin aydınları arasında bu mutlu­ luk tablosunu bozarak Fransız Devrimi’ni açıkça mahkûm eden en güçlü ses, Fran­ sa'daki Devrim Üstüne Düşünceler (Re/îectirms on i he Revolıttion in France) adlı ki­ tabıyla, sonradan muhafazakârlığın kuru­ cusu kabul edilecek olan Edmund Burke’ünküydü. Aslında bir Tory değil Whig olan, yani o günkü siyasî ayrışmada libe­ ral bir çizgide yer alan ve 1688 Şanlı Dev­ rimi (Glorious Revolu t i on) ile Amerikan Devrimi’ni hararetle destekleyen Burke’e göre devrimciler daha baştan kötü başla­ mışlardı; çünkü kendilerine ait olan her şeyi hor görerek başlamışlardı (Burke, 1955: AO); onların kendilerinden başkası­ nın bilgeliğine saygıları yoktu; “[ü lkele­ rine bağlılıkları sadece onların gelip geçi­ ci projelerine uygun olup olmamasına bağlıydı..." (Burke, 1955: 99-100), Bu olay, dünya tarihinde daha önce benzeri yaşanmamış ve “sadece Fransa’yı değil tüm Avrupa’yı, belki Avrupa’dan da fazla­ sını" içine alabilecek bir krizi ifade edi­ yordu (Burke, 1955: 11). Burke’e karşı tepkiler gecikmedi. Burke'ün kitabının yayımlanmasından üç ay



D E V R İ M



V E



T Ü R K İ Y E



sonra, Fransız Devrimi’ni savunan ünlü İn­ san Haltlarını (Righfs o f Man) kaleme ala­ rak Burke’e sert bir cevap veren Paine, onun böylesine önemli bir gelişmeyi tak­ dir edemediğinden emindi. Ancak radikal­ lerin bu zafer sarhoşluğu, bu kitaplann ya­ zılmasından birkaç yıl sonra, 1792’den iti­ baren aralıksız çalışan giyotinin dehşetin­ de son bulacaktı. Paine, Burke’ün abartma­ larına karşın "... diğer devrimlerle karşılaş­ tırıldığında Fransız Devrimi’nin çok az kurban vermesi şaşırtıcıdır” (Paine, 1985: 71) demek için acele etmişti; çünkü bu cümlenin yazılışından bir yıl sonra devri­ min terörü aktüel hale gelecek ve hatta 1793’te Paine’in kendisine kadar ulaşacakn. Devrim sonrasının Anelene Regime’le kı­ yaslanamayacak ölçüde trajik bir hayal kı­ rıklığı doğurması, filozoflara ve devrimci­ lere olan güveni sarsarken, başta Burke ol­ mak üzere, Aydınlanmaya ve onunla ilişkiletıdirilen siyasî pratiklere yönellilen eleş­ tirileri, bir siyasi yöntem olarak devrimi topyekûn mahkûm eden bir İdeolojiyi, ya­ ni muhafazakârlığı vücuda getiriyordu. Anglo-Amerikan Düşünce Geleneği ve Tedrici Değişim Bir “kopuş ve başlangıç anı” olarak dev­ rime yöneltilen muhafazakâr tepki başlı­ ca iki biçimde kendisini gösterecekti. Bunlardan îlki, özellikle Kıta Avrupa'sın­ da belirginleşen biçimiyle, devrimi bütün sonuçlarıyla reddeden ve devrim öncesi yapıyı olduğu gibi iade etmeyi amaçlayan tepkici muhafazakârlık; diğeri ise AngloAmerikan dünyasının ılımlı muhafaza­ kârlığıdır.1 Kıta Avrupası ile Anglo-Ame­ rikan düşünce geleneği arasındaki ayrı­ ma paralel olarak, İskoç Aydınlanmasın­ dan da etkilenen boyutlarıyla,1 evrimci, ampirisist ve bireyci olan ve Edmund Burke’ten Russell Kırk’e kadar uzanan Anglo-Amerikan muhafazakârlığı, bu dü­ şünce geleneğinin ve ideolojinin kalıcı formunu ifade etmektedir. Toplumu bir organizma olarak kabul eden, onu oluş-



67



M



Ü



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



L



I



K



Fransız Devrimi, kıtaya yeni bir dünyanın kuruluşunu müjdelerken devrimin sınıfsal ve siyasal karşıtlarım aynı hızla üretmeyi başarmıştı.



luran diıı, aile, gelenek gibi temel kurumların korunmasını öngören, radikal vc devrimci değişim önerilerine karşı ledrici değişimi tercih eden, tarihten, tec­ rübeden bağımsız akıl yürütmeye dayalı rasyonalist siyaseti ve onunla ilişkili ola­ rak toplum mühendisliğini reddeden bir düşünce geleneği ve bir ideoloji olarak muhafazakârlık, bu düşünce, geleneğinin felsefi zeminine ve tecrübeyi ve ledrici değişimi olumlayan temel özelliklerine yabancı değildir.3 Muhafazakârlığın siya­ sî bakımdan güçlü olduğu ve muhafaza­ kâr partilerin çoğu kez iktidarı temsil et­ liği bu düşünce geleneğinin egemen ol­ duğu ülkelerde muhafazakârlar, tedrici değişime, çalışmacı olmayan bir düşünce stiline sahip olmanın kendi ülkelerindeki demokrasi standardını yükselttiğini ve topraklarında güçlü bir faşist veya komü­ nist hareketin yeşermediğini gururla be­ lirtirler. Onlara göre, örneğin İngiltere’de



veya Amerika'da güçlü bir faşist veya ko­ münist harekelin olmaması, radikal deği­ şime soğuk bakan bir felsefî vc siyasî at­ mosferin herkesi kuşatmasındaııdır ve bunun kaynağında da muhafazakârlığın etkisi bulunmaktadır. Muhafazakârlar Neden Devrimi Sevmezler? Aydınlanma ile devrim ve özellikle de Fransız Devrimi arasındaki bağlantı, hem muhafazakârlar, hem de onların karşıtları tarafından vurgulanmıştır. Devrime Aydınlanma’nın neden olduğunu ileri sü­ renler yanında, Aydınlanma değerlerine uygulanma imkânı verenin Transız Devri­ mi olduğunu savunanlar da varılır.4 Devrime yöneltilen muhafazakâr karşı çıkışın ilk örneği veya tetikleyicisi onun Fransa’daki pratiği olsa da, bu düşünce ge­ leneğinde ve ideolojide devrimin reddi, daha temel bir felsefî ve. epistemolojik kay­



M U H A



F A Z A



K A



R L I K ,



naktan doğuyordu. İster Burke ve Bonald gibi dindar birer Hıristiyan olsunlar, isterse de onlarm ardından gelen A. Sullivan ve M. Eastman gibi ateist muhafazakârlardan olsunlar, onlar için insan mükemmel ol­ mayan, kapasitesi sınırlı ve tek başına yet­ kin olmayan bir varlıktır. İçinde yaşadığı evreni salt akima dayanarak değiştirebile­ cek bir bilgi ve ferasete hiçbir zaman tek başına ulaşamayacaktır. Burke, “birey de­ ğil, tür bilgedir” derken, bireysel insanın ihata edebileceği bilginin de sınırlarını çiz­ miş oluyordu. İlk günahın yükünü taşıma­ sından -veya dinden hareket etmeyen mu­ hafazakârlar açısından doğasından- dolayı gayrimükemmel (imperject) bir varlık ola­ rak insanın kusurlarının giderilmesi, onu kuşatan ve tek tek bireylerin icadı olma­ yan din, gelenek, tarih ve tecrübe gibi ku­ rum ve değerlerle mümkün olabilmekte­ dir. İnsan doğasına İlişkin liberal veya sos­ yalist iyimserliği reddeden muhafazakârla­ ra göre, İnsanın ve toplumun tarihten, tec­ rübeden, dinden, gelenekten bağımsız ola­ rak, salt akla dayanılarak mükemmelleşti­ rilmesi imkânsızdı. Bu dünya mümkün olabilecek en güzel dünya değildi ve onu daha iyi hale getirmek için kuşkusuz çaba göstermek gerekliydi; ama bir veya bir grup bireyin kavrayabileceğinin ötesinde karmaşık bir dünyada, uygarlığı var eden bu kurum ve değerleri bir yana iterek, sak akıldan hareketle toplumu yeniden kur­ maya kalkışmak küstahlıktı. Dahası, buna kalkışmak, başka bir ifadeyle, bazı yönle­ riyle insan üstü bir yapı ve işleyişe yukarı­ dan müdahale ederek onu yeniden biçim­ lendirmeye kalkışmak, sadece faydasız bir girişim olarak kalmayıp, aynı zamanda za­ rarlı da olacaktı, Yapılması gereken, yeryü­ züne cenneti getirmek için yola çıkıp onu sonuçta cehenneme çeviren Kartezyen ras­ yonalizme -veya Hayek’İn kullandığı bir kavramla “kumcu rasyonalizm i- dayalı siyasî projelerle mücadele etmekti. Muhafazakârlara göre, radikal reform veya devrim taraftarlarının anlamadıkları



D E V R İ M



V E



T Ü R K İ Y E



şuydu: reformcu eylemden “öngörulemeyen olumsuz sonuçlar” doğuyordu; çün­ kü, toplumsal kurum ve pratiklerin, “re­ formcu tarafından fark edilmeyen gizil (laıent) işlevleri" vardı ve bu işlevler kar­ şılıklı olarak birbirine bağlıydı. Bu gizil işlev, açık veya aleni işlevinden farktı ola­ biliyordu. Reformcular gibi, kimi zaman bu kurum ve pratiklerin içindekiler de, söz konusu işlevin mahiyetinden veya ge­ niş toplumdaki etkisinden haberdar ol­ mayabiliyorlardı. Amaçlanmamış olum­ suz katkılar, devrimci müdahalenin ar­ dından ortaya çıkan olumsuz etkileriyle anlaşılabiliyordu (Muller, 1997: 16).5 Devrimin toplumsal yapıya müdahale­ siyle ortaya çıkacak olumsuz sonuçlar ara­ sında, toplumu yaşayan bir organizma gibi biî arada tutan ve bireye bir sığmak oluştu­ ran ara burumların tahrip edilmesi tehlike­ si de vardı. Fransız Devrimi, lonca gibi bazı kurumlan tasfiye ederek, aile gibi diğer ba­ zılarını ise devletin müdahalesine açarak bunu yapmıştı. Bu kurumlartn ve normla­ rın boşalttığı yeri devletin dolduracak ol­ ması ise, buna bağlı diğer bir tehlikeyi ifade ediyordu, Burke, “geleneksel toplumsal dü­ zeni yok eden veya ciddi bir biçimde sakat­ layan bu yasaların açtığı boşluğu ‘devletin yeni silahları’nm dolduracağı" (Nisbet, 1986: 11) uyarısında bulunuyordu. Devrim ve radikal değişim arzusunun kaynağında, insanın mütevazı akıl kapasi­ tesini kabullenmeyi reddedip, onun gücü­ nü abartarak, dünyayı ona dayalı olarak yeniden biçimlendirmeyi öngören bir zih­ niyet mevcuttur. Bu zihniyetin temel özel­ liği, rasyonalizm ve onun siyasete uyar­ lanması vardır (Oakeshott). Siyasetteki rasyonalizmin temel hatası ise, öngördü­ ğü değişimin zorunlu kıldığı yeter bilgi şartım hiçbir zaman yerine getiremeyecek olması, dolayısıyla çok sayıdaki değişkeni ve bunların birbirleriyle ilişkilerini ihmal etmesidir. Her ne kadar muhafazakâr ol­ madığını vurgulamak İçin bir makale ka­ leme almışsa da, Hayek’in bilgi teorisi bu



69



M



U



H



A



F



A



Z



Hilmi Ziya Ülken K U R T U L U Ş KAY AI I



A



K



Â



R



L



I



K



m ektedir. Ö r n e ğ in 1 9 8 0 so n ra sı d ü ­ şü n ce ortam ını etkilediği, bazı a y d ın ­ ların o n u n d ü şü n ce le rin e k ısm e n y a ­ kınlaştıkları gö zlen diğin de, bu noktada g ü n c e lliğ i aşarak de ğerlen d irm e y a p ­ m ak daha a n lam lı olacaktır. H ilm i Z iy a 'y a yönelik u zun süre v a ­ rolan ilg isiz lik ,



T ürk iye 'd e ki y a p ıla n



değerlendirm elerin som ut tarihsel ke­ sitlerle bağlantısızlığı nedeniyledir. O y ­ sa sistemli bir biçim de dü şü n m e de ne­ H ilm i Z iy a Ü lk c n 'in dü şüncelerini z a ­ m an içindeki gelişm eler ve I ürkiye'de-



70



ki d e ğ işm e le r b a ğ la m ın d a a n la m la n ­ d ır m a y a ç a l ış m a k d o ğ r u o la c a k t ır . Ç ü n k ü o n u n y azd ık ların a olan ilgi, d ö ­



mesi ve Türkiye'nin som ut gelişm eleri­ ne ilgi, dü şü n ce a dam ın ı isler istemez H ilm i Z iy a Ü lk e n gerçeğiyle karşılaştı­ racaktır. I lilm i Z iy a Ü lk e n 'in y azd ık la rın ı il­



nem in ön ce lik le ri çerçevesin de şekil­



g ile n d iğ i b ilim d a lıy la b a ğlan tılı o la ­



lenm iş, dü şü n ce leri üzerindeki o d ak



rak de ğerlen dirm ek gerekir. Y ılla r so n ­



taşm alar da d ö n e m d ö n e m fa rk lıla ş­



ra g ü n ü m ü z a k a d e m isy e n le rin in y ö ­



mıştır. Elli küsur yıl süren dü şü n ce se­



nelm esi gerektiğini sö yle d iği d isip lin -



rüveninin süreklilik arz eden ve farklı­



lerarası çalışm an ın , bu a k a d e m isy e n ­



lık gösteren yönleri vardır. Bir sistem



lerin yap tık la rın d a n d a h a ge lişk in b i­



d a h ilin d e dü şü n m e si, T ü rk iye 'n in s o ­



çim in i, H ilm i Z iy a Ü lk e n 'in eserlerin­



runlarıyla ilgilenm esi ve ge niş ölçü de



de g ö rm e k kab ildir. Felsefî bir b a k ış



lü r k iy e 'd e so sy a l b ilim le rin g e lişim i



açısın ın varlığı ve so sy o lo jik tahlillerin



k o n u su n d a d u yarlı o lm ası d ü şü n ce le ­



ta rih se l b ir p e rsp e k tife d a y a n m a s ı,



rind ek i sü r e k liliğ e işaret etm ektedir.



o n u n çalışm aların d a z a m a n ım ız ın ç o ­



G ü n c e l gelişmeler, özellikle siyasal ge­



ğu a k a d e m is y e n in d e n d a h a g e lişk in



lişm e le r ç e r ç e v e s in d e y o r u m la n d ığ ı



y a k la ş ım la r ın b u lu n d u ğ u n u gösterir.



z a m an ise değişiklikler d ah a bariz ola­



T arih se l s o s y o lo j i d e n ile b ile c e k bir



rak ö n e çıkar. O n u n d ü şü n c e le ri de



a ka d e m ik a n lay ışın Türkiye'deki belki



g e n e llik le bu gü n c e l siy asal bo yu tun



de en m ü te k â m il ç e r ç e v e s in i o n u n



d a r ç e rç e v e s in d e y oru m la n m ak ta d ır.



yaz d ık la rın d a y a k a la m a k m üm kündür.



H ilm i Z iy a 'n ın eserleri kendi bakış a ç ı­



V a ktiyle b e lirtild iği v e ç h ile d ö n e m in



sın dan hareketle de ğe rle n d irild iği z a ­



en etkin, başkaların ı da etkilem iş en ­



m an da dü şü n celerin in gü n ce l boyutu­



telektüel akadem isyen leri üzerinde et­



nu bir ö lç ü d e g ö z ardı etm ek gerek­



kileri vardır.



konuda muhafazakâr yaklaşımı destekle­ mekledir.® Muller’e (1997: 14) göre:



“İster 'aklın kötüye kullanılması’ (Burhe) veya ‘siyasetle rasyonalizm’ (OaheshotL) olarak terimleştirilsin, isterse de ‘kurucu­ luk’ (Hayek), liberal ve radikal düşünceye



yöneltilen muhafazakâr suçlama temelde aynı şeyi söylemekledir: liberaller ve ra­ dikaller {...) dönüştünnek istedikleri ku­ rumlan n karmaşıklığım ve kendisine öz­ gü hususiyetlerini hesaba katmakta yeter­ siz olan sistematik, indirgemeci ve evren­ sek:i bir akıl yürütmeye bağlıdırlar:”



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



1



I



K



.



D E V R İ M



V



E



T Ü R K İ Y E



Ç a lışm a la rın ın en başın dan itibaren Z iy a (îö k a lp kon usun da eleştirel bir tu­ tum takınmıştır. O n a yönelik eleştiriler ise, tabii siyasal düşünceleri nedeniyle d a h a y o ğ u n eleştirilere m a ru z k alm ış o lm ak la birlikte, d a h a çok felsefeci y ö­ n ü n ü h e d e f a lm ıştır. Ö r n e ğ in C e m il M e riç ve I liiseyin Batu han'ın eleştirile­ ri daha belirgin olarak felsefeci kim liği dolayısıyladır. A slın d a H ilm i / iy a Ü lken'i hem en herkes felsefeci olarak ni­ telemiştir. Bu aslın da on u n metinlerini ç o k da doğru o k u m a m a k a nlam ın a gel­ mektedir. H ilm i Z iy a Ü lk e n 'in Türki­



y e 'd e Çağda$ D ü şü n ce Tarihi ve halta Şeytanla Konuşmalar kitaplarını doğru okum ak, hatta bu n dan öte o n u n haya­ tını doğru değerlendirm ek, bu entelek­ tüeli her şeyden ö n c e so sy o lo g olarak nitelem eyi m ü m k ü n kılar. H ilm i Z iy a L ik e n T ü rk iye 'n in tarihsel ge lişim iy le sa ğla m bağlantılar kurarak ön em li so s­



Iîilm i Ziya Olken, 1% 0’lardaki sosyalist re dinî yayın furyasından, fanatizm i ve taassubu körüklediği için rahatsız olmuş, ümidini y erli fik ir mahsullerine ” bağlamıştı.



yolojik tahliller yapmıştır. A m a ne y a ­ zık ki metinleri ve so sy o lo g kim liği ile



sini d c m ü m k ü n kılabilir. H ilm i Z iy a



ilgili hâlâ basit değerlendirm elerin öte­



Ü l k e n 'i n ü z e r in d e fe ls e fe c i o la r a k



sine geçilem em iştir.



d u rm a k, h ep d e ğ işik lik le ri g ü n d e m e



Felsefeci olarak bakm ak, kendisinin



getirmiş, bu n un beraberinde o lu m su z



d a h a otuz beş y aşın d a y a y ım la d ığı k i­



nitelem eler ortaya çıkmıştır. H ilm i Z i ­



tabının ö n sö z ü n d e y az d ığ ı gibi, d e ğ i­



ya Ü lk e n 'in so sy o lo g o larak k a b u lle -



şik lik le r ü z e rin d e d u rm a y ı gerektirir.



n ilm em esin de , 1 9 6 0 'lı y ılların so sy o ­



N e var ki lü r k iy c 'd e d e ğişik entelek­



lojisinin fazlasıy la m atem atiksel nite­



t ü e lle r in m e tin le r in i k a r ş ıla ş t ır m a lı



likler taşım asın ın payı vardır.



o larak de ğerlen dirm en in c id d i örn ek ­



B u n u n y an ın d a, d ö n e m le rin fa rk lı­



le rin in b u lu n d u ğ u k o la y ın a s ö y le n e ­



lıkları ü z e rin d e d u rm a sı, "t a r ih ç ilik "



m e z. B u n u n y a n ın d a o n u s o s y o lo g



o larak nitelenm iştir. Y a z ıla rın d a tarih



o la r a k d e ğ e rle n d irm e k , d e ğ işik lik le r



m e se le sin i en ileri n o k ta la ra getiren



y a n ın d a sürekliliklerin altının ç izilm e-



H ilm i Z iy a Ü lken , C u m h u riy e t d ö ne -



Muhafaz.akârlıgın devrime karşı dile getirdiği bu itirazlar, 19. ve 20. yüzyılda yaşanan radikal değişim ve devrimlerle sürekli olarak hatırlanacak ve büyük umutlarla gerçekleştirilen her büyük ha­ reketin ardından yaşanan hayal kırıklığı, muhafazakârların devrime yönelik eleş­



tirilerini yeniden gündeme getirecekti. Tarih, bu eleştirilerin geçmişte kalması­ na izin vermiyordu. Yaşanan ister “bur­ juva devrimi” olsun, isterse de “sosyalist devrim", sonrası hep muhafazakâr ka­ ramsarlığı haklılaştırmaya hizmet edi­ yordu.7 1917’deki “Ekim Devrimi”nin



M



72



U



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



L



I



K



inin de n z iy a d e O s m a n lı so n d ö n e m i



n a z a r ı d ik k a t e a lm a d a n , s o y u t b ir



ü z e rin d e du rm u ştu r. D e ğ iş ik z a m a n



tarzda son d ö n e m in entelektüellerini



kesitlerinde de bu tür belirgin tercihleri



m u h a fa z a k â r o la r a k v a s ıfla n d ır a r a k



vardır. D a h a 1 9 3 0 'lu yılların başların­



eşitlemekte, b ö y le c e bu kavram ı her­



da Türk Tefekkür Tarihi kitaplarını yaz­



kese uyan a n la m sız bir kavram haline



mış, 1 9 3 0 'lu yılların so n la rın d a "T an ­



getirm ektedir. 1 9 6 0 'lı y ılla r d a n ere­



z im a t'a K a rşı" başlıklı m akaleyi y ay ım ­



deyse herkesi eşitleyen m o d e rn le şm e



lamıştır. Ö z e tle , H ilm i Z iy a Ü lk e n 'İn



k a v r a m ı ne ö l ç ü d e H ilm i Z i y a Ü l ­



bilim sel a çıd a n tarih ilgisiyle ve belir­



k e n 'İn d ü ş ü n c e le r in i a k se ttiriy o rsa ,



gin s o s y o lo g k im liğ iy le a n ılm a sı ge r­



b u g ü n ü n y a y g ın m u h a z a k â r kavram ı



çekçi görünmektedir.



da o ö lç ü d e aksettirmektedir.



1 9 8 0 'li yılların başlarında, düşünsel



H ilm i Z iy a Ü lk e n 'İn d ü şü n c e le rin i



a n la m d a la ik o k lu ğ u y ö n ü n d e bir a n ­



genel yaklaşım ı v e so m u t ülke gerçek­



la y ış yaygın laşm ıştır. B ö yle bir sapta­



lerini g ö z ö n ü n e a lara k dört b ö lü m d e



ma, m o dern ist-m u hafazakâr ayrışm ası



değerlendirm ek m ü m k ü n görünm ekte­



temel alınarak, esas o larak m u h afaza­



dir. Böyle bir açılım o n u n soyut y ak la ­



kâr o ld u ğ u k a b u lü y le v e belki de laik



şım larını oldu ğu kadar ülke tarihi hak-



o lm a s ın ın bu ö z e lliğ in i de ğiştire ce ği



kındaki so syolojik görüşlerini de ortaya



d ü şü n ce siy le yapılm aktadır. H ilm i Z i ­



k o y a c a k mahiyettedir. A slın d a bu d ö ­



y a Ü lk e n 'İn b u lu n d u ğ u yer k o n u su n ­



nem ler a rasın da d a kimi paralellikler,



d a d ö n e m le re bağlı olarak d e ğişik ka­



bakış paralellikleri y ak alam ak kabildir.



naatler oluşm aktadır. O n u n eserleriyle



Bu bakış paralellikleri arasında, yaşad ı­



ilgili dikkatin z a yıflığı da bu husustaki



ğı her d ö n e m e kökten karşıtlık y a da



m u ğ la k lığ ı artırmaktadır. 19 6 0 'lı y ılla ­



yaşadığı her d ö ne m in değerleriyle kök­



rın m antalitesî çerçevesin de H ilm i Z i ­



ten barışıklık gibi bir durum söz k o n u ­



ya Ü lk e n 'İn m odern ist olarak nitelen­



su değildir. H er d ö n e m in m evcut d e ­



m e si m ü m k ü n de ğild ir. S o n r a k i d ö ­



ğ e rle rin e y ö n e lik m e sa fe li bir b a k ış



nem lerde d e m u hafazakâr o larak nite­



sö z konusudur. Z iy a G ö k a lp 'te n Şevket



le nm esin in vasatı y o k gibi gö rü n m e k ­



Süreyya'ya kadar ç o k sayıda entelektü­



tedir. 1 9 8 0 'l i y ılla r d a n itib a re n ise



elle p o le m iğe girm iş olm ası da durdu­



T ü r k iy e 'd e y e n i bir m u h a fa z a k â r lık



ğu yer k o n u s u n d a bir fikir verebilir,



k a v ra m ı y a y g ın la şm ıştır. "B ü ro k ra tik



H ilm i Z iy a 'n ın portresinde gelişm ekte



m u h a fa z ak â rlık " çerçevesinde ifadesi­



olan bir ülke entelektüelinin "m ede ni­



n i b u la n b u k a v r a m d o ğ r u lt u s u n d a



yetin y ürü yüşü" sürecindeki arayışı öne



K e m a lis t m o d e r n le ş m e p ro je si b ile



çıkmaktadır.



m u h a fa z a k â r o la r a k nitelenm ektedir.



A n c a k "S u y u A ra y an A d a m 'i n ara­



B u anlayış, z a m a n içindeki farklılıkları



y ış ın d a k i p r o g r a m la n m ış lığ ın ı H ilm i



açtığı kapıdan giren Stalin’in gölgesinde­ ki hayatın Çar’ınkiyle kıyaslandığında çok daha korkunç bir baskı ve katliam­ lara sahne olduğunu söylemek için belki muhafazakâr olmak gerekmiyordu; an­ cak yaşananlar, sağ ve sol radikalizmin kendisini sorgulamasına yol açarken,



muhafazakâr argümanların ona en uzak kesimler tarafından dahi ciddiye alınma­ sına, muhafazakâr söylemin onları da kuşatmasına katkıda bulunuyordu. Sov­ yet sosyalizminin başarısızlığının iyice görünür hale geldiği 20. yüzyılın son çeyreği ise, muhafazakârlığın hem siyasî



M Ü H



fi



F



A



Z



fi



K



A



R



L l



K



,



D E V R İ M



V



E



T Ü R K İ Y E



Z i y a 'd a b u lm a k d ü ş ü n ü lm e m e lid ir .



yılların başından, itibaren şe killen ip ül­



1 9 3 0 'lu yıllara, belki de M a rk sist o l­



keyi kap layan so syalist-M arksist eğilim



d u ğ u n u sö y le d iğ i Yirm inci A sır Filo­



ya d a bir tür ş e k ille n m e m iş m o d e r-



zofları kitabına kadarki süreç, m e m le­



nizm anlayışı gelmektedir.



ket gerçekleri a ç ısın d a n ve soyut d ü ­



İlk dö ne m ind eki belirgin vasfı, Türk



z e y d e b ir a ra y ış sü re c id ir. A li Fuad



Tefekkür Tarihi ve genel felsefi k m a h i­



BaşgiT in anlatım ı a çısın d a n bu iki d u ­



yetteki kitaplarına yansır. G a lata sara y



rum iki ayrı d ü şü n se l farklılaşm ayı ifa­



Lisesi felsefe ö ğ re tm e n iy k e n y a z d ığ ı



de eder. K e n di de Yirminci Asır Filo­



soyut teorik m etinlerle dikkat ç e k m iş­



zofları kitabına y a z d ığ ı ön sö z d e , a ra ­



tir. Ü n iversite tasfiyesi y a da reformu



yışın ın felsefî d ü z e y d e belki de d o lay lı



sonrasında eserleriyle tem ayüz ederek



o la r a k 1 9 3 6 y ılın a k ad ar sü rd ü ğ ü n ü



ü n iv e r s ite d e ç a lış m a y a b a şla m ıştır.



belirtmiştir. 1936 y ılı itibariyle arayışın



O n u fa rk lıla ştıra n bir b a şk a ö n e m li



bittiği a ç ık o larak anlaşılm aktadır. Be l­



ö ze lliği de A lm a n profesörlerin etkisin­



ki de d ü n y a o la y la rın ı de ğerlen dirm e



de k a lm a m ış o lm a sıd ır. H e r d ö n e m



b iç im i o n u bu tarihe getirmiştir. Bura­



o n u n çiz gisin d e yeni bir du ru m u orta­



da, Fransız entelektüel hayatının kendi



y a ç ık a c a k , fa k a t b u d u r u m T ü r k i­



entelektüelini getirdiği so sy aliz m le b u ­



ye'deki d ü şü n ce hayatının gü n ce l e ğ i­



lu şm a sürecinin bir Türk versiyonunu



lim leri b a ğ la m ın d a olm ayacaktır. Ö r ­



y a d a d ah a doğru ifadesiyle Türkiye'ye



n eğin, bir iki sene so n ra k i d ö n e m d e



y a n sım a sın ı görürüz. D ü n y a d a k i süre­



bir başka b iç im d e Cinsiyet k az a n a c ağ ı



ci a lgıla m a d in a m iğ i o n u N â z ım H ik ­



M a r k s is t d ü şü n c e b a ğ la m ın d a ortaya



m e t le dergi ç ık a rm a p ro jesin e kad ar



ç ık a n K adro hareketiyle d ü şü n se l bir



götürm üştür. N â z ım H ik m e t d e rginin



b a ğ la n tısı o lm am ıştır. D a h a d o ğ r u s u



ç ık m a sın a yakın tutuklanmıştır. İkin ci



Türk Tefekkür Tarihi kitapları da dahil



d ö n e m in in b a şlan gıcı İse belki de a k ­



o lm a k üzere T ürkiye'nin yakın dö ne m



rabası C e la l B e n n e c i'n in tutuklanışıy-



siyasî tarihiyle neredeyse Vıiç ilişkisi o l­



ladır. Bu d ö n e m in so nu n u, S o ğu k Sa-



m am ıştır. Tarih Tezi k o n u s u n d a y a z ­



v aş'ın ge lişim i getirmiştir. Ü ç ü n c ü d ö ­



dıkları da dahil o lm a k üzere y a y ım la ­



nem ise 27 M a y ıs hareketiyle so n la n -



d ığ ı m etin lerin d o ğru ltu su , d ö n e m in



mıştır. B u hareketin o rtaya ç ık a rd ığ ı



tem el e ğ ilim iy le p aralellikler arz etti­



d ü şü n se l süreç, 1 9 6 0 'lı y ılla rın belki



ğin de bile, arada bir m esafenin b u lu n ­



de ilk üç y ılın d a n sonrası, yeni ve d ü ­



d u ğu n u gösterecek mahiyettedir. D ö ­



şü n se l a n la m d a so n d ö n e m in in b a ş­



nem in siyasal tercihlerinin d o la y lı izle­



lan gıcı o larak görülm elidir. H e r iki a n ­



rini bile H ilm i Z iy a Ü lk e n 'in m etinle­



la m d a d a m u h a fa z ak â r olarak nitelen­



rinde b u lm a k o kadar k o la y değildir.



m e sinin n edenlerinin b a şın d a 1960'lı



G ü n c e l siyasetlerin izleri zaten hiç bu-



bir güç, hem de söylem olarak liberalizm ve sol üzerinde ciddi bir etkide bulun­ duğu, muhafazakâr temaların ve politi­ kaların rakipleri tarafından ödünç alın­ maya. başlandığı bir dönem i ifade et­ mektedir. Bu süreçte, İngiltere’de işçi Partisi’nin “radikal” unsurları tasfiye



ederek yeni kim liğiyle (nov L a b o u r) Muhafazakâr Parti’ye doğru yaklaşması veya Amerika Birleşik Devletlerinde De­ m okratların muhafazakâr politikaları adapte etmeleri ve yine bu ülkede yük­ selişe geçen neo-muhafazakâr!iğin önde gelen isimlerinden önemli bir bölümü-



73



m



u



h



a



t



a



z



a



k



â



r



l



i



k



I ummamaktadır. Bu tespit onun aktüel



da y o rum lanabile ce k olan "T anzim at'a



g e lişm e le r k o n u s u n d a k i y o ru m la rın ı



Karşı'' m akalesi bu d ö n e m d e y ay ın lan ­



dah a iyi a nlayab ilm e yi m ü m kün kılar.



mıştır, Fakat dergideki bu m etinlerde



T ü rk iye 'n in so m u t siyasal durum uyla,



siyasal gelişm elerle bir bağlantı kurul­



o d a teğet geçerek irtibat kurduğu m e ­



mamaktadır. Belki de dö ne m le rin siy a ­



tinler y azm ayı olağan ü stü ön e m se d iği



sal özellikleri ge reği hem en her tarih



rom an larıdır. N ite k im ro m a n ların d a n



k e sitin d e siy a se tte n ö n e m li ö lç ü d e



b irin d e M a r k s is t o rto d o k siy i eleştire­



uzak durmuştur.



cektir. Ki tasarladığı rom anların bir kıs­ m ını da yazm am ıştır.



B u n u n y a n ın d a ülke ge rçe ğine yat­ kın lığın ın en bariz göstergelerinden bi­



İkinci dö ne m i, soyutlam aları ö n e m ­



ri İs lâ m d ü ş ü n c e s iy le ilg isid ir . Ç o k



se m e si n e d e n iy le M a r k s iz m le so n u ç ­



sonraları, 19 9 0 'lı yıllarda, bu k on u yla



lanmıştır. Bu tür bir M a rk siz m , felsefi



ilgili bir-iki kitabı k en di gö rse a n lam



arayışının bir durağı olarak Leninizm -



v e re m e y e ce ği y a y ın e v le ri tarafın dan



de, Le nin 'in felsefî k o n u m la m şm d a s o ­



yayım lanm ıştır. Bu n a karşılık Dini Sos­



m utlaşm ıştır. S o y u t-so m u t ve milliyet-



yoloji v e İs lâ m D ü ş ü n c e s i k ita p la r ı



ç iîik - h ü m a n iz m ç e liş k is i/ b a ğ la n t ıs ı,



19 6 0 'lı yılların M a rk sist olarak nitele­



o n d a en belirgin bir b iç im d e som utu



nen a k a d e m isy e n le rin i h içb ir şekilde



g ü n d e m e getirmiştir. A k a d e m isy e n le r



ilg ile n d ir m e m iş t ir . O n u n ö t e s in d e



n ered eyse h içb ir şe kilde M a r k s iz m le



1 9 4 0 rtı yılla rd a din so ru n u n d a köklü



ilgili de ğilken M a rk siz m le ilgilenm eye



eleştiriler yöneltebilecek a k ade m isyen ­



b a şlam ıştır. E ntelektü el o la r a k farklı



ler hiçbir şekilde bu kon uya girm eyip,



yönlerinden biri de burada görülebilir.



belki de d ah a rahat o lab ile c e ği d ü şü n ­



B u d ö n e m d e ç ıkardığı insan dergisin ­



cesiyle eleştirilerini dil üzerinde o d a k ­



de en g e n iş a n la m d a som u ta, "vakı­



la ş t ır m a la r d ır , B u k o n u d a A l i F uad



aya, m ü şa h h a sa , h a k ik îy e ’’ g itm e y i



B a şg il ve Z iy a e d d in Fahri F ın d ık o ğ -



Önermiştir. Zate n dergi çıkarm a eylem i



lu 'n un kitapları örn ek verilebilir, Başka



m e m le k e t g e r ç e k le r in e y ö n e lm e s in i



şartların d a etkisiyle d in in so sy o lo jik



beraberinde getirmiş, ö z g ü n bir felsefî



tahlili T ürkiye'de ge ç gü n d e m e girm iş­



e k o l o lu ş tu rm a y ı a m a ç la d ığ ı bu d ö ­



tir. Hatta N iy a zi Berkes'in bu konuya



n em d e "M e m le k e ti T a n ım a k " başlıklı



ilg is in in o n -o n b e ş y ıl so n ra , K a n a -



bir m akale yazmıştır. Bu dö n e m d e te­



d a 'd a y k e n o lu ş m a s ı c id d i bir Örnek



orik a çıd a n M a r k ş iz m i a n la m a y a y ö­



o la ra k tartışılm alıd ır, H ilm i Z iy a U l-



nelirken, m em leket realitesi ilk d ö n e ­



k en 'in yaz d ık la rın a göre aykırı sa y ıla ­



m in e göre d ah a y o ğ u n olarak gü n d e ­



b ile c e k b ir ö r n e k d e M ü m t a z T u r­



m in e girm iştir. M e m le k e t realite sin e



h a n 'ın 1 9 5 0 'li yılla rın so n la rın d a y a ­



o la n ilgisi çe rçe v e sin d e b a şk a tarzda



yım lad ığı, m ün hasıran din üzerine oi-



nün eski sosyalistlerden oluşması dikkat çekicidir.8 21. yüzyılın başında, demokrasi ve İk­ tisadî refah gibi kriterlerle değerlendiril­ diğinde, köklü siyasî devrimlere sahne olan, radikal sosyal ve siyasî kopuşların yaşandığı ülkelerle, muhafazakâr düşün-



ce geleneğinin etkili ve belirleyici oldu­ ğu ve genel olarak tedrici, evrimci ve sü­ reklilik arz eden bir değişimin yaşandığı Anglo-Amerikan ülkeleri arasında belir­ gin bir fark olduğunu ileri sürmenin güç olduğunu, hatta demokrasi standartları bakımından genellikle Anglo-Amerikan



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



İ S L I K ,



D E V R İ M



V



E



T Ü R K İ Y E



m a y a n G arplılaşmanın N eresindeyiz?



M arksistlerin bile tarihi g ö z ardı ettiği



kitabıdır. Bu ç erçeved e A y şe R ah şa n



bir d ö n e m d e , ü çü n cü d ö n e m in in en



Ö z b e rk i'n in H ilm i Z iy a 'd a din sorunu



m erkezî metnini, b u lu n d u ğu düşünsel



ü z e r in e y a p t ığ ı ç a lış m a o la ğ a n ü s tü



konum u doğru form üle etmeyi denedi­



önem lidir. Bu ç a lışm a H ilm i Z iy a Ü l-



ği Tarihi M addeciliğe Reddiye kitabını



k e n 'in m e se len in ö z ü n e v ak ıf b u lu n ­



yazmıştır. Bu kitapta, T ürkiye'deki so­



d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d ir . H il m i Z i -



m u t g e liş m e le r le ilg ile n m e k y e rin e



y a 'm n , A n k a r a Ü n iv e r s it e s in e b a ğlı



M a r k s iz m le felsefî ve teorik d ü z e y d e



o la ra k k u ru lan İla h iya t F a k ü lte s in d e



hesaplaşm aya çalışmıştır. Bu hesaplaş­



öğretim üyesi o larak ç a lışm a sın ın g e ­



ma eylem i üzerine ciddi bir şekilde dü ­



rekçesini de bu rada bulabiliriz, 147')er



şünülm em iş, Tarihi M addeciliğe R eddi­



o la y ın d a n , yan i 27 M a y ıs'ta n sonraki



ye kitabı üzerine şim diye kadar ciddi,



üniversite tasfiyesinden sonra m ü n h a ­



kapsam lı bir değerlendirm e y a y ım la n ­



sıran bu fakültede dîn felsefesi dersleri



mamıştır. O y sa M a rk siz m ve M a rk siz -



verm iştir. D ö n e m in in sol ve sa ğ tan-



me eleştirel bakış biçim i, bu kitabın or­



d a n slı öğretim ü yelerinden ç o k d a h a



taya koydu ğu ciddiyette hiçbir d ö n e m ­



y o ğ u n bir şekilde d in o lay ın ın so sy o lo ­



de ele a lınm ış değildir. M a rk siz m e y ö ­



jik boyu tuyla ilgilenmiştir. D in ve O s ­



nelik eleştirilerin düzeyini herkesin ve



m an lI ilgisi o n u n tarih k on u su n d a m e­



bu arada Vedat T ü rk a li'n in bile anti-



rakını, tarih üzerine y azm a ısrarını da



Stalinist olm asını hesaba katarak değer­



be raberinde getirmiştir. Bu unsurların



lendirm ek anlam lı olabilir.



b irb iriy le b a ğ la n tısın ı a n c a k son d ö ­



H ilm i Z iy a Ü lk e n 'in bu h e s a p la ş ­



nem akadem isyenler, on lar da bir ö l­



m a sın ın e k se n in d e , d iğ e r ba z ı T ürk



çüd e kurabilm işlerdir.



a k a d e m is y e n le r in g ü n d e m in e d a h a



insani Vatanperverlik ve Telifçiliğin



ge ç bir d ö n e m d e giren bir ön em li B a ­



Tenakuzları kitapları ne felsefî metinler



tılı d ü şü n ce a dam ı, J. Schu m p eter b u ­



ne de H ilm i Z iy a Ü lk e n metinleri ola­



lu n m aktad ır. S o n r a d a n Şerif M a r d in



rak d o ğru d ü z g ü n değerlendirilm iştir.



ve ö z e llik le Sabri Ü lg e n e r J. S c h u m -



B u n la r tem elde sathî çalışm alar olarak



peter'den çok etkilenmiştir. B u n un y a ­



belirmektedir. Ö te yan dan bu kitaplar­



nında H ilm i Z İy a 'n ın ü çü n cü d ö n e m i­



da tarih, neredeyse kim senin dikkatini



ni bir d e ğişik lik işareti o la ra k a lg ıla ­



ç e k m e d iğ i bir d ö n e m d e , H ilm i Z iy a



m a k yerin e bir sü re k lilik o la ra k g ö r ­



Ü lk e n 'in metinlerinin en m erkezî yeri­



m ek de m üm kündür. O rto d o k s M a r k ­



ne oturmuştur. 1 9 3 0 'lu yılların so n la ­



sizm e eleştirisi incelen diğin de, M a r k -



rınd a so sy o -e k o n o m ik yap ının evren­



sizm den ziya d e O rtodoksluğun eleşti­



selliğine yaptığı vurgu, 1960'ların yay-



rildiği anlaşılır. Bu durum d a ağırlıklı



g ın /e tk in a n la y ış ın a ö n g e lm e k te d ir .



olarak dü şü n ce sin d ek i sü rekliliği g ö s-



ülkelerinin görece avantajlı durumda ol­ duklarının sıkça dile getirildiğini gözönüne aldığımızda, radikal değişimlerin, toplumsal yapıda meydana gelen büyük altüst oluşların ve bütün bunların sosyal maliyetinin ne gibi bir yarar sağladığı sorulabilir



MUHAFAZAKAR D E V R İM E L E Ş T İR İS İ A Ç I S I N D A N T Ü R K İY E



Cumhuriyet Reformlarının Dayandığı Miras L ib e r a liz m ve s o s y a liz m le b ir lik t e s o n y ü z y ıla d a m g a s ın ı v u r a n ve 21. y ü z y ıla



75



M



U



H



A



F



A



Z



te m e k te d ir. S a d e c e M a r k s iz m b a ğla ­



76



A



K



Â



R



L



I



K



olarak bakmıştır. 5 o ğu k Savaş y ılların ­



m ın d a değil, diğer b a ğla m la rd a da fik­



d a M a r k s ız m i fe lse fî bir p ersp ek tifle



rinin fazla d e ğişm e m iş oldu ğu , dikkat­



değerlendirdiği gibi 1950'li yılların or­



li b a k ıld ığ ın d a görülecektir.



talarında Dünyada ve Türkiye'de 5os-



1 9 5 0 -1 9 6 0 yılları arasındaki d ö n e m ­



yoloji Ö ğretim i ve Araştırmaları kita­



deyse zaten ç o k d ah a aykırı y ön elim le­



bın d a da M a rk siz m akade m ik bîr m e­



rin gü n d em e girdiği görülür. Sol yayın­



sele olarak anlaşılm ıştır. Tıpkı 1966 y ı­



ların bittiği, ismi sosyaliste, kom üniste



lın d a y a y ım la n a n T ürk iye'd e Çağdaş



çık m ış insanların neredeyse hiçbir m e­



D ü şü n ce Tarihi kitabında o ld u ğ u gibi,



tin y a z m a d ığı dö n e m d e Tarihi M adde­



1965 y ılın d a y a y ım la n a n Siyasi Parti­



ciliğe R eddiye kitabını y a y ım la m a n ın



ler ve Sosyalizm k ita b ın d a d a so sy a ­



y a n ın d a y o ğ u n bir şe kilde y az m ış ve



lizm akade m ik bir sorun olarak k ab u l­



esasen soyut d ü z e y d e meselelerle u ğ­



lenilmiştir. Bu y a k la şım ın nede nlerin ­



raşmıştır. Nitekim onun belki de en so­



den biri de so sy a liz m in bir ö lç ü d e J.



yut metni Tarihi M a d d ec iliğ e R edd i­



Schu m p eter'in yak laşım ı çerçevesinde



ye'dır. Konu lara yaklaşım ın da bir teorik



değerlendirilm esidir. O n u n yaz d ık la rı­



süreklilikten bah se tm en in en belirgin



nın Önem li bir işaret vasfı taşıd ığın ın



işaretini Millet ve Tarih Şuuru kitabında



göstergelerinden bir b a şkası da, Şerif



y a k a la m a k kabildir. Bu kitaptaki kim i



M a rd in 'in O rtad o ğu ve T ürkiye 'de sos­



y a k la şım la rı M a r k s iz m d e n u zaklaşışı-



y olojin in ge lişim in i ç ö z ü m le m e y e ça­



nın en belirgin kanıtını sunar. Bu kitap­



lışırken 1 9 4 0 y ılın d a n itibaren H ilm i



ta, ç o k önceden, ta 1920'li yıllarda ve



Z iy a Ü lk e n 'in Sosyoloji dergisini temel



1 9 3 8 'd e y a y ım la d ığ ı ba zı m akaleleri,



ölçü t olarak kullanm asıdır.



dü n yan ın yeni bir açılım a yön eld iği bir



A ynı yıllarda, 1 9 50-1960 yılları ara­



d ö n e m d e de b e n im sed iğin i belirtecek



sın da H ilm i Z iy a Ü lk e n Yeni Sabah g a ­



bir tarzda sunmuştur.



z e te sin d e g e n e l m a h iy e tte d ü ş ü n s e l



M a r k s iz m k o n u su n d a k i tabir caizse



m akaleler yazmıştır. Bu dö n e m d e ö z e l­



a k a d e m ik ilg is i ise sü rek li olm u ştu r.



likle Türkiye'de Çağdaş D ü şü n ce Tarihi



Adım lar dergisinin daha yüksek bir dü ­



kitabında altını çiz d iğ i tespitler, ne ö l­



şünsel düzeyi işaret ettiği, bu n a m u ka­



ç ü d e n esn e l d a v r a n d ığ ın ın en gü ze!



bil Yurt ve Dünya dergisinin "m ilita n "



göstergesidir.



o ld u ğ u y ö n ü n d e k i nitelem esi, bu ko­



Ç o ğ u kesim den entelektüelin hem en



n u d a bilim sel yaklaşım lara bir ölçü de



her dö n e m d e özgü rce yaz m asın a m u ­



de o lsa açık o ld u ğu n u göstermektedir.



kabil H ilm i Z iy a Ü lk e n hiçbir d ö n e m ­



1 9 6 0 'lı y ılla r ın o r ta sın d a tıp kı d a h a



de kendisini tam am en ö z gü r hissetme­



ön ceki dönem lerd e o ld u ğ u gibi M a rk -



miştir. B u gü n ü n ve değişik dönem lerin



siz m e bir ö lç ü d e a k a d e m ik bir sorun



m uhafazakârlarının ve m odern leşm ec i-



girerken de Batı Avrupa ve Amerika’da genellikle İktidar veya ana muhalefet olarak siyaseti belirleyen unsurlardan birisi olmayı sürdüren muhafazakârlık Türkiye’de neden çekici bir siyasî alter­ natifi ifade etmemektedir? Muhafazakâr­ lığın devrime yönelik eleştirileri açısın­



dan bu ülkeye bakmak için öncelikle ce­ vaplanm ası gereken soru budur. 19. yüzyıl boyunca Tanzimat ve Meşrutiyet aydınlan ve devlet adamlannın zihnini meşgul eden asıl sorunlardan birisi, dev­ letin gerilemesini ve dağılmasını önle­ mek için yapılması gereken ıslahat çalış-



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



A



R



L



I



K



,



le rin in H ilm i Z iy a Ü lk e n k o n u s u n d a



D E V R İ M



V



E



T Ü R K İ Y E



ortam ından y o ğu n olarak etkilenmiştir.



bigân e kalm aları bu b akım dan d a a n la ­



H ilm i Z iy a , bir d ö n e m in so sy a listi,



şılabilir b ir durumdur. O n u n ç a lışm a la ­



S o sy alist Kültür D e rn e ğ i üyesi, Tarihi



rının genel, kap sa yıcı m ahiyetine d ik ­



M addeciliğe Reddiye kitabının m ethi-



kat e d ilm e m e si ve Türkiye'de Çağdaş



y ecisi C a h it T a n y o f u n -b u g ü n H ilm i



D ü şü n ce Tarihi'nin ana ekseninin a n la ­



Z iy a Ü lk e n 'e "filo z o f" diyen p ro fe sö­



ş ılm a y d ı d ö n e m in tem el ö z e llik lerin i



rü n - ih b a rı s o n u c u o la r a k İs t a n b u l



yansıtır görünmektedir. T ürkiye'de to p ­



ü n iv e rsite si E d e b iy a t F ak ü İte si'n d e k i



lum sal yapı tartışm alarında dikkatler ne



gö re v in d e n alınm ıştır. Bir sene sonra



y a z ık ki h iç b ir z a m a n ve Ö z e llik le



147'lerin görevlerine iade kararı veril­



1960'lı yıllarda H ilm i Z iy a Ü lk e n 'e y ö ­



m e s in e k arşın , İsta n b u l Ü n iv e r s it e ­



nelmemiştir. O y sa bilu m u m akad e m is­



sin d e k i görevine dönm em iştir. Bu tec­



yenler to p lu m sa l yapt k o n u su n d a d u ­



rü b e H ilm i Z iy a Ü L k e n 'in 1 9 6 0 y ılı



y arsızken H ilm i Z iy a Ü lk en , M u sta fa



sonrası düşünsel ortam la bağlantı kur­



A k d a ğ 'ın dah a y a y ım la n m a m ış kitabı­



m asının ö n ü n d e bir engel olu ştu rm u ş­



nın temel yaklaşım larına ilgi duym uştu.



tur. O d ö n e m d e so sy a liz m rüzgârının



Ayrıntılara dikkat eden yorum lar diğer



ortaya çıkardığı endişe bir kesim ü ze­



entelektüellere kıyasla H ilm i Z iy a Ü l-



rinde etkili olm uştur. S ö z k o n u su or­



ken'în m etinlerinde ç o k dah a fazlasıyla



tam d e ğişik düşünceler ortaya koyan,



mevcuttur.



üreten insanların kendilerini ö z g ü r h is­



Eylem sizlik herkeste m ü kem m elliyet



setmelerinin de ö n ü n ü kesmiştir. Tarihî



arayışına yol açarken, H ilm i Z iy a Ü l-



M add eciliğe R eddiye kitabının yazarı



ken'İn Y ıld ız Sertel'e verdiği araştırma



olarak bilinm esi de yazdıkları üzerin­



iznini m izahi bir şekilde iptal ettirmesi



de d u r u lm a s ın ın Ö n ü n d e Ö n e m li bir



aşırı bir tepkiye neden olmuştur. D u ­



engel oluşturmuştur.



rum tıpkı tabii m izahi a n lam d a M ü b e c -



Belki, k ay ın b ira d e ri C e la l B e nn e ci



cel Kıray'ın 1960'lı yıllarda H ilm i Ziya



dolayısıyla T K P ile b a ğla n tıla n d ıo la b i­



Ü lk e n h akk ınd a 1950'li yıllara dair an­



leceği endişesi de, H ilm i Z iy a 'n m d a ­



lattıklarına benzemektedir.



h a so y u t k o n u la ra y ö n e lm e s in in bir



Son d ö n e m in d e y a z d ığ ı m etinler b ü ­



vesilesin i oluşturm uştu. C e la l Benn e -



tünsel bakış açısın ın izlerini taşım akta­



ci'n în hayat hikâyesiyle H ilm i Z iy a Ü l­



dır. T ü r k iy e 'd e d ü ş ü n c e h a y a t ın d a



ken'in düşü n ce serüveni arasında bağ



1 9 6 0 'lı y ılla rd ak i a çılım ın , d in am iz m



kurm ak, H ilm i Z iy a 'n ın d ü şü n ce d ü n ­



görüntüsü altındaki tıkanıklığın b e n ze­



yasın ın a n la şılm a sın ı kolaylaştırabilir.



rinin 1 9 4 0 'lı ve 1950'li yıllard a da y a ­



B u n un yan ınd a bazı insanların y a şa d ı­



ş a n d ığ ı a şik â r gö rü n m e k te d ir. H ilm i



ğı trajedi H ilm i Z iy a Ü lk e n 'in kişisel



Z iy a Ü lk e n bu t ik a n ık lığ ın b u n a ltıc ı



hayatının ve dü şü n sel d ü n y a sın ın ka-



malan olmuştur. Muhafazakârlık açısın­ dan ıslah at veya reform , devrim den farklı olarak, organizmanın sağlığı açı­ sından sadece kaçınılmaz değil, aym za­ manda arzuya şayan bir yöntemi ifade ettiğinden dolayı onlara cazip görünebi­ lirdi. Öte yandan Balı’da ortaya çıkan fi­



kir ak ım ların ın izlen m e d erecesi ne olursa olsun, Kıta Avrupası’m nküerle birlikte, Manş’ın ötesi yakasının felsefi geleneğini temsil eden düşünürler ve onların eserlerinin de dönemin aydınla­ rının ve devlet adamlarının gündemine tamamen yabancı olmadığı düşünülebi-



n



M



78



U



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



L



I



K



pisim ara la m a n ın yollarını açabilir. Bu



H ilm i Z iy a Ü ike n 'in düşü n ce atm osfe­



gru plardan biri, M u z a ffe r Şerif Başoğ-



rini, haleti ruhiyesini gerçeğe daha y a ­



lu, B e h ic e B o ra n , N iy a z i B e rke s ve



kın bir şekilde İfade edebilirlerdi. B ü ­



Pertev N a li Boratav'dır. Ö z e llik le de



tün bunların ötesinde sosyal bilim ciler



so n u n cu su n u n akade m ik serüveni, dü ­



T ü rk iy e 'n in to p lu m sa ! ge rçe k lik le rin i



şü n ce h ayatının ne tür sorunlarla y ü k ­



gözden kaçırdıkları için T ürkiye 'de sos­



lü o ld u ğ u n u H ilm i Zry a 'y a gösterm iş­



y o lo g o lm a n ın ortam ını yeterince d e ­



tir. B u k o n u y la ilg ili d ü ş ü n c e le r in i



ğerlendirememişlerdir.



d o ğru d a n pek belirtm em işse de m em ­



T ü rk iy e s o s y o lo g la r ın ın ö n e m lic e



leketin dü şü n ce hayatı içinde bu kesi­



bir k e sim i, T ü r k iy e 'd e s o s y o lo jin in ,



m in d u r u m u n u y o r u m la m a k t a n geri



A m e r ik a 'd a d o k to ra y ap tık ta n so n ra



kalm am ıştır. A y rıc a H a ş a n A li Y ü ce l-



T ürkiye'ye gelen so sy o lo gların etkisiy­



Ke n an Ö n e r d a v asın ın m em leket d ü ­



le b a şlad ığın ı düşünm üşlerdir. Ö n e m ­



şü n c e h ayatını küçü ltü cü tan ıklık la ra



lice bir b ö lü m so sy o lo g d a T ürkiye 'de



vasat h azırla d ığın ı söylemiştir. Bu sö z ­



y a b a n c ı a k a d e m is y e n le r in y a n ın d a



ler H ilm i Z iy a Ü ik e n 'in m e m le k etin



yetişmiştir. T ürk iye 'd e üniversite a n la ­



g e n e l d u r u m u n d a n , m e m le k e tin ru­



y ış ın a 1 9 3 0 'lu y ılla rd a A lm a n b ilim



h u nd an haberdar o ld u ğ u n u gösterir.



a d am la rı tarafın dan y a p ıla n katkı bir



Bir de a k a d e m ik hayatı net o larak



a n lam d a belirleyicidir, bir a n lam d a da



anlay am ay a n sosyal bilim cilerin H aşan



a b artılm ıştır, Z iy a e d d in Fahri F ın d ı-



T a n rık u t'u n y a ş a m se rü ve n in in H ilm i



koğlu ve O . L a c o m b e 'u n du ru m u b e ­



Z iy a Ü lk e n Üzerindeki etkilerine yakla­



lirgin bir a ç ık la y ıc ılık işlevi taşır. H il­



şım ları olağan ü stü ilgin ç görünm ekte­



mi Z iy a Ü ik e n 'in bu tür etkilen im le r



dir, B u n un için, bir dönem in ortaöğre­



a ltın d a k a ld ığ ın d a n b a h s e d ile m e z .



tim yurtbilgîsi öğretm eni H a şa n Tanrı-



T ü rk iy e 'd e s o sy o lo jid e be lirgin g e le ­



k u t'u n siyasetle b a ğ la n tılı so sy o lo jik



nek so syolojiyi a çık ça ken disiyle b a ş­



mahiyetteki metinlerini anlam ak gerek­



lattıkları için bu b ilim se l ç a lış m a n ın



lidir. H a ş a n T anrıkut'un d ü şü n ce sinin



geçm işine, d ah a ge n e l a n la m d a da ta­



ve bu n u n b iç im le n d ird iği yaşantısının



rihe dair bir k a y gı gütm em ekte; g e ç ­



H ilm i Z iy a Ü lk e n üzerind eki etkisini



mişte yap ılan ın sosyoloji değil "so sy a l



so rg u la m a m a k anlaşılır bir durum de­



fe ls e fe " o ld u ğ u n u sö y le m e k te d irle r.



ğildir. Belki, A z iz N e s in ve A ttilâ Il­



M ü b e c c e l K ıra y 'ın Z iy a G ö k a lp h a k ­



h an'ın ko n u n u n bu yön ü n ü a lg ıla m a ­



kında bir paragrafta altı y an lış y a p m a ­



m a la rı bir ö lç ü d e m a k u l gö rü le b ilir.



sı d a bu nedenden dolayıdır. H ilm i Z i ­



A n c a k k o n u y la ilgili so sy al b ilim cile r



ya Ü lk e n ise h e m e n h e r m e tn in d e



bu y a z ıd a belirttiğim iz d e ğişik kişisel



T ürkiye 'de so sy olojin in g e ç m işin in ve



b a ğ la n tıla r ı b ir b iç im d e fark ed erek



bunların b iz e getirdiklerinin, b irikim i-



lirdi.9 Özellikle 11. Meşrutiyet dönemi­ nin canlı fikir dünyası ve tartışmaları, diğerleri yanında, bir siyası akım olarak muhafazakârlığın belirginleşmesi için el­ verişli bir zemini teşkil ediyordu. Ancak ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin iktidara el koymasıyla başlayan süreçten itiba­



ren, temelde Kıta Avrupası Aydınlanma­ sından ve özellikle de Fransız Devrimi ile onun önplana çıkardığı düşünürler­ den etkilenen, onları da ciddi bir analize tâbi tutamadan izlemeye çalışan (kuşku­ suz asker ve sivil bürokratlardan ciddi felsefi düşünce beklemek gerçekçi değil-



V,



U



H



A



F A Z A



K Â R



L



I



K



,



D



C V



R



I M



V



E



T Ü R K İ Y E



m iz e kattıkların ın ö n e m in d e n b a h se ­



sinin, d ü şü n c e sin in d e rin liğid ir. Erol



der. D iğerleri Prens S a b a h a d d in ve Z i ­



G ü n g ö r 'ü n de bü yü k bir yetkiyle sö y ­



y a G ö k a lp h a k k ın d a z a m a n z a m a n



lediği gib i b ilim a n la y ışın ın bütünsel



nötr sa y ılab ile ce k bir tavır sahibiyken



a n lam d a h a sb î bir tarafı vardır. B u d u ­



H ilm i Z iy a Ü lk e n köşeli değerlendir



rum, y azd ık ları ayn ı sıralarda y a y ım ­



m eler yapmıştır. Bu y ay gın e ğilim kar­



lanan N iy a z i Berkos ve M ü m ta z Tur­



şısın d a Şerif M a r d in 'in bir y o ru m u n d a



h a n 'ın m etinleriyle karşılaştırıldığı z a ­



ortaya ko y d u ğu , dü şü n sel gelişm elerin



m a n d a h a fa z la b e lir g in lik k az a n ır.



sade ce dış etkenlerle a çık la n a m a y a c a -



B u n un dışın da tem kinliliğini ülke şart­



ğı anlayışı önem lidir. Şerif M a r d in B a ­



larını bilen bir entelektüelin tem kinli-



tılı k a v r a m la rın b e lir le y ic i o lm a s ın a



liği o larak telâkki etm ek ge rekm ekte­



k a r ş ın 1 9 4 0 'h y ılla r ın b a ş la r ın d a n



dir. 1 9 4 0 'lı y ılla rın ortalarında, hatta



1 9 6 0 'lı yılların so n la rın a kad ar T ü rk i­



1936 y ılın a ge len e kad ar bir le m kinli-



y e 'd e so sy o lo jiy i H ilm i Z iy a ü lk e n 'in



likten bahse tm ek a n la m lı değildir. O



şe killen dirdiğini ifade eder, T ürkiye 'de



d ö n e m d e ü n iv e r s ite iç in d e k e n d in i



s o s y o lo jin in g e liş m e s in in ö lç ü tü n ü n



Leninist bir yana M a rk sist olarak nite



H il m i Z i y a Ü lk e n o ld u ğ u n a a ç ık ç a



le y e n a k a d e m is y e n v e e n t e le k tü e l



dikkat çeker.



yoktur. A n c a k I tilmi Z iy a o d ö n e m d e



D ü ş ü n c e hayatını d ü şü n ce n in d o ğ ­



ortodoks M a rk siz m i eleştirmiştir. H iç ­



rultusu ve siyasal içeriği ölçütüyle d e ­



bir d ö n e m d e h iç b ir fikri m u tla k a n ­



ğerlendirm ek H ilm i Z iy a Ü lk e n 'e göre



lam da kabul etm iş görünm em ektedir.



doğru değildir. H ilm i Z iy a Ü lk e n ’in d ü ­



O n d a otu zlu y ılların ortalarınd an iti­



şün celerin i on y an lış yerinden d e ğe r­



baren bir tür dü şü n sel istikrarın belir­



le nd irm ek a n c a k bu suretle m ü m k ü n



ginleştiği söylenm elidir. D a h a sonraki



olur. Nitekim I lilm i Z iy a Ü lken de Tür



d ö n e m le rd e İnsani Vatanperverlik ve



kiye'de Çağdaş D üşün ce tarihi kitabın­



Aşk Ahlakı k ita p la rım y a y ı n l a s a da



da d ü şü n c e a d am la rı h a k k ın d a kendi



dü şü n sel süreklilik 1 9 3 0 'lu yılların ilk



yargılarını ö n e sürm ek yerine objektif



d ö n e m in d e n itibaren de v am eder gibi



o lm a k adına onların kendilerini k o n u ş­



görünür. Ü lk e n in siyasal a n lam d ak i is­



turm ayı d e n e y e c e ğin i söylem iştir. Bu



tikrarsızlığı da 1940T ı yılla rın so n la ­



tercih, çalışm asının önem li bir özelliği



rından itibaren belirm iş; S o ğ u k Savaş,



o larak tebarüz eder. " H a s b î lefekkür"



D P iktidarı, 27 M a y ıs askerî m ü d a h a ­



nitelem esini, bu nede nle de, o n u ta ­



lesi ve 1 9 6 0 'lı y ılla r d a k i M a r k s iz m



n ım la m a k için en iyi d e ğe rle n d irm e



rüzgârı yaşan m ıştır. S iy a se tin d o ğ r u ­



olarak kab ullen m e k gerekecektir.



dan şekillen dirdiği d ö n e m in dü şü n sel



I iilıııi Z iy a Ü lk e n ’in te m k in liliğin in nedenlerinden biri, hiç şü p hesiz b ilg i­



di. ama onlar bunu yapabileceklerinden emin görünüyorlardı) yeni siyasî seçkin le.rin tedrici değişim, geleneksel kuramla­ rın muhafazası ve radikal olandan uzak durma gibi muhafazakâr poliıikaları bil mek için müklesebalları, sabırları ve za­ manları yoklu.



a n la m d a b e lk i de en istikrarlı y az a rı ise I lilm i Z iy a Ü lk e n olmuştur.



•‘İnkılâplar” ve. Değişim Osmanlı döneminde gerçekleştirilen re­ formlarda ifadesini buları “ıslahat'’ fikrinin Cumhuriyet döneminde “inkılâp” fikrine dönüşmesiyle, "[tjoplumun gelenekçi ha­ yat tarzını, fikirlerini ve müesseseleıini başlan sona değiştirme amacı güderi bir



79



M



80



U



H



A



F



A



Z



devlet teorisinden doğan inkılâplar, önceki dönemde kültürel ve siyasî nitelikle oian bıı değişimi, zorunlu olarak İktisadî ve sos­ yal alanlara da yaymıştır” (KaTpat, 1969: 1). Önceki dönemin reform ve ıslahat ça­ balarının, Cumhuriyet döneminde ''dev­ rim”e ve devlet eliyle toplumun dönüştü­ rülmesini öngören bir politikaya dönüşme­ si, başta din olmak üzere, "geri kalmamıza neden olan" kurumlann hedef alınarak on­ ların bireysel, sosyal ve siyası alanlardaki etkisinin ortadan kaldırılmaya çalışılması ise, siyasî ve sosyal anlamda bir kopuşu ifade ediyordu ve bu süreçte yapılanlar herhangi bir İngiliz veya Amerikan muha­ fazakârının dehşete düşeceği bir nitelik ta­ şıyordu. '0 ittihatçı siyasî çizginin devamı olan ve merkeziyetçi, devletçi, milliyetçi ve jakoben fikirlerden etkilenen yeni siyasî seçkinler, artık devlet politikasını bütünüy­ le belirleyecek ve bu güçle topluma yöne­ lerek devlet eliyle onu dönüştürecek bir ik­ tidara sahip olmuşlardı. Burke Fransız dev­ rimcilerini kendi toplumlamıa “/ethedilmiş bir ülke” gibi davranmakla suçlamıştı (Nisbet, 1986: 34). R. Nuri Güntekin’in ideolo­ jik romanı Yeşil Gece'nin Kemalist öğret­ men tipi Ali Şahin ise, dönüştürmek istedi­ ği ve kendi isteğiyle gittiği “sokakları evli­ ya kandilleriyle donanmış”, “softa yalağı” bir Anadolu kasabası olan Sanova’yı gör­ düğünde “bizim muharebe meydanı görün­ dü.” diyecekti (Öz türk, 1996: 116). Toplumu dönüştürülmesi gereken bir bütünlük, yukarıdaki ifadeyle bir “muha­ rebe meydanı” veya “fethedilmiş ülke” olarak görmek, yeni siyasî seçkinlerin ter­ cih ettikleri modernleştirme programının ve bu çerçevede kendi kendilerine yükle­ dikleri misyonun hareket noktasını ifade ediyordu. İktidan elinde bulunduranların siyasî ve İktisadî ayrıcalıklarım meşrulaş­ tırmak için kendisine başvurdukları bu “modernleştirme" programının uygulana­ bilmesi, onun önünde engel oluşturabile­ cek tüm geleneksel sosyal kurumların ve yapıların tasfiyesini zorunlu kılıyordu.11



A



K



Â



R



L



I



K



Hem devletin oluşturmayı amaçladığı bu yeni insan ve yeni toplum projesinin ve hem de yeni siyasî seçkinlerin temsil etti­ ği İktisadî ve siyasî iktidarın mutlak bir güç olmasını engelleyecek ve yönetilenle­ re muhalefetlerini dayandıracakları ko­ lektif bir bilinç ve meşruluk sağlayacak temel potansiyel ve aktüel güç olarak reel dinin tasfiyesi ve yerine mevcut iktidar yapısı ve onun projesiyle çelişmeyecek yeni bir dinin,12 “akıl ve mantık dininin” tesis edilmesi, zorunlu olarak bu alana ra­ dikal bir müdahaleyi gerekli kılıyordu. Başka bir ifadeyle bu müdahale, reformla­ rın yapıldığı ortamda dinin bireysel ve toplumsal kimliğin temel belirleyicilerin­ den birisi -hatta belki temel belirleyicisi olduğu- gözönüne alındığında, aslında bi­ reysel ve toplumsal yaşamın total bir dö­ nüşümünü gerçekleştirmenin temel şart­ larından birisini oluşturuyordu. Ancak geleneksel toplumsal yapının hedef alınarak yukarıdan aşağıya bir dö­ nüşüme tâbi tutulduğu onlarca yılın ar­ dından ortaya çıkan sonuç, büyük ölçüde “inkılâpçı" kadronun öngördüğünün dı­ şında gelişmişti. Bu kadronun içinde yer alan ve söz konusu projenin sonucundaki hayal kırıklığım romanlaştıran Y. Kadri Karaosmanoğlu’nun Ankara'sı, devrimci­ lerin özlediği dünya ile ulaşılan arasında­ ki dramatik mesafeye işaret ediyordu. "Es­ kiye ait olan birçok toplumsal yapı öğesi tasfiye edilmişti; ancak yerine konulanlar, büyük ölçüde konulmak istenenler olma­ mıştı, Benzer bir değerlendirmeyle Türköne (1993: 35) de: “jHjayatı düşünceye uydurmak için, te­ peden inme çabalara girişiliyor. Ancak hayat, zihinlerde yaşatılan düşüncelerden çok daha güçlü ve dinamik olduğu için di­ reniyor: f.,.] düşüncelerin zorlamast İfe hayat değişiyor, ama yine de düşüncelerin öngördüğü tarzda değil, kendi tabiatı ve bütünlüğü içinde. Ortaya iki curada bir de­ rede katmış insanlar ve kitleler çıkıyor”



M U H A F A Z A K Â R I .



I



K



,



sonucuna varıyordu. Yeni bir düzen yarat­ mak için eskiyi bütünüyle reddetmeyi ön­ gören ve kendisine bir “medeniyet değiş­ tirme" misyonu yükleyen Cumhuriyet dö­ nemi reformlarının bunu başarabilmek ve “inkılâbı yerleştirmek” için eskiyi temsil eden her şeyi tasfiye etmeye ilişkin çabası da klasik bir muhafazakârın kesinlikle ka­ bul edemeyeceği bir eylemi (benzer bir tasfiye çabasındaki Fransız devri mçileri ne Burke’ün söyleyişiyle “küstahlığı") ifade etmektedir, Özellikle “dil devrimi"yle, bir muhafazakâr için temel bir duyarlılık noktası olan tarikin ve onun sürek [iliğinin kesintiye uğratılması büyük bir kötülük­ tür. Zira muhafazakârlar için “uçsuz bu­ caksız bir bilgi ambarı" (Kırk, 1962: 43) olan tarih, geçmişten gelen bilgeliğin taşı­ yıcısı olarak saygıyı hak etmektedir. Özel­ likle “dil devrimi"nin bir sonucu olarak, yeni yetiş(tiril)en kuşakların eskiye ilişkin eserleri okuyabilmelerini sağlayan ortak bir alfabenin ve dilin artık mevcut olmayı­ şı, muhafazakârlık açısından yaşayan bir organizmayı öldürmek gibidir. Ancak ge­ rek “dil devrimi” ve gerekse diğer reform­ ların açıkça eleştirilebileceği bir ortamın söz konusu olmamasının, böyle bir eleşti­ rinin ardından gelmesi muhtemel, kendi İçinde tutarlı ve adı konulmuş bir muha­ fazakâr hareketin belirginleşmesinde etkili olduğu düşünülebilir.13 Özellikle inkılâp­ ların gerçekleştirildiği dönemde, söz ko­ nusu uygulamaların nasıl karşılandığını bilmek, “dönemin kendine has koşulları” gözönüne alındığında oldukça güçtür. Muhafazakâr eleştiriye örnek olabilecek Fikirleri, ağırlıklı olarak satır aralarında aramak gerekecektir. Muhafazakâr Eleştirinin Gelişebileceği Ortam ve Sınırlılıklar Tek Parti döneminin ardından gelen ve Kemalist radikalizmin törpülenmesi ça­ balarına sahne olan Demokrat Parti ve Özal dönemlerinin, demokrasiyi müm­ kün kılacak restorasyon dönemleri ola­



D E V R İ M



V E



T Ü R K İ Y E



rak adlandırılabilmesi güçtür. Zira bir muhafazakârın en duyarlı olduğu kurum ve değerlerin tasfiyesini öngören siyası ve hukukî yapı ve işleyişte belirgin bir restorasyon gerçekleştirilebilmiş değil­ dir. Örneğin klasik bir muhafazakâr açı­ sından temel bir kurum ve değer olarak dinin devlet eliyle yeniden biçimlendiril­ mesin i öngören siyasî pratikte, Fransız Devrimi sonrası din adamlarının devlet memurları haline getirilmesine benzer biçimde din alanının Diyanet İşleri Baş­ kanlığı aracılığıyla devletleştirilmesine ilişkin hukuki yapıda ve toplumun yine devlet eliyle laikleştirilm esini öngören eğitim sisteminde, bu sistemin temel un­ surlarının belirginleştiği 1930’Lu yıllar­ daki ana çerçevenin yürürlükte olduğu görülm ektedir. Aynı şekilde, yine bir muhafazakârın bireyden daha gerçek bir ontolojik varlık olarak gördüğü aile kunımunun devlet müdahalesine açılması­ na -örneğin ree] toplumsal yapı ile ilişki­ sine bakılmaksızın tercüme edilerek yü­ rürlüğe konulan Medeni Kanun aracılı­ ğıyla devletin daha fazla müdahale etme­ sini gerektirecek biçimde düzenlenmeye çalışılm asına ve söz konusu kanunun imam nikâhını yasaklanması örneğinde olduğu gibi, çok sayıda bireyin hayatla­ rında en az bir kez olmak üzere sürekli bir kural ihlalinde bulunmaları anlamına gelecek biçimde düzenlenmesine- ilişkin mevzuatta da klasik bîr muhafazakârı tatmin edecek bir restorasyon söz konu­ su olmamışur. Günümüzde muhafazakâr demokrat bir kimliğin ve siyasetin içini doldurmak için yeterli tüm şartların henüz oluşmadı­ ğı bir ortamın sınırlılıkları söz konusu­ dur Kısaca ve topluca özetlemek gerekir­ se bunlar, Türkiye’de bir kurum ve usul olarak demokrasinin yeterince uygulan­ mıyor oluşunun bir sonucu olarak “devrim ler"in hâli gereği gibi bir kamusal eleştiriye konu olamayışı, hatta bazıları­ nın anayasal koruma altında oluşu ve



81



M



U



H



A



F



A ____



2



eleştirinin çoğu kez suç teşkil etmesiyle, özellikle yüksek öğrenimli bireyler ara­ sında “toplum olarak geri kalmamızın se­ bebi" olarak görülen eskiye dair kurum ve değerleri savunmanın hâlâ çok güç ol­ ması (bunun kolaylıkla “gericilik”le öz­ deşleştiril m esi), değişim adına değişimi olunılayan ve eskinin tasfiyesini peşinen olumlayan bir felsefî ve siyasî söylemin solda ve sağda hâlâ etkili olması, II. Meş­ rutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde bu çizgi kapsamında üretilen fikirlerin bir devamlılık arz edememiş olması (bunla­ rın tutarlı bir bütün teşkil edecek biçim­ de bir araya getirilip besi enememesi) ve belki bütün bunlar arasında en Önemlisi, yaklaşık yüz yıllık bir sürecin sonunda hâlâ yeterince kökleşip kalıcı hale gele­ meyen reformlar sonrası toplumun mu­ hafazakârlar açısından korunmaya değer çok az yeni kurum ortaya çıkarabilmiş ol­ masıdır. Bütün bunların sonucu olarak, farklı siyasî oluşumlar içinde çeşitli dere­ celerde muhafazakâr duyarlılık -veya yu­ karıda belirtilen muhafazakâr “mizaç ”söz konusu olsa da diğerlerinden ayn bir siyasî akım ve hareket olarak belirginleş­ miş değildir. Ancak 2003 yılı itibariyle Türkiye’nin en büyük partisi olan Adalet ve Kalkınma Partisi’nin -kendisini tanım­ lamak için başka birçok kavramın yanı sı­ ra muhafazakâr kavramına da başvuran diğer sağ partilerden farklı olarak- kendi­ sini “muhafazakâr demokrat" olarak ta­ nımlama ve bu kimliğin içini doldurma çabası, hem muhafazakârlık açısından hem de genel olarak siyasî kimliklerin Batılı anlamlarıyla rafine hale gelmeye başlaması açısından bir gelişme olarak değeri endi ril ebi lir. Muhafazakârlığın Zemini ve Geleceği Cumhuriyet döneminde yapılan reform­ lar, kuşkusuz sadece muhafazakârların değil, siyasî yelpazenin sağındaki ve so­ lundaki demokratların da birçok bakım­ dan onaylamadıkları özellikler taşımak­



A



K



Â



H



l



I



K



tadır. “Türk devrimi" olarak adlandırıl­ maya çalışılan reformları eleştirmek için muhafazakâr olmak gerekmemektedir. Türkiye’de muhafazakârlar, liberaller, sosyalistler ve diğer kesimlerin “statuko"dan duydukları hoşnutsuzluğu kendi gerekçeleriyle hissetmektedirler. Modern zamanların aşındırdığı gelenekler, aile kurumunun zayıflaması gibi gelişmeler, muhafazakâr kurum ve değerlerin bilinç­ li bir siyasî tasfiye işlemine tâbi tutulma­ dığı ülkelerde bile onlar açısından bir huzursuzluk kaynağıyken, “devrimci" bir ülkede muhafazakârlık daha trajik bir insani ve siyasî durumu ifade etmektedir. Bu ikinci tür ülkelerden Türkiye’deki bir m uhafazakârın gözünde yaşananlar, muhtemelen Nathaniel Havvthorne’un (1 9 8 2 ) T he Earth's H otocaııst'undaki (bkz. Hawthorne, 1996: 245-267) gibi­ dir; yani, koskocaman bir ateşin önünde durup, eskiden kalan ve eskiyi temsil eden, ama onun değerli bulduğu her şe­ yin sürekli olarak ateşe atıldığını seyret­ mek zorunda kalmak gibi. Muhafazakârlar bugün devrimci bir kopuş ve kuruluşa sahne olan bir ülkede, hâlâ Cumhuriyet’in ilk döneminde yapı­ lan reformlarla ana çerçevesi belirlenen bir alanda siyaset icra etmeye çalışmakta­ dırlar. Ama bütün yaşananlara ve siyasî yapının aktüel sınırlılıklarına karşın, 21. yüzyılın başındaki Türkiyeli muhafaza­ kârın özgüven açısından durumu, son iki yüzyılın mu ha faz a kâr m m kin e kıyasla çok daha fazladır. Artık 19. yüzyılın po­ zitivizminin, ilerlemeci tarih anlayışının ve radikal değişim önerilerinin karşı ko­ nulmaz etkisi karşısında utangaç veya apolojetik bir tutumla savunmada kalan seleflerinin çekingenliği ve güvensizliği onlarda yoktur. “G eleneksel” ve "m o­ dem" arasındaki kategorik karşıtlığa da­ yalı eski modernleşme teorileri gözden düşmüş, dünyayı akıl üzerine yeniden kurmayı amaçlayan sağ ve sol radikal si­ yasî projelerin yaşattığı acıların damgası-



m



u



k



a



f



a



z



a



k



â



r



l



I



K



,



nı vurduğu 20. yüzyıl ise tarihle görül­ medik ölçüde büyük savaşlara, katliam­ lara, soykırımlara sahne olmuştur. Daha­ sı 20. yüzyıl, bu yıkımın külleri üzerin­ de, bütün bu rasyonalist projeleri üret­ mekten sorumlu tutulan kaynağın, yani Aydınlanmanın mercek altına alınmasına ve onun temel ön kabullerinin sadece muhafazakârlar tarafından değil, liberal­ ler, Frankfurt Okulunun eleştirel teorisyenleri ve sonra da postmodernist düşü­ nürler tarafından da ciddi bir hiçimde sorgulanmasına sahne olmuştur.14 Kısa­ cası artık bir muhafazakâr için “akıl ve bilimin ışığında toplumu dönüştürmeli­ yiz", “ilerlem e için din engeldir" veya “muasır medeniyetin kurumlarmı ve de­ ğerlerini adapte etmeliyiz" gibi kalıpları eleştirmek, hatta onlara burun kıvırmak



D E V R İ M



V E



T Ü R K İ Y E



için çok daha fazla felsefi, siyasî ve olgu­ sal araçları ve gerekçeleri vardır. Hepsin­ den önemlisi, Cumhuriyet döneminde büyük toplumsal m aliyetler ödenerek gerçekleştirilen reformlarla ulaşılan durumufı -veya savunanların diliyle “kazanımlannın”- bir başarı olduğuna onu ik­ na etmek güçtür ve dahası bu konuda ik­ na edilemeyenler sadece muhafazakârlar­ dan oluşmamak tadır. Sonuç olarak, radi­ kal değişim projelerinin felsefi ve siyasî bakımdan gözden düştüğü bir dünyada ve yakın tarihinde radikal bir kopuşu içeren bir projenin nesnesi olarak kazan­ dıkları ve kaybettikleri konusunda iyimser olamayan bir ülkede, yani Türkiye’de muhafazakârlığın bir siyasî akım ve hare­ ket olarak gelişmesi için şartlar daha el­ verişli görünmektedir. O



DİPNOTLAR 1



2



Bu iki muhafazakârlık türü arasındaki farklılık, İki büyük felsefî gelerek arasındaki ayrıma da­ yanılarak da temellerdirilebiilr. Kıta Avru­ pa'sında belirginleşen, loseph de Maistre örne­ ğindeki gibi değişime karşı geleneksel otoriteyi savunan, ancak yeni düzerin oturmasıyla bir­ likte gücünü yitiren Kıta Avrupa'sı muhafaza­ karlığına karşılık. Anglo-Amerikan dünyasının evrimci, tedrici değişimden yana olan ve parla­ menter rejimi savunan Burke’çü muhafazakar­ lığı gelişimini sürdürmüş, içinde geliştiği dü­ şünce geleneğini etkileyebilmiş ve bu ülkeler­ de siyasî düşüncenin bütününü kuşatan bir muhafazakâr "m izaç" ortaya çıkarmıştır. Viereck'e (1949: 11-13) göre, örneğin Ingilte­ re'nin muhafazakâr mizacı, bütün bir siyasî dü­ şünce atmosferi üzerinde etkll! olup, "M uhafa­ zakâr Partl'yi olduğu kadar İşçi Partisini de içi­ ne almaktadır. Sonuçta bu [mizaç, Ingilte­ re'nin] kapitalistini doktriner olmayan; sosyalis­ tini ise tedrici değişimden yana (gradualist) kıl­ maktadır", Muhafazakârlık sıklıkla Aydınlanma karşıtı bir akım olarak tanımlansa da, aslında ikisi arasına kesin bir çizgi çekmek mümkün görünmemek­ tedir. Muhafazakârların çoğunun Aydınlan­ m ayı açıkça mahkûm etmiş olmaları, David Hume gibi hem Aydınlanmanın hem de muha­ fazakârlığın içinde adı geçen düşünürlerin var­ lığı gerçeğini değiştirmemektedir, öte yandan



M uhalin (1997: S) de belirttiği gibi "Aydınlan­ ma içinde pek çok akım vardır ve bunlardan bir kısmı muhafazakârdır". 3



Kıta Avrupa'sından farklı olarak bu ülkelerin devrime soğuk bakan düşünce geleneğine ve mizacına atıfta bulunulduğuna göre, Ingiliz ve Amerikan devrimlerinin varlığı ve dahası bu ikisinin muhafazakârlar tarafından genellikle olumlanması nasıl açıklanabilir? Bunu açıkla­ mak için devrim kavramına yüklenen farklı an­ lamları mercek altına almak gerekecektir. Da­ vid Levy'e (1974: 35-37) göre muhafazakârların kullandıkları anlamda 1583 ve 1776’mn olumlu bir anlamda kullanılması, onların bugünkü an­ lamıyla devrim kavramından farklı bir içerik taşımasındandı. 1588’in Whigler'i bu o'ayı dev­ rim diye adlandırdıklarında, kavramı bugünkü anlamından farklı kullanıyorlardı. 1688 süre­ cinde "devrim " ve "restorasyon" sözcükleri eşanlamlı kullanılıyordu ve bu anlamda devri­ me "şiddete başvuran, siyasetin ve toplumun temellerinde genellikte kartlı bir değişimi ifade eden anlamı veren sadece Fransız Devri miydi" (Levy, 1974:37), Amerikan Devrimi "III, George ve arkadaşlarının yeniliğine karşı Amerikan toplumunun geleneklerini korumayı amaçla­ yan bir hareket" olarak "yapılmış değil, önlen­ miş bir devrim"di (Kırk, 1962: 24, 28). 1688 hem VVhigierin, hem Torylerin ve hem de radikail erin desteğini alan pragmatik bir devrimdi



83



M



U



H



A



F



A



Z



ve B u rk e 'e gö re Fransızların "g e o m e trik ve aritmetik anayasalarım dan farklı olarak "yeni bir d u ru m " yaratm ayı değil, aksine, "Ingilte­ re'nin eski, organik ve elastiki anayasasını" ve o n u n belirlediği hakları ihlalciye karşı korum a­ yı amaçlamıştı. Roper (1993: 231 2 ve 233-247). Ingiliz ve Am erikan devrimleri, otoriteye karşı çıkarken, tarihten gelen reel özgürlükleri koru­ mayı amaçlamış, Fransız Devrim i gibi otorite aracılığıyla top lum u dönüştürm eye kalkışmamıştı. Dolayısıyla, devrime yöneltilen m uhafa­ zakâr eleştiriyi tartışırken, m uhafazakârların eleştirilerini, toplum u yeniden kurmaya kalkı­ şan radikal değişim projelerine yönelttiklerini belirtmek gerekmektedir. 4



Bu k o n u d ak i tartışm alar için bkz. H am pson (1991:162 173).



5



Ö rneğin Justus Möser. gayrimeşru çocuk sahibi olmaya karşı mevcut sosyal yaptırımları kaldır maya yönelik yasal düzenlemelere karşı çıkar­ ken, bu tür önlemlerin ev'iüğe teşviki önleyece­ ğinden, bunun da evlilik kurum unu zayıflataca­ ğınd an endişe ediyordu (Muiler 1997: 16). Bu örnekte, evlilik kuruntunun zayıflaması şeklin­ de o rtaya çıkan olum suz sonuç, söz konusu ya­ sal düzenlemenin öngörm ediği veya reformcu­ nun fark edemediği bir sonucu ifade ediyordu.



84



6



H ayek’e göre plancılığın, yani toplum u siyasî, e ko n o m ik vb. alanlarda tek b 'r m erkezden, planlam aya dayalı olarak yönetm eye kalkış martın hatası, böyle b :r planı başarıyla uygula­ m anın temel şartı o an tam bilgi koşulunu ye­ rine getirm enin m üm kün olmayışıdır. Zira Ha ye k 'e göre genel olarak bilginin artış hızıyla, bireysel o larak insanların bilgisinin a 'tış hızı aynı değildir. Planlamayı yapacak kişi veya ki­ şiler g ru b u n u n bilgisi ne kadar hızlı artarsa artsın, sonuçta geom etrik bir hızla artan top­ lam bilgiye yetişmeyecektir. Başka bir İfadey le, o n la-ın bilgisi artarken, toplam bilgiden özü m se d ik le ri pay n ’spl o larak azalacakt r. Dolayısıyla başarılı bir planın gerektirdiği de­ ğişkenlerin sürekii olarak daha fazla bir kısm ı­ nı hesaba katm akta aciz kalacakladır. Bu bil­ gi ku ram ın d an hareketle, top lu m u rasyonel bir plan çerçevesinde yeniden kurm ayı amaç layan devrim cilerin başarısız olm ası kaçınıl­ m azdır. Ku ru cu rasyon a lizm in eleştirisi için bkz. Hayek (1993: özellikle 156 9).



7



Kirk'e (1962: 31) göre “Sovyetler'in öğütücü tiranlığı", Burke'ün kehanetinin tam olarak ger çekleşmesi anlamına geliyordu.



8



Peter Steinfels (1980: 27), önde gelen neo-muhafazakâriarın eski sosyalistler olmasını açıklar­ ken, onların özellikle 20. yüzyılda yaşananlar ışığında, Hitler iie Staiin’in kurbanları arasında­ ki ortak noktayı veya Auschvvitz ve Treblinka’nın külleri ile Hiroşima ve Nagazaki arasın­ daki benzerliği, bu çerçevede kendilerinin de rasyonalizme ve i l e r l e m e düşüncesine bağlılık­ larını sorgulam alarından söz eder.



9



Farklı bir yaklaşım için bkz. Türköne (1993ı 7)



A



K



Â



R



L



I



K



O 'n a göre "19. yüzyıl m odernleşm e tarihi b o ­ yunca OsmanlI aydınlarının Batı'dan anladıkla­ rı, m ünhasıran Fransa'dan ibarettir. Osm anlı modernleşmesinin örnek aldığı model de Fran­ sa m odelidir" (ay" yerde). 10 Burke'çü klasik m uhafazakârlık farklı kültürle­ rin kendisine h3s kurumlarına duyduğu saygı dan ve iktidarın silahlarını toplum a yöneltm e­ sine karşı şiddetli tepkiden dolayı, hangi ülke­ de olursa olsun, devrimci değişime tepki duyar. Ingiltere'nin Hindistan’ın kendisine has kurulu­ larını tahrip ettiği gerekçesiyle Burke'ün kendi ülkesine yönelttiği suçlama bunun örneğidir. A n c a k farklı kültürel yap ılara saygıyı ifade eoen klasik m uhafazakâr duyarlılık, günüm üz­ de bv düşünce geleneğinin egem en formu say labi ecek olan reo-m uhafazakârlık için geçer­ li sayılmaz. Türkiye'deki 12 tylül darbesini "k o ­ m ünist yayılm acılığa" ve "İslâ m î teokrasiye" karşı "Batılı değerler ad ına" de ste le ye n Roger Scrutorı'un tutum u (Covveli 1986: 72-3) bunun bir örneği ve iki muhafazakârlık türünün fark: hakkında bilgi vericidir. 11 Kram er'e (200C: 5) göre Kemalist devlet ve ulus inşası, ancak meşruluk bakım ından onunla ya­ rışan fikirlerin olmaması durum unda tam arranabiiirdi ve cumhuriyetçi ik ilkesi bakım ından tek rakip, k am usal faa liye tle rin geleneksel m eşruluğunu tems I eden Islâm’dı. Onun siyasî faaliyet Bıanından men edi mesi, yen- devletin cumhuriyetçilik ve milliyetçilik ilkelerinin doğal sonucuydu. Milliyetçilik de Türklüıc tem elinde daha etnik bir tanım a konu olan ve etnik ve kültürel farklılıkları reddeden m üphem bir an­ lam taşıyordu. 12 Comte’çu pozitivizmin Kema zmdeki yansıma sı olan bu uygulamanın, "... eski İslam inanç nın ye'ine yeni bir inanç sistemi (yeni b i' 'din'] yerleştirmek istediğini kabul etmek gerekm ek­ tedir. ;...] Kem alizm 'in çağcaşl k anlayış da te­ melde 'hayatta en hakiki mürşit irimdir' düstu runa dayandırılmış; laik, ik de, d u çerçevede, Is­ lâm in a "ç sistem din yerine bilimsel inanç ve örgütlenm e sisteminin geçirilmesi anlamını ka zanmışt.r” (Köker 1990: 88). 13 Söz konusu dönem in ilk yıllarında, reformcu iradenin mutlak iktidarını lesis etmesinden ö n ­ ce, radikal değişiklikler yerine "ıslahat" öneri­ leri söz konusu olabiliyordu. Ö rneğin "dil dev­ r im iz d e n ö"ce, M ü ft ü o ğ lu A h m e t Hikmet, m uhafazakâr b 'r yaklaşım a, aifabe değişik 'ği yerine mevcut olanın ıslah edilmesini öneriyor ve “ L a t i n h a r f l e r i n i k a b u l e t m e k d e f i k i r y ö ­ n ü n d e n i l e r l e y i ş i m iz in e s e r l e r i n i b i r a n d a y o k e t m e k d e m e k o l d u ğ u n d a n , elimizdeki Arapça



harfleri dilimize göre imi b ’r su'ette ısiah ve i m l a m ı z ı o n a g ö r e aeğiştirm ek ve düzeltm e*



şarttır" (ÜikCrtaşır, 1981: 52) diyordu. 14 ö ze llik le yirmine! yüzyıldaki felsefî ve siyasî gelişm eler ışığında m uhafazakârlığın gelece­ ğine İİİŞ K İn bir tartışma için bkz. Ö zipek (20C0: 128-148).



Dergâh M ET İN



Dergisi Ç IN A R



A n a d o lu 'd a devam eden M illî M iicade -



lemektedir. Fetret dönemlerinde dergâh­



le'nin heyecanını İstanbul'da hisseden



lara sığınan ve daha sonra yeni bir ruh



bîr gru p ayd ın ın ç ab ası ve Y ahya Ke­



hamlesiyle harekete geçen insanlar gibi



m al'in (Beyatlı) girişimiyle Dergâh, bir fi­



Dergâhçı aydınlar da 'hayat hamlesi'nin



kir, sanat ve edebiyat dergisi olarak 15



sonunda mutlaka zafer kazanacaklarına



N isan 1337 (1921) tarihinde yay ım la n ­



inanıyorlardı [Ayvazoğlu, 1999: 96).



maya başlanmıştır. Yahya Kemal, D arül­



Yahya Kemal, derginin çıkarılması aşa­



fünun Edebiyat Fakültesi'nde öğrencisi



masında sadece fikrî yönden değil, tek­



olan gençler ile arkadaş olduğu şair ve



nik yönden de katkı sağlam ış; derginin



yazarları bir araya getirerek Dergâbbn çı­



dizgi, tertip, başlık ve baskı işlemlerine



karılm asına ön cü lü k etmiştir. Dergi ç ı­



kadar her şeyiyle ilgilenmiştir. Dergâh'm



karma düşüncesi Yahya Kem al'in sohbet­



ilk sayılarında Yahya Kem al'in m usaha­



leriyle şenlenen İkbal Kıraathanesi'ndeki buluşm alarda doğmuştur. 5 Kânunîsani



beleri yayım lanm ış; ayrıca "İstanbul'un On Beş C ünü" adlı kronik sütununu o



1339 ( O c a k 1923) tarihine kadar on beş



yönetm iş ve u z m a n lık alan larına göre



günlük sürelerle toplam kırk iki sayı ya­



yazarlara çeşitli makaleler ısmarlamrştır.



yım lanan ve sorumlu m üdürlüğünü M u s ­



Bu suretle, D ergâ h ' ın yayın politikası



tafa Nihat'ın (Özön) yaptığı Dergah, ya­



Yahya Kem al'in fikir ve estetik anlayışı



yıncılık faaliyetinde bulunmayı da am aç­



doğrultusunda oluşturulmuştur



lamış, Ahmet H aş im 'in G ö l Saatferj adlı



Y ahya K e m a l'in tem sil ettiği "şiird e



şiir kitabı 1921 'de Dergâh Yayınları'nın



m ükem m ellik" ile Ahm et H aşim 'in "saf



İlk kitabı olarak çıkm ış fakat daha sonra­



şiir" fikri yeni Türk şiirinin estetiğini kur­



ları bu faaliyet sürdürülememrştir.



muş, "Yaşayan Türkçe" fikri. Dergâh der­



Derginin adı, Ahm et H aşim 'in " H a ş ­



gisinden, ö ze llik le Yahya K e m al'in dil



h a ş" önerisine ve ilk olarak "Z a v iy e " ola­



a n la y ışın d a n do ğm u ştur. M u sta fa Şe-



rak d ü şü n ülm esin e rağm en Dergâh o l­



kip'in (Tunç) Bergson tercüme ve araştır­



muştur. Ahm et H am di Tanpınar, Dergâh



maları, Türkçe tekke şairlerinden yayım ­



adının Yahya Kem al'in İthaf m an zum e­



lanan metinler ve incelemeler, Dergâh'a



sinden esinlenerek konulduğunu belirtir:



ruhçu ve mistik bir kimiik kazandırmıştır.



"B iz i etrafına to p la m a k için çıkarttığı



Dergâh't a şiir, makale, eleştiri, tiyatro, hi­



Dergâh mecm uasının adı da bu m anzu­



kâye, biyografi, musahabe, edebiyat tari­



menin havasından gelir. Buradaki 'd er­ gâh ' kelimesini kaynaklar diye tercüme



hi, dil, musikî, felsefe, tarih ve m im arî



ed in " (1992: 289; 2001: 26). Yayım lan­



zan edebiyat ve fikir insanlarının sayısı



dığı günlerde büyük bir yankı uyandıran



sekseni geçmektedir. Bunların başlı çalan



bu manzume, eski Şark'a duyulan hasreti



arasında şu isimler sayılabilir; Yahya Ke­



konularında -telif ve tercüme yazılar ya­



ve onun bir daha dirilmemek üzere ö l­



mal, Yakup Kadri (Karaosmanoglu), M u s ­



dü ğü n ü ifade etmektedir. D iğer yandan



tafa Şekıp (Tunç), Ism ayıl Hakkı (Baltacı-



bu m anzum e yeni bir dirilişi ve yeni bir



□ğlu), Ahm et Haşİm , Fallh Rıfkı (Atay),



hayat hamlesini de kapalı olarak müjde­



H alide Edip (Adıvar), Ruşen Eşref (Ünay-



din), A b d ü lh a k Şin asi (Hisar), M ustafa



Öğrencisi Ragıp H ulusi "B ir M u k a b e le "



N ih a t (Ö z ö n ), Z iy a G ö k a lp , M e h m e d



başlıklı yazısıyla Dergâh 'ta M ustafa Şe-



H a lİd (Bayn), H üseyin N a m ık (Orkun),



kip'e cevap vermiştir.



Köprü lüzâde M ehm ed Ftıad, Köprülü za­



M adde ci/m e kan îst B atı'ya karşı yine



de Ahm ed Cemal, Mehm et Emin (Erişir-



Batı içinden maneviyatı öne çıkararak bir



gil), Fevzi Lûtfi (Karaosmanoğlu), Cavide



karşı felsefe gelen eği yaratan Bergson,



Hayrı (Karaosmanoğlu), Ahm et Kutsi (Te-



1900'lü yılların başın dan itibaren O s -



cer), Ahm et H am di (Tanpınar), Ali M ü m ­



manlı aydınlarının ilgisini çekmişti, itti­



taz (Arolat), Necmettin Halil (Onan), Ke-



hat ve Terakki yönetiminin izlediği daya­



malettin Kâmı (Kamu), Şu küfe Nihal (Ba­



nışmacı ve cemiyetçi siyasetin beslendiği



şar), Halil Vedat (Fıratlı), Haşan Âli (Yü­



pozitivizm e karşı çıkan aydınlar, Berg-



cel), Nuru II ah Ata (Ataç), Sam İh Rıfat, Ki­



son'nun gündem e getirdiği yeni ruh ve



lisli M u a llim Rifat (Bilge), H alil Bedii



hayat anlayışını oluşturm aya çalıştıkları



(Yönetken), H am İd Saidi, M im a r Mazhar,



kendi felsefelerinin temeli yapm ışlardı.



M im a r Sem ih Rüstem, H alil Fikret (Ka­



A n a d o lu 'd a başlayan M i ll î M ü c ad e le ,



nat), H ü s e y in A v n i, Sâtı Bey (T D E A ,



Bergson'un savaşı, ruh ile madde, hayat



1977:245-246).



ile m ekanizm arasında büyük bir m üca­



C u m h u riy e tle birlikte farklı düşünüş



dele olarak gören anlayışı doğrultusunda



ve estetik anlayışlarına sahip olacak bu



bir "hayat ham lesi" olarak algılandı. Der­



yazarların aralarında o dönem de bile dü­



gâh, Bergsoncu felsefe ile M illî M ü c a d e ­



şünce birliği aram ak m üm kün değildi,



le'yi çakıştıran bir anlayışın ifadesi ola­



"En fazla beraber yaşayan üç büyük rük­



rak yayın hayatına atıldı. Özellikle M u s ­



nü [Yahya Kemal, Ahm et Haşim , Yakup



tafa Ş e k ip 'in (Tunç) y azd ığı m akaleler



Kadri] arasında bile, M illî Mücadele'nin



"m ecm uanın milli havasına Bergson'dan



ve Balkan Harbinden beri ardı arası ke­



gelen çok Özlü bir derunîlik kattı" (Tanpı-



silm eyen felaketlerin getirdiği siyasî g ö ­



nar, 1989: 210). Ahm et H am di Tanpınar,



rüş yakınlığından, zevk üstünlüğünden,



bu dönem i "Bergson felsefesinin ortada



bîr evvelkilere karşı tabiî aksülam elden



yüzdüğü bir devirdeydik. A nadolu dışarı­



ve nihayet dil meselesindeki anlaşm alar­



dan bakılırsa biraz da istatistiğe karşı vi-



dan başka bir bağ yok gibiydi" (Tanpınar,



talitenin (hayatiyet) harbini yap ıyo rd u "



2 0 0 1 : 40), Farklı dü şü n ce lere rağm en



tespitiyle tanımlamaktadır (2001: 25-6).



D ergâh'ta yazanların ortak bir paydası



G enç aydınlar için maddeci Batı'nm ne­



vardı: M illî M ücadele'yi desteklemek ve



den olduğu çöküş ve yılgınlıktan çıkm ak



Ziya G ökalp sosyolojisine ve dolayısıyla



için Bergson ve onun getirdiği kavramlar



pozitivizm e karşı olmak. Mustafa Şekip



bir um ut ışığı olm uştu. M u stafa Şekip



(Tunç), Mehm et Emin (Erişirgil) ve İsma-



(Tunç), Bergson felsefesine nasıl sarıldığı­



yıl Hakkı (Baltacıoğlu), Z iy a G ö k a lp 'in



nı şu sözlerle ifade etmektedir: "B e rg­



sosyolojk felsefesine karşı çıkarken özel­



so n 'u n eserlerde olan alâkam U m u m i



likle Herıri Bergson, Emile Boutroux ve



Harbin son senelerinde başlamış ve m ü­



VVilliam James'în göriişierini yani evrim­



tarekeyi müteakip memleketimizin uğra­



ciliğe ve zîbm cıiîğe karşı jnti-intellectu-



dığı hileli esaret ve buna inzimam eden



affsme'i temel alıyorlardı (Ülken, 2001:



İ2 mir faciası bu alâkayı gayri kabili İçti­



376). Mustafa Şekip (Tunç), Dergâh 'ta çı­



nap şiddetli bir iptilâya kalbetmiştir. M illî



kan yazılarında Özellikle de "H akiki H ür­



iradenin zebun ve m ağdur düştüğü bir



riyet, Ruha Dikkat ve Hislerimizin M a n tı­



zamanda bütün ruhumu saran bu iptilâ-



ğ ı n d a Z iy a G ö k a lp 'in düşüncelerini şid­



daki sır ve hikmete benim gibi kariler de



detle eleştirmiş ve Bergsonculuğu savun­



merak edeceklerdir. Bunun için evvelâ



muştur. Bunun üzerine Z iy a G ö k a lp 'in



kendi eski iradesizliğimi ve sonra da be-



M



U



H



A



F



A



Z A



K



Â



R



L



I



K



V E



T Ü R K İ Y E



ııi bu uyuşukluktan kurtaran ve ruhumu



Dergâlıhn yayın politikasın:, üslûbunu



taze bir hayat neşvesile canlandıran bir



ve tavrını anlam ak için dergiye düşünce



filo z o fu a n la tm a k isterim " /193 4 : 3).



ve estetik yönünden büyük katkılar s a ğ ­



1 9 2 0 'le rd e işgal altın daki İstan b u l'd a



layan Yahya K e m a l'in bu çevrede be­



üniversite öğrencisi olan Ziyaeddin Fahri



nim senen tarih, kültür, vatan, m illiyet



Fındıkoğlu da bu felsefenin genç nesiller



görüşlerinin incelenmesi gerekir. Bu dö­



üzerinde yarattığı ruh halini şu şekilde



nemde Dergâh’ın yanı sıra İleri ve i ev



tasvir etmekledir: "Bergson felsefesi, ga



lıid i Lfkuı'd a M illî M ü c a d e le 'y i heye­



rip üniformalar giyinm iş ecnebi askerle­



canla destekleyen rom antik yazılar y a ­



rin bulunduğu Beyazıt M e yd an ı'n da yü­



zan, D ergâh'iM "Lsir Jeminiis ve Altor



rüyen üniversite öğrencilerinin ruhların­



Şehri" başlıklı m u sahab esin de A n a d o ­



da yakın ve aydınlık bir geleceğin haber



lu 'dak i M i ll î M ü c a d e le k om u tan ların ı



cisi haline gelmişti" (İrem, 1999:160).



G iy o m Tell'le özdeşleştiren Yahya Ke­



Dergâh dergisiyle birlikte Bergsoncu-



I



D E V R İ M



mal, m illî hayatı, coğrafya ve tarihin bir



lu k felsefî bir girişim olm aktan çıkmış,



mahsulü olan bir sentez olarak görüyor­



dönem in siyasî ve kültürel sorunlarıyla



du. "la r ilı ortasında Türklüğü aram ak"



yiiz yüze gelmeye başlamıştır. Bu aşam a­



fikriyle Türkiye tarihini 1071'den başla



da D ergâ h ç e v r e sin in B e r g s o n c u ve



tan Yahya Kemal, bu tarihten sonra yeni



Türkçü fikir adamlarını meşgul eden so­



bir coğrafyada/vatanda tekevvün eden



runların başında M illî M ücadele'nin da­



"m illî hayat"ı esas alır. Bu düşüncenin



yandığı felsefî ve siyasal nedenlerin anla­



oluşm asında Fransa'da etkilendiği Jules



şılm ası ve milleti ayrı bir varlık olarak



Michclet, Fustel de C ou lan ge s ve Cam il-



var etlen ruhi bağların tanımlanması gel



le )ulian gibi tarihçilerin "I raıısız milleti­



inektedir. Bergsoncu kavramlar ile lanzi



ni bin yılda Fransa'nın toprağı yarattı"



m a l re fo rm ların d an bu yana z ih n iy e t



düşüncesinin büyük önem i vardır (B a-



dünyasında yaşanan ruh ile madde çatış­



narlı, 1984: 196}. Bu anlayış doğrultu­



ması şeklinde tezahür eden kültür ikiliği­



sunda Yahya Kemal, vatanı toprakla bü­



nin a ş ıla c a ğ ı ö n e sü rü lm ü ştü r (İrem ,



tünleştirir ve somutlaştırır: "Velhâsıl va­



1999: 162). Bu kapsamda Dergâh 'ta sa­



tan mücessem bir mefhumdur. Miicerred



vunulan fikirlerin özünde de Bergsoncu



bir m evhum olarak, onu yalnız, ansiklo­



felsefenin temel kavramları yer almakta­



pedilerde o k u ya b iliriz " (Kem al, 1997:



dır: Batı istilası karşısında A n a d o lu 'd a



260). Türk vatanı, m illî azmin, m illî ha­



y a ş a n a n M ü c a d e le , M u sta fa Ş e k ip 'in



yatın ve millî mefkurenin bir tecellisiyle



Dergâh'm ilk sayısında yazdığı gibi "ha-



tekevvün etmiştir. Yahya K em al'in "v a ­



yatın ezeli kanununun bugün Fskişehir



tan" ve "m illet" telakkisinde soyutluk ve



ov a la rın d a " görülm esi, büyük bir ölüm



kurguya yer yoktur; d o ğ a llık ve kendi



kalım savaşından ve bunun uyandırdığı



kendinolik öne çıkar. Bir nehrin kendi



son derece şiddetli bir hayat gerginliğin­



y atağın d a n akm ası gib i "b ir m illet de



den ileri gelmektedir. Başarım ızın sırrı,



kendine hayat bahşetmiş bir çığırdan is­



rakam , ö lç ü ve m ü sp e t ilim değildir.



tikbale gider" (Kemal, 1990: 305). Yahya



Bunların yaln ızca vasıta değeri vardır.



Kemal, süreklilik halinde doğal oluşum



Başarım ızın sırrı canlıların hayat m ü ca­



ları b ü tü n o la r a k b e n im se r; M a l a z ­



delesindeki hakim güçleri olan içgü d ü ­



girt'ten beri bütün ölenlerle beraber ya­



lerden, "hayat hamlesi''nden (elan vitai)



şar; "Siileym âniye'rio Bayram Sab ah ı" şi­



gelmektedir. M illi M ü c ad e le 'n in zaferi,



irinde cemaati dokuz asırdır yaşayan bü­



niceliğe karşı niteliğin, mekanizm e karşı



tün halk ve memleket olarak tahayyül



yaratıcı hamlenin zaferi olacaktır (Olken,



eder. N'azarî Türkçülüğü uyduruk bulur



2001: 376).



(Banarlı, 1984: 203), çünkü "in sanları



A



R



2



L



kafatasıyla yahût da lisanlarının sarf ve



mal bu özgüven içinde Batı medeniyeti­



nahviyle tasnif eden ilimler çoktan iflâs



ni bir bütün olarak ele afır. Ziya Gökafp



etmiştir" (Kemal, 2000: 225).



gib i sentetik ayrım la ra girişm e z : "B ir



T ürklük her m illiyet gib i harsıdır ve



medeniyeti taklid etmek merhalesinden



içinde her unsurdan fert vardır, D o la y ı­



ç ık m a k o n u iyi h a z m e ttik te n so n r a



sıyla Türk kültüründe meziyet göstermiş



mümkün oluyor. Bu rüşde ermek için İse



başka unsurlardan bütün siyasiler, sanat­



onun fen ve tekniği kafi gelm iyor; b il­



kârlar TDrktürler. Bu nedenle "M im a r Si­



hassa zevk, düşünüş, ahlak gibi yeni ha­



nan'ın babasının kim olduğunu düşün­



yatı yaratan u n su rla rın ı b e n im se m e k



m eyiz" (K e m al 2000: 225-6). M ehm et Kaplan'a göre Yahya Kemal,



icâb ediyor. İşin gü ç tarafı da b u ” [Ke­ mal, 1997: 295-296).



"O sm a n lı tarih ve edebiyatı ile Fransız



Yahya Kem al'e göre işin bu gü ç kıs­



tefekkürü ve ed eb iy a tı" gibi iki büyük



mını aşm anın yolu tarih/gelenek içinde



küttür kayn ağın dan beslenm iş, bize ve



devamlı birikerek değişm ek ve geleceğe



kendi m izacına uygun olan unsurları al­



yönelmektir. Bu düşünüş "K ö k ü mazide



m ış v e onları kendi eserinin içinde erit­



olan atîyim " dizesiyle en veciz bir şekil­



miştir (Tanpınar, 2001: T3}. Fransa'dan



de ifadesini bulm uştur. A h m et H am d ı



yeni bilgi ve düşüncelerle m ücehhez bir



Tanpmar d a fert için oldu ğu kadar m illî



şekilde Ev'e dönen Yahya Kemal, bu do­



hayat için çok gerekli ve zarurî olan ve



natımın sağladığı yeni bir anlayışla ken­



hepim izi bir ağacın kökleri gibi asırların



di sanat, kültür ve m illiy e t se ntezin i



İçinden doğru besleyen d ü şü n ce olan



oluşturmuştur. Bu sentezde tarih, coğraf-



tarihîliği (hîstoricite) kaybettiğim izden



ya/vatan, mazi, gelenek, milliyet, dil ve



bahisle "k ö k " metaforunu devam ettirir:



dînin zorlam a olm aksızın terkibinin kav-



"K öksü z şeyler daim a yüzer, daim a bey­



ra m sa lla ştır ıİm a sı o lan " m illî h a y a t”



hude yere karşı sahil arar. Halbuki milli



merkezî bir önem e sahiptir. Bu kapsam ­



haya t devamdır. D e v a m ederek d e ğiş­



da Y ah y a Kem al, İslâ m iy e t’i, m illetin



mek, değişerek devam etmektir. Çünkü



milliyetinden ayrı olarak düşünmez (Ba-



yaratmanın İlk şartı devam dır [...] Yahya



narlı, 1984: 210), dini, "İçtim aî bir yapı­



K e m al'in asıl bü yü k rolü burada oldu,



c ı”, "iç in d e d o ğd u ğu cem iyetin zarurî



inkâr veya her şeyi o ld u ğu gibi kabul



bir realitesi" olarak ele alır ve m an zu ­



arasında sallanan ve sonunda kendi te­



melerinde dini "b u İçtimaî, biraz da es­



reddüdünden d o ğa n bu davranışı, bü ­



tetik y ü z ü y le " bize gösterir (Tanpmar,



tün bir beyhude gidip gelişi asıl hayatî



2 0 0 1 : 49-50), Yahya Kemal, d o ğal bir



fonksiyonu zanneden bu vaziyete o son



oluşum sürecinde şekillenen m illî haya­



verdi" (2001: 24-25). Bergson da zam a­



ta uygun bîr kültürel ortam tahayyülün­



nı bir birikim olarak ele alır, ona göre



de geleneksel kaynaklar kadar Batılı de­



ge le c e k h içb ir z a m a n g e ç m iş in aynı



ğerlerden de yararlanır. "Avrupa mede­



oiamaz, çünkü her adım da yeni bir biri­



niyetinin ortasında her milletin bir hüvi­



kim ortaya çıkar. Gelişm e ise ancak sü­



yeti vardır, biz de o dairede bir hüviyet



re olarak kavranabildiğinde anlaşılabilir.



o lm a k İstiy o ru z " (Kem al, 1997: 298)



Geçm iş, sürekli olarak bugüne ve gele­



derken Batı aleminin karşısında tam bir



ceğe doğru akar. Süre (duröe), "ge çm iş



eşitlik içinde konuşm aya muvaffak olur



ve geleceği, karşılıklı geçişim in ve ara­



(Tanpır,ar, 2001: 47). Fakat Batı aleminin



sında herhangi bir ayrımı bu lu n m ayan



içinde henüz olgun bir Türk kültürünün



bir ardışıkfığın, art arda geçişin yer a ld ı­



varolm adığım , "d a h a m ektep" aşam asın­



ğı organik bir bütün durum una getirir"



da o ldu ğu m u zu da tespit etmekten ka­



(Bozkurt, 1998: 36).



çın m az (Kemal, 1997: 295). Yahya Ke­



Dergâh'ın ilk sayısında yer alan Yah-



K



M



U



H A



F



A



Z A



K



Â



R



L



I



K



.



D E V R İ M



V E



T



ü



r



k



i



y



e



ya K e m a l'in U ç Tepe m usahabesi, bu ç e v re n in d ü şü n c e le rin i a ç ık la y a n bir



manifesto'lur: 'İn ö n ü M e yd an M u h a re ­ besi ’nin son //ünü Metris Tepe'dcn vazi­ yete bakan ismet Taşa, neler gördüğünü millî timsâl Mustafa Kemal Paşa'ya ha­ b er veriyordu ! ..J M illî timsal, bu boz­ gunu seyreden ismet Paşa'ya Metris Te­ p e 'd c n daha n eler gördüğünü, yarının m üjdesini almış millet rehberlerine hâs bir sesle hatırlatıyordu Türk ed eb i­ yatı yeni unvanını takındığı elli seneden beri iki tepeden alem e baktı, bu tepele­ rin biri Çamlıca Tepesi, öteki de Tcpcbaşı'd ır i...} Ç am lıca, N a m ık K e m al ve g e n ç arkadaşları llâ m id , t-krem, Sezai ve ötekilerin elli sene evvel âlem e bak­



tıkları tepedir i...i (işerlerinde Çamlıca havası eser, Çamlıca bahçelerinde bül­ bül yavrusu dinledikleri sezilir, şiveleri o semtin vezir konakları gibi ağır, harâb ve şâirânedir [...} Yalnız, bu edebiyat mazi­ dir. Çamlıca gençleri o tepede eski salta­ natın rü'yasını görüyor, o rii'yaya yeni fi­ kirlerle vücut vermeği hayâl ediyorlardı {...} Çamlıca T epesi'nden Tepebaşı'na geçiş nice muasırlara bir inhitat hâdisesi gibi gülünüyor. Mâi ve Siyah kahramanı A h m ed Cemil'in lepcbaşı'ndaki meşhur g e c e s in d e n sonra son neslin g e n ç le ri milli rü'yadan uyanarak var kuvvetiyle m ed en iy ete atıldılar /.../ M edeniyette bütün idrâkler ihtirasla mümkündür. Bu­ günkü Çarp medeniyetini, kendiliğimiz­



:



den tiksinecek kadar, ateşli bir ihtirasla sevmeseyc/ifc idrâk ed em ezd ik /...j 8u cen d ere içinde Beyoğlu birahanelerinde soğuk bira içerken, Tepebaşı'nda Triviata 'yı dinlerken, Ada'da bir tenis seyre­ derken, bir karnaval kaafilesinin geçtiği ni g ö rü rk e n teselli b u lu y o rla rd ı. Bu



----- - > Ü-. Z>



hJ z . lA l-/ v r- t z V »+V. -z/* / V* j-‘ . /■>»—*. ^ - m' j *« V .“ « S * * * -* " W- -V ^ 'a .> y -» z z i v*



-j,



AfZ « -Ai-Z



1 J İ'M * 4 * O ■*S— ~r z- “*y »l* .£■jfj a - z -s+ t **-‘ * v ,.Z-p >,1 f- *—/ 4t-C*vAc *rrr.’ j-z£■/% r •Z -K./U ^



**/«/»



vvijtA- -*z u*"f «“ ••



'



rf-vr» j



*,»



^ •z~** v — *# * j ..



-



A A -'»-— A •*•/' >*>/. Az » » . tl/Zjvfy-Z-f'z A. . ı / , ' , , , . ' V**A •>



-»/ •yZ-Zıt*«*'•



**-'z •' *z */M*z» * ,**,■ vf/ A. * oZ —t-f ■A.İZ •Z—'f* J Z f a Z A f -



■



^z-z/ ^ , ., . •. a ,y • :- • .z»»-YZ“ .
benzerlerinin din ve laiklik meselesini daha ılımlı ve eklektik terimler çerçeve­ sinde uzlaştırmaya çalışan görüşlerinin İzinden gitmiştir. Başgil’in dine temel yaklaşımı muhafa­ zakârlığın özeti mahiyetindedir; in­ sanlığın selameti maddeci ve inkâra po­ zitivizmin ‘Eğer Tanrı varsa onu yok et­ m elidir’ formülünde değil, fakat ‘eğer Tanrı yok ise onu var etmeli’ ha kik atin­



dedir" (Başgil, 1 985: 2 6 9 ). B aşgil’in ‘maddeci ve inkarcı pozitivizm’e atfen ileri sürdüğü sol siyasal söylemlerin di­ nin toplumsal siyasal iktidar ilişkilerini meşrulaştırma işlevine vurgu yapan, din konusundaki olumsuz yaklaşımlarıdır. Buna karşın, sağ siyasal yaklaşım, muha­ fazakâr düşünce çerçevesinde, dini tam da bu işlevi çerçevesinde olumlar. Başgil ve genelde muhafazakâr düşünce dine,



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



L



I



O nu tasvire zafer-yâb olam am , hay­ rettir! Şu kadar söyl iyeyim: Dîn-i m übînin orada, Rûh-u feyyazı yayılmış, yalınız şekli: Buda Siz gidin, safvet-i İslâmî taponlarda g ö ­ rün!



K



V



E



L



A



İ



K



L



İ



K



ir/e d e b iya tç ı fikir a d a m la r ıy la d o lu ­ dur. Bu gelenek, b u g ü n d a h i d e v a m etmektedir, g ü ç lü fikir a k ım la rın ın ve ge len e klerinin o lm a m a sı ed eb iyat y o ­ lu y la fikir m ü c a d e le s i y a p ılm a s ın a ; ş a ir / e d e b iy a t ç ıla n n s e m b o lle ş e r e k o n la r ü z erind en p o p ü le rle şe n v e t a ­ raftarlık d ü z e y in i a şm a y a n bîr ta k ip ­ çiler kitlesi o lu ş m a s ın a y o l a ç m a k ta ­



Jap o rılar m e d e n iy e tin sa d e c e la z ım o lan fennini almışlar, kıym etsiz ve m o ­ da n iteliğin de k i şeyler ise gü m rükten



dır. O y ü z d e n M e h m e t A k if, Tevfik Fikret, N â z ım H ik m e t ve N e c ip Fazıl gib i şa irle r ü z e rin d e z a m a n z a m a n



İçeriye girememiştir.



m a ga z in le şe n p o le m ik ve y a k a m p a n ­



M ed en iy y et girebilm iş yalınız fenniy­



yalar yürütülm ektedir. Bu tavırlar fikir



le... O da sahiplerinin iâhik olan izniyle. Dikilip sa h ile b in lerce basiret, ım 'ân; N e kadar maskaralık varsa kovulm uş



kapıdan! G arbın eşyâsı, e ğ e r kıymeti hâizse y ü ­ rür; M oda şek lin de g e len seyyie güm rükte çürür!



329



h a y a tın ı k ısırla ştırırk e n , p a r a d o k s a l bir şe kilde fikir hayatının g e lişm e m e ­ si y ü z ü n d e n de fikir m ü cad ele leri bu şe k ild e ika m e ed ilm e kted ir. İs la m c ı­ lıkta, M e h m e t A k if'te n so n ra N e c ip Fazı), Sezai K a ra k o ç ve İsm et Ö z e l'le bu g e le n e k d e v a m etm iştir. B u d u ­ r u m d a şa ir le r e t r a f ın d a o lu ş a n r o ­ m a n tik ik lim , fikri faille şti re re k, bir h a y r a n lık



h a le s iy le



ö r t m e k t e d ir .



A k if'in de z a m a n z a m a n bu se m b o l­ ______________ SO N U Ç



ler h a rb inde k u lla n ıld ığ ı gö rü lm e k te ­ dir. A n c a k h iç b ir k a m p a n y a A k if 'in



M e h m e t A k i f 'i n şa ir v e fik ir a d a m ı



itib a rın ı s a r s a b ilm iş d e ğ ild ir , B a r ış



k im liğ i a ra sın d a k i g e rilim , T ü rk fikir



M a n ç o 'n u n şa rkısın daki sö zler to p lu ­



h a y a tın d a ve İs lâ m c ılık ta k i tip ik bir



m un h issiy a t ım y a n sıtm a k ta d ır; "E n



g e le n e ğ i y a n s ı t m a k t a d ı r ( Ç iğ d e m ,



se v d iğim şair M e h m e t A k if!"



2 0 0 1 : 140). T an zim at sonrası Türk fi­



Akif, E fgan İ'y e hayranken (Türköne,



k ir h a y a tı, n e re d e y se ta m a m e n şa -



1994: 118) tilm izi A b d u h 'd a n d a ter-



> öncelikle teolojik, metafizik veya etik bir , mesele olarak değil, toplumsal ve siyasal düzen, nizam açısından işlevi çerçeve­ sinde bakar ve olumlamasını bu bakış üzerinden kurar. Başgil’in net bir şekilde ifade ettiği gibi, toplumsa! düzen Tarırı’nın varlığım tasdik etmek durumunda değil, Tanrı toplumsa! düzeni tasdik et­ mek durumundadır. Muhafazakâr bakış, bu bakımdan, sos­



yolojisi bakışlarla hemfikirdir; din top­ lumsal hayatın kurumlarından biridir, sosyolojik ve psikolojik işlevleri vardır. Muhafazakâr bakışlarla, Liberal ve sol ba­ kışları birbirinden ayıran, bir yandan bu işlev ve kurumun rolünün ne olduğu, diğer yandan ise bu rolün olumlu olup olmadığıdır. Aydınlanmam, pozitivist li­ beral ve sol bakışlar, öncelikle dinin ro­ lünün modern öncesi toplu mİ a ra özgü



M



U



H



A



F



A



Z



c ü m e le r yap m ıştır. A kif, M ıs ır ekolü



A



K



Â



R



L



I



K



dikkati ç e k m e n in ötesin d e , faz la bir



o larak a d la n d ırıla n A b d u h 'la beraber,



a n la m taşım ıyor. Sait H a lim P a şa 'd a n



Reşit R ız a ve Ferit V e c d i'rıin , ki o n ­



farklı bir n itelikte o lsa da, A k if'te k i



dan da tercüm e yapm ıştır, a k ılc ı gele­



m u h a fa z a k â r y ö n bu id d ia ya bir c e ­



n e ğ in e y a k ın d ır. D iğ e r b ir e k o l ise,



v ap teşkil etm ektedir. Tanı! B o ra da,



B a tı'y a karşı tasa vvu fî ve tarihî bir d i­



A k if'in co şk u lu ve itikadı c e m a a tç ilî-



reniş karakteri veren M u h a m m e d İk­



ğinİ, İsla m c ılığ ın m u h a fa z a k â r!a şm a ­



b a l ö r n e ğ in d e k i H in d e k o lü d ü r. Bu



sın da tayın edici bir ö n e m d e g ö rm e k ­



d ö n e m d e ki Türk ek o lü n ü n z a y ıf o ld u ­



tedir (Bora, 1998: 81).



ğu id d ia sı ise (K arakoç, 1978: 19) ar­



Akif, körükörüne ge çm işi taklit o la ­



tık a ksi ispat e d ild iğ i için geçersizdir.



rak g ö rd ü ğ ü "g ö r e n e ğ e " karşı ç ık a r ­



T ü rk iye b a ğ ım sız bîr İslâm ülkesi o la ­



ken, "fazilet"i ve İslâ m 'ın hakiki v e ç ­



rak Batı'yla m u h a ta p o ld u ğ u ve Batılı-



hesini takdim eden "a n a n e "y e b a ğ lı­



laştığı için İslam cılık, ilk olarak T ürki­



dır. İlim ve sanatı temsil eden, din i ve



y e 'd e Yeni O s m a n lıla r a rasın da (Tür­



milliyeti o lm a y a n marifet a n lam ın d a ki



küne, 1991) hatta d a h a eskilerde or­



her ye n iliğe ise tam am en açıktır. Akif,



taya çıkm ıştır (Kara, 1 998a: 235-236).



T ü rk m u h a fa z a k â r lığ ın ın Japon h a y ­



D o la y ı s ı y l a A k if, a y n ı z a m a n d a bu



r a n lığ ı ile b e r a b e r a la m e t i fa r ik a sı



g e le n e ğ in İç in d e d ir . C e m i l M e r iç ,



o lan İn g iliz h a y ra n lığ ın ı da p a y la şır:



A k if 'i C e v d e t P a ş a 'y la b a şla y a n , Tu­ n u slu H ayrettin ve Sait H a lim P a şa ­ larla d e v a m eden d ü şü n ce n in son b ü ­ y ü k te m s ilc is i o la r a k n ite le n d ir iy o r (M eriç, 1983: 5). İsm ail Kara, m u h a ­ fazakâr o larak n itelendirilen kişilerin, ge n e llik le fikirleri itibariyle değil, y a ­ şayış ve C u m h u riy e t yön etim in e koy­ d u k la rı tav ırlarıy la b u şe k ild e d e ğe r­ le n d irirk e n , fik re n d e m u h a fa z a k â r o lan tek İstisnan ın Sait H a lim Paşa o l­ d u ğ u n u İd d ia e d i y o r (K a r a , 1 9 8 6 :



" B ir İn gü ize sorm uşlar: 'B u kadar ananeci o ld u ğu n u z halde nasıl terakki et­ tiniz?' İn giliz c e v a p verm iş: 'B iz d e en yeni an a n e altıyü z seneliktir, en eski teceddüt altı senelik." Kuntay, A k if'in de İs lâ m 'ın 14 a sırlık a n a n e siy le 14 saatlik yeniliği beraber yürütm ek iste­ d iğ in i sö y lü y o r (Kuntay, 1 9 86: 217). M a rife t s a h a s ın d a k i y e n iliğ i ihtirasla isteyen A k if için, bu yenilikler bîr b e ­ ka davasıdır:



X X X IX ). Bu iddia, Sait H a lim P a şa 'n ın



B eşeriy et co ş k u n b ir sel g ib i um -



fik irle rin in tutarlı m u h a fa z a k â r lığ ın a



man-ı terakkiye atılmak için alabii-



eldugunu ve tarihsel olarak geçerliliğini yitirdiğini iddia ederler, bunun ötesinde, sol bakışlar, mevcut iktidar ve toplumsal hiyerarşi ilişkilerini meşrulaş tırıcı işle­ vinden dolayı, dinin bu işlevini sürdür­ mesine karşı durulması konusunda ısrar ederler. Muhafazakâr bakışlar ise, iktidar ve hiyerarşi kavram larının kendisiyle hiçbir sorunları olmadığı, tam tersine bunların kaçınılmaz ve olumlu oldukla­



rına inandıkları için, toplumsal değişim­ lere karşm, dinlerin eskisine benzer bi­ çimde, yanı toplumsal düzeni meşrulaştırıcı, onu radikal tepki ve sorgulamalar­ dan koruyan, işlevlerini sürdürmesinden yatladırlar. Türkiye örneğinde de, dinin varlığını sürdürmek açısından toplumsal çözülüş­ ten kaçınmak ve siyasal iktidarlarla bir tür ilinülenmek ihtiyacı üzerinden kuru-



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



L



I



K



V



E



L



A



İ



K



L



İ



d iğin e akıyor. Bu selin ö n ü n d e d u ­



eleştirisi ile Batı m e d e n iy e tin in ilim



rulm az. işte b iz d e ya boğulacağız



ve sa n a t a n la y ış ın ı b irb irin d e n a yır­



ya o set ile b era b er g id e c eğ iz . G ö­



ması, üstün karakteri ve istiklal Mar-



rüyorum ki b ütün akvam-ı insaniye



ş/'nın şairi o lm a sı, k e n d isin e y ö n e lik



ileri gid iy o r; yalnız b iz duruyoruz



ç o k farklı kesim lerden ge len se m p ati­



(Kara, 1 9 0 6 : X V III).



y i a çık la m ak tad ır. Japon m u c iz e sin e



A k if'in m o d e rn le şm e anlay ışı y u k a rı­ d a d a ifa d e e d ild iğ i g ib i, Z i y a G ö k a l p 'i n m e d e n iy e t -k ü lt ü r a y r ım ın a benzer m arifet-fazilet İkilisine d a y a n ­ m aktadır. A v ru p a m e d e n iy e tin in ilim v e sa n atı, "m a r ife t " o la r a k B a tı'd a n a lın a c a k ; fakat, A v r u p a 'n ın kötü lü kle­ rin d e n "f a z ile t "le u z a k du ru lacaktır. F a z ile t ise, g e r ç e k İs l â m 'ı n



iç in d e



m e vcu ttu r: A h la k , ç a lış m a ye a2 İm . M ü slü m a n la rın , İslâ m 'ın bu ö z e llik le ­ rine k a v u şm a sı için " ilm i" e sa s alan bir in k ılâ p şarttır. A k if'in A vru p a ile İl­ m i öz d e ş görm esi, M ü m ta z T urhan'ın m o d e r n le ş m e a n la y ış ıy la y a k ın lığ ın ı gösterm ektedir {Erdoğan, 1993: 295).



K



d u y u la n h a y r a n lık , T ü r k m u h a fa z a ­ k â rlığın d a bu gü n de d e v am etmekte­ dir. Akif, m u h afazak ârlar b a k ım ın d a n M i ll î M ü c a d e le 'n İn m a n e v î Ö n d e rle ­ rinden olm ası se bebiyle ayrıca kıym et taşımaktadır. Bu şekilde, devletin k u ­ ruluşundaki hissesi ibra edilerek, m u ­ hafaza kâri arca kim i za m an varlık ları­ nın meşruiyeti, k im i z a m a n da d e v le ­ tin k e n d ile r in c e a sıl k arakteri ifad e edilmektedir. M a m a fih , A k if'in din ve bu n a bağlı in k ılâ p a n lay ışın ın g ü n d e ­ m e ge lm e si için Türk m u h a fa z a k â rlı­ ğın ın dah a kendini tahkik eden bir o l­ g u n lu k se v iy e sin e g e lm e si; T ü rk d e ­ m o krasisinin de vesayetten kurtulm a­ sına ihtiyaç vardır.



A k if'in bu y ak ın lığı o n u sade ce İslâm u la r ın d e ğil, k im i m illiy e tç ile rin de s a h ip le n d iğ i bir fikrî g e le n e ğe oturt­ maktadır, Erol G ü n g ö r, A k if'in d in ve m o dern leşm e a n la y ışın ın b u gü n ü n İs ­ la m c ıla r ın d a n ço k , m illiy e tçile re y a ­ kın o ld u ğ u n u id d ia e d iy o r (G ü n gö r, 1 9 9 3 : 465-468). A k if'in m o dern leşm e a n la y ışın d a yer alan Batı m e de niyeti­ n in e m p e r y a list k ara kte rin e y ö n e lik



Lan İslâmî Sünni siyasal düşünce geleneği ile muhafazakâr yaklaşımlar büyük ölçü­ de örtüşmüşlerdir. Muhafazakâr düşünce­ nin ne kadar İslâmî Sünni siyasal düşün­ ce geleneği taralından belirlendiği, diğer taraftan ona gönderme yaptığı halde, bu gelenekten, ne kadar uzağa düştüğü tar­ tışma konusudur. Ancak, bu tartışma te­ olojik yatır ağır basan bir tartışma olmak durumundadır. Muhafazakârlığı anlamak



D İP N O T L A R 1 M ehm et Akif, Efgani v e A b d u h 'a yönelen dinsizlik ve vahhabilik ithamlarını reddeden yazılar kaleme almıştır [Ersoy, 1990: 32-39). 2 A kif'in inkılâp düşm anı olarak nitelenmesi



karşısında, A kif'in gerçek inkılâba karşı ol­ madığı yönünde, milliyetçiliğiyle maruf G a­ lip Erdem'in yazısı için bkz. "M e h m e d A kif ve İnkılâp çılık", Venî İstanbul, 29 A ralık 1967.



açısından, ilk elden önemli olan örtüşmenin kendisi ve daha doğrusu, muhafaza­ kâr düşüncenin, bu örtüşme üzerinden, dini değer ve sembolleri temsil etmek su­ retiyle, çeşitli siyasal iktidar ve toplumsal düzenleri meşrulaştırma kabiliyetidir. Başgil’in dîn tanımı klasik muhafaza­ kâr düşünce çerçevesinde ifade bulur, ya­ ni, ona göre de, din toplumsal bir ku­ rumdur “ve her içtimai müesese gibi, ha-



331



M



332



U



H



A



F



A



Z



yal ve münasebetlerin zaruretine uyula­ rak nizam lanm ası icap eder” (Başgil. İ985: 129). Dahası, tarihsel akıcın kendi kuralları çerçevesinde ilerlediği ve hu ilerlemenin veya onun deyimiyle 'tarihi tekamülün’ önünde durulamayacağı gö­ rüşündedir, bu bakımlardan sosyolojisi ve ilerlemeci tarih anlayışlarını büyük öl çüde benimsemiş olduğu görülmektedir. Ona göre, “...din ile devlet birçok mem­ leketlerde olduğu gibi bizde de birbirin­ den ayrılmıştır. Önünde durulmaz ve direnilmez bir tarihi gidiş bugünün devlet­ lerini bu neticeye götürmüştür” (Başgil. 198.?: 127). “Bu vaziyet tarihi bir oluşun ve sosyolojik vukuat seyrinin doğurduğu neticedir" (Başgil, 1985: 164). “Vakaları değiştirmeye ve bir milleti tuttuğu tarihi yoldan çevirmeye çalışm ak, ırmakları kaynaklarına akıtmaya çalışmak kadaı boş bir gayrettir” (Başgil, 1983: 148) di­ yen Başgil, laiklik düzenlemesini, radikal bir devrim harekelinin sonucu olarak görmekten çok tarihe maletmek eğili­ mindedir. Başgil'in deyimiyle, “Türkiyemiz en az yüz sene evvelinden beri, [...] [Islâmiyetin devlet hakkındaki üssulesasını] İslâmî esaslar dairesinde tatbik ve icra etmekten yavaş yavaş ayrılm ıştır” (Başgil. 1985: .147). “Realite şudur: Bu­ gün Garb medeniyeti yolunu tutan mem­ leketlerde dinî hayal ile iş ve münasebet­ ler hayalı fiilen ayrılmış ve her gün biraz daha ayrılmaktadır. Tanzimat’tan hatta evvelinden, yani aşağı yukarı yüzelli se­ neden beri Türkiycmiz bu iki hayatın birbirinden ayrılması yolundadır [...] Türkiye’de eski dinî hukuku yeniden tat­ bike imkân yoktur. Bizde, bu imkân ta İkinci Malımud devrinden beri yavaş ya­ vaş, Cumhuriyet’ten sonra hızla ortadan kalkıp kaybolmuştur. Bugün buna imkân aramak ve bu noktada nazariyata dayana­ rak ısrar etmek, din konusunda mücade­ le ve müşatemeyi devam ettirmektir. Bu ise hem diyanetin hem de ammenin zararınadır. Islâmiyette ammanin zararına



A



K



Â



R



L



I



K



olan her hareket mezmıım ve memnu­ dur” (Başgil, 1985: 163). Muhafazakârlığın en önemli yetenekle­ rinden biri. İngiliz Muhafazakâr Partisi’nden David YVillet’in ifadesiyle, “ger­ çekte yeni kurumlara tarihi boya sürme ustalığı ’dır (Willet, 1992: 101). Bazı mu­ hafazakâr düşünürler bunun amacını, toplumun yeniliklerin şokundan koru­ mak, bazıları ise toplum açısından gerek­ li değişimlere meşruiyet kazandırmak, böylelikle toplumsal düzeni tepkilerden doğabilecek sarsıntılardan sakınmak şek­ linde ifade ederler. Başgil'in, ‘diyanet ve ammeye ilişkin kaygısı İslâmî Sünni si­ yasal söylem geleneğinin bir devamı ola­ rak da, ‘amme nin yararı olarak ifade etti­ ği kaygı, klasik muhafazakâr bakışın bir ifadesi olarak da görülebilir. Bu noktada vurgu, mevcut düzenin her türlü sarsın­ tıdan korunmasıdır, bu vurguya paralel olarak laiklik veya başka bir konu, sorun haline getirilm ekten korunmak üzere, neredeyse bir yazgı olarak tanımlanmış­ tır. Bu çerçevede, İslâmî esaslardan uzak­ laşmış da olsa, devlet yani toplumsal ni­ zamın koruyucusu olan otorite, her du­ nunda tartışına dışı bir kavramdır. Başgil’in ifadesiyle, insan “bulunduğu cemiyet içinde yalnız dindar değildir, hem de vatandaştır ve bu sıfatla muayyen bir devlete tabiidir. Ferdin tebaasından bulunduğu devletin gösterdiği yolda yü­ rümesi ve koyduğu kanunlara bağlanma­ sı da vatandaşlık vazifesi olarak lazımdır” (Başgil, 1985: 89-90). “Kanunun yapıl masını emredip de dinin yasak eniği ve­ ya, bunun aksine olarak, kanunun yasak edip de dinin yapılmasını emrettiği hu­ suslarda dindar vatandaş, kanuna uy­ makla, mensub olduğu din nazarında gü­ nah işlemiş sayılmaz, çünkü buna mec­ burdur, biııaenalyh mazurdur” (Başgil, 1985: 146). Muhafazakâr düşüncenin, değişimlere tarihsellik atfetme gayretinin ardında sa­ dece uzlaştırarak benimsetmek ve. meşru­



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



L



I



laştırmak, böylelikle toplumsa] düzeni korumak, kollamak gayreti görmek hata­ lı olur. Özellikle de Türkiye’de, bu dü­ şüncenin ardında, aynı zamanda, dinsel değerleri koruma konusundaki toplum­ sal talepler ile değişimleri bağdaştırma çabası vardır. Ancak, muhafazakâr anla­ yışın tarihselleştirirken, daha ziyade yap­ tığı, onaylamak ve onaylatmaktır. Muha­ fazakâr düşünürler, toplumsal değişimle­ ri, tarihsel sürecin gereği olarak zamana yaydıklarında, daha kabul edilebilir bu­ lurlar, bu bakış onları, temelde Aydınlan­ ma düşüncesinin ürünü olan ve en çok rahatsızlık duydukları, İnsanların top­ lumsa] kaderlerini değiştirebilecekleri ve bunu radikal bir biçimde yapabilecekleri korkusundan korur. Tocqueville, Fransız Devrinıi’ni değerlendirirken, devrimin getirdiği toplumsal değişimlere karşı çık­ mayıp, devrim olmasaydı da tarihsel sü­ rerin bu değişimi gerçekleştireceğini ileri sürmüştü. Muhafazakâr düşüncenin ku­ rucu babası Edmund Burke, Fransız Devrimi’nin öngördüğü değişimlerden ziyade eski düzeni altüst eden radikalliğine kar­ şı çıkmıştır. Muhafazakârların model ül­ kesi İngiltere’dir, çünkü orada toplumsal değişim, onlann deyimiyle tarihin doğal seyri içinde, yani eski hiyerarşileri altüst etmeden yavaş yavaş gerçekleşmiştir. Ta­ rihsel gelişmelerin alt sınıflarda yarattığı sarsıntılar, muhafazakârları rahatsız et­ mez, onların sarsıntılardan korumaya ça­ lıştığı toplumsal hiyerarşinin tepesindekilerdir. İngiltere’deki, kapitalistleşme süreci içinde gerçekleşen toplumsal deği­ şime aristokrasi kolaylıkla ayak uydura­ bildiği için, tarihin ‘doğal’ seyri olarak al­ gılanabilmiş tir. Başgil, laikliğe varan süreci tarihselleş­ tirm ek su retiyle, onıı hem toplumsal planda tepkileri ıhmlılaştıracak biçimde meşrulaştırmış, hem de başta kendisi ol­ mak üzere, radikal değişime karşı olanla­ rın zihninde daha kabul edilebilir biçime sokmuş oluyordu. Türkiye’de, muhafaza­



K



V



E



L



A



İ



K



L



İ



K



kâr düşünce tam da bu ihtiyaca cevap olarak gelişmiştir. Modernleşme, Batılı­ laşma çerçevesinde söz konusu olan top­ lumsal değişim, Osmanlıdan beri devam eden yenilgi ve fakir düşmenin üstesin­ den gelmenin bir yolu olarak, aslında şiddetle istenilen bir şeydi. Bu değişim dinsel, kültürel değerlerle çatıştığı nokta­ da bunları toplan reddetmeye gönlü razı olmayan, aklı yatmayanlar, değişimi bir şekilde kabu il eni lebi lir bir şekilde algıla­ ma ihtiyacı içindeydiler. Ali Fuad Başgil’in laiklik konusundaki formülasyonları, bir yandan şahsi diğer yandan genel ihtiyaca cevap verme çabalarının başarılı ürünlerinden biridir. Başgil, dinî değerlere daha geniş bir alan açmayı öngören ve radikal Fransız modelini çağrıştıran laiklik kavramına bir alternatif olabilecek ‘din hürriyeti’ kavramını kullanıyordu. Ona göre, ‘din ve vicdan hürriyeti’nin geçmişi Cumhu­ r iy e tin ö n cesin e gidiyordu, “T a n z i­ mat’tan yani yüz küsür yıldan beri devlet umdelerimizden biri (Başgil, 1985: 14) idi “ilk defa 1839’da Gülhane Hattı Hü­ mayunu ile tesis ve 1856 tarihli meşhur İslahat Fermanı ile teyit’’ (Başgil, 1985: 14) edilmişti. Radikal laiklik yorumuna karşı çareyi, ‘din ve vicdan hürriyeti’ kav­ ramına müracaatta bulan Başgil. bu kav­ ramın tarihsel arkaplanma dikkat çeke­ rek, laiklik kavramı karşısına koyduğu bu kavrama aynı zamanda, ‘millî’, ‘yerli’ bir meşruiyet kazandırmış oluyordu, Baş­ gil, bu uğurda, bu kavrama en önde ge­ len devlet ilkesi olma özelliği atfetmekte tereddüt etmemiştir; “din ve vicdan hür­ riyeti Türkiyemizde Gülhane Hattı Hü­ mayunundan yani 1839’dan beri devlet umdelerimizin başında gelmiş ve 1924 Anayasasının 75. maddesinde eti açık ifa­ desini bulmuştur” (Başgil, 1985: 92). Başgil’in, laiklik konusundaki revizyo­ nu, bir yandan devletin otoritesinin sorgulanm azlığı düşüncesi çerçevesinde mevcut uygulamaları ‘aşırı’ tepkilerden



333



M



U



H



A



F



A



Z



Necip Fazıl Kısakürek



A



K



A



R



L



I



K



cak, N e cip Fazıl Kısakürek, son kertede, Batılılaşm a sürecine ve Batıcılığa yönelt­ tiği sert eleştiriler dolayısıyla, İslam cılık d ü şü n c e sin in sınırları için d e yer alır;



MURAT GÜZEL



kendisini, bu düşünsel ve siyasal yakla­ şım ın 'babası' olarak görür. Bu sebeple, İslam cılığın diğer sağcı siyasal k o n u m ­ larla y a k ın la ş m a , e k le m le n m e y a da uzaklaşm a ve çatışma durumları en iyi onun eserlerinde izlenir. Ayrıca, m u ha­



N e c ip Fazıl Kısakürek (26 M a y ıs 1904 23 M a y ıs 1983), Türk basını, siyaseti ve



334



d ü şü n c e tarihinde, sağcı yak laşım ları teşkil eden çeşitli siyasal v e ideolojik bütünlükler arasındaki en önem li 'geçiş figü rü 'dü r. İsla m c ılık ile m illiye tçilik, milliyetçilik ile muhafazakârlık, m uhafa­ zakârlık ile İslam cılık; deyim yerindey­ se, bu figür aracılığıyla birbirleriyle 'k o ­ n u ş u p a n la şır la r '. Türk s a ğ ın d a k i en ö n e m li ideolojik ve siyasal konum ları teşkil eden bu üç yaklaşım da ya Kısakürek'in eserlerinde dile gelen düşünce­



fazakârlık ve İslam cılık arasındaki yakın 'rabıta', Kısakürek'in siyasal düşüncele­ rinde tem silini bulan "d in î m u h afaza­ kârlığın" önem li bir neticesidir. Aynı şe­ kilde, m illiyetçilik ile İslam cılık arasın­ daki etkileşim de "a sla n p a y ı" K ısa k ü rek'in 1 9 7 5 'le rd e n 1983 y ılın a , y an i ölüm ün e de sürdürdüğü çabalara aittir. Bu konu etrafında N e cip Fazıl Kısakürek tarafın dan üretilm iş m a lz e m e y i o n u n düşünceleri ile Türk muhafazakârlığı ve m illiyetçiliği arasındaki y ak ınlaşm a ve farklılaşm aları ortaya çık a rm ak a ç ısın ­ dan kısaca etüt etmeye çalışacağız.



lerle sö z e b a şlarla r y a da on la rla lafı b a ğlam a y a öze n gösterirler. Bu açıdan Kısakürek'irt siyasal görüşleri, bu üç ko­ n um a ra sın d a k i "y u m u ş a k " ge çişlere



NECİP FAZIL KISAKÜREK, CHP VE ANTİ-KOMÜNİZM



im kan tanıyan iletişim kanallarım, 'dil'i



İs la m c ılık la b irlik te d iğ e r s a ğ c ı k o ­



ve 'gram er'i temin ve temsil eder. A n ­



num ların, öze llik le Türk m u hafazakâr-



> korum a ve m uhtem el bir toplum sal ‘an arş i’yi önleme kaygısı ve vurgusu taşır. Diğer yandan ise, katı radikal laiklik an­ layışının karşısına çıkardığı fakat alterna­ tif bir kavram olmaktan ziyade ‘hakiki1 laiklik olarak ileri sürdüğü ‘din ve vicdan hürrüyeti’ kavramı çerçevesinde, dinî de­ ğerlere daha geniş bir alan açma çabası taşır. Başgil, din özgürlüğü açısından ve din ve devletin çalışmaları ihtimalinde buna çözüm bulma konusunda liberaliz­ me bile gönderme yapmış, “devlet rejimi liberal olan memleketlerde devletin nü­



fuz ve müdahale sahası nisbeten dardır” (Başgil, 1985: 142) diyerek bu çatışma ihtimalinin otoriter rejimlerde arttığın­ dan söz etmiş ancak bu kavrama yakınlık göstermekten uzak durmuştur. Zira, bir yandan, din ve devlet işlerinin ayrılması­ nı tarihsel bir zaruret olarak görmekle birlikte aslında, ne din hürriyeti vurgu­ sunun, ne de din ve devletin ayrılması Fikrinin gerisindeki modern demokratik vurgu, Başgil'in aklına tam yatmış değil­ dir “Ne mutlu o memleketlere ki, top­ rakları üstünde mabed ile hükümet aym



M



L



I



H



A



f



A



Z



A



K



A



R



L



I



K



V



E



L



A



İ



K



L



İ



K



lığın ın K ısaküro k'in görüşlerine göster­ diği y o ğ u n ilgin in tem elinde o n u n a s ­ la u z la ş m a z , ş a ş m a z v e s a r s ılm a z C l !P, ism et İnönü, B a tılılaşm a ve k o ­ m ü n iz m k arşıtlığı yatar. K ısa k ü ro k 'in Batılılaşm a karşıtlığı o kadar belirgin d ir ki u z u n y ılla r b o y u n ca , ç ık a rd ığı d e r g in in ism i b ile B üy ük D o ğ u ' dur.



Büyük D oğu, 1943 y ılın d a y a y ım la n ­ m aya başlar ve çeşitli aralıklarla 1975 y ılın a dek y ayının ı sürdürür. Bu dergi faaliyetin in yan ı sıra, Kısnkiirek. siya sal görü şlerin i 27 M a y ıs 1960 askerî



335



darbesi so nrasınd a, 1 9 6 7 -1 9 7 7 yılları a rasın da M İ 1B (M illi T ürk Talebe Bir­ liğ i) ve B ü y ü k D o ğ u fikir k u lü p le r i a ra c ılığ ıy la d ü z e n le n e n ,300'ü a şk ın konferans sayesin de d e kitlelere u la ş­ tırm ıştır (M iv a so ğ lu , 2007: 65). 1975 so n ra sın d a siyasal görü şlerini 13 sayı y a y ım la n a n KapoT lar a ra c ılığ ıy la dile getirmiştir. Kısakürek, Türk to p lu m u n u n B atılı­



Türkiye 'deki İslâmî muhafazakârlığın en önemli temsilcisi olan Kısakürek, dinin reformist ya da radikal yorumlarına şiddetle karşı çıkar re İslâm in olduğa gibi kabuhınu şar! koşar



laşm a sürecinde kendi 'ge çm iş'iyle, di­ nî, a h la k î ve tarihî değerleriyle arasın ­



Bu m u v a s a la y ı k a y b e d e n m ille tle rin



d a k i i f ş k iy i y it ir d iğ in i d ü şü n ü r. Bu



ölm esi kaçınılm azdır. 3irçok konferan­



noktada, Türk m uhafazakârlarıyla, bil



sında, bu sebeple, Beyatlı'nın



h a ssa Y a h y a K e m a l B e y atlı'yla hem fi­ kirdir. O n a göre, hal, m â z : ve istikbal



N e harabi, n e harabatiyim



a ra sın d a k i 'm u v a s a la ' k ayb o lm u ştu r.



Kökü m azide olan atiyim



bir yolun yolcusu iki dost gibi kol kola gider" (Başgil, 1985: 172) diyerek, dini reddetmek yerine onu sahiplenen güçlü ve kutsal bir devlet özlemini dile getiren Başgil'iıı ima ettiği çözüm, toplumsal de ğişimle ve devletle bir şekilde uzlaşan bir din ve bu çerçevede kurulan bir diıı-devlet ilişkisidir. Başgile göre, devletin dine tümüyle sırlını çevirmemesi koşuluyla, din ve devlet ilişkisi, imana ilişkin bir konu değildir, dolayısıyla değişen tarihi koşullar içersinde değişim geçirebilir; “Din ile devlet münasebetleri lslâıu dini­



nin itikadı ahkamından değil, sırf ameli ahkamındandır i...] Mademki bu ahkam itikadi değil amelidir ve mademki dinin ameli ahkamı zamanın ve hayal şartları­ nın değişmesiyle değişir, o halde dün ol­ duğu gibi bugünde din ve devletin birleş­ mesi lazım gelmez. Çünkü zaman ve şartlar değişmiştir. Binaenaleyh, değişen zamanın ve hayat şartlarının icabına göre hareket etmeye, dinin her ameli meselesi gibi, bu meseleyi de zamanla hayat şart lan altında mütalaa ve. halletmeye mec­ buruz" (Başgil. 1985: 173).



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



L



I



K



m ısralarını bu konudaki düşüncelerini



ture' u ygu lam aların d a Kısakürek'in adı



ö z e tle m e k m a k s a d ıy la d in le y ic ile r e



sık sık geçecektir. Kısakürek, kam u y a



aktarır (Kısakürek, 1999c: 102).



açık konferanslarında ve öze l k o n u ş­



T ü rk iy e 'd e k i Tek Parti rejim inin ve ‘M i l l î Ş e flik ' k u r u m u n u n e t k in liğ in i sürdürdüğü yıllard a bu rejime ve kuru­ m a karşı en etkili ve p ole m ikçi m u h a ­ lefet K ısak üre k'in kalem in den ve der­ gisin den gelmiştir. Sözgelim i, derginin 1943 yılına ait sayılarından biri İsmet İn ö n ü 'n ü n m a lu m 'k u la k r a h a ts ız lı­ ğ ım a telm ihle, "B a ş ım ız d a K u lak isti­ y o r u z " b a şlığ ıy la y a y ım la n a b ilm ıştir. Kısakürek'in aldığı önem li hapis c eza­ la rın d a n biri bu b a şlık dolay ısıy la d ır. 1945 sonrasında, ç o k partili hayata ge­



m aların da



2 7 Mayıs ihtüati'nin haksız ve taraf­ gir olduğunu, se çim yoluyla iktidara g elem ey en CHP'nin "Milli Ş e f'i İnö­ n ü 'y e başbakanlık yolunu açm a için yapıldığını, ama DP'nin d e b u m ille­ tin b ek led ik lerin i yapam adığı için bu net iey e m ahkum olduğunu , "ya­ rım aluş"larm n e tür facialara yol açtığını, tarihimizdeki Öteki ö n em li olaylarla bazen imalı, bazen açık bir tarzda... (M iy a so ğlu , 2002: 63)



ç işle birlikte, N e c ip F azıl K ısa k ü re k



anlatır. K ıs a k ü r e k 'in D P h a k k ın d a k i



D e m o k ra t Parti'ye açıktan destek ver­



kuşkuları büyük ö lçü d e C elal Bayar is­



mese de C H P 'y e ve İn ö n ü 'y e olan m u ­



mi etrafında toplanır. M e n d e re s'in ida­



halefetini ayn ı şiddetle sürdürm üştür.



m ına ilişkin yaktığı "Z e y b e ğin Ö lü m ü "



Bu m uhalefetini m addi destek karşılı­



adlı ağıdı O z a n m ah la sıy la 1964 y ılın ­



ğın d a so n a erdirm esi ya da en azından



da yayımlar.



benzeri bir m u halif dili D e m o k ra t Par­



Kısakürek'in C H P ve İn ö n ü 'y e karşı



ti'ye de yöneltm esi y o lu n d a dö n e m in



sürdürdüğü 'ü 5 İu p ç u ' m uhalefet daha



başbakanı R ecep Peker tarafından y a ­



sonra, ü slu p zaviyesin de n ba z ı ö n e m ­



p ıla n bir teklifi n asıl red dettiğin i bir



li k ayıplarla beraber, Türk sağın ı teşkil



y a z ısın d a ballan dıra ballan dıra anlatır.



eden y ak la şım lar tarafından d a aynen



Bu yıllard a C H P 'y e ve İn ö n ü 'y e karşı



tem ellük ve m u hafaza e d ilm e ye ç a lı­



yürüttüğü muhalefetten do lay ı D e m o k ­



ş ılm ış t ır . İs m e t İn ö n ü v e C H P 'n i n



rat Parti d ö n e m in d e k i 'tahsisat-ı m es­



1 % 0 'la r ın so n u n d a siy a sa l y e lp a z e -



Laikligı tarihse] bir yazgı olarak kabul­ lenmenin ötesinde, laiklik konusunu ta­ rihe havale etmek için başka bir neden daha ortaya çıkmıştır. Başgil'in ifadesiyle, “din kavgaları çoktandır tarihe intikal” etmiştir, bu mesele tarihin seyri içinde bugünkü şeklini almıştır, diğer tarafta as­ lında Batı medeniyetini de düşman gibi görmemek gerekir, zira artık “düşman başkadır ve Garp ile aramızda müşterek­ tir [,..] Gün geçtikçe biraz daha kabaran İslav kini ve silahlı kuvvetleri karşısında, canlı ve imanlı yüreklerden örülmüş bir



İslâm kalesi önünde muhakkak ki ilk eğilecek olan Avrupa ve Am erikadır’’ (Başgil, 1985: 123-124). Ellili yıllarda, muhafazakâr düşünce­ nin sorun ettiği birinci mesele, Cumhuriyet’in muhafazakâr yorumu üzerinden ulus kimliğini yeniden tanımlamak ve devlete sadakat geleneğini revize ederek modernleştirmek ise, bir diğeri de, sol düşünceye karşı bir alternatif oluştur­ maktır. Bu iki mesele, kolaylıkla aynı çerçeve içinde yorumlanmıştır. Bu çerçe­ venin kurduğu formül basitti: Batıcılığın,



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



L



I



d e k i y e rle rin i '"o r t a n ın s o lu " o la r a k



K



V



E



L



A



İ



K



L



İ



K



d ü şm a n k e n k o m ü n iz m ve M o s k o fla r



be lirlem eleri, m illiy e tç i-m u h a fa z a k â r



k o la y k o la y bertaraf ed ile m e z le r; bu



d ü şü n ce n in İn ö n ü ve C l İP 'y e y ön elik



sebeple, İra n 'ın g ü n e y in in S o v ye tle r



şedit eleştirilerini a n li-k o m ü n iz m p ro­



B ir liğ i y e rin e A B D ta r a fın d a n işg a l



p a g a n d a s ıy la m e şru laştırm a la rın ı k o ­



e d ilm e si T ü r k iy e 'n in k o m ü n iz m e av



la y laştırm ıştır. T ü r k iy e 'd e k i a.nti-ko-



o lm a m a s ı .açısın dan y e ğ d ir (K ısa k ü -



m ü n ist p r o p a g a n d a n ın ö n e m li ente­



rek, 1999b).



lektüel a y a k la rın d a n biri N e c ip Fazı!



K ıs a k ü r e k 'in eserle ri, b u y ü z d e n ,



K ıs a k ü r e k 't ir (d iğ e r le r i N â z ım l lik-



T ü r k iy e 'd e k i a n t i-k o m ü n is t ve a n ti-



m et'le giriştiği p o le m ik ve yazd ığı Kı­



sosyalist p ro p a g a n d a ve k a m p a n y a la ­



zıl Ç ocuğa M ektuplar adlı eser m ü n a ­



rın ilk başvu ru k ayn akların dan dır. Kı



se b e tiy le P e y a m i S afa ile T ercü m an



sa k ü re k 'in 'm ü frit'



g a z e te s i y a z a r la r ın d a n F rgu n G ö z e



k o m ü n iz m d ü ş m a n lığ ın d a n yer yer



olacaktır. Pe yam i Safa ve Ergen G ö z e ,



M S P ve N e cm ettin trb a k a n da n asip -



ayn ı z a m a n d a Kısakürek'itı de ön em li



Ien m iştir. Ç ü n k ü , M S P 1973 seçim leri



d o s tla r ın d a n d ır ). N â z ım



so n ra sın d a 40 m illetve kili ile K ısa k ü -



H ik m e t ile



CHP



k arşıtlığı ve



Meclis'te



so sy a liz m ve k o m ü n iz m üzerine y a p ­



rek'in d e y im iy le



tıkları birçok tartışm adan nasıl m u z a f­



"k ö p rü b a şı'T ıı C l İP ile k o a lisy o n k u ­



elde ettiği



fer ç ık t ığ ın ı k o n fe r a n s la r ın d a a n la t ­



rarak etkisizleştirm iş, 'b a b a 'sın ın ta v ­



m a k ta n h o ş la n ır (K ıs a k ü r e k , 1 9 9 8 :



siy e le rin i k a a le a lm a m ış t ır (K ısa k ii-



133-1 36). N e c ip F a z ıl K ıs a k ü r e k 'in



rek, 1999a: 2 7 , 2 8 9 -2 9 2 ; 1993: 73).



" M o s k o f e m p e r y a liz m iy le " ö z d e şle ş­



K ısak ü re k ile .MSP a ra sın d a ki k a v g a ­



MSP



tird iğ i s o s y a liz m ve k o m ü n iz m d ü ş ­



nın sebepleri a ra sın d a o n u n



m a n lığ ı en iyi İran İslâ m D e v rim i ve



telerine parti k u rm ay la rın ın h a ric in d e



Sovye tlerin A fg a n ista n 'ı işgali o la y la ­



m ü d a h ale etme, isteği de vardır. Fcba-



rından h em en sonra, z a y ıf dü ştü ğün ü



ka.n ve çe v re sin d e k i isim ler, K ısa k ü -



lis­



v a r s a y d ığ ı İr a n 'ın g ü n e y b ö lg e s in in



rek'in Büyük D oğu dergisin in k a d ro ­



A B D tarafın dan işga l ed ilm e si ö n e ri­



su n d a yer alan ba z ı isim leri k e n d ile ­



s in d e iz le n e b ilir . K ıs a k ü r e k 'e göre ,



rine dik te e d işin i " o y a la m a t a k tiğ i"



A B D r a h a t lık la d e f e d ile b ile c e k bir



ile ge çiştirm eye ç alışm ış, b u n a kızarı



'medeniyet meselesi'nin ve inkılâpların 'aşırı' ve materyalist yorumu manevi bir buhran yaratmıştır. Bu durum, toplumu kim liksizleştirm iş, geçmişinden ve en önemlisi devletinden yabancılaştırmıştır, bu başlı başına bir sorun olduğu gibi, ül­ keyi yükselmekle olan komünizm ‘tehli­ kesine karşı zaafa uğratmıştı. Ru durum­ da, dinî değerler, materyalizm ve dolayı­ sıyla komünizme karşı bir direnç kaynağı olarak görülüyordu, laikliğin muhafaza ­ kâr yorumu, bu açıdan da, önem kazanı­ yordu. Nitekim, Başgil, lakilik çalışması­



nı komünizm sorunu ile. sonuçlandırmış­ tı. Başgil'in ifadesiyle, “Türkiye gibi nü­ fusunun yüzde seksen beşi çiftçi ve işçi olan ve en az yüzde altmış beşi okuyup yazına bilmeyen bir memlekette asırlar içinde yerleşmiş din ve maneviyat bağla­ rının birdenbire kopmasındaki tehlikeyi göstermek milli ve tarihi bir vazife” itli. “Bu tehlike içleri servet hırsı ile yanan cahil ve. imansız insan kitlelerinin ümit­ sizliğ e d üşm esind en doğan koraflnizm”di. Başgil’in bu tehlikeye karşı öne­ risi dinî değerlerin ihyası, daha doğrusu,



337



M



338



U



H



A



F



A



Z



A



K



A



R



L



I



K



K ısa k ü re k de C H P - M S P k o a lis y o n u ­



karya T ü rk ü sü " isim li şiirle N e c ip Fa­



n u n b o z u lm a s ı n e tic e s in d e y a p ıia n



zı! K ısa k ü re k 'e aittir. B u katkıyı Kısa-



s e ç im le r d e d iğ e r p artile ri, b ilh a ss a



k ü r e k 'in e d e b i v e s i y a s a l a la n d a



M H P ' y i d e s t e k le m iş t ir ( M iy a s o ğ lu ,



ö n e m li ta k ip ç ile rin d e n biri, M u sta fa



2 0 0 2 : 68). K ısa k ü r e k 'in bu destekle



M iy a s o ğ lu a ç ık ç a dile getirir: "K la sik



a m a ç la d ık la rı a ra sın d a M S P 'n in b u r­



ed e b iy a tım ız ın L e y la ile M e c n u n ko­



n un u sü rtm ek k a d a r 'kü frü n m ü c e s­



n u s u n u F uzu li n a s ıl k e n d in e m ale t-



sem şe k li' C H P 'y i asla iktidara getir­



m işse, bu m illetin se m b o lü o lan 'V a -



m e m e k a r z u s u d a yatar. H atta , bu



tan -m illet-Sakarya' ü ç lü sü n ü n so n u n ­



a m a ç la Kısakürek, A m e rik a 'n ın T ürki­



cu su n u da N e c ip Fazı! öylesine k e n d i­



y e 'd e k i "d e m ir e li" o larak bir şiirinde



ne a it h a le g e tir m iştir " { M iy a s o ğ lu ,



hicvettiği S ü le y m a n D e m ire l'in A P 'si-



2002: 59). K ısa k ü re k'in 1 9 4 7 y ılın d a



n in b ile C H P 'd e n bir p u a n faz la o y



y a y ım la n a n bu şiirin in m u h a fa z a k â r



a lm a sın a y a rd ım e d ilm e sin in gerekti­



halk k e sim le rin d e u y a n d ır d ığ ı etkiyi



ğ in i vu rgular. 1 9 7 5 'le r e k a d a r M H P



yine M iy a s o ğ lu (2002; 60) şu şekilde



g e n ç liğ in d e o k u n m a sı y a sa k yazarlar



estetize ederek özetler:



liste sin d e yer a la n Kısakürek, bu ta­ rihten so n ra M H P 'y e v e rd iğ i destek



Artık destanlık bir m ü c a d ele başla­



s a y e s in d e ü lk ü c ü le r in y o ğ u n lu k l a



mıştır. A nadolu insanı, g e n c i ve yaş­



o k u d u ğ u y a z a rla r a ra sın a katılm ıştır.



lısıyla bir şuur ve iman m ücahidi ha­



M H P iç in d e k i "H ila lc ile r -B o z k u r tç u -



line g e len bir büyük şairi anlamaya ,



ia r" a y r ışm a sın d a K ısa k ü re k 'in 1975



onun tek başına giriştiği m uadeleyi



so n ra sı bu tavrı ö n e m li bir etkiye sa­



takip etm ey e çakşır. N ecip Fazıl'ın



hiptir. B u etki, 12 E ylü l 1 9 8 0 so n ra ­



tek başına göğüslediği bu m ü ca d ele,



sın d a K ısa k ü re k 'in de y a k ın ı o ld u ğ u



millete kendi milli, tarihi ve dinî d e ­



A y d ın la r O c a ğ ı'n ın "T ü r k -İslâ m Se n ­



ğerlerini anlatma ve dev let g ü çleri­



te z i" te z in d e iyic e belirginleşir.



nin ortaya çıkardığı güçlükleri aşma



Y in e T ü rk s a ğ ın ın u z u n y ılla r b o ­



çabası olarak ortaya çıkmıştır. Bir



y u n c a sü rdü rdü ğü "Vatan M ille t Sakar­



yandan e s e r v eren , b ir ya nd an da



y a' ed eb iyatın a en ön em li katkı, " S a ­



e s e r le r in d e k i g ö r ü ş le r i y ü z ü n d e n



‘tevekkül’ gibi dinî değerlerin duruma uygun yorumuydu; "Unutulmamalıdır ki, vicdanları üzen ve isyan ettiren maddi yoksulluktan ziyade, manevi yoksulluk­ tur ve bunun doğurduğu kıskançlıktır. Manevi bir destekten mahrum ve ruhları bir buhran içinde olan insanların, kendi kendilerine ve fırsat buldukları zaman birbirlerine: neye onun varda benim yok diye sorması, işte komünizmin anası bu­ dun Din bu sualin cevabını verir ve din­ dar bu cevabı bilir ve içi rahat eder. Din­ dar olan insan başkasının varlığını kıs­



kanmaz. Çünkü bilir ve inanır ki, herkes hayatta Allah’ın takdir ettiği nasibini alır ve kısmetini yer Din kıskançlığı ön­ lediği ve bu sebeple komünizmi nefyetti­ ği içindir ki, komünistler en koyu din düşmanıdırlar..." (Başgil, 1985:201-202). Ellili yıllardan itibaren, Soğuk Savaş dönemi boyunca, muhafazakâr sağ söy­ lemde giderek öne çıkan en önemli soTun, komünizmle mücadele olduğu İçin, dinin tammı, milliyetçilik ve komünizme mücadele çerçevesinde yapılmış, laiklik konusu gölgede kalmakla birlikte, Baş-



M



U



H



A



A



Z



A



K



Â



R



L



I



K



V



6



L



A



İ



K



L



İ



m a h k em elerd e ve hapislerde dO yı!



kan II. Abdülhamit H an' da resm î tarih



b o yu nca çile çektirilen N ecip Fazıl,



a n la y ış ın ın dikte ettiği 'k ız ıl s u lta n '



b ir d e ğ il b ir ç o k insanın ö m rü n ü



a n lay ışın ın tam zıd d ı bir A b d ü lh a m it



dolduracak bir dinam izm le m ü ca d e­



portresi ç izm eye gayret eder. Bu port­



lesini sürdürmüştür.



K



rede A b d ü lh a m it H a n , ü lk e y i 33 yıl b o y u n c a usta b ir d ip lo m a t t a v r ıy la



Bu şiirin gerek temaları gerekse M iy a so ğ lu 'n u n o n u n A n a d o lu 'd a oluştur­ d u ğu h a va y a ilişkin açıklam aları "k u t­ sal m a z lu m lu ğ u n p s i k o p a t o l o j i s i n i s o n d e r e c e g ü z e l y a n s ıt ır t A ç ık e l, 1996). G ere k m u hafazakârlığın gerek­ se İslam c ılığın "ö z y u rd u n d a garip öz v atan ın d a p a ry a " şe klinde sadeleştin



D ü v e l-i M u a z z a m a 'y ı birbirine d ü şü ­ rerek, sa ğ salim y ön etm iş bir p a d işa h ­ tır. Vahidüddin Han adlı eser ise d o ğ ­ rudan C u m h u riy e t'in kuru lu ş anlatısı­ nı hedefler. Bu cseıde, M u stafa Kem al Atatürk, V a h d e ttin ta ra fın d a n ü lk e y i kurtarm ası gizli gö re viy le A n a d o lu 'y a g ö n d e r ile n b ir p a şa d ır. Fakat, ü lk e



ieıı 'd ia sp o rik b ilin c 'in e (Akîay, 1997)



k u r tu ld u k ta n s o n r a M u s t a f a K e m a l,



bu şiir ö n e m li bir a yn a tutar. Bu şiir,



V a h d e ttin 'e ih an e t etm iş, o n u vatan



hâlâ m uharazakâr-m illiyctçi çevrelet in



h a in liğiy le suçlamıştır. Cserin bu temel



siy a sa l to p la n tıla rın d a hararetle oku



m esajı se b e b iy le to p la tılm ış ve K ısa



nan, bu toplantıların elektriğini yüksel­



kürek, üzerinde hapis cezası taşıyarak



ten bir etkiye sahiptir.



ölm üştür. Kısaküre k'in bu tarihyazım ı



M illiy e tç i-m u h a fa z a k â r 'şa n lı tarih'



an lay ışı, m illiy e iç i-m u h a fa z a k â r ç e v ­



a n lay ışın ın ve 'k o m p lo c u ' la rih y a z ım -



relerin şanlı tarih an lay ışın ı ve k o m p ­



la r ın ın o r ta y a ç ık ış ın d a d a K ısa k ti-



locu tarihyazım ların ı de rin de n etkile­



re k 'in a z ım s a n a m a y a c a k etkileri b u ­



m iş, Y a v u z B a h a d ır o ğ lu ile Y ı lm a ?



lu n m aktad ır. N am ık Kemal, Ulu H a­



B o y u n a ğ a 'n ın 'tarihî rom an'ları, M u s ­



kan II. A b d ü lh a m id Han, Yahidiiddin



tafa M ü f t ü o ğ lu 'n u n



H a n , Sa hte K ahram anlar, Farili Bo



Yalan S ö y le y e n



larilı Utansın dizisi ile Kadir M ıs ır o ğ -



yu nca Büyiik M azlumlar, Son Devrin



lu'rıun Lozan: Zafer m i H ezim et mi?



D in M azlumları bu tarih yazım ı a n la ­



adlı eserleri bu a n lay ışın oluştu rdu ğu



y ış ın ın ö n e m li örnekleridir. U lu H a ­



iklim sayesin de yazılm ışlardır.



gibin eklektik yanı ağır basan ve kerhen olduğu i?.lenimi veren laiklik yorumu, te­ mel referans olmuştur. O S M A N T URAN VI. M İ L L İ YF.TÇl DİN



Osnıan Turan’m 1964’te yayımladığı TUrhiyede Manevi Buhran Din Ve Liriklik adlı çalışma, sağ laiklik anlayışının yapı taşla rından bir diğeridir. Turan, laiklik yoru­ mundu büyük ölçüde Başgil’iıı izinden gi der, tıpkı onun gibi, laiklik kavramına karşı, ‘din ve vicdan hürriyeti' kavramını



çıkarmaya çalışır O da, Fransa’nın laiklik modeline karşı Ingiltere’deki sekülerliğe gönderme yapar, ki bu sonraki yıllarda sağ söylemin laiklik konusundaki temel tezlerinden biri olacaktır. Turan’a göre, la­ iklik bir şekil şartıdır, asıl mesele vicdan hürriyetinin teminatıdır, “Nitekim, huku­ ken laik olan Fransa’nın ve hususen Tür­ kiye'nin laik olmayan İngiltere'den daha fazla vicdan hürriyetine sahip olduğu id­ dia edilemez” (Turan, 1993: 42). Turan, dinin modern toplumdaki ko­ numu konusunda genel muhafazakâr



339



M



U



H



A



F



A



Z



D İN Î M U H A FA Z A K Â R LIK VE N EC İP FAZIL K ISAKÜ REK



A



K



A



R



L



I



K



ğ u n a taliptir. D oğru Yolun Sapık Kol­



ları ad lı eseri bü tü n ü yle b u sa v u n m a girişim in in bir ürünüdür. B u eserinde



İs lâ m 'a tören sel, ritüel ro lle r y ü k le ­



net v e 'l C e m a a t i n gö rü şle ri d o ğ r u l­



h a r ic in d e N e c ip F a z ıl K ıs a k ü r e k 'in



tu su n d a okur, yeni Selefi a k ım ın ö n ­



ö n e m li e tk i a t a n la r ın d a n b ir in i d e



c ü sü o larak g ö rd ü ğ ü ibn T e ym iyye ve



" d in î m u h a fa z a k â r lık " oluşturur. K ı-



V e h h a b ilik le p o le m iğ e girişir. Eserleri



sakürek, 1 9 6 0 'la r d a n itibaren T ü rk i­



1 9 6 0 'la r d a n itibaren T ü r k ç e 'y e ç e v ­



y e 'd e e tk is in i g ö s te r m e y e b a ş la y a n



rilm e y e b a ş la n m ış o la n M e v d u d i'y e



m o d e r n is t ve y e n i Se le fi İs la m c ılık



'M e r d u d i ' ( " d in d e n d ö n e n le r d e n " ),



a k ım la rın a karşı 'm illî v e m u h a fa z a ­ k â r ' İ s l a m c ı l ı k l a r ı n s ö z c ü lü ğ ü n ü ,



340



K ısak üre k, İslâ m tarih in i "E h l-i S ü n ­



yen m illiy e tç i-m u h a fa z a k â r a n la y ışla r



M e h m e t Şevket Eygi ile birlikte üstle­ nir. K ısa k ü re k 'e gö re İslâm ilkin T ü r­ k iy e 'd e d ü şm ü ştü r ve bu se b e p le il­ kin T ü rk iy e 'd e a y a ğ a kalkacaktır. Eyg i'd e o ld u ğ u gibi K ısa k ü re k'te d e İs­



H a m id u l la h 'a 'B a İ d u l l a h ' ( " A l l a h 'a en u z ak ") sıfatlarını takar. N a s ır tara­ fın d a n



id a m e d ile n v e b u s e b e p le



Sahte Kahram anlar k on fe ran sın d a Kısa k ü re k ta ra fın d a n taltif e d ile n S e y yîd K u tup d a d ü şü n c e le ri y ü z ü n d e n şu 'şartlı ta h liy e 'y e m a ru z kalır:



lâm , T ü rk m illetin in y a ş a m a z e v k id ir ve İs lâ m 'ın sa v u n u c u lu ğ u n ered eyse



Bir d e S ey y id K u tu p va r... K e n d i­



T ü rk m ille tin in u h d e s in d e kalm ıştır.



s in d e n a f d ilem esin i isteyen yakı­



K ısa k ü re k 'e gö re T ü rk m illeti, İslâ m 'ı



şıktı oran gota n m a y m u n u N asır'a



k a b u l e tm e sin d e n itibaren o n u n en



"Bir m ü m in b ir m ünafıktan a f d ile ­



ö n e m li v e e n 'k e s k in k ı l ı c ı ' o lm a



m e z " cev ab ını veren ve kahram an­



b a h tiy a rlığ ın a erişmiştir.



ca ö l m e y i b i l e n b u z a tı "S a h te



Ö te y a n d a n m o d e rn ist ve yeni S e ­



K ahram anlar" k o n fera n sım d a g e r ­



lefi a k ım ların ta sa v v u f d ü şm a n lığ ı Kı-



ç e k kahram an olarak gösterm iştim .



s a k ü r e k 'in a s la k a b u lle n e m e y e c e ğ i



Fakat sonradan gö rd ü m ki, S ey y id



görüşlerdendir. O , bu sebeple, "E h l-i



Kutup b ir Ibn-i Teym iyye m e d d a h ı­



S ü n n e t v e 'l C e m a a t " in s a v u n u c u lu ­



dır ve kellesini kaptırdığı sosyaliz-



vars ayımı paylaşır, yani aslolan tarihsel süreç, toplumsal evrimdir, bu ‘kendili­ ğinden’ olduğu sürece sorun yoktur. Tu­ ran, bu konuda Başgil’in yukarıda söz konusu ettiğimiz görüşlerine paralel dü­ şünür, ona göre de, “ne dinî bir anayasa İçtimai tekamülü durdurabilir ve ne de laik bir anayasa içtimai tekamülü durdu­ rabilir". Ancak Turan, Başgil’den farklı olarak bir ekleme yapar; “ve ne de laik bir anayasa millî arzu ve iradeye aykırı kanunlara hayat verebilir" (Turan, 1993: 57). Osman Turan, muhafazakâr düşün­



cenin, milliyetçiliği ağır basan, bir örneği­ dir, bu, şahsi bir yorum olmanın ötesin­ de, muhafazakâr düşüncenin ellili yıllar­ dan başlayarak izlediği yolun altmışlı yıl­ larda geldiği noktaya da işaret eder. Başgilin, Cumhur iye t’in katı laiklik po­ litikaları karşısında dinî değer ve sembol­ lere daha geniş bir alan açmak amacını ötıe çıkararak vurguladığı ‘din ve vicdan hürriyeti’ kavramı, Turan için daha somut ve ‘millî’ bir anlama sahiptir. Sağ siyasal söylemde, aslında ellili yılların başından İtibaren, ama ilerleyen yıllarda giderek



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



A



R



L



I



m a yularının zoruyla H azret-i Os­



K



V



E



L



A



İ



K



L



İ



K



lara daha hafif şartlar arayan ve d i­



m an'a adafetsizfık isnat eden v e dil



n in d e ğ iş m e z form üller tablosu Ş e ­



uzatan b ir bedbahttır.



riatı k e y fin e g ö r e uydurm aya kal­



İdam e d ilm e d e n bu sapıklıklar­



kan, yani dini içtim ai fayda p la ­



dan istiğfar ettiğini s ö y ley en ler o l­



nında e le alıp Allah'a m utlak kul­



d u . Eğer öy ley se tam k ah ra m a n ve



luk m a n a sın d a b o z a n gizli bir ka­



şeh it. D e ğ ils e , m ü c a d e le s i ka fire



fird en başkası d eğild ir (K ısakü rek,



karşı bir sapığın davranışından İleri



2 0 0 0 :1 6 0 ).



g i t m e y e n b ir z a v a llı (K ıs a k ü r e k , 2 0 0 0 :1 5 7 ).



T ü rk iye 'd e ki d in î m u h a fa z a k â rlığın ve geleneksel m u hafazakâr d in î çevre­



Kısakürek d in sö z kon usu o lu n c a akla



lerin sö zcü sü olarak Kısakürek İslâm 'ın



gerek o lm a d ığ ı n o k ta sın d a ısrarcıdır.



bu lu n d u ğu gibi kabul edilm esi gerekti­



O n a göre, m odernist ve yeni Selefi İs­



ğini ileri sürer. D in in reform ist ya da



lam cılıkların a rzu ladığı akıl aracılığıyla



radikal algılan m aların ın karşısında d u ­



reform a u ğram ış bir İslâmdır.



rur, Bütün heye can lı girişim le rin e ve



B izzat aklın m a h iy et ve k eyfiy eti



şairane tutum una rağm en, N e c ip Fazıl,



ü z e rin e h iç b ir tefek k ü r çilesi ç e k ­



rejim le ilgili sorunu, bir "z ih n iy e t" ve



m e y e n , son d e r e c e d a r ve havasız



"y ö n e tici sın ıf" so ru n u o la ra k a lg ıla ­



b ir akılcılık; ve üstelik b u akılla A l­



makta, b ö ylece sö zge lim i kendi kişili­



lah ve R esulünü inkardan başka ça ­



ğin in on ay la n m a sı v e ken disin e "d e v -



re yokken, onları güya kabul edip,



letiu" kesim ler tarafından saygı göste­



akıl m izanına vurma gayreti ve böy-



rilmesi karşısında siyasa) p o z isy o n u n u



le c e tezatların e n dipsizine d ü şm e



sık sık değiştirebilm iştir. V efa tın a y a ­



felaketi...



kın, yenilikçi İslâm cr hareket kadar g e ­



R e fo rm cu , din i, h e r türlü insan



leneksel m u hafazakâr kesim lerin de il­



h a m les in in m a n iv e la s ı olarak k a ­



gi alan ın dan uzaklaşm ıştı. S ade ce k ü ­



b u l e tm e k zorun da kaldıktan sonra



ç ü k bir çevrede, d ah a ç o k da b a ğlıla ­



an ca k b u m a n i vefayla kaldırılabilir



rınca bir k am usal figür olarak yaşatıl­



yükleri sırtlayabilm eleri için insan­



maya çalışılm aktaydı.



daha fazla, demokrasi, nasıl türdeş biçim­ de tanımlanan ezici çoğunluğun, yani ‘millî iradenin’ mutlak hâkimiyeti olarak görülüyorsa, din ve vicdan hürriyeti de çoğunluğun inançlarının toplumsal ha­ yatta hâkim olması olarak görülüyordu. TuranTn laiklik meselesi etrafında ifade etmeye çalıştığı buydu. Ona göre 1961 Anayasası ‘Din Hürriyetine aykırı' idi, çünkü, ‘devlet din işlerine müdahale edi­ yordu’ ve ‘bu müdahaleyi dinin ve ekseri­ yetin himayesi maksadıyla yapmıyor’du, dahası ‘dinin mfldafa ve inkişafına yasak



koyup’, ‘din ve mukaddesata tecavüzü serbest bırakıyor’du (Turan, 1993: 87). Turan’ın laiklik kavramına kuşkuyla bakmasının nedeni, dinî değerlerle çatış­ ma ihtimalinden ziyade, laikliğin bize ait olmayan, dışardan ithal edilmiş bir şey olmasıydı. Kitabının amaçlarından biri, “Avrupa’nın tarihi ve içtimai şart ve zaru­ retlerinin icabı vücud bulan, birçok mü­ esseseler gibi laikliğinde oraya mahsus bir tekamül olduğunu, Türkiye’de ne din ve vicdan hürriyeti ve ne de hukuki bir serbesti bakımından böyle bir ihtiyacın



341



M



342



U



H



A



F



A



Z



mevcut olmadığını göstermek”ti (Turan, 1993: 57). Böyle bir ihtiyaç yoktu zira, “hayati ihtiyaçların karşılanması ve ka­ nun halinde ifade edilebilmesi için devle­ tin m u tlaka la ik olm ası zaru reti yok [tu l”, “Türklerde, İslam medeniyet ve hukukunu kabul ettikten sonra, şeriat yanında, daima bir takım laik kanunlara ve hatta bunlara göre hüküm veren mah­ kemelere bile sahip olmuşlardı. Osmanh kanunnameleri bu anlayışın mahsulü idi [,..l İktisadi zaruretlerle dinî naslann ça­ tışması halinde hukukî tekamülü göster­ mesi münasebetiyle fai2 müessesi güzel bir misal teşkil eder [...] faiz ve bankacı­ lık bugün her tarafta hukuki ve meşru bir müessese haline gelmiş ve devletin la­ ik esaslara dayanmasını da beklemeye lü­ zum kalmamıştır" (Turan, 1993: 55), Turan, daha önce İkinci Meşrutiyet yıl­ larında da ileri sürülen, İslam’ın Türklü­ ğe uygunluğu, Tûrklerin İslâm’a hizmet­ leri gibi başlıklar altında dinin millileşti­ rilmesi yaklaşımına uygun bir laiklik ta­ rifi yapmıştır. Yukarıda da belirtildiği gi­ bi, o zaten bizim laikliğe ihtiyacımız ola­ cak bir din ve devlet sorunumuz olmadı­ ğı, laiklik diye uygulanan politikaların toplumun çoğunluğuna, kendilerine ya­ bancı bir ilkeyi dayatmak olarak görü­ yordu. Turan, böyle bir durum söz konu­ su olm adığı sü rece, din ve devletin, Türkler için çatışması imkânsız iki kav­ ram olarak görüyordu, zira, “Dinden sonra devletin kutsiyeti İslâm'dan önce de Türk mefkuresinin esaslarından biri idi". “Anadolu’nun fethine iştirak etmiş büyük kumandan ve beylerin türbeleri evliya ziyaretgahlarından daha geniş bir kutsiyet halesi içinde dokuz asır ululan­ mış "dı (Turan, 1993: 35). Osman Turan, bu çerçevede, Başgil’den farklı olarak, din ve vicdan hürriyeti vurgusu yerine, Tûrklerin siyaset geleneği içinde, laiklik konusunda kendine özgü, dinle devletin hiçbir suretde çatışmadığı bir modelin al­ tını çizmek üzere, ‘Tûrklerin tarihi’ ve



A



K



Â



R



L



I



K



‘devlet anlayışı’ kavramlarını öne çıkar­ mıştır, onunki Başgil'den biraz farklı, da­ ha fazla devleti kutsayan bir din anlayışı­ dır. Bu anlayışın daha sonra, koyu milli­ yetçi çevrelerde, birçok takipçisi olmuş, laikliğe, bu çerçevede m illî tarihi bir meşruiyet kaz andı nlmaya çalışılmıştır. Diğer taraftan, Başgil’in Laiklik kitabını sonuçlandırdığı komünizm konusu, Turan’m çalışmasının giriş konusudur. Os­ man Turan da, dini “milletlerin tekamül ve bekasında büyük bir amil" (Turan, 1993: 38) olarak tanımlıyor ve beka so­ runlarının başında gördüğü komünizme karşı, dini diğer kültürel kaynaklarla bir­ likle, önemli bir koruyucu olarak görü­ yordu. milletimizi ayakta tutan bütün manevi kıymetler manzumesi, görünür, görünmez, şuurlu, şuursuz, iç-dış öyle bir lakım kemirici ve yıkıcı tesirlere ma­ ruzdur ki, hiçbir cemiyet [...] bunlara da­ yanacak bir kudrette değildir" (Turan, 1993: 16). Turan da, muhafazakâr dü­ şünce geleneğinin takipçisi olarak, dinin modernleşme ve değişimden uzak, sis­ tem dışı yorumlarına karşıydı, cehalet ve ‘irtica'yı, komünizm kadar tehlikeli bulu­ yordu. Kendi ifadesiyle, “Dinin ilim ve kültürden ü2 ak kalarak hurafe içinde bo­ ğulması da komünizm ve irticaya amil olacağından şüphe edilemez”di (Turan, 1993: 16). Turan, bu konuda, ellili yılla­ rın muhafazakâr çevreleri ve Başgil ile hemfikir ise de, onun irtica konusundaki tavrında, ‘millî’ bir kaygı öne çıkar; “di­ nin kültürden uzak kalması" yani, Türk kültürü dışına taşması, daha doğrusu Türk kültürünün önüne geçmesi kaygısı. İslâmiyet’in etkisiyle Tûrklerin kültür­ lerinden koptukları teması, Türk milli­ yetçiliği içind e eski bir temadır, ama Cumhuriyet’in kuruluş yıllarında daha ziyade, laiklik ilkesinin savunusu çerçe­ vesinde gündeme gelmiştir. Bu çerçevede de, ulusal kimliğe gönderme yapılıyordu, ama bu, laiklik adına yapılıyordu. İslâmi­ yet’in Türkleri kimliklerinden, tarihlerin­



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



L



I



den. ilerleme kabiliyetinden yoksun bı­ raktığı fikrini, sağ milliyetçilik, İslâmi­ yet’e fazla yüklenmeden, ayneıı benimse­ miştir. Dahası bu fikir, sağ söylemin be­ lirgin temalarından biridir ve daha sonra, İslamcılıkla arasındaki sınırı keskinleştir­ mişim Tııran’a göre 'kürklerin İslâmiyet’i kabul etm elerinin ardından, özellikle seçkinlerin, kendi kültürlerini yitirmeleri büyük bir bata ve kayıptı, aynı şeyi Batı­ lılaşma) la tekrar etmemek gerekiyordu. “Islâm din ve medeniyetine girerken. Arap ve Acemlerin aksine olarak, Türk münevveri, nasıl tarihi ve kültür mira­ sından uzaklaşmış ve onu İslâm medeni­ yeti içinde yaratıcı bir medeniyet faaliye­ tinin temeli yapamamış ise, bugünkü ay­ dınlarımızın mühim bir kısmı da bu zih­ niyetle garp medeniyetine girmeyi dü­ şünmektedirler” (Turan, ] 993: 22). Osman Turan ve. onun da içinde bu­ lunduğu sağ milliyetçi düşünce için, eri önemli mesele, Türkleriıı yitirdiği parlak geçmişlerine benzer bir yükseliş göster­ mesidir. Din tanımı da, laiklik tanımı da, Batıcılık ve Cumhuriyet in değerlendir­ mesi de, ancak bu millî’ çerçevede anlam kazanır. Ona göre. “Garbın tabiyeli yeli­ ne, onunla uzlaşmış olarak Şarkın efen­ diliğine yükselmek imkânları yine mev­ cut tur” (Turan, 1993: 79) ve din bu im­ kânların başında gelmektedir, “filhakika eğer İstanbul’un İslâm dünyasının bir kültür merkezi olarak devamına müsa­ ade etsek ve inkişafına imkân hazırlasa idik, İmparatorluğun yıkılmasına rağ­ men, yine de Şarkın manevi liderliği biz­ de kalabilirdi. Böylece bu sayede kültürel ve siyasî tesirimizi uzun diyarlara götür­ mek. elimizde bulunan Islâm medeniydi h âzinelerini neşretm ek ve Müslüman münevverlerini İstanbul'a, Türkiye’ye bağlamak sureliyle büyük meblağlara ve zengin döviz kaynaklarına kavuşmak mümkünda” (Turan, 1993: 75). Muhafazakâr söylem ve sağ siyaset ala­ nında, milliyetçi damarın giderek ağırlık



K



V



E



L



A



İ



K



L



İ



K



kazanması, ayrıca üzerinde durulmaya değer bir konudur. Sağ laiklik yorumu bu gelişmeden etkilenmiş, din milletin ayrılmaz bir parçası olarak tanımlanırken bir yandan, toplumsal kimlik çerçevesin ­ de öne çıkmış, ağırlık kazanmış, ancak kamu hayatını belirleyen ‘milli’ politika­ ların bağımlı değişkeni haline gelmiştir. Bu çerçevede, milliyetçilik ve. merkez sağ siyasetlerin ortak paydaları artar, arala undaki sınırlar belirsizleşirken, dinî de­ ğerleri öne çıkaran İslamcılık, sistem dışı bir sağ söylem halini almıştır. Kovu mil­ liyetçiliğin, sistem dışı kalına konumuna düştüğü durumlarda, m illet tanımının içini ilaha fazla dinî değerlerle doldurma­ sı beklenir ve anlaşılır bir şeydir. Sağ si­ yasal söylemin, bugüne uzanan süreç içindeki macerası ve aldığı değişik biçim­ ler, bu çalışmanın konusu değil. Şimdilik sadece bu süreç içinde göz leınleyebildiğimiz temel değişimi özetle­ mekle yetinelim. Sağ siyasal söylemin, bu süreç içinde, Cumhuriyel’e itirazının leınel konusu, tarihte kaybedilen nüfuz ve iktidarın suçlusu olması fikrine dönüş­ müş, revizyon gayreti ise. manevi değer­ lerin, gerek sembolik alanda, gerek ‘dö­ viz kaynağı olarak', devreye girmesiyle, kaybedilen iktidarın geri alınması arayı­ şına yönelmiştir. İzlerini bugüne kadar takip edebileceğimiz, bir yandan koyu milliyetçi söylemi, lıatta zaman zaman Islânıcı söylemi, diğer varidatı ise, önce AP ve sonra ANAP’la temsil edilen mer­ kez sağ söylemi belirleyen düşünsel arkaplan budur. Tam da bu nedenle, bu süreci en iyi özetleyip, sağ laiklik anlayışını, bu gele­ nek içinde yeniden üreten bir çalışmayla bitirm ekte yarar var. M illiyetçi yazar Durmuş Hocaoglu’nun, Laisizmden Milli S eku larizm e (1 9 9 5 ) başlıklı çalışması, yukarıda irdelemeye çalıştığımız sürecin kısa bir özelini, bu geleneğin içinden özetlemesi açısından son derece dikkate değer bir çalışma.



343



M



U



H



A



F



A



Z



LAİSİZMDEN MİLLİ SEKÜLARÎZME



344



“Demokrat Parti’nin 14 Mayıs 1950’de fi­ ilen siyasî iktidarı ele geçirmesi ile gözle farkedilir bir şekilde, ülkemizde yavaş yavaş, yeni bir laikliğin, Türkiye tipi bîr Liberal- Sekularize Laiklik’in oluşum sü­ reci başlamıştır” (Hocaoğlu, 1995: 284) diyen Hocaoğlu da, alternatif bir laiklik anlayışının başlangıç tarihini ellili yıllara götürüyor. Ona göre, bu laiklik anlayışı, “Osmanlı seküfarizmi anlayışının günü­ müzdeki bir çeşit devamı mahiyetinde kabul edilebilir ki, bu haliyle o, ‘Türk muhafazakâr Laikliği’, ya da, 'Türk Sekülarize Laikliği’ olarak da isimlendirilebi­ lir" (Hocaoğlu, 1995: 275). Hocaoğlu’nun ‘Osmanlı sekülarizm'in­ den kastettiği, "Cumhuriyet laisizminin İslâm’ın sosyal hayatın hemen her safha­ sından devlet gücü kullanarak, ani ve keskin bir darbe ile diskalifiye edilmesi” çabası olmasına karşın, “Islâm'ın sosyal hayat karşısında kademeli ve yumuşak p asifikasy o n u ”dur (H ocaoğlu, 1995: 3 96). Milliyetçi gelenek içinde, laikliğe tarihsel arkaplan ve meşruiyet yaratma gayretlerine gönderme yapan Hocaoglu’nun, “Böylelikle laiklik, Türk kültür ve tarihinin bir parçası olmakla, ecnebi malı olmak gibi soğuk ve itici yanları iza­ le edilecek ve millî bir hüviyet kazandı­ rılmak suretiyle meşrulaşmış olacaktır” (Hocaoğlu, 1995: 305) yorumu, bizim bu yazı boyunca çizmeye çalıştığımız çerçe­ ve içinde kolaylıkla anlaşılır bir kaygıya gönderme yapıyor. Hocaoglu’nun çalış­ masını bizim açımızdan ilginç kılan bir özelliği, alternatif laiklik söylemi gelene­ ğini içerden çok iyi özetlemesi, bir diğeri ise, bu geleneğin arkasındaki itici motif­ leri bir kez daha açıklığa kavuşturması, dolaysıyla bu söylemi deşifre etme gayre­ timize yardımcı olması. Hocaoğlu, muhafazakâr çevrenin, laik­ lik tanımını yeniden üreterek benimseme ihtiyacı duymasını gerekçelendirme çaba­



A



K



Â



R



L



I



K



sı içinde öne çıkan nedenlerden birincisi, muhafazakâr sağ söyfemin kalkış noktala­ rından en önemlisini özetler mahiyette. Hocaoglu’na göre, millî sekülarizm for­ mülünün hedefi, öncelikle “hepimizin or­ tak kimlik unsuru olan dinimizi devrimci değil, evrimci bir çizgi üzerinde, kırıp dökmeden, tahrip etmeden, kimseyi inci­ tip kırmadan yine hepimizin mümkün mertebe yaşadığı ve yaşayarak paylaştığı yere getirmek”tir (Hocaoğlu, 1995: 400). ikinci neden, alternatif laiktik fikrinin oluşmasının ardındaki, en önemli tarih­ sel, konjonktürel itici gücü, çok iyi ifade etmektedir. Hocaoğlu, bu süreci anlatır­ ken şöyle diyor: “Türkiye kendisini dün­ yadan tecrid edemezdi. Dünyada ise iki blok vardı: Demokratik Batı Bloku ve Anti-demokratik Sovyetik Blok. Bu blok­ laşma Türkiye'nin muhafazakârlarında, bugüne kadar hep itme duygusu uyandı­ ran Batı karşısında, zarurete binaen bir yakınlaşma, bir çekme duygusu uyandır­ mıştır 1„.] Bu dummda Batı'mn laikliği komünizmin dinsizliği karşısında sevimli dahi görünmeye başlam ıştır [...] dine düşman olmayan ılımlı laikliğin, kerhen de oba, kabul edilebilirliğini, ya da katlanılabikiliğini kabul ettirmiştir" (Hocaoğlu, 1995: 289). Son olarak, laikliğin sağ yorumunun en önemli hedefi, Hocaoğlu’nun ifadesiy­ le “Devlet’i toplumu ve tarihi ile barıştırmak”tır (Hocaoğlu, 1995: 398). Muhafa­ zakârlık ve sağ siyasal söylemi bu cüm­ leyle özetlemek mümkündür, ancak bu ifade, sağ söylemin kendisini takdim şek­ lidir. Diğer taraftan, muhafazakâr sağ söyleme dışardan bakıp, onu asıl özetle­ yen çabanın, aslında, ‘toplumu ve tarihi devlet ile barıştırmak’ olduğu söylenebi­ lir Bu söylem, daha geniş çerçevede, top­ lumun, otoriteye sadakatini, toplumsal düzenin meşruiyetine ve hiyerarşik iliş­ kiler sisteminin değişmezliğine inancını temin ve teyit etme çabasının ürünü ve özetidir denilebilir. Ellili yıllardan itiba­



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



L



I



ren, muhafazakâr düşünce ve siyasal söy­ lemin kom ünizm le mücadele fikri ve gayretiyle belirlenm esi, komünizm ile dinsizliğin özdeşleştirilmesinin sonucu olduğu kadar, bu örtüşme ve ona karşı tepkilerin, ‘eşitlik’ fikrine ve onu öne çı­ karan düşünsel ve siyasal söylemlere kar­ şı set çekme hedefine yönelik m an ipul asyonu olarak değerlendirilebilir. Burada, dinî hassasiyetlerin, ne kadar komüniz­ me katşı kendini savunmaya geçtiği, ne kadar tanımının komünizm ve eşitlikçi fikirlere karşı değişerek, manipüle edildi­ ği tartışılmaya değer bir konudur. Sonuç olarak, muhafazakâr düşünce ve sağ siyasal söylem, bir yandan, Cumhuriyet’in ilk döneminde uygulanan radikal devrim hareketleri ve katı politikalara



K



V



E



L



A



İ



K



L



İ



K



karşı oluşan tepkiyi ifade ve temsil etmek suretiyle yumuşatmış ve demokratik dile tercüme etmiştir Diğer yandan, bunu ya­ parken, özellikle ulus kavramını yeniden tanımlamak suretiyle, devlete ve düzene sadakati teminat altına almıştır. Çerçeve­ sini, Cumhuriyet’in kuruluş yıllarının Fazla sektiler ve Batılı politikaları ve ya­ bancılaşmış yönetici elitinin eleştirisiyle sınırlayan sağ söylem, toplumsal eleştiri­ nin sınırlarım da bu şekilde belirlemiş ve devlet ve düzene sadakati, siyasal eleştiri­ nin alanının, dışında ve üzerinde bir yere yerleştiriyordu. Hoeaoglu’nun ifadesiyle, “Devleti eleştirmek, ama aynı zamanda onu cansiparane bir şekilde savunmak zor bir sanatnr, lâkin buna değer.. .” (Hocaoğlu, 1995: 400), □



DİPNOTLAR 1 2



Peyami Safa, "T ü rk Düşüncesi ve Batı M e d en i­ yeti", T ü r k Düşünceyi, 1 Aralık 1953. Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu, T ü rk İnkılabı Karşı­ sında M üslüm anlık', M illi M e c m u a , 15 M ayıs 1928.



maz", Türk Düşüncesi, 1 Haziran 1955. 12 Baltacıoğlu, "Bir Türk İslam İlahiyat Fakültesi İstiyorum", Türk Düşüncesi, 1 Mayıs 1955. 13 Baltacıoğlu, "T ürkiye Dinle Nasıl K alkına­ cak?", T ü r k Düşüncesi, 1 Mart 1957.



2



Ism ayıl H akkı B altacıoğlu, 'K u r a n Nasıl Bir Gerçektir?', T ü r k D ü ş ü n c e s i , 1 N isan 1955.



14 Baltacıoğlu, "Din Yaşayışı Üzere Düşünceler", T ü r k D ü ş ü n c e s i, Nisan 1954.



4



Baltacıoğlu, M illi M e c m u a , 15 Mayıs 1923.



5



B altacıo ğ lu , 'T ü rk iy e D in le K a lk ın a c a k tır', T ü r k D ü ş ü n c e s i , 1 Ocak 1957.



15 Peyami Safa, "İrtica Nedir?", 1 Mayıs 1959.



6



Baltacıoğlu, "K u ra n nasıl bir eserdir?", T ü r k D ü ş ü n c e s i, 1 M ayıs 1957.



7



Baltacıoğlu, "K u ra n 'ın A r a Dile çevrilmesi Bu işi Nasıl Ele Aldım Nasıl Bitirdim ?", T ü r k D ü ­ ş ü n c e s i , 15 Haziran 1957.



8



A , g .e ,



9



Baltacıoğlu, "A y d ın la rı Din gerçeğini ne za­ m an gö rece ksin iz?", T ü r k D ü ş ü n c e s i , 1 Ekim



1955.



10 B altacıoğlu, "T ü rk iy e D in le K alkın acaktır", Türk Düşüncesi, 1 O cak 1957. 11 B altacıoğlu, "T ü rk iy e Başka Türlü K a lk ın a ­



T ü r k D ü ş ü n c e s i,



16 A.g.e17



A .g .e .



18 Peyami Safa, H a v a d i s , 25 Ekim 1960, zikreden Beşic Ayvazoğlu, P e y a m i , İstanbul, 1998, s. 483, 19



T ü r k D ü ş ü n c e s i,



"Proğram", 1 Aralık 1953.



20 A vukat Bekir Berk, "N urculuk bir irtica hare­ keti m idir?" (Ankara Birinci A ğır Ceza M a h ke ­ mesinde Nurculuk aleyhine açılan davada sa­ vunm a a v u k atın ın savu n m asın d an bazı b ö ­ lümler), T ü r k D ü ş ü n c e s i, 1 M ayıs 1959.



21 Ali Fuad Başgil, Komünizme Karşı Mücadele Derg/sr, 1 Mart 1951.



345



İslamcılıktaki Muhafazakâr Bakiye YASİN



uhafazakârlık ile İslamcılık ara­ sındaki ilişkiyi bir bakiye ilişki­ si çerçevesinde düşünmek, eko­ nomiyi de hesaba katan zengin ve kullanılışlı bir nıetaforik açılım sağlayabilir. Bakiye, belli bir ortaklıktan veya bir alışverişten sonra taraflarda kalan alacak verecek hesaplarını ifade eder. Beraber üretilmiş bir sonucun paylaşılması, biti­ rilmiş bir ortaklığın tasfiyesi anında ve­ ya ardında gündeme gelebilir, tslâmcılık içerisindeki muhafazakâr bakiyeyi, İs­ lam cılık tan m uhafazakârlığın alacağı olarak veya İslamcılığın muhafazakârlı­ ğa ödemek zorunda kaldığı bir borç ola­ rak da düşünebiliriz, tslâmcılık üzerin­ deki muhafazakâr baskı veya lslâmcılığın tarihsel olarak sürekli muhafazakâr bir söyleme çok kolay dönüşebilmesi bu bakiyeyle alakalı olsa gerek. Oysa bugünkü haliyle bilebildiğimiz anlamıyla kendi siyasal konumunu bü­ yük ölçüde sağcılık, milliyetçilik ve mu­ hafazakârlığa karşı temyiz etmeye borç­ lu olan İslam cılığın, muhafazakârlıkla arasındaki bu bir türlü tasfiye edileme­ yen bakiyesinin hangi ortaklığa dayan­ dığını ortaya koymak gerekiyor Bu iliş­ kide kim kime hangi alışverişle borçlu olmaktadır? Bu sorunun tabii ki bir de muhafazakârlık üzerindeki Islâmcı baki­ ye kısmı vardır, Türk muhafazakârlığı­



M



A KTAY



nın kendine özgü gelişim tarihinde tslâmcılıkla yakınlığı bilinen bir gerçektir. Bu yakınlık ve alışverişin, Pierre Bourdieu’nün (1 990) tabirlerini biraz serbest kullanmak gerekirse, zamanla ürettiği “kültürel ve sembolik sermaye" üzerin­ de bir tartışm a ve paylaşım gerilim i üretmemesi düşünülemez. Bu gerilimin her ikisini besleyen yanları da olmuştur. Belki bu yüzden, Islâm cılığın siyasal söyleminde zaman zaman sağcı, milli­ yetçi ve muhafazakâr bakiyeler hiçbir zaman denkleştirilememiş, konjonktürel olarak bu bakiyeler İslamcılığın bu ideolojilerle çok kolay buluşmasına yol açabilmiştir. Ancak bu buluşmalar her zaman bir ittifak veya bir dayanışma de­ ğil, çoğu zaman bir rekabet veya çekiş­ me vesilesi olmuşlardır. Her şeyden ön­ ce İslamcılık, 19. yüzyılın ikinci yansın­ dan itibaren İslâm dünyasının her tara­ fındaki zuhuru itibariyle Islâm’ın gele­ neksel yorumuna karşı bir yenilenme, bir değişim ve değiştirme talebiyle yük­ lü olagelmiştir. Bu yazıda İslamcılık ve muhafazakârlık arasındaki ilişkileri, tslâmcılığm muhafazakâr bir ideolojiye dönüşme veya muhafazakârlıkla eklem­ lenme durumlarını başla ekonomik dü­ zeyde olmak üzere bazı metaforik geçiş ve unsurlar üzerinden değerlendirmeye çalışacağım.



I S L Â M C I L I K T A K . I



M



U



________ SİYASAL tortulanm a ________ Bakiye lafzının oluşturduğu çağrışımların açıldığı tek alan tabii ki ekonomi değildir. Onun fiziksel bir anlamı da vardır ve bu anlamı üzerinden gidildiğinde bu ilîşkin in ’bazı yönleri daha kolay vuzuha ka­ vuşturul ab i lir. Islâm’ın siyasallaşması, İs­ lamcılığın teşekkülü, güç biriktirmesi, ar­ dından, reel politiğin istikrar ortamında giderek devrimci-yenilikçi ölçülerinin bi­ le kaçınılmaz rutinleşmesi veya -Bobby S. Sayyid’in Edmund Husserl’in bir deyimini istihdam ederek dediği gibi- “tortulaşma­ sı", muhafazakâr bir mahiyet kazanması­ na da işaret eder: Tortulaşma siyasal meselelerin gündelik hayatın bir parçası olduğu usûle işaret etmektedir, örneğin, dünyanın yuvarlak olduğu inancı artık siyasî çekişme çıkar­ mamaktadır -o artık tortulaşmış bir inançtır Tortulaşma, yeniden hareketlen­ d irm eyle frea cü v ation ) karşıt olarak alınmıştır Yeniden hareketlendirme tortu­ laşmanın sorgulandığı âna işaret etmek­ tedir (Sayyid, 2000: 46). Tortulaşma, her siyasal hareketin kaçı­ nılmaz uğraklarından biridir. Burada Is­ lâm’ın kendi kültürel etkilerinin ve varlı­ ğının tortulaşması kadar, kültürel bir un­ sur olarak yer aldığı bir siyasal vasattaki tortulaşmalar da söz konusudur. Özellik­ le Islâm dünyasındaki siyasal düzenlerin bütün krizlerinin bu toplumsal tortulaş­ malarla ilgili olduğu gözönünde bulun­ durulursa, her krizin akabinde neden başka bir ideolojinin, örneğin sosyalizm veya liberalizmin değil de İslamcılığın güçlenerek çıktığı, Sayyid’in ısrarla telkin ettiği sorulardandır. Siyasal düzenin her türlü tortusunun giderilm esinin, yani toplumsal hareketlendirmelerin ve bir ba­ kıma siyasal alanın her türlü genişlemesi­ nin bütün'sonuçlarının İslamcılığı yeni­ den işaret ediyor olması, başlı başma, İs­ lamcılığın toplumsal hareketlenmelerin



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



B



A



K



İ



Y



E



bir sonucu olduğu veya kendisinin top­ lumsal ve siyasal yapıyı hareketlendirdiği­ ni gösterir. Ancak bu hareketlendirmenin çoğunlukla yine toplumun özünde, geç­ mişinde veya asli kimliğinde bulunduğu varsayılan bir unsura dönüş söylemiyle örgütlenmesinin muhafazakâr bir baki­ yeyle alakalı kıldığında kuşku yoktur. Türkiye’nin demokrasi tarihinde siyasal alanın genişlemesiyle Islâmcı gelişme ara­ sındaki doğrusal ilişki bununla ilgilidir. İslamcılık toplumsal istikrarın korunma­ sıyla değil, Türkiye’nin içinde yer aldığı veya Türkiye’ye hâkim olan güç ilişkileri­ ne bir itiraz olarak sürekli bir gerilim kaynağıdır. Buna karşılık, muhafazakârlı­ ğın büyük ölçüde siyasalı yadsıyan, siya­ salı aşağılayan söylemsel şartlara tekabül ettiğini hatırladığımızda, en azından Tür­ kiye’de İslamcılığın büyük ölçüde siyasalı temsil eden üslubunun muhafazakârlığın an d-politik söylemine karşı işleyen bir süreç olduğunu söyleyebiliriz. Yine de muhafazakârlık ile din arasın­ da bir yakınlığın olması, genellikle haklı olarak, çok olağan karşılanır. Bu büyük ölçüde muhafazakârlığın somut bir muh­ tevaya en çok dinsel bir söylemle kavuş­ masından, daha açık bir iFadeyk en fazla dini araçsallaş turnasından kaynaklanır (Aydın, 2002: 65). Nasılsa, dinsel söyle­ min sözmerkezci doğası ile kutsal ve din­ dışı algısının dayandığı varsayılan meta­ fizik sabitelerin herhangi bir değişim ih­ timaline karşı doğal bir direnci harekete geçirdiği kabul edilir. Dinlerin ritüel ve İtikat düzeyinde vazgeçmedikleri bu sa­ bitelerin, fen om eno loğların da tasavvur ettiği gibi, sadece zihniyet planında kal­ mayan bir “dünya-kurucu" işlevi vardır (Berger, 1069). Belli bir metafizik işarete göre sabitlenen bu dünyanın maruz kal­ dığı her değişim ihtimalinin kutsala bir saldırı olarak algılandığı da gözönünde bulundurulduğunda, muhafazakâr bir refleksin dinlerin en önemli özelliklerin­ den olduğu düşünülebilir. Dinsel algı ve



347



M _______ U_______ H



348



A



F



A



2



teodise çerçevesinde dünya, metafizik unsurların bir tecellisi veya tecelligâhı olarak toplamda haklı, makul ve iyi ola­ rak tasavvur edilir. Burada dinsel bir söy­ lem olarak belli bir teodise türü, muhafa­ zakârlığın siyasal teolojisini temin eder. Dünya mevcut haliyle Tann’mn onayla­ dığı, razı olduğu ve hatta arzu ettiği bir dünyadır. Yönetici dinî bakımdan kötü bir durumdaysa bile, onun başa geçme­ sinde insanların ilk bakışta göremeyecek­ leri, ama ancak toplamda bulabilecekleri bir hayır vardır. En kötü ihtimalle top­ lum müstahak olduğu için böyle bir yönetime maruz kalmış olabilir. Yine mu­ hafazakâr bakış açısına göre bu durum bile toplamdaki hayrı işaret eder. Her ha­ lükarda bu siyasal ilahiyatın muhafaza­ kâr İşlevi, insanların başına geleni sabır ve metanetle karşılamalarını temin eder; mevcut olanın, yani cari gerçekliğin ma­ kul olduğunu, dinsel, geleneksel, tarih­ sel, hatta yer yer bilimsel gerekçelere re­ feransla telkin eder Dinsel söylem, kutsallaşttrıcı işlevinin belli siyasal veya toplumsal ilişkilerin sü­ rekli leş tirilmesine, sabitlenmesi ne ve bu ilişkilerin muhafazasına yarayan nitelik­ leri dolayısıyla her zaman siyasetin araçsal iştahına konu olmuştur. Ancak bu, dinin bütün varlığının bu araçsal niyetle­ re borçlu olduğu anlamına gelmez. Üste­ lik muhafazakârlık her zaman siyasal ala­ na egemen olanların bir tavrı veya duy­ gusu olmayabilir. O her türlü toplumsal tabakada rastlanabilen ve "her türlü siya­ sal veya kültürel ideolojiye rahatlıkla eklemlenebilen” (Çiğdem, 2001: 36) evren­ sel bir haîet-i ruhiye, devrimcilerin bile yakalanmaktan kurtulamadıkları bir çeşit ideolojik gelişim sürecinin dönemsel bir sendromu olarak görülebilir. Bu durum­ da, muhafazakârlığın belli bir siyasal söy­ lemin muhtevasındaki bakiyesinden fazla ayırt edici bir işlev beklemek gereksiz bi­ le olabilir. Çünkü her yerde izine rastla­ nan bjı ideolojik hava, belli bir siyasal



A



K



Â



R



L



I



K



akıma mal edilmesi zor olduğu kadar, yerleşmek için elverişli koşullan buldu­ ğunda bütün siyasal akımları belli dö­ nemlerinde yakalayan ve kendine mal eden bir virüse daha çok benzer. İSLAMCILIĞIN MÜMKÜN VE MEŞRLT DİLİ OLARAK MUHAFAZAKÂRLIK Bununla birlikte, dinsel söylemin kendi­ ne özgü tabiatı her zaman bir çeşit muha­ fazakâr şive görüntüsü verse de, dinlerin karizmatik dönemlerinde, yani ortaya İlk çıktıkları ve genellikle toplumun madun kesimlerinin ilgisini celp ettikleri dönem­ lerde, aykırı, muhalif ve eleştirel bir tutu­ ma daha yakm oldukları tarihsel bir ger­ çektir, Bu itibarla Isa’nın, Musa’nın, Buda’mn veya Islâm peygamberinin çağrıla­ rına herhangi bir muhafazakâr tutumun yakıştırılması zordur. Bryan S. Tumer’in \Veber and İslam isimli eseri, Islâm hak­ kında Oryantalist literatürün özenle işle­ diği Müslüman hedonizmi edebiyatım, "üyumculuk" ve “çatış macılık’’ karşıtlığı ekseninde yeniden ele alarak, Hz. Muhammed’in (s) mücadelesine belki de ya­ kış tınlamayacak tek özelliğin “uyumculuk” olduğunu söylüyor. Turner, özellikle İbrahim! dinlerin hiçbirine uyumculuk atfedilemeyecegini de zengin ampirik ör­ neklerle gösteriyor (Turner, 1974; 1997) Dolayısıyla hem dinin hem de muhafaza­ kârlığın her birinin işin başında fiilen ge­ çerliliği olmayan “ilga edilmiş veya terk edilmiş” bir hakikate, bir geleneğe, asgari ilkeler bütünlüğünden oluşan bir metne gönderme yapmalarının dışında, böyle bir yakıştırmanın zemini yoktur. Bu ka­ darı ise, yani şöyle veya böyle bir metne, bir geleneğe, bir mutlak hakikat iddiası­ na, bir Ökeye gönderme yapmak, muha­ fazakârlığı siyasal bir entite olarak tasav­ vur etmek suretiyle kendini bilinçli ola­ rak buna karşı konumlandıran siyasal akımlarda bile hiçbir zaman eksik olma­ yan bir şeydir. Giderek muhafazakârlığın



İ



S



L



A



M



C



I



L



I



K



T



A



K



İ



M



U



genel bir tanımı, tarihi ve tasvirine gir­ meyi de gerektirebilecek bu temayı bu yazının amaçlarından daha fazla sapma­ mak için kesmek gerekiyor. Esasen, Türk İslamcılığının içerisinde muhafazakârlı­ ğın bakiyesinin tarihsel olarak nasıl bir hal aldığına dair bazı notları ortaya koy­ mayı amaçlayan bu yazıda, muhafazakâr­ lığın Batı’dakı seyrini çok fazla konu et­ mek de gerekmiyor. Hatta Türk muhafa­ zakârlığını çerçeveleyecek bir yazı bile Batı’da muhafazakârlığın gelişim çizgisin­ den oldukça ayrı hatlar çizmek zorunda kalacaktır. Çünkü Türk muhafazakarlığı hiçbir zaman Batidaki mukabiline denk bir gelişme çizgisi izlememiştir. Üstelik bu fark Türk modernleşmesinin kendine özgü görünümü ve gelişiminin Batı’dakine oranla ortaya koyduğu farka da önem­ li bir fark atar. Bu farkı ifade etmenin bir yolu, muha­ fazakârlığı Osınaniı'nm son zamanların­ da Türkiye’de geçerli olan siyasal akımla­ rın tamamının arayışlarına yön veren bir kaygı olarak form üle etmektir. İsm et Özel, bu dönemde sadece Islâmcılık, Os­ manlıcılık ve milliyetçiliğe değil, aynı za­ manda Batıcılığa da hâkim olan duygu­ nun muhafazakâr bİT duygu olduğunu söyler. Bu akımlara en yenilikçi ve en devrimci göründükleri anlarda bile yön veren, “eldeki organizasyonun ve yöne­ tim imkânlarının korunması, elde tutula­ bilmesi gayreti” ile bir çeşit “batmaktan kurtulma endişesinden başka bir şey de­ ğildir (Özel, 1990: 98). Bu endişe Türk muhafazakârlığının en önemli beslenme kaynaklarından birini de oluşturmuştur. Daha sonra verilen Kurtuluş Savaşı’nın akabinde kurulan “inkılâpçı” Cumhuriyet’in İslamcı muhalifleriyle tek meşru iletişim kanalının muhafazakâr bir söy­ lem olmasını da açıklayan bir şeydir bu. Nitekim, İslamcılığın muhafazakârlıkla olan bu bağı da Türk muhafazakârlığının kendine özgü kompozisyonunu ortaya koymanın diğer bir yoludur.



H



A



F



A



Z



A



K



A



R



S A K İ Y E



Cumhuriyet döneminde yasal zemini tamamen ilga edilen İslamcılığın kendini ifade etmek için bulabildiği en geçerli ve meşru kanal muhafazakârlık olmuştur. Kurtuluş Savaşı’nın İslâmcı gerekçeleriyle muhafazakâr gerekçeleri arasındaki or­ taklık, Cumhuriyet döneminde de yeni rejimin ideolojik formasyonunda üstüne kolayca çizgi çizilip tasfiye edilemeyen bir alacak-verecek ilişkisini bırakmıştır. Günün birinde bir hesaplaşma beklentisi içerisindeki İslamcılığın bu bakiyeye mu­ hafazakâr bir jargonla yaklaşımı Cumhu­ riyet ile muhafazakârlığın her ikisinin Ba­ tılı m uadillerine paralel olmak üzere muhtaç oldukları husumeti de beslemiş­ tir. Cumhuriyetçiler sürekli bu bakiyeyi hatırlatan muhafazakâr talepleri bir geri­ cilik töhmetiyle kontrol altında tutarken, İslamcılar Kurtuluş Savaşı’nı da idare et­ miş bir ortak duygu ve estetik olarak mu­ hafazakârlığa sarılmışlardır. Esasen Sayyid’İıı de tespit ettiği gibi İslamcılık, genel olarak, büyük ölçüde Üçüncü Dünya ve­ ya sömürge ülkelerinin sömürgecilerine karşı siyasal ve kültürel kurtuluş savaşla­ rının bir devamı olarak görülebildikçe bu duygu ve estetik tek i hakları daha da müktesepleşiyor. Millî Görüş hareketinin kapaülan. bü­ tün partilerinin akabinde kurulan son iki halef partisinden birinin, yani AK Parti’nin, bugün kendini muhafazakâr olarak tanımlaması Islânıcılık ve muhafazakârlık ilişkisinin yeniden gündeme gelmesini sağlayacak bir gelişmedir. Bu ilişki gün­ deme geldikçe, kuşkusuz hem İslamcılı­ ğın mahiyetinin hem de muhafazakârlığı­ nın Türkiye’ye özgü muhtevasının yeni şekiller alacağını bekleyebiliriz. Bu yeni­ den buluşma görüntüsünü sağlayan şeyin İslamcılığın özündeki muhafazakâr baki­ ye mi olduğu yoksa Türk muhafazakârlığı ile Türk İslamcılığı arasında birbirlerini çeken özsel bir ilişki mi olduğu sorusu­ nun bundan sonra daha bir anlam kaza­ nacağında şüphe yoktur. Bu süreç halen



349



M



350



U



H



A



F



A



Z



devam etmekle olan ve sonucunu hep be­ raber göreceğimiz bir süreç olması itiba­ riyle fazla det aylandırın ad an bunun en önemli sebebinin İslamcı siyasal hareke­ tin meşru ve mümkün bir dil arayışı ol­ duğunu söyleyebiliriz. Muhafazakârlık Cumhuriyet tarihindeki rolü itibariyle İs­ lamcılığa bu meşru dil servisini verebile­ cek en yakm ve işlevsel söylem görünü­ yor, Esasen yıllarca, kendini ısrarla muha­ fazakârlıktan tenzih ederek varolmuş bîr hareket olarak İslamcılığın, siyasal düzey­ de hiçbir zaman adı tslâmcılık olarak ko­ nulmuş bir hareket olmadığını kaydet­ mek gerekiyor. Siyasal parti hareketi dü­ zeyinde Millî Görüş olarak isimlendirilen bu hareket, seksenli yıllardan Aratık, L995 seçimlerine kadar Adil Düzen tasav­ vuru üzerinden kendisini ifade etti. Oysa bütün bu ifade biçimlerinin bir İslamcılı­ ğı imleme ihtimali bile partilerinin ka­ panmasına sebep olabiliyordu. Böyle bir ortamda yasal bir siyasi parti olmaya ka­ rar veren AK Parti Islâmcı bir niteleme­ den ısrarla kaçınmaya çalıştı. Buna karşı­ lık hem sistem nezdinde meşru sayılan, hem de kendisiyle halk arasında, anlamı konusunda görünen kadarıyla öze! bir mutabakat bulunan bir dil olarak muha­ fazakârlığı öne çıkardı. Doğrusu, İslamcı bir hareketin bu tercihi zoraki bile olsa, kendine meşru bir dil olarak başka bir söylem yerine muhafazakârlığı seçiyor ol­ ması, İslamcılık ile muhafazakarlık ara­ sında diğer bazılarından daha fazla bir seçmeli yakınlığın (elective ujjiııity) bu­ lunduğunu söylememize imkân tanıyabi­ lir. Ne var ki, bu söylem, bir hareketin kötü yola düşen bir elemanının kendini aileye layık görememesi gibi bir tezkiye de içermiştir. AK Parti Islâmcı olmadığını söylemek suretiyle, yaptığı bütün politik tercih ve icraatlardan İslâm’ın tenzih edil­ mesini de istemiştir Giderek netleşecek olan görüntü, muhafazakâr bir taktiğe mecbur kalmış olan AK Parti’nin İslamcı­ lıkla arasındaki mesafesinin, Türkiye’deki



A



K



Â



R



L



I



K



imkânsız bir siyaset olarak İslamcılığa yük olmama ihtimamına dönüşebileceği­ dir. Olayın partiden görünen tarafında, bu imkânsız siyasetin reel-politiğin ge­ reklerine uymaya karşı bir baskı oluştur­ masıdır. Irak’ın İşgal edilmesine karşı AK Parti ile lslâmcılık arasında açılan makas bunun ilk somut pratiğini oluşturdu. Bu arada AK Parti'nin muhafazakârlıktan ne anladığı ile, özde muhafazakâr sayılmaya­ cak seçmeni arasında reel-politik şartların kararma bırakılmış zımni bir mutabaka­ tın olması da ayrıca üzerinde durmaya değer. Her iki taraf da konuşmadan ileti­ şim kurmanın yolunu, kuşkusuz, şimdi­ lik aralarındaki organik yakınlıktan dola­ yı geliştirmiş görünüyor. AK Parti muha­ fazakârlık deyince seçmenin önemli bir kısmı yine de ya lslâmcılık anlıyor veya İslamcılığın bu siyasal momentten ayrı tutulması gereğini ikrar ediyor. KÜLTÜREL İSLÂM VE ^________ HÜRAf E EDEBİYAT!__________ Cumhuriyet döneminde de devam eden lslâmcılık ile muhafazakârlık arasındaki bu tür bir ilişkinin başka bir yoğunlaşma vesilesine de, Özel, tslâmcıları “hurafe sa­ vunucusu" durumuna düşüren bir vesile olarak dikkat çekiyor. Ona göre, Türki­ ye’deki modernleşme veya Batılılaşma ha­ reketinin İslâm’a doğrudan değil, ancak hurafeler üzerinden saldırma yolunu seç­ miş olması, dindar insanlarda o cenahtan gelen her türlü eleştiriye karşı bir cephe savunmasını harekete geçirmiştir. Dolayı­ sıyla bidat ve hurafelere olan özel ilgisiyle temayüz eden Türk muhafazakârlığının tepkici doğasının en önemli dayanağı ve gerekçesi sınıfsal değil dinsel ve kültürel olmuştur (Özel, 1984: 26-27). Ancak, bu durum Türk muhafazakârlığı diye karşı­ mıza çıkan bünyenin bazı arketipik kö­ kenlerini anlamamızı sağlasa da, neden bazı insanlarda bunun muhafazakârlık olarak görünmesini, başka bazılarında ise



İ



S



L



Â



V



C



I



L



I



K



T



A



K



İ



M



U



bu tür bir tepkisellikten uzaklaşarak İs­ lamcılığa dönüşmesini açıklayan bir şey değildir. Aynı elkilere veya "saldırılara ’ şahit olmuş Mehmet Akil lirsoy gibi Türk İslamcılığının en önemli isimlerinden bi­ rinin aynı zamanda tavizsiz bir bidat hu­ rafe karşıtlığım da seslendirmesi tipik bir durumdur. Bidat ve hurafelere, kültürel zenginliklerimiz olarak gönderine yap­ maktan çekinmeyen Türk muhafazakâr ları, bunu sadece Batılılaşma hareketinin İslâm'a bunlar üzerinden saldırmasına bir tepki olarak yapmamışlardır. Çoğu zanıarı bu lepki, ümmete gönderme yapan İslam­ cıların Türk kültürünü arkaplana itme ili limaliııc karşı da yüksek sesle dillendiril­ mişim Çünkü bu dönemde ve aslında her zaman, dinin asli yorumlarına dönmeyi salık veren İslamcılık, yerel-küllürel de­ ğerlere karşı bir saldırganlık olarak algı­ lanmıştır (daha geniş değerlendirmeler için bkz. Aktay, 1 9 9 9 : 2 0 0 2 ; Subaşı, 2002). Saldırganlık İslamcılığın Kitab’ı merkeze alan yorumunun pratik sonuçla­ rında hissedilmiştir. Fin önemli sonuç gö­ rüntünün höyük ölçüde Araplaşmaya zorlaması ihtimalidir. Zira, bilinç altında. Kurcunn Îafzî/kitabî yorumunun aynı za manda Kuran’m indiği koşulların bire-bir lekrar edilmesine yönelik hır teklif içeri yor olduğuna dair bir korku vardır. Yani, modernleşme Batılılaşma ile özdeşleştiği oranda, İslâmlaşma da bir lür Araplaşma olarak algılanmıştır. İslamcılığın evrenselci vurgulan ise, bu Araplaşma art niyetini kamufle, eden bir ideoloji olarak algılan­ mıştır. Bu korkuyu besleyen, kuşkusuz çok revaçta bazı yorumlar yok değildir. Bu yüzden Türk muhafazakârlığının kül­ türel değerlere, bidat ve hurafelere yöne­ lik, tepkisel estetiğinin bir nesnesi Batılı saldırıysa, daha az önemli olmayan bir di­ ğeri de bizzat Islâmcılığın evrenselci vur­ gusu olmuştur. Nuray Mert’in dikkat çek­ tiği, bir Islam a figür olarak Babanzade Ahmet Naim ile Türk muhafazakârlığının önemli isimlerinden Yahya Kemal Bayatlı



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



B A K İ Y E



arasında geçen bir anekdot bunu çok iyi örnekliyor: Yalıya Kemal, 1921-22 arasında Tevili d i



Efkûr’da yazdığı esnada, P.yiıp Sultan’a ilişkin bir yazı yazarak, bu yerin halkın güzündeki kutsiyetinden bahsetmiş. O esnada Edebiyat Fakültesinde kendisi gi­ bi ders vermekte olan Babanzade Ahmet! Naim Bey’le öğretmen odasında karşılaş­ tıklarında, Babanzade, Yahya Kemal’e, l\yüp Sultan yazısı yüzünden çıkışarak; Tslâmiyete ettiğiniz zararı bu ara kimse etmiyor {...), İslâmiyet'i efsaneler üzerine kurulmuş bir din gibi göstererek [...] İs­ lâmiyet ie ölülere ibadet i...! yoktur’ de­ miş. Yahya Kemal, Babatızade’ye çok kızmış, ' İ...1 Ben her şeyden evvel bir Türk gibi duyarak yazıyor' idim ve ‘Bu nevi edebiyattan tam yerli müslüman olan ruhlar şiddetle hoşlanıyorlardı’, di­ yor. Yahya Kanal şöyle devam ediyor; ‘Siz kimsiniz [...] bütün bir Türk milleti­ nin tarihi hatıralarına ne karışırsınız. Türk milleti dinini islediği gibi benimse­ miştir [...] Evet bu millet, İslâmiyeti ken­ di mizacına göre kabul etmiş ve çok eski putperestliği ile karıştırmış ve öyle, sever, onun uğruna yalnız bu sebeple ölür’, si­ zin itirazlarınızla ‘yaprak kıpırdamaz’ (Kem al, 1986: 5 4 -5 5 ’ten nakleden, Mert, 1998: -44). Tipik bir muhafazakârlık ve İslamcılık diyalogunun yaşandığı bu anekdot aynı zamanda din ile muhafazakârlık ilişkisi­ nin salt Batılılaşmaya karşı bir tepkiyle şekillenmediğini de çok güzel örnekliyor. Ayrıca muhafazakârlık-din ilişkisinin her karışımından zorunlu olarak muhafaza­ kârlık veya zorunlu olarak İslamcılık çık madiğini göstererek bunun niçin böyle olduğunu sormamıza yardım ediyor. Do­ layısıyla Islâmcılığın muhafazakârlığa dö­ nüşmesi etrafında söz konusu elliğimiz hikaye, Türkiye’de ayrı bir muhafazakâr eğilimin kendi iç gelişimini görmemize engel olmamalıdır. Türk muhafazakârlığı-



M



352



U



H



A



F



A



Z



nm beslenme kaynağı sadece dinin mo­ dernleşmenin saldırılarına karşı korunma refleksi olmamıştır. Aksine dini kendi ya­ şam tarzım tamamlayan bir renk olarak araçsallaştıran bir boyutu da hep varol­ muştur. Üstelik modernliğin uygun bir temposu içerisinde dinin usulüne uygun değişimi veya aşınmasına karşı da muha­ fazakârlık hiçbir pazarlığa kapalı değildir. Din hayatın bir çok rengi arasında bir renktir. Bir estetik unsurdur. Estetize edilmeye müsait olmayan yanlan Arap bedevilerinin kabalıklarıyla il işkil endi rilerek dışlanmalıdır. Daha ötede, din, kendişine aynlan yeri aşarak hayatın tamamı­ nı kuşatan, etkileyen, toplumun ve devle­ tin kararlarında belirleyici bir role soyunmamalıdır. Hayatın rutin akışı İçindeki olağan değişimleri zorlayacak bir değişim talebinde bulunmamalıdır. Din, kültürün cüz'î bir parçası ve kültürel bütünlüğün içinde bir dekor unsuru olarak güzeldir. Fazlası zarardır ve estetiğe de uygun de­ ğildir zaten, zevahiri batırır. Islâraahğın muhafazakâr bir vizeyle siyasal alanda va­ rolma çabasının zamanla kendisini ger­ çeklen de muhafazakârı aştırma sı kadar, bu söylemsel himaye ilişkisinin muhafa­ zakârlığın zimmetine dahil ettiği bir sem­ bolik sermaye de söz konusu olmuştur. Ancak muhafazakârlığın bu sermayeye yaklaşımı tabii ki onun toplumsal faydaya tahvil edilebilir değerine bağlıdır, İslamc ıİLgın sistemle çatışmaya yüz tuttuğu du­ rumlarda m uhafazakârlık bu sermaye üzerindeki haklarım kullanarak, radikal taleplerini kırıcı bir etkide bulunur. Bu­ nun tipik örneklerinden bîri başörtüsü sorununa yaklaşımda gösterilebilir. Üni­ versitelerde başörtüsünün artık yasaklanamayacak kadar yaygın olduğunun dü­ şünüldüğü dönemlerde, yasakçılığa karşı cesurca söylemler dillendirilebilir. Oysa zamanla devlet ile başörtüsü arasında bir yol ayrımında kalındığında, devlet irade­ sine teslim olmak en tipik muhafazakâr tavır olmuştur.



A



K



Â



R



L



I



K



GEÇİCİ HALLER: FIRTINA, _________ MASLAHAT, İÇTİHAT_________ İslâmcılıgm muhafazakârlığa dönüşümü­ nü en fazla hareketlendiren etkenlerin başında, Türk muhafazakârlığının nev’i şahsına münhasır bir boyutuna dönüşen “tepkiselligi" zikrettik. Tepkiselligin en önemli etkisi de her zaman ideal davra­ nışları ertelemek için bir mazeret oluş­ turmasıdır. Ahlakın ideal pratiği bile ço­ ğu zaman daha kapsayıcı kötü şartların etkisiyle imkânsız kılınır, O yüzden mu­ hafazakârlık mevcut maddi şartların her zaman makul olduğunu kabul etmese bi­ le mâkula olan borcunu nostaljik atıma ritüelleriyle ödemek yoluyla rahatlamayı seçer. Üstelik bu ödemelerin yolu olarak düşündüğü ritüellerde daha abartılı ve vurgulu davranır. Islâıncı akide içerisin­ de bu ödeme yolunu kolaylaştıran el al­ tında bir dizi hayat stratejisi (fıkhı ruh­ satlar) vardır. Örneğin, maslahat, top­ lumsal yararı önceleyen bir içtihat yolu­ dur. Saf İslamcılık diye bir şeyden bahse­ debileceksek (bunun pratikte imkânsız olduğunu bilsek de bir ideal-tip olarak varsayalım) bu maslahatın, yani toplum­ sal yararın, kimin yararı olduğu sorunu­ nun en önemli sorun olacağı açıkür. Dini bir sem bolik sermayeden ibaret gören muhafazakârlık için toplumsa! yararı gö­ zetilen özne mevcut haliyle millettir. İs­ lamcılık ise maslahatın her şeyden önce İslâm’ı bir kimlik olarak benimseyerek ümmet bütünlüğüyle organik bir ilişki kurabilenler İçin söz konusu olabileceği­ ni öngörür. Maslahatın pratik işleyişi ve tezahürü ile muhafazakâr bir pragmatiz­ min aynı dili konuşuyor olduğu izlenimi haklı gerekçelere dayansa da dikkatsiz bir gözleme bağlanabilir. Burada masla­ hat ile idare-t maslahat arasındaki kadar büyük bir fark vardır. Said-i Nursi’nin içtihat kapısının açıl­ masıyla ilgili tartışmaya katılma biçimi İslamcılığın muhafazakârlığa çeken yo-



İ



S



L



A



M



C



I



L I



K



T



A



K



İ



M



U H A F A Z A K Â R



rumlarmın kökenlerine dair çok önemli ipuçları veriyor. İçtihat tartışması, içtihat kapısının açılması, başını Mehmet Akif Ersoy gibilerin çektiği Osmanlı aydınla­ rının Islâmcılıklarını niteleyen en önem­ li tartışma konularından birid ir Islâm dünyasının niçin geri kalmış olduğu, ni­ çin Batı toplumlarmın kaydetmiş olduğu ilerlemeyi kaydetmemiş olduğu sorusu­ na verilen cevapların odaklandığı konu­ lardandır. Kuşkusuz, İslâm’ın otantik yo­ rumundan uzaklaşılmış olmasına bağla­ nan geriliğin en Önemli sebebi içtihat ka­ pısının Gazzali'den beri kapanmış olma­ sıydı. Esasen içtihat kapısının dile dolan­ ması, onun tekrar açılması için ne kadar gerekliydi bu ayrı bir konudur. Çünkü içtihat kapısının kapalı olmasına dair söylemler, tek kelimeyle abartılı söylem­ lerdir. Islâm içtihat kapısının kapanmış olduğunun söylendiği zamandan o güne (ve bugüne) kadar Fiilen sürekli yeniden yorumlanmıştır. Bir çeşit “kendiliğinden yorum veya içtihat" sürecinin zaten sü­ rekli işlediği bir ortamda, bu sürecin atıl olduğunu İlan ederek çalışmaya başla­ manın başka bir anlamı olmalıdır. Kana­ atimizce “kapının kapalılığı” hikâyesi, 19. yüzyıla kadar, yani içtihat tartışması­ nın alevlendiği zamana kadar çok fazla revaçta değildi. Başka bir deyişle, Gazzali'nin içtihat kapısının artık kapanmış ol­ duğuna dair sözlerinin içtihat etkinliğin­ den men edici bir etkisi olmamıştır. An­ cak içtihat kapısıyla ilgili söylemler, Is­ lâm dünyasının geriliği sorunuyla boğoşuldugu ölçüde bir sorun olarak kurul­ muştur. Başka bir deyişle söylemin ihti­ yaçları açısından ve söylemsel olarak ka­ palı bir kapı var edilmiş ve onun açılma­ sı ideolojik bir varoluşun ihtiyaç duydu­ ğu verimli bir gerekçe oluşturmuştur. Said Nursİ, içtihat kapısının açılmasıyla ilgili soruna olumsuz tavrıyla yaklaşırken bu kapının açılmasına altı engelin varol­ duğunu söyler. Birinci etıgeli anlatırken başvurduğu benzetme buradaki konu



B



A



K



İ



Y



E



bağlamında çok anlamlıdır. Nursi, soruna İslâm toplumunun mevcut durumuna bir fırtınaya yakalanmış bir kulübe benzet­ mesine başvurarak yaklaşmıştır: Nasıl lıi kışta, fırtınaların şiddetli olduğu bir vakitte, dar delikler dahi seddedilir; yeni kapıları açmak, hiçbir cihetle kâr-ı akıl değildir. Hem nasıl İd büyült bir selin lutaımunda, tamir için duvarlarda delik­ ler açmak, gark olm aya vesiledir Öyle de, şu münfterat zamanında ve âdât-ı ecânibin istilası ânında ve bid'aların kes­ reti vaktinde ve delâletin tahribatı hengâmında, içtihat namıyla, Itasr-t İs (âm(ye­ tin yeni Itapıîar açıp, duvarlarından mu­ hariplerin girmesine vesile olacak delik­ ler açmak, Ulâmiyete cinayettir (Nursi, 1984: 213). Fırtına hâli, Islâmcıların Cumhuriyet dönemiyle birlikte şekillenen yeni siyasal şartlarla ilgili algılarım en iyi ifade eden benzetmelerdendir. Fırtına halinden ko­ runmak için alınan tedbirler, doğası gere­ ği görünürde muhafazakâr bir tutumu besliyor gibi görünse de, aslında yarattığı diasporik bilinçle mevcut olana yönelik eleştirel bîr tutumu da sürekli tahkim eden bir etkiye sahip olabilir (Aktay, 1997). Cumhuriyet dönemi İslamcılığın­ da Said Nursi'den etkilenen eğilimlere bakıldığında, bu tarz bir yorumun hem kendi varlığıyla kaim siyasal bir akım olarak muhafazakâr eğilime dönüşebildi­ ği veya o eğilimi beslediği hem de bu ifa­ delerdeki diasporik imâları eleştirel bİT hınca dönüştürücü bir etkiye sahip oldu­ ğu görülmüştür. Bu akıl yürütme biçimi­ nin İslamcı muhafazakârlığın reel-politigi içselleştirmesinde önemli bir işlev gör­ düğünü söyleyebiliriz. Geçiciliğin süreklileşm esi ideal olanın m akullüğünün aleyhine işler, dolayısıyla mevcut olanı normalleştirir, giderek onu meşrulaştıran bİT işlevle bütünleşin Türk İslamcılığının Cumhuriyet tarihi boyunca, hilafetin kal­ dırılmasından itibaren düştüğü diasporik



M



354



U



H



A



F



A



Z



ruh hali, bu diyardan gitmek ile bu deve­ yi gütmek arasında bir ikilem şeklinde de özetlenebilir. Bu diyardan gitmenin yolu kinik bir tavırla siyasal bedenle her türlü organik ilişkiye karşı siyasalı inkâr etme veya aşağılama derecesinde mesafe­ li durma (Said Nursi), inzivaya çekilme ( “Gül Yetiştiren Adam” olarak Elmalık Hamdi Yazır, Özdenören, 1979), veya fiilî göç (M. Akif) şeklinde olabildiği gibi, da­ ha radikal karşı çıkışlar şeklinde de ola­ bilmiştir. Diyebiliriz ki bu deveyi gütme­ yi seçmek İslamcılığın ya bu diyardan gi­ dememiş olanları veya ona karşı bir rö­ vanş talebinde ısrar edenlerinin tavrı ara­ sında şekillenmiştir. İsmet Ğ zd’in bir ya­ zısının başlığına koyduğu “Bu Deveyi Gütmeyeceğiz Bu Diyardan da Gitmeye­ ceğiz" şeklindeki ifadesini, İslamcılığın verili seçeneklerin dışındaki varoluş ara­ yışlarının bir ilam olarak hatırlamanın yeridir. Tabii ki verili seçeneklerin dışın­ da aranan yol, çetrefil bir yoldur ve çoğu zaman sapılan tali yollar donup bu iki seçenekten birine de çıkabilir. Nitekim, bu iki arada mevcut siyasal sistemin tortulaşmalarında bir varlık ala­ nı bulabilen, bu sistemdeki bakiyesinden vazgeçmeksizin bu bakiyesini tahsil et­ meyi seçenler olmuştur. Çoğu zaman bu diyarda kalanlara ait, "öz yurdunda garip, öz vatanında parya” şeklinde özetlenebi­ lecek bir mağduriyet ve mazlumiyet este­ tiğiyle ifadesini bulan diasporik söylem, paradoksal olarak, geçiciliği, ertelemeyi, mevcut olana razı olmayı, uyum sağlama­ yı ve hatta giderek onu içselleştirmeyi sağlayan bir rol oynamıştır. Yahudi tarihi­ ne ait bir tecrübe olan diasporanın, yine Yahudiliğin tarihi içerisinde benzer bir et­ kiyi yapmış olması kayda değerdir. Teolo­ jis i Babilonyan Talmud'unda yapılmış olan Yahudi Diasporası’mn bir hınç ide­ olojisi olduğu kadar bir uyum ideolojisi olarak da işlemiş olduğunu görebiliriz (Gündüz, 1998: 95; Aktay, 1999/2002):



A



K



A



R



L



I



K



Babilonyan Talmud, YaJıudilerin Dfüspora içerisindeki fa rk lı sosyopolitih çevrele­ re: kendilerini nasıl adapte edebilecekleri­ ni gösterir, üçüncü yüzyılda bir Babilon­ yan üstadı, bu temel ilkeyi şöyle form üle etmişti.1 düzenli hükümetin yasaması tek meşrü yasayı oluş tarar ve Yak udilerin ona saygı duyması gerekir Böylece yerel hükümet otoritelerinin meşruiyeti, dini kır düzenin onayını almış olur (Eliade, 1985: 155). Hınç ile uyum ideolojisi arasında tabii ki yukarıda andığımız millî sembolik ser­ mayedeki (burada miras demek daha doğru olur) tabii haklarm karmaşıklaştır­ dığı ilişkiler vardır ki, bu karmaşıklık an­ cak muhafazakâr bir ideolojiye hamledi­ lerek katlanılabilecek bir şeydir. Sembolik bir sermayeye dönüşmüş bazı önemli şahsiyetler bu karmaşıklığı giderici bir re­ ferans oluşturarak İslamcılık ile muhafa­ zakârlık arasındaki geçişliliği kolaylaştırı­ cı bir rol oynamıştır Estetik alan, bu kar­ maşıklığın konjonktürel olarak yek diğe­ rinin lehine basitleştirilerek siyasal ba­ kımdan araç sallaş tırıl abi İdiği bir tampon bölge oluşturmuştur. Mehmet Akif Ersoy’un kişiliği ve şiirle­ ri İslamcılık ile muhafazakârlık arasında­ ki ortak duygu alanını en iyi dillendiren, hatta bizatihi İslamcılıktaki muhafazakâr bakiyenin kefaletini yüklenen bir figür olmuştur. İstiklal Marşı ve Bülbül şairi, aslında Cumhuriyet döneminde İslamcı­ ların içine düştükleri nev-i şahsına mün­ hasır diasporik durumun tasvirini de ya­ parken, sürekli bu topraklar ve bu mülk üzerindeki alacağını hatırlatır. “Bugün hanümansız bir serseri(yim) öz diyarım­ da" ifadesindeki bu bakiye, daha sonra Necip Fazıl Kısakürek’in, esasen muhafa­ zakâr vurguyu daha da artıran, Sakarya şiirindeki “öz yurdunda garip, öz vata­ nında parya” mısrasıyla tekrar hatırlatıla­ cak, İslamcılığın devlet, vatan, millet ve gelenek gibi mefhumlarda birikmiş mu-



İ



S



E



Â



M



C



l



l



t



K



I



A



K



l



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



A



R



B A K İ Y E



AKP. siyasetin m erkezinde sistemin egemenlerinin kullandığı güce karşı, bu güçten kendisinin de yararlanabileceği re m erkeze dahil olabileceği bir yol. hat isteğinin tem silcisi olarak kendini taretti. Güç re iktidar hattının dışında tatulan re m odernleşme önündeki engel olarak afişe edilen kesimlerin, güç mantığı içerisinde vücut bulan tasavvuruydu.



h a fa z a k â r s e m b o lik se rm a y e d e id d ia e l l i ­



ta ra fın d a n a sırla rd ır k a p a lı d u ra n ve k a ­



ği h a k k ın te sc ili ıs ra rla a ra n a c a k tır. M e h ­



p alı d u r m a k s u r e liy le b i r m it o lo jik g ü ­



m et A k if K rso y 'u n ş iirle ri m u h a fa z a k â rlık



v e n lik h is s im te m in e d e n iç tih a t k a p ıs ı­



ile. İ s l a m c ı l ı k a r a s ın d a k i g e ç iş liliğ in er.



n ın a ç ılm a s ı işg ü z a rlığ ı o la r a k y o r u m la ­



fazla m ü m k ü n g ö r ü n d ü ğ ü m e tin le r o la ­



n a c a k t ır . A k if v e a k r a n l a r ı n ı n d e v le t i



rak o k u n a b d tn iş s e d e, A k ik in İs lâ m a n la ­



'■ k oru m ak v e k u r ta r m a k " a d ın a g ir iş lik ­



y ışı k e s in lik le k e lim e n in lafzı a n la m ıy la



leri m ü c a d e le n in d in se l a n la m d a h e r h a n ­



m u h a fa z a k â r d e ğ ild ir. H atta, k e n d i a k r a ­



gi b i r m u h a fa z a k â r tu tu m la te lifi k o la y



nı d iğ e r siy a si a k ım la r d a k i, d e v le tin b e ­



o lm a y a n b ir y e n ilik ç ilik le , h a tla in k ılâ p ­



k a sıy la ilg ili k e n d iliğ in d e n m u h a fa z a k â r



ç ılık la b u lu şm a sı, İs la m c ılığ ın fo rn ıa sy o



pay d ü ş ü ld ü ğ ü n d e , o n u n İslâ m iç e r is in ­



n u n d a h e r z a m a n ilg iy i h a k e d en ö n e m e



de k u r u lu a n la y ış la r ı s o rg u la y a n , o n la rı



b o y u tla rd a n biri o lm u ştu r.



te m e ld e n sa r s a n b ir a k ım ın s ö z c ü s ü o l ­



A h m et Ç ig d e m 'c g ö re, “k e n d is in i rea k -



d u ğ u a ç ık t ır . İs lâ m m o d e r n i z ıı ıin i n en



s iy o ııe r b ir r e to r iğ e te s lim e ttiğ i z a m a n ­



ö n e m li iki ş a h s iy e ti o la n C e m a te d d in 1 (



larda bile." İs la m cılık , “v a r o la n ı k o r u m a ­



g a n i ile M u h a n n n e d A b d u h ’a o la n ilg isi.



ya ya d a sü rd ü rm e y e b a ğ la n m ış b ir m u ­



A b d ııh 'u n k i g ibi b ir in k ılâ p aray ışı iç in d e



h a fa z a k â r lık la d e ğ il, g e ç m iş i k u ts a m a y a



“d o ğ ru d a n d o ğ ru y a K u r a n d a n a lıp ilh a ­



ya da en im k â n sız ın d a n bugüne, a k ta rm a ­



m ı" , İs lâ m 'ın " a s r ın id r a k in e s ö y le tilm e



ya y ö n e lik b ir ta rih d tş ıh k la m u k a y y e d ”



s i ” y ö n ü n d e k i ç a b a la n o n u g e le n e k s e l İs­



o lm u şlıır. G e rçi İs la m c ılığ ın g e ç m iş e , asrı



lâm a n la y ış ıy la hep b ir g e r ilim iç in d e tu t­



sa a d e te , ta m a m la n m ış, k e s in tis iz v e tu ta r­



m u ştu r. Bu ifa d eler, d in î m u h a fa z a k â rla r



lı o ld u ğ u v a r s a y ıla n m e t i n le r e y a p t ığ ı



M



U



H



A



F



A



Z



göndermelerin anakronizm ile muhafaza­ karlık arasında bir hat kurduğu doğru ol­ sa bile, derin hermenötik bakımdan bu­ nun salt bir nostaljiden ibaret kalmadığı görülebilir. Geçmişe yapılan referansların güncel-tarihsel siyasî tavır ve tutumlar üzerindeki doğrudan etkisi, bazen bizzat bu siyası tavır ve tutumların teşvik ettiği göndermeler olarak, İslamcılığın geçmiş tasavvurlarının çoğu zaman bir makullük kriteri olarak sol-Hegelyen işlevi yüklen­ diğini göstermiştir. Geçmişte yaşanmış bir tecrübeye bir model olarak gönderme­ de bulunmak, her zaman, onu çevreleyen bütün tarihsel bileşenleriyle güne aktar­ mayı istemek anlamına gelmeyebilir. Ço­ ğu zaman kendiliğinden, refleksif bir pragmatizm bu göndermelerin pratik sı­ nırlan hakkında karar verir. Buradaki se­ çicilik te kendiliğinden devreye giren pragmatizmin somutlaşma biçimleri ise, yine İslamcılık ile muhafazakârlık arasın­ da bir karşılaştırma imkâm sağlar. İSLAMCILIĞIN "VER” VE _______ SEÇKİNLERLE İMTİHANI Burada amacımız Türkiye’deki İslamcılık ile muhafazakârlık arasındaki bakiyenin kavramsallaştırılması sorunuyla sınırlı ol­ duğundan, aralarında birebir karşılaştır­ ma yapmayacağımızı söylemiştik. Esasen bu karşılaştırmayı hedeflemiş bir çok ça­ lışma vardır. Bu çalışmaların önemli bir kısmı, İslamcılığı muhafazakârlıktan ayırt etmek, İslamcılığın bir muhafazakârlık, milliyetçilik veya sağcılık olamayacağını savunmak üzere kaleme alınmıştır (Ko­ tan, 2002; Mert, 2002; Göksu, 2003). Tahmin edilebileceği gibi bu tür bir söyle­ min muhafazakâr kanattan kayda değer bir simetriği yoktur. Genellikle buna mü­ tekabil sayılabilecek muhafazakâr litera­ tür, İslamcı hareketi sığlıkla, kökü dışarı­ da olmakla, yerli olamamakla ve estetik­ ten yoksun bir taşralı hareketi olarak nite­ leyen bir jargonla şekillenmiştir. Daha ge­



A



K



Â



R



L



I



K



nel bir değerlendirmeyle veya başka siya­ sal bağlamlarda yine Isiâmcı sayılabilen bu literatürün özneleri, Türk İslamcılığı içerisindeki toprağa, tarihe, millî veya ye­ re! kimliklere bağlanmış, kendi içerisinde kurumlaşıp tortul aşmış kısmım oluştur­ muştur. Necip Fazıl Kısakürek, Türk İs­ lamcılığında kolaylıkla milliyetçiliğe veya muhafazakârlığa dönüşebilen bu eğilimin öncü ismidir. Yukarıda örneğini verdiği­ miz Yahya Kemal, Peyami Safa gibi daha saf muhafazakâr isimlerden daha fazla Islâmcı olması, onun İslamcılığın “yerli ma­ lı” olanını görece sorgusuz sualsiz benim­ semeye bir güzellik ve hatta bir kutsallık atfetmesini engellememiştir. Necip Fazıl’ın yerh olana-atfettiği bu kutsallık dün­ yanın herhangi bir yerinden yükselebile­ cek her türlü İslâmî harekete karşı milli­ yetçi bir mesafede durmasını sağlayacak­ tır. Afganlı Müslümanlarla ilgili söylediği “İslâm İnkılâbı ancak Türkiye’den doğa­ caktır” sözü Türkiye Islâmcılığmda her zaman faaliyete geçebilecek bir etnosantrik virüsü yerleştirm iştir. Onun Türk Müslümanlığı tasavvurunda tasavvufa at­ fedilen kurucu anlam ve seçkine] işlev he­ saba katıldığında, bu etnosantrizminin mi onu tasavvufa daha yakın kıldığı yoksa tasavvufi tercihlerinin mi onda bu etnosantrizmi beslediği çok açık değildir, bunu tespit etmek çok da önemli değildir, ikisi­ nin birbiriyle ilişkili olduğunu bilmek yeterlidir. Türkiye’de İslâm’ı tarihten gelen bir miras olduğu için sahiplenen bir İs­ lamcılık ile onu yeniden keşfediyormuş gibi, gelenekten gelen olumlu veya olum­ suz yanlarına karşı nesnel bir karar verici konumuyla tercih etmek arasındaki bu vasat, tam da İslamcılığın içindeki muha­ fazakârlık ile yenilikçilik arasındaki gerili­ min odağıdır. İkinci tür İslamcılığın sos­ yolojik kökeninin taşralı, belki de köy kö­ kenli, aşağı sınıflardan kentleşmeye yüz tutan kesimlerden oluştuğunu, buna mu­ kabil birinci sınıfın daha ziyade şehirli ol­ duğunu gözönünde bulundurduğumuz­



I S



L A



M



C



L



K



T



A



K



I



M



U



da, bu tercihlerde elitist bir insiyakın dev­ rede olduğunu da düşünebiliriz. Cumhu­ riyet sonrası Türk Islâmalıgınm, Murat Güzel'in deyimiyle "muallim-i evveli” sa­ yılabilecek olan Necip Fazılın (Sezai Karakoç’un da muallim-i sân! sayıldığı bir bağlamda') somaki nesiller arasında bile en fazla temayüz eden özelliklerinden bi­ rinin şehir kök enli-aristokrat burjuva ya­ şam tarzı veya özentisi olduğu hatırlana­ bilir. Genellikle Türkiye’deki muhafaza­ kârlığın sosyolojik arkaplanı hakkında ca­ ri tasavvurların (kırsal kökenli, taşralı, yoksul kesimlerin daha muhafazakâr ol­ duğu varsayımının) aksine bir durumla, muhafazakârlığın bir kentli refleksi olma­ sına da dikkat çekiyor bu durum. Necip Fazıl’ın sınıfsal kökeniyle çok yakından ilişkili olan muhafazakârlığının, dinî ko­ nulardaki tutumlarına doğrudan yansıdığı rahatlıkla söylenebilir. Doğru bolun Sapık Kollan isimli kitabı, veya söylemi, altmışlı ve yetmişli yıllarda Türkçe’de baş göste­ ren çeviri kitap furyasının estirdiği yeni­ likçi arzuya karşı bir Ehl-i Sünnet savu­ nusudur. Savunulan Ehl-i Sünnet’in icat edilen bir geleneğin bu bağlamdaki ismi olduğunu söylemeye gerek yoktur. Tarih boyunca kendi bünyesinde de binbir tür­ lü yorum içermiş olan Ehl-i Sünnet’in bu spesifik konjonktürde belli bir yorum bi­ çimine karşı araçsallaşması ve uzlaşmaz bir içeriğe kavuşturulması gerekmektedir. Ehl-i Sünnet’ten sapmış olduğu söylenen Ibn Teymiyye’nin, sıradan bir fıkıh ve mezhepler tarihi bilgisiyle bile, Ehl-i Sün­ net doktrininin en önemli temsilcilerin­ den biri olduğu görülebilirdi. Ehl-i Sünnet’in meşruiyeti tanınmış dört mezhe­ binden Hanbelî mezhebinin Ahmed bin Hanbd’den sonraki en meşhur müctehidi bile icat edilen bir gelenek içerisinde "sa­ pık kol’’ olarak nitelenmekten kurtulama­ yacaktır. Necip Fazıl’ın otoriter söylemiy­ le buluşan bu tavrı muhafazakâr tutumla­ rın tarihsel olarak hep yüklendikleri işlevi ve esiflblishtnent politikasını tekrarlıyordu



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



B A K İ Y E



aslında; Abdullah Laroui’nin biraz da sı­ nıfsal bir refleks atfettiği şekilde, müesses düzene karşı bir yenilik dalgası baş gös­ terdiğinde belli sınıfların örgütlenerek bir gelenek icat etmeleri ve bütün savunma­ ların bu geleneğin arkasına sığınılarak ya­ pılması (Laroui, 1993). Ehl-i Sünnet sa­ vunusu durumunda da, esasen fiilen işle­ mekte olan ve dolayısıyla kendisi saldırı altında bulunan bir Ehl-i Sünnet yoktur. Yoksa Necip Fazıl ve onun ön ayak oldu­ ğu -Hüseyin Hilmi İşık (Dinde Reformcu­ lar), Ahmet Davudoğlu (Dini Ta/nır Dava­ sında Din Tahripçileri) gibi isimlerle Ör­ neklenebilecek- “doğru yolcu” dinî mu­ hafazakârlık bakımından “sapık kol" ola­ rak nitelenen Muhammed Hamidullah, Mevdu di, Mustafa Sibai ve Seyyid Kuıub gibi isimler, Ehl-i Sünnet çizgisine daha uyumlu bir söylem ve zihniyete sahiptir­ ler. Akıl yürütme, fıkıh performansı, sü­ rekliliği içerisinde bir geleneği sürdürme bakımından bu isimler Ehl-i Siinnet’in fi­ ilî geleneksel söyleminin içerisindedirler. Hatta paradoksal olarak onları sapık kol olarak nitelendirenlerden daha fazla bu söylemin içindedirler. Bununla birlikte onlar, Türkiye’de alt-sınıf ve taşralı bir sosyolojik tabana sahip yeni Türk Islâmcı dalganın rağbetini çekmiş olmak bakı­ mından yerlici ve gelenekçi değerler üze­ rinden örgütlenen bir tepkiye maruz kala­ caklardır. Bu tepkinin yerliciliğe ve gele­ neğe atfettiği kutsallık ve estetiğin (vatanmillet-Sakarya, gerisi hep angarya) yer yer seçkinci bir otoriterlikle dillendirilişi tam da başkalarının Sünnîliğinin neden mak­ bul sayılmadıgmm açıklamasını kendinde içeriyor. Fetişleşmiş Ehl-i Sünnet’in içeri­ ği ve tutarlılığı değil, bunun “bize ait” ol­ ması önemlidir. Ehl-İ Sünnet üzerinden fetişleşen "biz”den başkası değildir, İslâm da giderek bizim milletimizi temsil ediyor olması bakımından kutsallaştırılmaya de­ ğer bulunur. Dolayısıyla Islâm üzerinden de kutsallaştırılan, biraz fazla Durkheimcıhk gelmeyecekse, bizzat “biz" olur- Bu



357



M



358



U



H



A



F



A



Z



söyleme dönem dönem eşlik etmiş olan, Türk milletinin Müslüman olmadan önce de saten yeterince “iyi” olduğu edebiyatı, biraz da Türk milletinin İslâm’ın zaferleri­ ne yaptığı katkılar edebiyatıyla imtizaç et­ tirilerek, bundan İslâm ümmetinin tartı­ şılmaz önderliği sonucu çıkartılacaktır. Oysa “çeviri tslâmcılık”, “kökü dışarıda olan İslamcılık" doğrudan Kuranı ifade­ lerle “bir toplum A llah’a olan ahdini unuttuğunda Allah onu savar yerine iyili­ ği emretmekten, kötülüğü men etmekten çekinmeyen bir toplum getirir, bunlar kı­ nayanların kınamasından da çekinmezler” düsturuyla evrenselci ve an ti-milliyet­ çi bir vurgu taşıyacaktır. Diğer yandan, karşılaştırmayı tersin­ den yaparak söylersek, Seyyid Kutub’un sosyalizan olmak bakımından bu tepkile­ ri çekmiş fikirlerinin benzerleri, bizîat Necip Fazıl tarafından da zaman zaman dile getirilmiştir (gerçi, Necip Fazıl’m İs­ lamcılığında yer yer sosyal adalet vurgu­ su olsa da, onun Nurettin Topçu’nun İs­ lâm sosyalizmi kurgusuna yönelik şid­ detli itirazlarını bu bağlamda unutma­ mak gerekiyor). Diğer yandan hoparlörle ezan okumayı veya kâğıt para kullanma­ yı caiz görüyor diye bazı çağdaş Islâm alimlerini reformcu diye niteleyen Işıkçı/lhlasçı cemaat, zamanla TGR.T yoluyla İslamcı iletişim devriminde ve Ihtas Finans'a uzanan çizgisiyle de fin ansal, ka­ pital devrim pratiğinde tartışmasız bir şampiyonluğu yürütebil miştir. Bu da mu­ hafazakârlığın ve gelenekçiliğin İslamcı bir bakiye olarak ortaya çıktığı yerde bile her zaman rastlanabilecek tipik politik momenllerindendir. G üzelin tasnifiyle “lijîoîiomi-poiihfc anlamda statüko kaTşıtı ve değişimci; fciibiir-poliiiJî anlamda te­ oride muhafazakâr, pratikte eyyamcı; teolojüî-poliiik anlamda ise hem teoride hem de pratikte alabildiğine oportünist ve fırsatçı" (Güzel, 2000: 87) bir sağ si­ yasetin İslamcılık İle meczi; sağ-muhafa­ zakâr tslâmcılık,



A



K



Â



R



L



I



K



İslamcılık içerisinde Türklük ve seçkincilik vurgusu söz konusu olduğunda, bu konuda yazdığı ve söylediği birçok şeyi anlamlandırmak açısından ism et Özel’i anmadan geçmek olmaz. Kuşku­ suz Özeli bu vurgularından dolayı mu­ hafazakâr tslâmcı bir tasnife sokmak o kadar kolay değildir. Onun seçtiği her yolu kendine özgü bir yorumla, kendine özgül eştirdiğine kuşku yok. Şairliği de, Türk(çü)lügü de İslamcılığı da, tıpkı bir zamanlarki sosyalistliği gibi özenle işlen­ miş, kendine özgü olan Özelin yukarıda andığımız görüşleri, muhafazakârlık ve dindarlık arasındaki ilişkiyi en iyi özetle­ yen görüşlerdendir. Onun İslam cılığa konvansiyon el bir yolla gelmediği bilini­ yor. Sosyalistlikten Eslimcılıga giden yol dolayısıyla muhafazakâr bakiyenin ken­ disine nereden kalmış olduğunu sormak anlamlı olabilir. Muhtemelen onun kendi Müslümanlığım veya Müslümanlaşmasım sLkça açıklama şekline bakarak (ken­ disini sosyalist olmaya yönelten nedenler gün gelmiş Müslümanlığa yöneltmiştir) söz konusu bakiyenin her iki dönemde de kendisinde mevcut olduğunu, dolayı­ sıyla benzer kaygıların onun sosyalistliği­ ne de yön vermiş olabileceğini söyleyebi­ liriz. Türklük üzerine son zamanlarda Gerçek Hayat dergisinde yazmakta oldu­ ğu yazılar, kendisi hangi şekilde gerekçe­ lendi rirse gerekçelendirsin, başka bazı metinlerinde bu tür bir tavrı ne kadar gayri Islâmi bulduğunu irade ederse et­ sin, hatta niyeti ne olursa olsun, büyük ölçüde bu elitizmin ve bu etnosanırizmin bir ifadesi olarak karşılanmaktadır. Ken­ disinin tartışılmaz muallim-i salis (okun­ ma ve etki etme gücü bakımından değil, sadece kronolojik sıra dolayısıyla salis) konumu dolayısıyla, ne öğretse işitip be­ nim seyecek kulaklar bulabilse de, bu söylemlerin İslamcı kitle arasında yol aç­ tığı görünen huzursuzluk, İslamcı taban içerisinde milliyetçiliğe veya muhafaza­ kârlığa karşı akidenin daha güçlü oldu-



İ



S



L



A



M



C



I



L



I



K



T



A



K



İ



M



U



gunu göstermektedir. Ancak tabii ki bu hususlan vurgulamak, İsmet Özelin mu­ hafazakârlığının, zaman zaman güncel si­ yasî manevralarla ara çs allaş tığı ve kolay­ lıkla MHP'li bir milliyetçiliğe dönüştüğü Necip Fazıl’)ilkiyle karşılaştırılabileceğini bile söylemek anlamına gelmez. Özel'e atfedilebilecek bir muhafazakârlık, mu­ hafazakârlığın konvansiyonel tanımlarını zorlamaya mecbur olacaktır. Bütün İslâm ülkeleri arasında fiilen sömürgeleşme­ miş, dünya sistemi tarafından ele geçiri­ lememiş, hatta dünya sisteminden ‘'kur­ tarılmış” tek coğrafya olarak Türkiye’ye atfettiği önem, Türkiye’nin dünya-düzenine karşı bir direniş odağı olarak varola­ bilmesi umudunu canlı tutma isteğiyle il­ gilidir. Bu açıdan Özel’e atfedilebilecek bir muhafazakârlığın, en azından Türki­ ye’nin Kurtuluş Savaşdyla açıldığım dü­ şündüğü yeni söylemsel ve siyasal ala­ nın, dünya sistemine karşı motive edile­ bilecek bir duygu ve duruşun istihkâmı­ na karşılık geldiği söylenebilir. Necdet Subaşı'nın da değindiği gibi, İslâm olarak Türklük, Özel’e göre bireysel bir vicdan muhasebesi olmadığı kadar, hem bireysel varoluş düzeyinde hem de yurt edinme düzeyinde bir güvenlik hattı işlevine sa­ hiptir (Subaşı, 1996: 228). Bu tür bir muhafazakârlığın kurulu ve geçerli ikti­ darlarla hiçbir şekilde uyumlu olmamak bakımından ikircikli bir şey olduğunda kuşku yoktur. TÜRK SAĞJNfN "ÖTEKİ” HALLER) Muhafazakârlık ile İslamcılık arasındaki ilişkileri belli metaforlar eşliğinde kav­ ramsallaştırma konusunda kuşkusuz son zamanların en iyi katkısını Tanıl Bora yapmıştır. Marx’m Komünist Manijeslo’da modern dünyanın değişim temposunda katı olan her şeyin buharlaştığı termodi­ namik bir oluşumu hissettiğini biliyoruz. Marsball Berman Marx’m bu hissiyatını, modernlik analizlerinde olup biten her



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



B



A



K



İ



Y



E



şeyin benzetilebileceği metaforik bir kullanılışlılık buldu ve bu analizlerinin adı­ nı da kitabının başlığı olarak koydu: Katı Olun Her Şey B u h a rla şıy o r (Berm an, 1982). Fizikteki bu termodinamik yasa­ yı, maddenin üç hal yasasım, aynı kullamhşhlıkla, bu sefer Türk sağının gene­ lindeki değişimleri izlemek için kullana­ bileceğimizi öneren Bora da, İslamcılık ve muhafazakârlığın (milliyetçilikle bir­ likte) Türk sağının üç hali olarak nitele­ nebileceğini düşünür. Bu siyasal eylemi belli siyasal duruşlar olmaktan ziyade belli ortamlarda birbirlerine dönüşebilen haller olarak düşünebileceğimiz anlamı­ na geliyor. Bu durumda m illiy etçilik Türk sağının grameridir. “İçerikleri, kav­ ramları, imgeleri uyarlama, uydurma gü­ cü esas olarak onda” olduğundan, Türk sağının katı halini oluşturur. İslamcılık ise, Türk sağının lügatçesi olarak, en önemli, en bereketli, en hararetli riiüel kaynağı olarak düşünülmelidir. Aynı me­ taforik işlemi sürdüren Bora, buna da Türk sağının sıvı halini yakıştırıyor. Mu­ hafazakârlığı ise, Bora, "içeriklerin ve zihniyet kalıplarının ötesinde bir ruh ha­ li, duruş/duyuş biçim i, üslûp" olarak “Türk sağının 'havası'” olarak tasavvur ediyor (Bora, 1998; 8 -9 ). İslam cılıkla muhafazakâr bir bakiyeyi her İkisi ara­ sındaki geçişlilikleri kavramsallaş tımıanm alternatif yollarından biri olarak çok önemli görünüyor Bora'mn yaklaşımı. Esasen bizim de yukarıdan beri yapmaya çalıştığımız şey, söz konusu muhafazakâr davranışların veya üslupların Islâmcılık içerisinde bulunm a İhtim alini göster­ mekti. Ancak bunu yaparken, İslamcılı­ ğın kendini tanımlayışında, kendini sağ­ cılık-muhafazakârlık ve milliyetçilikten ayırdetme arayışındaki kendilik-tasav­ vurlarının görmezden gelinemeyeceğini hatırlatmak istedik. İki siyasal tavrın ay­ nı grameri konuşuyor olmaları her za­ man bunların aynı dünyanın -aralarında­ ki ihtilaf önemsiz- iki kardeşi olmaları



359



M



360



U



H



A



F



A



Z



anlamına gelmez, çoğu kez birinin diğe­ rine karşı tepkisinin daha gerçekçi bir tarihsel bağlama oturduğu anlamına da gelebilir. Kendi dilini bir alternatif ola­ rak benimsetme derdi taşıyan her hare­ ket en azından uzun süre muhatapları­ nın diliyle konuşmak zorundadır. Zira muhataplarınızın zihnindeki lügatçe si­ zin anlattıklarınızın metaforudur. Çoğu zaman İslamcılığın söylemlerinde sağcı­ lık veya m uhafazakârlık olarak teşhis edilebilen unsurların önemli bir kısmına aynı zamanda İslamcılığı sağcılıktan ayı­ ran, hatta İslamcılığı sağcılığa karşı korüyan en önemli unsurlar olarak da yak­ laşılabilir. Burada da fiziksel metaforun şuurlarım aşarak anatomik veya tıbbî bir metaforun sınırlarında, bir bakteriyle baş etmenin yollarından birinin onun zayıf­ latılmış hem cinsini, yani antikorlarını çalıştırmak olduğunu görebiliriz ( Tezki­ re, 2000-01: 10). Bir de Güzel’in eleştirisine kulak ver­ mek gerekirse, bu termodinamik metafo­ run sınırlan içinde Türk sağı maddesinin kendi içinde bütünlüklü, çelişkisiz, ken­ di anlamına sahip, uporiadan yoksun bir metin olarak tasavvur edilmesi tehlikesi vardır. Bora’nın sağ siyasal maddeye bu bakışının termodinamik olmaktan ziya­ de, maddenin hallerini sabitleştiren term ostatik bir bakış olduğunu söyleyen Güzel, Bora’nın yaklaşımındaki bir zorlu­ ğun, “bu bakış açısının söz konusu üç halin aynı siyasal hacim ve ısıda nasıl bir arada varolduğunun hesabını vermek" olduğunu kaydediyor. Örneğin, bu bakış açısı, aynı anda, aynı ısıda veya aynı siya­ sal şartlarda üç siyasal akımın da birbir1eriyle yoğun ve sıcak çatışmalar içerisin­ de veya değişik barış şartlannda nasıl va­ rolabildiğim açıklamakta zorluk çekebi­ lir. Doğrusu, maddenin halleriyle ilgili termodinamik bîr tasavvuru, aynı siyasal ortamın herkesi bağlaması dolayısıyla bu



A



K



A



R



L



I



K



haller arasındaki geçişin tarihsel olarak topyekûn olması gerektiğini de düşün­ dürtüyor. Birilerini bu hallerden birine geçerken başkalarını başka bir halde kal­ maya zorlayan nedenler varsa, bu neden­ lerin payı azı ms anam az; b unlan da hesa­ ba katan bir bakış açısı gerekiyor, Güzel, termostatik metaforun uygunluğunu sı­ namak için bir noktaya daha haklı olarak dikkat çekiyor. Ona göre bu bakış Türk siyasetinde gözlemlenen 'entropik’ deği­ şimlerin ağırlığını gözden kaçırmamıza yol açm aktadır. T erm odinam iğin en önemli kavramlardan biri olarak entropi ile İbn Haldun'un bir hareketin veya bir topluluğun başlangıç dönemlerine atfet­ tiği toplumsal dayanışma, grup bağlılığı anlamındaki asabiye kavramının çözülü­ şü arasında bir bağ kurmak daha müna­ sip olabilir. Bu bağların en fazla çözüldü­ ğü bal ise maddedeki gaz haline daha ya­ kındır. Dolayısıyla siyasal alanda da entropinin en fazla artış gösterdiği alan mu­ hafazakârlık olmalıdır. “Halbuki entropi termodinamikte, ayrıca ‘sistemsel düzen­ sizliğin’ artışı anlamına gelir. Muhafaza­ kârlığın ise en hassas olduğu nokta sis te­ re ık düzen” ve en çok aradığı şey istik­ rardır (Güzel, 2000: 83) Kuşkusuz, bir metafora sadık kalmayı çok fazla önemsediğimiz zaman bu tür zorluklarla karşı karşıya kalabiliriz. Me­ taforun, taşınması istenen anlamı taşıma kapasitesi her zaman yeterli olmayabilir. Bir metafora bir anlam bindirdiğimiz za­ man o anlamın bütün istikametini o me­ taforun kendi eğilimine terk edemeyiz. Zira eskilerin yerinde deyimiyle “teşbih­ te bata olmaz". İslamcılık İle muhafaza­ kârlık arasındaki ilişki de ister ekono­ mik veya fiziksel “bakiye”, isterse ter­ modinamik metaforlar eşliğinde düşüne­ lim, sonuçta bunların fiilî varoluşlarına ve dinamizmine yetişilemeyebîlecegini bilmek gerek. □



Cumhuriyet Türkiye’sinde ‘Osmanlıcılık’ GÖKHAN



umhuriyet Türkiye’sinde “Osmanlıc ı!ık ”tan ne anlam ak gerekir? Tanzimat’tan Birinci Dünya Savaşı’na kadarkî dönemde Osmanlı siyasal hayatında ifadesini bulan ve imparator­ lukla yaşayan farklı dîn ve ırklara men­ sup tebaayı ortak/iist bir kimlik/vatandaşlık bağıyla bir arada tutmayı amaçla­ yan siyasî teklif mi? Ya da milleti eşme sürecini tamamlamış olduğu kabul edi­ len, millî devlet oluşumunu gerçekleştir­ diği varsayılan bir Türkiye'de böylesi milliyetçilik öncesi bir yapıyı özleyenler olabilir mi? Cumhuriyet Türkiye’sinde ‘Osmanlıcılık’ denilince aslında ‘Osman­ lılıktan, bireysel kimliğin ve toplumsal hafızanın bir parçası olarak Osmanlı geç­ mişine ya da mirasına çeşitli derecelerde verilen önemden, her şeyiyle Osmanlı ta­ raftarlığı yahut hayranlığından bahset­ mek yerinde olur. Genel olarak bakıldığında bu konuda Cumhuriyet döneminde üç farklı gruptan ya da bakış açısından söz edilebilir: a) Osmanlı saltanatım veya hanedanım özle­ yenler, savunanlar ve geri getirmek iste­ yenler; b) Bağlı oldukları milliyetçi-mu­ hafazakâr ideolojileri gereği ‘mazi’ olarak Osmanlı geçmişini ve mirasını önemse­ yenler, yüceltenler ve bunlarla övünenler; c) Soğuk Savaş döneminin sona ermesi­ nin ardından Türkiye’nin ve yakın çevre­



C



ÇETİN SAY A



sinin karşılaştığı iç ve dış sorunlara bir çözüm olarak, ‘Osmanlı barışı' (Pax-Ottomana) ya da ‘neo/Yeni-Osmanlılık’ mode­ lini öne sürenler.



Cumhuriyet Türkiye’sinde saltanat rejimi­ ni ve Osmanlı hanedanım özleyen, savu­ nan ve geri getirmek isteyen (sınırlı oldu­ ğu varsayılabilecek) bir kesim mevcut ise de, kanunlar gereği kamuoyu önünde sus­ mayı tercih etmeleri, taleplerinin tanıdık meclislerinde gerçekleştirilen görüş alış­ verişleriyle sınırlı ve sözde kalması nede­ niyle yazılı bir örnek bulmak imkânsız gi­ bidir; yazıya döküldükleri kabul edilenler ise isteklerini oldukça kapalı, muğlak ve dolaylı bir anlatımla ifade etmektedirler. Cumhuriyet rejiminin lağvedilerek sal­ tanat rejiminin ihya edilmesini ve Osman­ lI hanedanının tekrar başa geçmesini açık­ ça savunan, belki de tek örnek Şeyh Nâ­ zım Kıbrısî’dir (d. 1922). Bir NakşibendiHalidi şeyhi olan Şeyh Nâzım, genellikle (dünyanın çeşitli ülkelerindeki cemaati arasında yahut Kıbrıs'ta) Türkiye dışında yaşıyor. Saltanatın kaldırıldığı yıl Kıbrıs’ta doğmuş ve 1940’ta üniversitede okumak için İstanbul’a gelene kadar (İngiltere yö­ netimindeki) Kıbrıs Türk-Mü sİ Uman top­ lumu içinde yaşamış olan Şeyh Nâzım, Cumhuriyet’e karşıtlığını gizlemeyerek



M



362



U



H



A



F



A



Z



açıkça Osmanlı saltanatım ve hanedanını savunur (Atay, 1996], Şeyh Nâzını konuşmalarında kendisini “Peygamber Sancağı’nı 600 yıl taşımış olan bit Osmanlı Müslümanı" olarak ta­ nıtmaktadır ve Osmanlı hanedanının ateş­ li bir savunucusudur; Türkiye için vizyo­ nu Osmanlı tahtının restorasyonudur. Çevresinde OsmanlI’dan daima övgüyle söz edilirken, en ufak bir eleştiriye bile ta­ hammül edilemez. Şeyh Nâzım’a göre Os­ manlI tepeden tırnağa hatasızdır, kusur­ suzdur ve Türkiye Cumhuriyeiı’nin bu­ gün karşılaştığı bütün problemler (Kürt meselesi de dahil) O sınatıl i dan sırt çevril­ diği, Osmanlı reddedildiği içindir. Kürt meselesinin çözümü için önerisi şudur: Türkiye Cumhuriyeti yerine Osmanlılığın (Osntaıılı hanedanım tekrar başa geçir­ mek de dahil) yeniden ihya edilm esi (Atay, 1996: 251-56). Şeyh Nâzım Türki­ ye'nin hâlâ Ostnanlı’nın tapusunda oldu­ ğu ve bir gün asd sahiplerine geri dönece­ ği görüşündedir Bunun yanında K ıbrısî'nin Osmanlı (hanedanı) taraftarlığı büyük ölçüde onun demokrasi karşıtı görüşleriyle yakından ilişkilidir. Demokrasiye karşı monarşiyi/saltanatı savunan, “Kurun der ki başı­ nızda bir sultan olana kadar sorunlardan, sıkıntılardan ve savaşlardan kurtulamazsı­ nız. [...] Kuran'da demokrasi yoktur. De­ mokrasi Şeytan içindir. Yahudi fitnesidir” cümleleriyle görüşlerini belirginleştiren Şeyh Nâzım, monarşik idare ya da saltana­ tı sadece Türkiye için değil, diğer (Müslü­ man) ülkeler için de ideal bir siyasal sis­ tem olarak görmektedir Kıbrısı’ye göre, Islâm Cumhuriyeti diye bir şey yoktur; İs­ lâm’da sadece saltanat vardır. Bu nedenle İran'daki Islâm Cumhuriyeti modeline de karşıdır; devrik Pehlevi hanedamnı İran’ın meşru yöneticileri olarak görmeye devam etmekte ve Humeyni modelini reddet­ mektedir: “Bugünkü rejimin bir gün yıkı­ lıp devrik Şah’ın oğlunun, ülkesinin ger­ çek yöneticisi olarak tahta tekrar çıkacağı



A



K



A



R



L



I



K



günün geleceği” iddiasında bulunur. Hu­ meyni modeline karşıtlığının Nakşibendilerin tarihte yaşanmış olaylar nedeniyle takındıkları geleneksel Şii düşmanlığına bağlanabileceği düşünülse bile, Şeyh Nâ­ zım saltanatı ideal bir rejim olarak kabul eden görüşlerinde tutarlıdır; Ona göre Af­ ganistan için de tek çözüm sürgünde ya­ şayan devrik Afgan kralım iktidara getir­ mektir (Atay, 1996: 257-62). Demokrasi ve Cumhuriyet karşıtı söyle­ mini ve bu bağlamda OsmanlI’nın bir gün geri geleceğine olan inancını müritleriyle yaptığı sohbetlerde şöyle dile getirdiği ak­ tarılmaktadır: “Şer’i devlet sultan ister. Sultansız şeriat gelmez. Şeriatı tatbik ede­ cek kimdir? Sultandır Halifenin vücudu zaruridir ki o imamdır. [...] Halifenin vü­ cudu şarttır. [.,.] Osmanlı, hilafeti gözete­ cek kılıç olduğundan, hilafet ile saltanatı birleştirdi kı hilafetin şeref ve itibarı mahfız olsun. Makam-ı hilafet ‘ilâ yevm-ul kıyamet’e kadar devam eder. Yeryüzünde bazı akarsular bazen bir müddet kaybo­ lurlar, yerin altından akarlar ve bir başka taraftan çıkarlar Şimdi içinde bulunduğu­ muz devir fetret devridir ve içinden çıka­ caktır. Peygamber-i zişan’m hadis-i şerifle­ rine göre muhakkak ki çıkılacaktır. Mem­ leket hâlâ OsmanlI’nın tapusundadır" (Mısıroglu, 1996, 216-9), Saltanat rejimini öven ve Osmanh hane­ danının geri gelmesini savunan başka ör­ neklerin mevcudiyeti araştırıldığında, Cumhuriyetin ilk yıllarında 150’liklerden ya da Vahdettin’in çevresinden bazı kişile­ rin niyette kalmış teşebbüslerinden başka bir örnek bulmak pek mümkün gözükme­ mektedir (Özakman, 1997; Çetiner, 1993; Bardakçı, 1998). Cumhuriyet döneminde Osmanlı hanedanıyla ilgili tartışmalar ve polemikler genellikle hanedan üyelerinin hukuki statülerinde meydana gelen deği­ şiklikler (aEFa uğrayışları vb.), çeşitli za­ manlarda yurda geliş-gidişleri, ölümleri, ya kendilerinin kaleme aldığı ya da kendi­ leri hakkında yayınlanan kitaplar vesile­



C U M H U R İ Y E T



T Ü R K İ Y E ' S İ N D E



siyle olmuştur. Bu yayınlara örnek olarak Kadir Mısıroglu’nun (d,1933) kitapları ve 1970’lerm ikinci yansında Sebil adıyla çı­ kardığı haftalık gazete gösterilebilir. Özel­ likle Osmanlı hanedanının her bakımdan bir savunusu olan Osman oğul lan tım Dra­ mı (1974) adlı kitabında Mısnoğlu, muh­ temel ‘saltanatçılık’ suçlamalarına karşı kendisini şöyle müdafaa eder: "Türk mil­ letini asırlarca zaferlerden zaferlere koş­ turmuş bulunan Osmanoğullarr’na ilişkin “bu eserden belki -kasten- saltanatçılık kokusu almak isteyen gayretkeşler çıka­ caktır. Böylelenne peşinen şunu bildirmek isteriz ki; Osmanoğu Harını sevmek, yüce dinimizin ve muhteşem tarihimizin do­ ğurduğu bir zarurettir. Bu hükme iştirak etmeyecek bir Türk ve Müslüman tasav­ vur edemiyoruz’' (Mısıroglu, 1974: 495). 1990’lı yıllarda Osmanlı hanedanı ile ilgili tartışmalar ise, bir yandan verdiği röpor­ tajlarda “ben şahsen Osmanlı hanedanı ile ifLihar ediyorum, dünya tarihinde Osman­ l I hanedanı kadar asil bir hanedan yoktur" diyen işadamı-politikacı Besim Tibuk’un, 1992’de hilafetin ihyasını (ve Osmanlı ha­ nedanına verilmesini) isteyen önerisi ve yankıları (Temmuz-Ağustos 1992 dönemi basım), diğer yandan gazeteci-yaz ar Mu­ rat Bardakçj’nın yayınları (hanedan üyele­ ri ile ilgili yazıları, röportajları ve kitapla­ rı) dolayısıyla olmuştur. **• *



‘Osmanlılık’ fikri bakımından diğer bir bakış açısını temsil eden milliyetçi-muhafazakâr grupta bütün yolların Yahya Kemal Beyath’ya (1884-1958) ve onun Fransız milliyetçiliğinden aldığı şu cüm­ leye çıktığı söylenebilir: “Fransız toprağı bin senede Fransız milletini yarattı.” Da­ ha II. Meşru tiye t’ten itibaren milleti tarih ve efsaneye dayandıran ve millî tarihin başlangıcını Orta Asya’da atayan Ziya Gökalp’e karşılık, Yahya Kemal milliyeti coğrafya ve o coğrafya üzerinde gelişen tarih ile açıklayarak 1071 tarihini esas



' O S M A N L I C I L I K '



alıyordu. Ö zellikle 1 9 4 5 sonrasında, Türk milliyetçiliğinde Anadoluculuk hâ­ kim söylem olduktan sonra, Yahya Kemartn fikirleri hemen hemen (küçük radikal/marjinal gruplar dışında) bütün sag/milliyetçi-muhafazakâr gruplar için belirleyici oldu. Anadoluculuk denilen bu çizginin (ayrıntılı bilgi için bkz. Atabay, 2 0 0 2 ) doğal sonucu, O sm anlı’yı Türk tarihinin zirvesi görmek ve yücelt­ mektir. Bu hem Kemalist resmî tarihe karşı böyiedir, hem de bağlı oldukları ta­ rih görüşü bakımından. Tarihsel devam­ lılık bir vaka ise, o zaman Osmanlı her şeyiyle millî kültürün bir parçası olmalı, sevilm eli, övülmeli ve övünülmelidir. Yahya Kemal’in bütün eserleri bu konuda yol göstericidir (Tanpınar, 1995; Ayvazoğlu, 1995). Turan fikrine inanmayan ve ırk birliğin­ den ziyade 1071’deıı itibaren Anadolu’da oluşmaya başlayan ve İstanbul’un fethiyle kemale eren bir Türklüğe inanan Yahya Kemal, Osmanlı sentezine önem vermekte ve bu sentezi eleştiren Gökalp Türkçülük’ünû reddetmekteydi. Gökalp’e ne ka­ dar saygı gösterilirse gösterilsin, Türk Sağı ‘Osmanlıcılığını Yahya Kemal çizgisinden alır. Daha Cumhuriyetlen önceki bir tar­ tışmalarında, Ziya Gökalp, onun Osmanlı tarih ve kültürüne düşkünlüğünü ima ederek “Gözün mazidedir âti değilsin” derken, Yahya Kemal daha sonra milliyet­ çi-muhafazakâr çizginin şiarı olacak şu cevabı verir: "Kökü mâzide olan âliyim.” Bu tavır milliyetçilik görüşünün yanında, muhafazakârlığının da bir sonucudur. Bergson’cu anlamda "bugünün ışığında maziyi görmek keyfiyeti” önemlidir. An­ cak Yahya Kemal bir ‘mîziperest’ değildir; maziyi Tnâzi olduğu için değil, doğrudan doğruya milliyet/milliyetçilik anlayışının bir gereği olarak sevmektedir. Yahya Ke­ mal için “bir milliyetçi tarihe değil milli­ yetinin tarihine meftundur" (Yahya Ke­ mal, 1975: 1) Bir Türk milliyetçisi işte tam da bu sebeple Osmanlıya meftun ol-



363



M



U



H



A



F



A



Z



Nihad Sami Banarlı BEŞİR AYVAZOĞLU



A



K



Â



R



L



I



K



ları k ale m e a la n B an arlı, 1 9 2 6 -1 9 2 7 ders yılında, Fuat K ö p rü lü 'n ü n bizzat yaptığı im tihanla D arülfünun Edebiyat Fakültesi'ne ve Y üksek M u a llim M e kte­ b i n e girm iş ve 1930 yılında Dâsitân-ı



Tevârihb M ülûk-i Âl-i Osman ve Cemşîd-ı Hurşîd M esnevisi adlı teziyle m e­ zun olmuştur.1 Köprülü tarafından çok b e ğ e n ile n ve 1 9 3 9 y ılın d a o n u n bir takdim y azısıyla Türkiyat Enstitüsü ta­ ra fın d a n y a y ım la n a n tez Y a h y a K e ­



M etinlerle Türk ve Batı Edebiyatı adlı edebiyat ders kitaplarının yazan old u ğu



364



için adı yakın zam an lara kadar bütün lise mezunları tarafından çok iyi bilinen N ih a d Sam i Banarlı, Trabzon'un köklü ailelerinden Bayraktarzâdeler'e m ensup o lm a k la beraber, İs t a n b u l'd a d o ğ u p



m a l'in de dikkatini çekecek ve ara la ­ rında, ikisinin de kaderini derinden et­ kileyen bir dostluk doğacaktır, Banarlı, m ezuniyetinin ardından ç e ­ şitli liselerde, ileriki yıllarda da Yüksek Ö ğretm en O k u lu , Eğitim Enstitüsü ve Y ü k s e k İs lâ m E n stitü sü g ib i y ü k se k



(1907) büyüm üş bir edebiyat adamıdır.



okullarda edebiyat hocası olarak y ü z ­



Y ahya K e m a l'in şiirlerini ve yazılarını



lerce öğrenci yetiştirmiş, öğrencilik y ıl­



gün ışığına çıkararak Türk kültürüne ve



larında şiir ve o y u n yazarak başladığı



edebiyatına önem li bir katkıda bulunan



yazı hayatına ise edebiyat tarihi ç a lış­



ve bir d ö n e m d e devletin kültür politika­



maları, dergi v e gazetelerde m akaleler



sını etkileyecek bîr k on u m a ulaşan Ba-



ve e d e b î so h b e tle rle d e v a m etmiştir.



narlı'nın dedesi H ilm i Efendi divan sa­



İm z a sın a ilk o la ra k 1 9 3 0 'la rm ikin ci



hibi bir şair, babası ilyas Sam i Bey ise



y a r ıs ın d a , Y ü k s e k Ö ğ r e t m e n O k u -



N a m ık Kemal tarzında vatan şiirleri y a ­



lu'ndan arkadaşı o lan N ih a l A tsız ın çı­



zan bir m ülkiye amiriydi.



k a rd ığ ı Atsız M e c m u a ve O rh u n 'd a



A ilesin in etkisiyle küçü k yaşta şiirler



rastlanır. A n c a k Yahya K e m a l'le tanışıp



v e o y u n la r y az a n , hatta İstiklal Lise ­



onun fikrî ve edebî dü n yasın a girdikten



sin d e k i öğrenciliği sırasında kurucula­



sonra farklı bir dil, tarih ve kültür, d o la ­



rınd an o ld u ğ u G e n ç le r M a h fili sanat



y ısıy la m illiy e tç ilik a n la y ışın a u la şa n



top lu lu ğu n u n sahneye k oy d u ğu o y u n ­



Banarlı, İslâm öncesi Türk kültüründen



malıdır. Nitekim, Yunus Nadi’nin Osman­ lI'yı eleştiren bir yazısı üzerine yazdığı ya­ zıda, “biz bugünkü Türkleı milliyetperve­ riz ve böyle olduğumuz için de bizim şe­ reflerimiz uğrunda can vermiş" şehitleri­ miz yani Ormanlıları sevmemizin, onlara hayran olmamızın gereğinden bahseder (Yahya Kemal, 1975: 28). Aynı zamanda, ‘kökü mâzide olan âtiyim’ ilkesi gereğince, mâzıye bakmadan ilerlemenin yaratacağı



tarihî kopukluğa izin verilmeyecektir, Yahya Kemal’in öğrencisi ve takipçisi Ahmet Hamdi Tanpmar (1901-1962) için de, milletlerin ve cemiyetlerin asıl mana ve hüviyetini çekirdeğini tarihilik denen şey yapar: Mâzi daima mevcuttur; kendi­ miz olarak yaşayabilmek için onunla her an hesaplaşmaya ve anlaşmaya mecburuz. Tanpınar’a göre, “en büyük meselemiz bu­ dun Mâzi ile nerede ve nasıl bağlanacağız.



C U M H U R



Y E T



T Ü R K İ Y E ' S İ N D E



vazgeçmemiş, bu kültürün İslâmî de­ virlerde devam eden izlerini aramıştır.2 Adını koymadan Türkçü tarilı anlayı­ şıyla Yahya Kemal'in tarih anlayışının bir sentezini denediği, ilk baskısı 1948 yılında yapılan R e sim li Türk Edebiyatı Tarihi bu sentez arayışının bir ütünüdiir. Bu eserinde, kuru bir akademik üs­ lûp yerine, gazete ve dergilerde yazar­ ken edindiği çok şahsî ve kıvrak sohbet üslubûnu kullanan Banarlı, Türk edebi yatını "Destanlar Devrinden Zamanı­ mıza Kadar" bir bütün olarak ele alır ve bu edebiyatın devamlılığını göster­ meye çalışır. Banarlı'nın fikirleri, Yahya Kemal'le dostluğuna paralel bir gelişme göster­ miştir; bunu H ürriyet gazetesinde çıkan sohbetlerinde takip etmek mümkündür. 1940'larda, Sedat Simavi'niıı Yedi G ü n dergisinde, şiir ve yazılarını gönderen gençleri yönlendirmek maksadıyla açı lan "Cevaplar Koşesi"ni bir süre yöne­ ten Banarlı, 1948 yılından itibaren H ü rriy e t 'te yaklaşık on beş yıl "fcdebî Sohbetler" yazmıştır. Yahya Kemal'in şiirlerinin 1956-1957 yılları arasında bu gazetede yayımlanmasını sağlayan da odur. Bu yayın vesilesiyle bir araya getirilen şiirlerin tasnifi, kitaplara veri­ lecek isimler, sayfa düzeni, hatta kulla­ nılacak kâğıdın cinsi üzerinde Yahya Kemal'le birlikte düşünüp çalışmış, ne



hepimiz bir şuur vc. benlik buhranının ço­ cuklarıyız.. Onu benimsedikçe hayatımıza ve eserimize daha yakından sahip olaca­ ğız.’’ Tanpınar’m deyişiyle ‘tarihçi bir mil­ liyetçilik’ ya da ‘tarihî nasyonalizm’ görü­ şüne bağlı olanlar için "mazi karşısında ruhî bir esarete düşmeden” tarihîligi idrak etmek gerekmektedir. Tanpmar’m baş ese­ ri olan Beş .Şdür’i bu gözle okumak öğreti­ cidir (Tanpınar, 1987).



' O S M A N L I C I L I K '



Orhan Okay, Banarlı mu sun T izlenimi veren gösterişli konuşmasını ıc “saraylı' jest-mimihlerini. "omın hayalın m tabiî bir tezahürü olarak anar. Muhafazakâr duruş ta. "stil"de önemlidir!



var ki bu çalışmayı şairin ölümünden sonra tamamlayabilmiştir. İstanbul fethinin 500. yılı kutlamala­ rı için kumlan İstanbul hetlıi Derneği, bu arada İstanbul Fetih Cemiyeti adıy­ la Ekrem I lakkı Ayvcrdi başkanlığında faaliyetlerine devam ediyor, fetih ve İs­ tanbul hakkında kitaplar ve dergiler çı-



Türk sağının çeşitli kesimle.rinde (Yah­ ya Kemal’den etkilensinler yahut etkilen­ mesinler) Osmanlılık’ ve ‘Osmanlıcılık’ izleri görülebilir. Burada bu farklı kesim­ lerden sadece, birkaç temsilî örnek veril­ meye çalışılacaktır. Yalıya Kemal çizgisini takip eden ve 1950’den itibaren İstanbul Pethi Derneği, İstanbul Fetih Cemiyeti. İstanbul linstilüsü ve Yahya Kemal F.nslitüsü yoluyla hizmet etmeye çalışan yazar-



M



366



U



H



A



F



A



Z



karıyordu. Banariı, Ekrem Hakkı Ayverdi'ylo 1950 yılında lanızmış ve İs­ tanbul Fetih Cemiyeti'ne üye olmuştu. Yahya Kemal'in ölümü üzerine, bu ce­ miyet, Banarlı'nın delâletiyle, bir İstan­ bul şairi olan ve fetih hadisesine özel bir önem verdiği bilinen Yahya Ke­ mal'e salı p çıkmak istemiş, 7 Kasım 1958 tarihli idare heyeti toplantısında bu büyük Türk şairi için bir enstitü ku­ rulmasına karar verilmişti. Esasen Yah­ ya Kemal hem Tetili Cem iyeti'nin, hem de cemiyet bünyesinde kurulan İstanbul Enstitüsü'nün fahri üyesiydi. İlk üyeleri arasında Abdülhak Şinasi Hisar, Ekrem Hakkı Ayverdi, Ahmed Hamdi Tanpınar gibi önemli isimlerin bulunduğu E.nstitü'nün müdürlüğüne getirilen üa.narlı, vârisleriyle anlaşarak Yahya Kemal'in özel eşyalarını bir ara­ ya getirdiği müzenin açılışını 17 Ocak 1960 tarihinde gerçekleştirmiş, daha da önemlisi şairin bütün şiirlerini, ya­ zılarını ve müsveddelerini titiz b r in­ celemeden geçirip tasnif ederek ayrı ayrı kitaplar halinde neşre başlamıştır.•* Yahya Kemal'in geniş kitlelerce tanın­ masını sağlayan bu kitaplar n Türk muhafazakârlığı açısından bir dönüm noktası olduğu rahatlıkla söylenebilir (bu konuda daha geniş bir yorum için bu kitapta bkz. " Türk Muhafazakârlığı­ nın Kültürel Kuruluşu").



lar için Tarihsel şuur/bilinç’ önemlidir (Tâ­ rih Valıjı İstanbul Ansiklopedisi, IV, 22122). Millî eğitim anc.ak böyle mümkün olur, millî kültür ancak bu yolla yeni ne­ sillere aktarılabilir. Osmanlı, Türk tarihi nin zirve noktası olduğu ıçiıı önemlidir: İstanbul'un fethi ve Tatili, Osmaıılı tarihi­ nin zirve noktası olduğu için önemlidir. 15u ekolden gelen ve Yahya Kemal’den doğrudan etkilenen Nihat Sami Banarlfya



A



K



Â



R



L



I



K



Banariı, 1971 yılı başlarında, ilimde, fikirde, dilde ve güzel sanatiaıın bütün dallarında "akademik" nitelikte çalış­ malar yapmak amacıyla kurulan Kuobealtı Cemiyeti'nin de öncülcrindendir. Adından anlaşılacağı üzere, bu cemi yeti kuranlar "millî" sanatın köklerini özellikle Osıııaniı'da arıyorlardı. Önce belirlenen gayelere uygun semineıler düzenleyip dil, kültür ve sanat faaliyet­ lerinde bulunan cemiyet, daha sonra özel bir Dil ve Edebiyat Akademisi teş kil etmiştir. Akademinin kurucu üyele­ ri, kısa bir süre sonra bu akademinin yayın organı olarak düşünülen ve Nihad Sami Banariı yöneliminde hazırla­ nacak olan K ııb b e a ltı A k a d e m i M c c m u a s ı'm n da sürekli yazarları olacak­ lardır: Sârniha Ayverdi, \ihad Sâmî Banarlc Tahsin Banguoğlu, M. Kaya Bilgegil, Eâruk Nâfiz Çnrrılıbei, Abdülka­ dir İnan, Orhan Seyl'i Orhon, Eevziye Abdullah Tansel, Faruk Kadri Timurtaş. Yayın hayatına Ocak I972'dc başla­ yan K ııb b e a lt ı A k a d e m i M e c m u a s ı , Yahya Kemal çizgisini daha muhafaza­ kâr bir doğrultuda devam ettiren bir dergi olarak dikkati çeker. İlk sayıda, Banarlı'nın yazdığı uzun bir "Beyanna­ me" vardır. 1940 sonrası şiire şiddetii bir tepkiyi ifade eden bu metinde, yeni­ liğin klasik ölçüler içinde yapılması ve "millî bir romantizm"in gerçekleştiriI-



(1907-1974) göre, “bir milleti yemden yü­ celtmek ve ona tarihî büyüklüğüne yakışır bir ‘devamlılık’ vermek için onun çocuk­ larını dünkü büyüklerinin dilin1, vicdanı­ nı. imamın arılayabilir, duyabilir, yaşaya­ bilir hır seviyeye ulaştırmak da lazımdır" (Banariı, 1984: 22). Milli kültürü yaşat­ mak ve genç kuşaklara aşılayabilmek için. "Osmanlı tarihinin aydın vc altın sayiala rııu da T ürk minelinin. bugünkü ve yarın-



C U M H U R İ Y E T



T Ü R K İ Y E ’ S İ N D E



mesi gerektiği vurgulanmış, genç şairler vezinli ve kafiyeli şiirler yazmaya teşvik edilmiştir. Banarlı, Nisan 1972 tarihli ikinci sayıda yayımlanan "Millî Roman­ tizmin İdrâki" başlıklı yazısında, ro­ mantizmin aynı zamanda "milletlerin dilde, kültür, sanat ve edebiyatta kendi­ lerini bulmaları, kendilerine gelmeleri" mânâsına geldiğini ifade ediyor ve bu mânâda millî bir romantizmi bizde id­ rak eden ilk şairin Yahya Kemal olduğu­ nu söylüyordu. Millî romantizmi yaşa­ mamış bir milletin çocuklarının Süleymaniye gibi muhteşem eserleri "hende­ seden âbide" zannetmeleri, hatta bazen bunun bile farkına yaramayarak onları birer taş yığını gibi görmeleri kaçınıl­ mazdı. Yeni nesillerin millî romantizmi idrak etmeleri için yapılması gereken­ lerse, Banarlı'ya göre, şunlardı: O kadar ki Türk çocukla rın a m illî mazilerinin destan devirleri yanında, m eselâ eskisinden çok iyi bilinen İs­ lâm m edeniyeti asırlarındaki büyük­ lü ğ ü tanıtı Isa kâfidir. Hatta yalnız Selçuk ve bi/lıassa O srnank ası darın­ daki milli ve m e d e n î üstünlüğüm üz , milletimizi daha n ice asırlar ve çağ­ lar b o y u n c a ayakta tutacak kadar sağlam temeldir. Bunun için, miiiî tâ­ rihimizi, çocuklarımıza, b u g ü n e ka­ dar yapıldığı g ib i k ü çü k d ü şü rerek d e ğ il ;



yahut, tamâmıyie ters tesir



ki nesillerine, sonsuz bir övünçle, tanıt­ mak ve sevdirmek vazifesin deyiz” (Banarlı, 1984: 128). Banarlı, Osm anlı düşmanlı­ ğını milli terbiyemizi zedeleyen bir hasta­ lık olarak görür. Türk milletinin dünya ta­ rihî ve dünya coğrafyası üzerinde kurdu­ ğu en büyük eser olan Osmanlı tarihine karşı, Osmanlı tarihini kötüleyenlere karşı şunları söyler: “Osmanlı tarihi yerinilecek bir tarih değil, ancak övünülecek bir ta­



' O S M A N L I C I L I K



uyandıran bir hiylekâdtkSa, kof fakat mübâlağalı, sahte bir lisan kullanıp



ta­ bı? büyüklüğü için d e yalansız, yan­



göklere çıkararak da değil, kendi



lışsız ve iftirâstz tanıtmamız kâfidir



İstanbul Fetih Cemiyeti ve Kubbealtı Kültür ve Sanat Vakfı çevresinin tarihe ve Türk kültürüne bakış tarzını yukarı­ daki cümleler çok iyi özetlemektedir. Bu romantizmi yer yer melankoliye va­ ran nostaljinin beslediği söylenebilir, Kubbealtı çevresinde eski kültürümü­ zün muhafazası yönünde son derece ciddi çalışmalar4 yapılmış olmakla be­ raber, bu kültürü yeniden üretmeye yö­ nelik yaratıcı bir faaliyet gösterileme­ miştir. Aynı çevreden Safiye Erol ve Sâmiha Ayverdi gibi iki başarılı romancı çıkmasına rağmen, edebiyatta gitgide bir kendi içine kapanıştan söz etmek mümkündür. Kubbealtı A kadem i M e c ­ muası' nda Banarlı'nın çağrısı doğrultu­ sunda yayımlanan şiirlerin çoğu da he­ ves olmaktan öteye geçememiştir. Za­ ten mecmua, kurucusunun ölümünden sonra edebî ürünlere çok az yer veren fikrî bir dergi olarak devam eder. İstanbul Fetih Cemiyeti ve Yahya Ke­ mal Enstitüsündeki çalışmaları devam ederken H ürriyet gazetesinde, daha sonra Akşam ve Yeni Sabah gazetele­ riyle M eydan dergisinde asıl ismiyle ve Emin Bayraktavoğlu müstearıyla edebî



rihtir Bu tarih, Türk milleti tarafından; Bursa’nın fethinden, Çanakkale’nin müda­ faasına kadar; baştan sona, bir şerefler ve zaferler destanı halinde örülmüştür.” Os­ m a n l I ’y ı savunmak saltanatı savunmak değildir: Osmanlı’yı reddetmek Cumhuriyet’in ilk yıllarında haklı olabilir ama, "Bugünkü Türkiye’de, yeniden Saltanat devrine dönmek bedbahtlığına katlanacak tek bir fikir bulunabilir mi? [...] buluna-



367



M



368



U



H



A



F



A



Z



sohbetler yazan Banarlı, heyecanlı po­ lemikleriyle de tanınmıştı. 1948 yılın­ da, İsmail Hami Danişmend tarafından 15. yüzyılda yaşamış Rabia Hatun adlı bir şaireye ait Dİduğu iddiasıyla yayım­ lanan dörtlüklerin yeni şiirler olduğu­ nu, Rabia Hatun adında bir kadın şa­ irin hiç yaşamadığını ispat etmiş,5 İs ­ tiklâl M a rşı'ru eleştirenlere karşı da bu şiirde ilk kelimesinden son kelimesine kadar inceden inceye düşünülüp ku­ rulmuş bir mimarinin bulunduğunu ileri sürmüştü. Türk Dil Kurumu çevre­ siyle girdiği polemiklerde ise çok 2aman Emin Bayraktaroğlu müstearını kullanıyordu. Yazılarında, Türkçe'nin tarih içinde kazandığı sesleri korumak amacıyla farklı bir imla kullanan ve öztürkçecilerîn düşman olduğu uzun heceyi vazge­ çilmez bir ses zenginliği olarak gören Banarlı'ya göre, Türkçe de, Arapça, La­ tince ve İngilizce gibi bir medeniyet ve imparatorluk diliydi. İmparatorluk ku­ ran mîlletler, hâkim oldukları coğrafya­ larda sadece vergi toplamaz, istedikleri kadar kelime de alır, bu kelimeleri "kendi dillerinin gramerine, estetiğine ve fonetiğine göre millileştirerek kendi kelimelerini yaparlar"dı. Bir yazısında İngilizlerin "Bahtiyardır o İngilizce ki onda her dilden kelime vardır" sözünü hatırlatıyordu. Hiçbir medeniyet dilinin



ınayacağına göre, ömrünü ikmal etmiş bir tarihin, son zamanlardaki düşkün duru­ muna takılarak, bu tarihe alem olan Os­ manlI adının adeta her devrini kötüleyen bir zihniyeti niçin yaşatıyoruz” (Banarlı, 1984: 123-28). Banarlı “Osmanlı kelimesi zamanımızın yanılmış insanlarını neden titretir?” sorusuna ise şu cevabı verir: “Bu­ gün Türkiye’de Osmanlı Devleti’ni veya



Osmanlı İdaresini diriltmek için çalışan



A



K



A



R



L



I



K



bütün kelimeleri "millî" olamazdı; mil­ lîliği kelimelerin sesinde ve dilin mi­ marisinde aramak gerekirdi. Esasen Türkçe'nin yüzyıllarca önce Orta As­ ya'da imparatorluk dili özellikleri ka­ zanmaya başladığını, Öztürkçe sanılan birçok kelimenin aslında Çince, Mo­ ğolca gibi dillerden alındığını ileri sü­ ren Banarlı, bir ara bütün yabancı un­ surlardan arındırılmış bir Türkçe'yi de­ neyen Atatürk'ün dâhice bir buluş olan Güneş-Dil Teorisi'yle hatasından dön­ me büyüklüğünü gösterdiği, ancak onun ölümünden sonra aynı hatada ıs­ rar edilerek Türkçe'nin perişan edildiği ve nesillerin birbirini anlayamaz hale getirildiği fikrini savunuyordu; bu gö­ rüşlerini anlattığı yazılarını T ü rk çe n in Sırları (1972) adıyla kitaplaştırılmıştı. Muhafazakârların Türkçe anlayışını bü­ tün yönleriyle ortaya koyan ve geniş bir etki alanına sahip olan bu ilgi çeki­ ci kitap, 2002 yılı İtibariyle 18. baskısı­ na ulaşmıştır.6 Banarlı, 1969 yılında Yüksek Öğret­ men Okulu Türkoloji Bölümü'ndeki hocalığı sırasında kendi isteğiyle emekliye ayrılmış ve Milli Eğitim Ba­ kanlığınca basılması kararlaştırılan R e sim li Türk Edebiyatı Tarihi 'ni gelişti­ rip kapsamını genişletmek için çalış­ maya başlamıştı. O sıralarda aynı Ba­ kanlık tarafından kurulan 1000 Temel



tek kimse yoktur. Vatanını ve milletini se­ ven her insan, eldeki Türkiye Cumhuriyeti’nin gelişmesini özler, memleketimizin, yeni dünya nizamı içinde de Osmanlı dev­ rinde olduğu gibi başa geçmesi arzularını duyar.” Osmanh’yı yüceltmek ‘yeniden büyük Türkiye’yi yaratmak için gereklidir; “Osmanlı Türklüğünün” büyük ve üstün taraflarını, yeni kalkınmada bir temel gibi kullanmanın lüzumunu da duyar. “Çünkü



C U M H U R İ Y E T



T Ü R K İ Y E ’ S İ N D E



dizgin yükselişe koşturan Kubbealtı toplan­ tıları -ki bu toplantıları başlatan fatih Sultan M eh m e d'd i- ve Yahya Kem al'in "Kendi G ök Kubbem iz"! arasında ilişki kurmuştur. Bkz. "K u b b e a ltı'n a D a ir", Kubbealtı A k a d e m i Mecm uası, cilt: I, sayı: 2, Nisan 1972.



Eser ve Ç a ğ d a ş Türk Yazarları k o m is­ y o n la rın a uye ve a rd ın d a n ba şk a n se­ ç ilin c e devletin kültür p olitikasın ı et­ kileyecek kadar ö n e m li bir k o n u m e l­ d e etti. 13 A ğu sto s 1 9 7 4 tarihinde ve­ fat ettiğinde, fası küller halinde y a y ım ­ lan m akta o la n R e sim li Türk Edebiyatı



Tarihi h e n ü z t a m a m la n m a m ış t ı. Bu eseri bıraktığı notlardan faydalanılarak öğre n cisi N e rm in S u n e r Pekin tarafın­ d a n tam a m lan m ış, ayrıca bütün y a z ı­ ları t o p la n ıp ta sn if e d ile re k k ü lliy a t h a lin d e yayım lanm ıştır.



DİPNOTLAR



1



N ihad S im i Banariı, A hm edî'nin I s k e n d e r n â m e adlı eserine eklediği bu O rm anlı tari­ hini yirmi iki nüshayı karşılaştırarak hazırla­ mış, daha da önemlisi, aynı şairin Cemşîd-i Hurşîd mesnevisini gün ışığına çıkarmıştır.



2 M e se la şu cüm leler: "T ü rk dili, bugünkü Türkiye topraklarına, eski A sya ülkelerimi­ zin hür ufuklarla çevrili bozkırlarından k o ­ pan gür ve erkek sesli bir m ûsikiyle gelmiş­ tir. Bu sebepledir ki Türkiye Tü rkçesi’nde eski bozkır sesleri, ve idil ırmağının akışın­ dan yükselen sesler vardır". Bkz, Banariı: Türkçenın Sırlan, İstanbul 1972, s,32. Banarlı, istiklâl M a rşı'm tahlil ederken de "Yır­ tarım dağları, enginlere sığm am taşarım '' mısraın m geçtiği dörtlükte Ergen e kon efsa­ nesinin devam ını bulur. Bkz. "İstiklâl M atşı'nın M ânâsı", Kubbealtı Akadem i M e cm u ­ ası, sayı: 3, Ekim 1974. Banariı, Kubbealtı A k ad e m i M e c m u a sı m n ismini açıklarken, O ğ u z Kağan destanındaki "K ü n tuğ bolgıl kök kuru kan" (Güneş bayrağımız olsun, gök çadırımız) mısraı, imparatorluğumuzu dolu­



[.. ] Türk milletinin tarihte ve coğrafyada kurduğu en üstün hâkimiyet ve medeni­ yet, Osmanlı medeniyetidir” (Banariı, 1985: 390-91). Banariı yine de zaman za­ man (özellikle basm-yayın organlarında Osmanlı hanedanına karşıt yayınlar art­ tıkça) hanedan savunusuna girişir. ‘Şerefli tarihimizin' yaratıcıları olarak Osmanlı hanedan ailesini yüceltir: Yeryüzünde bir benzeri görülmemiş derecede kahraman



' O S M A N L I C I L I K '



3 K e n d i G ö k K u b b e m iz (1961), Eski Şiirin Rüzgârıyla (1 % 2 ) , Rubâîler ve Heyyam R u­ bailerini Türkçe Söyleyiş (1963), A z iz İstan­ bul (1964), Eğil Dağlar (1 % 6 ) , S i y â s i Hikâ­ ye le r (1 9 6 S ), S iy â s î ve E d e b î P ortreler 11968). 4 Bu cemiyetler. Güzel Sanatlar Akadem isi ve Devlet Konservatuarı gibi resmî eğitim ku­ rumlan tarafından dışlanan klasik sanatların korunduğu ve gençlere öğretilerek yaşatıldığı ve bir kurum olmuştur. M usikide Kemal Batanay, M ü n ir Nureddin Selçuk ve Yusuf Ö m ürlü, tezhipte A. Süheyl Ü nver ve ö ğ­ rencilerinin verdiği kurslar, ayrıca cemiyetin mensuplarından Ekrem Hakkı Ayverdi ile I. Aydın Yüksel'in O sm anlı mimarisiyle ilgili çalışmaları, mutlaka zikredilm esi gereken önemli hizmetlerdir. 5 Bu hadise hakkında geniş bilgi için bkz. Beşir A yva zo ğlu: "B ü y ü k Bir Tarihçi, M u z ip Bir Sair: İsm ail H a m i D a n işm e n d ", Türk Edebiyatı.



6



Türk muhafazakârlığının önem li isim lerin­ den biri olan M a h ir iz 'in bir m ektubunda Türkçenin Sıdarı hakkında yazdıktan bu ba­ kımdan dikkat çekicidir: "B u kitap bugünün ve yarının gençlerine giran-bahâ bir hediyei târihîyedir. Biz yaşadıkça lisan hakkındaki bu m ücâhedem iz devâm edeceği gibi, bize inanan milliyetçi gençlerin bu ulvî cihâdı başarı ile yürüteceklerine inanıyorum ". Bkz. Nermin Suner Pekin: "A z îz Hocam ız Nihad Sâmi Banariı", Kubbealtı Akadem i M e c m u ­ ası, yıl 3, sayı 4, Ekim 1974



ve şerefli bir hükümdar ailesi, “Osmanlı hükümdar ailesi milletimizin kendi ka­ nından, kendi özünden olan ve tarih bo­ yunca Türklüğü en iyi temsil etmiş, en iyi değerlendirmiş, bize dünyalar değer bir vatan ve bir dünya hâkimiyeti hediye et­ miş, dünya tarihinin yegane büyük hü­ kümdar ailesidir. [.,.] Osmanlı imparator­ luğunun yıkılışı asla tek bir ailenin suçu değildir. Bizim müşterek cehaletimizin,



369



M



U



H



A



F



A



Z



İsmail H âm i Dânişm end C U M H U R AS I AN



.370



Osnıanlı tarihinin ihtimamını ve İslâmî değerleri vurgulayan muhafazakâr bir milliyetçilik anlayışının temsilcilerin­ den olan İsmail llân ıi Dânişmend (1899-1967), 1912'do Mülkiye Mektebi'ni bitirmiş, hemen ardından Maliye Yüksek Okulu'nda Yakın Çağ öğret menliğine, 1911?'te Daıülfünun Ldeb:yat Şubesi Dinlet Tarihi Müderris Mu­ avinliğine getirilmiştir. Bağdat Hukuk Mektebi Müdürlüğü, üstlendiği son resmî görev olacaktır. 1910'ların son­ larından itibaren tarih araştırmacısı ve yazar kimliğiyle varolur. 1950'li yılla­ ra kadarki çalışmalarıyla ve lü r k lü k M e c m u a s ı 'nın başyazarlığını yaparak, milliyetçi cenahta yer almıştır. Sayısız araştırma, inceleme, eser vermiş, ayrı­ ca şiir yazmış, tiyatro çevirileri yap­ mış, hayatının son dönemlerinde Yen; İsta n b u l gazetesinde yazmıştır, fcvinin



müşlerek dalaletimizin neticesidir" (15anarlı, 1984: 129-34). Bir Osmanlı eserleri sergisini gezdikten sonra i.~e şunları kale­ me alır: “Osnıanlı Türk tarihinde defalar­ ca olduğu gibi, o devirdeki Türklüğü idare eden büyük ve fatih bir ailenin adıdır. I lakikalte bu şaheserleri yaratan asıl kudret, bizzat Türklüğün kendisidir’ (Banarlı. 1985: 3 9 0 -9 1 ). Burada dikkati çeken. Türklükle Osmanlılığın eşitlenmesidir; Osnıanlı tarihi tamamen Türk tarihinin



A



K



A



R



L



I



K



"bir ilim akademisi" olarak anılmasını sağlayan konıışma-tartışma toplantıla­ rı düzenlemesiyle de bilinir (Ayaşlı, 2002: 128-14). İsmail ! lâmi, Kurtuluş Savaşı sürer­ ken 1919'da M e m le k e t gazetesini çı karmış ve burada başyazarlık yapmış­ tır. Çok "ateşli ve milliyetçi" yazılar yazmasına karşılık gazete dört ay son­ ra kapatılmıştır. Daha sonra Sivas Kongresi'ne İstanbul delegesi olarak katılan ve 4 iiylül 1919'da yapılan başkanlık divanı seçimlerinde divan kâtipliğine seçilen İsmail Hâini, kong­ re sıras nda yayımlanmaya başlanan ira d e i M illiy e gazetesinin ilk günle­ rinde başyazarlık yapmıştır. Kongrede tartışmaların eksenini oluşturan man­ da meselesinde o Amerikan mandası fikrini müdafaa edenlerin önde gelen Serindendir. Kongrede nelerin tartışılıp saptanacağın belirlemesi için kurulan "İiizarî Encümendin kararlarını İsmail I lâmi kaleme almış, raporunda Türki­ ye'nin geri ve yoksul olduğu gülüşün­ den hareketle Amerikan mandası fikri ni savunmuştur. "Amerika'nın bütün vaicilcrini ayaklar altına alarak Uirkleli ezmeye çalışması varid bile görülse, yine Amerikan mandasının kaba e d i­ nesi mecburiyetinin bulunduğunu ve bu mandayı Amerika'ya kabul ettir-



en şerefli bir kısmı olarak takdim edile:.ginde resmî ideoloji açısından da bir itine söz konusu olamaz. Her biri çalışmalarıyla Osnıanlı/Türk tarilı ve kültürünün inançlı savunucular, olan. Muallim Cevdet. Osman Nuri Ergir, vc Ahmet Süheyl Ünver üçlüsünün kökle­ ri ise Abdülaziz Mcc.d: lolun vasuasıyl. tasavvufun (üçüncü devre) Melamilik ko­ luna gider (Tarih Vakfı İstanbul Ansiklope­ disi. V, 380 86). Bu grup içinde Osman!



C U M H U R İ Y F T



T U R K I Y F ' S I \ D F



moi< için çok çalışılması gerektiğini" belirtmiştir (Frol, 1972: 84-98). 1925 senesinde Ankara İstiklal Mahkemesi taralından tutuklanmış, beş ay sonra beraat etmiştir { Y en i i> taııbul,, 14 Nisan 1967). 1950'li yıllarda İsmail Hâmi, yazdı­ ğı İz a h l ı O s m a n l ı 'tarihi K r o n o lo j is i tl 947) adi kitabı nedeniyle yoğun bir tartışmanın nesnesi olmuştur. Kitabın­ da Osmanlı tarihinin hikâyesini 1924 yılına kadar anlattığı halde hiç Ata ttirk'ten bahsetmemesi üzerimi "bir kı­ sım öğrenci" kitabı pıotesto ederek yakmaya teşebbüs etmişlerdir. Onun yazılarında, hatta tarihi H a k ik a tle r adlı çalışmasında bile Mustafa Kemal üzerinde i'iç: durmaması, dikkate de­ ğer bir durumdur. Öte yandan yazdık­ larının KemaÜzmin özellikle Türk tari­ hine dönük argümanlarıyla örtüşen bîr boyutu vardır. Örneğin 1945'te yazdı­ ğı A n t ro p o lo ji v v L e n g ü istik V csika la



' O S M A N L I C I ! .



371



rin a G ö r e T ü rklerle H in d -A v r u p a lıla -



trade-i Milliye ve Memleket gazetelerinin re Türklük Mecmuası';»» başyazarı İsm ail H â m i D â n işm e n d 'in m aziden kopun bir milletin k en d in i unutacağı fikri, onun {'alışm alarının başlıca saikidir.



n n M e n ş e Birliği adlı çalışması bunun tipik örneğidir. Özellikle "makro" tarih çalışmalaı yapan İsmail I lâmi'nin düşünce dün­ yasını yorumlarken, öncelikle Türki­ ye'de milliyetçi-muhafazakâr tarih ya­ zım; üzerinde durmamız gerekir. Ke­ malist tarih leziııin Türk tarihi içinde



Osmanlı/lslâm dönemini paranteze al­ ması, daha sonraki tarihçi kuşağının bir kesimini objektif tarihçiliğe bir ke­ simini de reaksiyoner bir milliyetçi ta­ rihçiliğe kaydırmıştır. Bu reaksiyoner tutum içinde Osmanlı dönem: ağırlıklı bir yer bulmuştur. İsmail Hâini Daniş-



tarih ve kültürü üzerine ciltler dolusu ese­ li) le öne çıkan Süheyl t nver (1898-1986) aynı zamanda Yahya Kemal'in de doğru­ dan etkisini taşır (Sayar. 1994). Süheyl Unver için de mazı kavramı, mâzi) i yaşat­ mak çok önemlidir. Unver gibiler için ma­ ziyi ihmal, asıl bir soydan geldiğini inkâr etmektir: “Ne güzel mazimiz var. Ona dönmeyeceğiz. Ama iyi dersler almayı ili ■ ma! etmeyeceğiz, bunların gericilikle ala­ kası yok." Cııver’in yazılarında vurgu yine



K



1071 sonrasmadır: Üstün bir medeniyet olarak Osnıanlı-Türk medeniyeti ve bu medeniyetin yarattığı Pax-Oltomana övii lür. Bu grupta da 'cihan devleti’ kavramı belirgindir. Aynı zamanda, Fatih'in, İstan­ bul'un fethinin ve Osmanlı tarihinde İS. yüzyılın idealleştirilmesi vardır. Unver için Pax-Otlonıana'nm başlangıç noktası İstanbul’un fethidir: “İstanbul bütün Türk tarihinin, Türk coğrafyasının bir ıcrkibi, bir hülasası ve. tecellisi olmuştur. Anladım



M



372



U



h



a



f



a



z



mend de gerek iz a h lı O s m a n lı Tarihi K r o n o lo jis i (1947) gerekse Tarihi H a ­ k i k a t l e r d e (1979) Osmanlı'nın ve İs­ lâm'ın Türk tarihi açısından taşıdıkları önemi vurgular, Türk tarihinin genel bir tarihsel çerçevesini vermeyi amaç­ ladığı çalışma dizisine İzahlı OsmanlI T arihi K r o n o lo jis i ile başlamış ve bu önceliği "millî bir alaka hissi" ile açık­ lamıştır. Öte yandan bu muhafazakâr tarihçilik, "Türk ırkının üstünlüğü, mükemmelliği" motiflerinde resmî ta­ rih anlayışıyla uyum içindedir. Türk tarihinin ezelden ebediliğe giden sü­ recini kahramanlık menkıbeleriyle an­ latan İsmail Hami, Türklerin tarihte medeniyeti ilk yaratan millet olduğu tezi ile, Kemalist tarih anlayışıyla da paralellik içindedir. Buna karşılık, Türklüğün İslâm'la sağladığı uyumu vurgulamasıyla ondan farklılaşır. Türk ırkının hasletleriyle İslâmlık arasındaki 'ahenk' ve bu ahengin en "azametli" devresinin Osmanlılık döneminde ya­ şandığı görüşü, onu Kemalist tarih an­ layışından uzaklaştırır, İsmail Hâmi Danişmend "Cihet iti­ bariyle 'Şarklı', kıta itibariyle 'Asyalı', ırk itibariyle 'Türk' ve din itibariyle 'Müslüman' bir millet olduğumuzu nasıl unutabilir veya inkâr edebiliriz?" (1974: 4) sorusuyla salt Kemalizmin



ki hakiki vatan ve insanı mesud edecek tek yer, bu vatanın ruhunu teşkil eden bu şehirdir" (Sayar, 1994: 558). Dikkat edilir­ se bütün bu gruplarda Osmanlı (ve mede­ niyeti) övgüsü İstanbul üzerinden yapılır, İstanbul bu bakımdan bir simgedir; üste­ lik bu tavır resmî ideolojiyle de çatışmaz. İstanbul'un fethi kutlamalarının bu mana­ da bütün kesimleri birleştiren bir vesile olduğu söylenebilir. Ünver’de, milliyetçimuhafazakâr çizginin bir göstergesi olarak



a



k



â



r



l



i



k



Batılılaşma çabalarını değil tümüyle Batılılaşmaya cephe alır. "Garpçılık'' "ve "G a rp lılık iptilâsı", dünyanın "dördüncü kıt'asına da yayılan"1 bir medeniyetin şimdi "tereddi ve inhitat" halinde bulunmasının en acı tezahü­ rüdür. Cumhuriyet'in kurucu ideoloji­ sinin ve Türkçülerin keşfettikleri "üs­ tünlük" mitosunun Türk muhafazakâr­ lığındaki yansıması, Osmanlı azameti­ ni ve ihtişamını esas alacaktır. Tekrar­ larsak, bunda, hem resmî Kemalizmde hem Türkçülükte İslâmiyet'in ve Os­ manlI'nın tarih dışında bırakılmaya çalışılmasına yönelik tepki belirgin bir etkendir. 'Muazzam' Osmanlı devri­ nin zıddını/ötekisini, "aşağılık duygu­ sunun kökleşip yerleştiği Garpçılık dönemi teşkil edecektir (Danişmend, 1974: 4). Kemalist tarih tezi Garp me­ deniyetinin kaynağını Türk tarihinde bulurken Danişmend, "Garb'ın bütün ilimleri o işte farkında bile olmadığı­ mız İslâm kültürünün mahsulleridir" demektedir (Danişmend, 1974: 6). İsmail Hâmi, 1936'da gerçekleştiri­ len II. Türk Tarih Kongresi'yle geçerlik kazanan Türk ırkının üstünlüğü tezini kabul etmiş bir tarihçi olmakla birlik­ te, 1940'h yıllarda ırkçı-soycu anlayı­ şa mesafeli durmuştur.2 Irkçı milliyet­ çiliğin "kan" ve "şecere" anlayışları-



‘mazi’ ve ‘miras’ temaları çok belirgindir: "... 1923’den beri Cumhuriyet devrinde­ yiz. Fakat Türkiye bugün Osmanlı impa­ ratorluğuna varistir 1...] Biz hepsine teva­ rüs ediyoruz. Hem de aynı nesilden ve ay­ nı kültürden geliyoruz. Mazi bizden ayn ve bize yabancı değildir" (Sayar, 1994: 554). Devlet-i ebed-müddet ve cihan hâ­ kimiyeti kavramları belirgindir. Madem ki “Türk devleti kıyamete kadar bakidir", o halde miras reddedilmemeli, mâzi ile ban-



C U M H U R İ Y E T



T Ü R K İ Y E ' S İ N D E



' O S M A N L I C I L I K '



nın "ihtilatlarla tesalü pler" neticesinde



Türk ırkının "b e d e n se l" açıd a n "kanlı



a n la m s ız o la c a ğ ı d ü şü n ce sin i b e n im ­



v a k 'a la ra " d ah i y o l a ç a c a k kadar g ü ­



ser. Y in e de b ir y an d a n , T ü rk ırkının



zel oldu ğu , M e n d e ! k an u nlarınca dahi



be de nsel ve m a n e v i açıd a n ü stün lü k



T ü rk t ip in in be y az ırka d a y a lı H in t-



taşıd ığı fikrini sa v u n m a k ta n geri k a l­



A vru p a zü m re sin e ait o ld u ğu , m elez



m a y ac ak , ö z e llik le "m o n g o lo id iftira­



v e m o n g o l o la m a y a c a ğ ı o n u n ısrarla



s ın a " karşı çık arak Türklerin m o n g o l



ü z e r in d e d u r d u ğ u g ö rü şle rin d e n d ir.



o la m a y a c a ğ ı fikrini "tarih, antropoloji,



" D ü n y a d a m isli g ö rü lm e m iş u lv î a h ­



etnoloji, etn ografya ve lisa n iy a t" gib i



lak h a r ik a la r T n a (Y e n i İsta n b u l, 1 3



ilim le r v asıta sıyla k a n ıtla m a y a girişe­



M a y ıs 19 6 6 ) sa h ip o la n T ürkle r çok



cektir, D a n işm e n d , "b ü y ü k Türk ırkı­



yüksek bir zekâya, eşsiz bir teşkilatçı­



nın u ğ ra d ığ ı iftiralara" karşı -ö rn e ğin



lık ye te n e ğin e , a d alet, d o ğ r u lu k vb.



Fatih, M e v la n a ve F uzu li gib i bü yü k



gibi bir çok yü k se k öze lliklere sa h ip ­



Türk şahsiyetlerine yakıştırılan "e c n e ­



tirler. İsm ail H â m i'y e göre Türk ırkı da



b ilik " gib i- d u rm a n ın en m ü h im T ürk­



elbette de ğişim le re u ğram ış a n c a k ta­



ç ü lü k vazifesi o ld u ğ u n u söyler (D a n iş ­



m a m e n d e ğ işm e m iş ve eski y a p ısın ı



m end, 1945), " M i l l î şu u ru n " Türkler-



k orum uş o ld u ğu halde A vru p a m illet­



de en eski z a m a n la rd a n beri m evcut



leri ç o k bü yü k "ih tilatlarla istihalele­



b u lu n d u ğu n u , "e n m ütekâm il m edeni



r e " u ğ r a m ış t ır ( D a n iş m e n d , 1 9 3 5 :



kıyafetin", "d ü n y a y ı im ren diren a d lî-



349). Bu m u k ayesed e gözetilen kaygı,



y e n in " , " y e r y ü z ü n d e ilk d e m o k r a -



Kem alistlerden farklılaşan bir p ra gm a-



si(n in ), ilk p a r la m e n to (n u n )", "d e n i­



tik d e ğe re sa h ip tir: K e m a listle r yen i



zaltı gem isi, k u lu çk a m akinesi v e fırı­



m illiy e tç iliğe "m o r a l" a şıla m a y a g a y ­



nı, o to m o b il ve hele tıp sah asında aşı



ret ederken, m u hafazakâr m illiyetçilik



ve m ikrop gibi keşifler(ın)" kayn ağın ın



“biz Batıdan her a çıd a n üstün o ld u ğ u ­



T ü r k ırkı o l d u ğ u n u a n la t ır ( D a n i ş ­



m u z a göre neden G a rp lıla şa ra k ken di­



m end, 1964). Bütün in san lığın m e d e ­



m ize y a b a n c ıla şıy o ru z ?" kaygısın ı ö n e



n ile ş m e s in d e ö n e m li bir etken o la n



çıkarır.



"y a z ıy ı k eşfederek" İn sa n lığı h a y v a n ­



İsm a il H â m i D a n iş m e n d için Türk



lıktan ayıran ve b u gü n k ü m edeniyetin



ırkı ile İslâ m d in în in m ü k e m m e l bir



tem ellerini atan Süm erler "ırk, m e n şe



u y u m arz ettiğini sö yledik. O n u n için



ve d il" açısın d a n Türk ırkına dahildir.



T ü rk le r İs lâ m 'a "k e n d i a rz u su y la ve



şLİmalıdır, Anadolu Selçukluları, Bey­ likler, Osmanlılar ve Türkiye Cumhuriyeti devreleri bugün tarihçe bir bütündür ve hâlâ da yaşamaktadır ve [Türkiye Cum­ huriyeti] muazzam bir devlettir” (Sayar, 1994: 557). Ünver her ne kadar devlet re­ jimlerinin artık hanedanlara dönmemesi gerektiğini düşünse de, yeri geldiğinde hanedan savunusu yapmaktan kaçınmaz. Banarh’yla aynı (Türklük, şeref vb.) ge­ rekçeleri öne sürerek Osmanlı hanedanı



hakkında not defterlerine şunları yazar: Türk hanedanı! Benim milletimden. Bu memlekete çok hizmet etmişlerdir. Türk milleti varlıklarını ve teşekküllerini onların azimli ilerlemelerine medyundur” (Sayar, 1994: 552). 1945 sonrasında Türk Kültür Ocağı, Türk Milliyetçiler Cemiyeti, Milliyetçiler Demeği, Türkiye Milliyetçiler Derneği gi­ bi demekler çatısı altında faaliyet gösteren (‘Anadolucular’ da denilebilecek, Türk



373



M



374



U



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



L



I



K



hatta farkında bile o lm a d a n ihtida et­



kültür dairesindeki bin yıllık gelişm eyi



m iştir" (D a n iş m e n d ,1 9 9 4 : 6 0 )



Eski



hiçe sayarak d ilim iz i fakirleştirmekte",



Türk d in iy le İslâm arasında "v a h d a n i­



"m illetin y ık ılm a sın a " zem in hazırlan -



yet, A h ire t telakkileri, ru h u n bekası,



m aktadır (D a n işm e n d , 1979:107). G e ­



harb in cevazi, aile hukuku vb." a la n ­



ne m illî bîr vasıf kaz a n m ış o lan D iv a n



la rd a b ü y ü k y a k ın lık v a rd ır (D a n iş -



E deb iyatın ın eleştirilm esi, hatta o k u l­



m e n d , 1 9 9 4 : 6 8 -1 2 8 ). İs lâ m , m illî



larda ders o la ra k o k u tu lm a sın a karşı



k im liğin korun m ası y a n ın d a G a r p ç ılı­



çıkılm ası da "k a p k ara n lık bir bilgisiz-



ğın eleştirisinde ve "g e le n e ğ in " ih ya ­



lik"tir (D a n işm e n d , 1979: 533).



sın da da belirleyici bir faktördür. "İslâ ­



19 5 0 'li yılla rd a c a n la n a n din tartış­



m iyet'e 'Ç ö l K a n u n u " diyerek k ü ç ü m ­



m aların a katılan İsm ail H am i, Türkçe



se tm iş ]", "A t a la r ım ız ın ilk e lliğ in d e n



Kuran O kunam az (İstanbul, 1958) adlı



b a h se tlm îş]", “dîn i ve m illi isim le ri"



kita b ıyla K u ra n 'ın T ü rk ç e 'y e ç e v rile ­



değiştir[m iş]", hatta "d in i ve m illi m u ­



m eyeceğini savun m u ştu r (akt. Tunaya,



k ad d e sata h ü rm e tsiz lik d e re c e sin d e "



1962: 240). H em e n her k on ud a "G a rp



kendi k im liğ im iz e y a b a n c ıla şm ışa d ır.



ilm inin e sasların ı" delil gösterm e ihti­



İs m a il H â n ı i'n i n İs lâ m 'ı e k se n a la n



yacı hisseden D a n işm e n d , İslâ m 'ın üs­



m u h afazakârlığı, d in d e n uzaklanılm ası



tü n lü ğ ü n ü de ç o k defa G a r p ilm in e



p ro b le m in i, "H ır is tiy a n m o d e lle r in i"



dayan arak savunur; G a rp ilm in in b ili­



tak lid e yol a ça n "la ik lik ve m e d e n i­



me ö n c e lik ta n ıd ığı için Kuran-/ Ke-



yet" a n la y ışın a bağlar. "H ıristiy a n ç i­



n m 'e hayran o ld u ğ u tezini işler (D a ­



ç e k ç ile re ç e le n k y ap tırıp M ü s lü m a n



n işm en d, 1967). İslâm 'ın Ü stünlüğü



cen aze lere gö n d e rm e y i", "Y ılb a ş ı g e ­



(1959) adlı -Eşref Edip'in ö n sö z y az d ı­



c e le ri N o e l a ğ a ç la r ı te rtip " etm eyi,



ğı- ç a lış m a s ın d a ge n çle rin din d e ğ iş­



"g ra m o fo n la 'M e v lu t ' çalarak, likörlü



tir m e sin in ("ta n a ss u r "/ H ır is t iy a n la ş ­



d u a to p la n tıla r ı y a p m a k ta n z evk a l­



ma), "y e n i n esillerin islâ m iy y e ti [.,.1



m a y ı", "en bayağı bir aşağılık d u y g u ­



b ilm e m e le r in d e n '' k a y n a k la n d ığ ın ı,



su ", "z a v a llı ve z a ra rlı" bir "m o d e r-



o y sa "ü ç d in a rasın da y a p ıla c a k ilm i



n iz m " o la r a k n it e le r ( D a n iş m e n d ,



bir m u k ay e se "n in İslâ m 'ın ü stü n lü ğü ­



1979; 41 6 ). M a z in in u n u tu lm a sın d a



nü göstereceğini belirtir (1959: 6).3



"a la fra n ga d ilc ilik " de etkili olm uştur;



İsm a il H â m i, 1 9 5 0 'li y ılla rd a " İ s ­



" d il d e v r im i d e n ile n f a c ia " , " İs lâ m



ta n b u l Fetih D e r n e ğ i" riyasetine üye



milliyetçiliğinin ana damarlarından birisi­ ne damgasını vurmuş) aydınlar grubu için, milliyetçi-muhafazakâr görüşlerinin ifadesi olarak millî tarih şuuru ve bu ne­ denle Osmanlı tarihi çok önemlidir. Bu grup içinden bir cephesiyle (bir diğer cep­ hesiyle İslamcılığın temsilcisi olan) Nuret­ tin Topçu (1909-1975) örnek olarak veri­ lebilir (Öğün, 1992). Nurettin Topçu mâzi/miras ve milletin/devleıin devamlılığı noktasından hareket ederek, “t i : mîlletin



kendi tarihini inkar etmesiyle ferdin inti­ hara karar vermesi arasında fark yoktur" hükmüne vanr (Topçu, 199B: 31). Topçu’ya göre “millet tarihinden ibarettir. Onu tarihinden sıyırınız, insan sürüsü ka­ lır." Bu nedenle “mazimizi unutmayaca­ ğız” (Topçu, 1968: 91 vd.). Doğrudan Yahya Kemal’den değil ama ilk kaynaktan, yani Fransız milliyetçiliğinden etkilenmiş olan Topçu’ya göre milliyet, “tarih ve top­ rak şuurudur. Bir milletin tarihi, fertleri-



C U M H U R İ Y E T



T Ü R K İ Y E ' S İ N D E



' O S M A N L I C I L I K '



o la ra k İs t a n b u l'u n tarihî ö n e m i ü ze-



l u 'n u n



rinde çalışacaktır (D a n işm e n d , 1941).



1 9 6 7 'y e k a d a r m ille t e a n a n e le r in i



O n a gö re İstan b u l'u n fethi hem d ü n ­



unutturm a m a ğa ç a lış " m ıştır (Y en i İs­



ya, hem de m edeniyet tarihi b a k ım ın ­



tanbul, 14 N isa n 1967).



i f a d e s i y le



o,



" 1 9 2 4 't e n



d a n ö n e m li so nu çlara yol açm ış, " v ic ­ d a n h ü rriy e ti", "a d a le t n iz a m ı" g ib i İn sa n î u n su rla r B a tı'y a intikal etmiş, "to p ç u lu k tek n iği" vb. m a d d i alan lar­ da da yeni bir ç a ğ başlam ıştır: "İsta n ­ b u l'u n fethi sekiz b u ç u k asırlık d in î ve dört asırlık m illî bir ideal u ğru n da d e ­ v ir d e v ir v e d a lg a d a lg a d ö k ü lm ü ş M ü s lü m a n ve T ü rk kan la rın ın te'm în ettiği çetin ve m u a z z a m bir netice d e ­ mektir: işte bu n dan dolayı İstan bu l'un fethi [...1 M ü s lü m a n la r la [...] Türkler için tarihin en b ü y ü k v a k 'a sıd ır" (D a ­ nişm end, 1953: 14). D a n iş m e n d 'in p op ü le r tarihçilik ile k ro n ik t a r ih ç iliğ in i b irle ştirm e y e d ö ­ nük ilgisi, z a m a n z a m a n 'v u lg e r ' s o ­ n uçlar vermiştir. B u n a m u k ab il D a n iş ­ m end , siy a s a l/id e o lo jik tartışm aların 'a k t ü a lit e s in in ' d ış ın d a d u r m u ştu r . M a z id e n k o p a n bir m ille tin ke n d in i u n u ta c a ğ ı fikri, o n u n ç a lış m a la r ın ın b a şlıc a saikidır: "[Ç ü n k ü biz] [h]er şe­ y im iz i u n u ttu k : t a r ih im iz i u n u ttu k , a d e tle rim iz i, a n a n e le r im iz i unuttuk, a h la k ım ız ı u n u ttu k , g e le c e ğ im iz i



DİPNOTLAR 1 İsm ail H a m i 1 9 6 0 1 ı yıllard a ajitatif, s lo g a n sı m illiy e t ç iliğ in - y a z a r la r ı a ra sın d a O Y . Serdengeçti, F, Tevetoğlu anılabilir- e gem en o ld u ğ u Yeni İstanbul ga ze te sind eki bir ya­ zıs ın d a ( " D ü n y a n ın Ü ç K ıt 'a s ın d a n S o n ra D ö r d ü n c ü K ıt'a sın a d a Y a y ıla n T ü rk H a k i­ m iyeti", 9 H a z ira n 1 9 6 6 ) so n T ürk im p ara­ to rlu ğu o la n O s m a t ılı im p a ra t o r lu ğ u 'n u n s a d e c e ü ç k ıta d a d e ğ il " d ö r d ü n c ü k ıt 'a o la n O k y a n u s y a 'y a da el a r t ığ ın ı s a v u n ­ muştur.



2 H .Z . Ü lk e n (1 9 9 2 : 4 0 6 ) i. H a m i'n in Yem M e o n u a 'd a y a y ım la n a n b a z ı y a z ıla rın d a ("M illiy e t M e se le s i", sayı: 9; "L is a n v e D e v lel", sayı: 17) ırkçılığı sa v u n a n T ü rkç ü le ri eleştirdiğini belirtir. 3 T an assu r m eselesi C u m h u riy e t d ö n e m in d e de gü n d e m e gelm iş, b u k o n u etrallıca tartı­ şılmıştır. B u rsa 'd a bazı ö ğ re n c ile rin din de­ ğiştirm e leri h a d ise si y a n k ı u y a n d ır m ış ve bu konu ideolog! arta tartışılmıştır. K ö p rü lü z a d e M e h m e t Fuad ye ni devletle y a şa n a n "m e fk u re b o ş lu ğ u n u n " yarattığı "h a rs b u h ­ ra n ım d a n b a h se d e rk e n "m u h a fa z a k a rlık la itham e d ilm e m e k iç in k im s e n in te n k id e " g ir iş m e d iğ in d e n y a k ın ır ( K ö p r ü lü z a d e M e h m e t Fuad, "T a n a ssu r H a d ise si ve H a rs B u h r a n ı", H ayat, 9 Ş u b a t 1 9 2 8 ), K e m a list y o ru m d a ise d in in İs lâ m î y o r u m u y e rin e m illi y o r u m u n u n v e r ile r e k s e v d ir ilm e s i



u nuttuk..." (D a n iş m e n d , 1979: 458).



önerilm ektedir. Bak. H a lil N im e tu lla h (Ö z türk), "T ü rk ü n M ü s lü m a n lığ ı", Vakit, 6 Ş u ­



Ö l ü m ü ü z e r in e N . N , T e p e d e n lio ğ -



bat 1 9 2 8 .



niıı elli altmış senelik ruh ve yapılarının nesilden nesil e geçmesiyle asırlar içinde oluşunu tamamlamış, beş yüz veya bin yılLık büyük ve Lam olmuş bir ruh yapısını meydana getirir. Millet, tarih içindeki ha­ diselerin yoğurduğu bir varlıktır. Maziden hale doğru gelen ve bizden de akıp istik­ bale giden bir nehir gibidir” (Kara, 1994: 188). Bu nedenle tarih, mazi ve ecdat duygusu ve tabii ki her şeyiyle OsmanlI çok önemlidir. Topçu bo tarz (Anadolu-



cu) milliyetçiliğin öncüsü olarak Mehmet Akif i gösterir. Örnek teşkil edebilecek bir diğer grup olan Ülkücü Hareket ise Osmaıılı konu­ sunda zaman içinde değişen bir çizgiye ve farklı bakış açılarına sahiptir (Bora ve Can, 1994). Gerek (Rusya’dan gelen Türk milliyetçileri gerekse milliyetçiliği ırk bir­ liği bağlamında değerlendiren Türkçüler Osmaıılı kozmopolirizmine eleştirel ba­ karlar; burada ele alınacak kültür milliyet-



375



M



376



U



H



A



F



A



Z



çişi ülkücüler ise Arıadolucular ile ortak görüşlere sahiptir. 1960'ların ortalarında ilk ortaya çıktığında söyleminde Osmanlı yer almayan Ülkücü Harekette ‘Osmanlıya dönüş’ü gerçekleştiren kişi Dündar Taşer’dir (1925-1972). Büyük devlet ve mil­ let idraki/şuurunun bir göstergesi olarak, Osmanlı tarihinden/büyüklüğünden ör­ nekler çıkaran Taşer, ülkücülere şu çağrı­ da bulunur: “Kendine dön, kendi büyük idealine, cihan kadar geniş devlet telakki­ sine, milli idrakine sarıl.” Çünkü, “biz dünyanın en büyük imparatorluklarını kurmuş, hâkimiyetini Eski Dünyanın bilinen her köşesinde yürütmüş bir milletiz. Bu imparatorlukların sonuncusu, bugüne kadarki tarihin, kaydedebildiği en kudret­ li, en adü, en azametli bir varlık olan Os­ manlI Devleridir" (Ziya Nur, 1974: 30, 38). Dündar Taşer (tıpkı Yahya Kemal ve Tanpmar gibi) tarihî milliyetçilik görüşü­ ne bağlıdır. Tarihi Türk milliyetçiliği gö­ rüşüne göre, “bir milletin, milli telakkisi, onun tarihî seyri içinden çıkar," yani "bi­ zim bin sen elik tarihi seyrim iz içinde[n]..” Taşer’e göre “millet uzun tarihi hadiseler ve içtimai yaşayışı içinde, ima­ nın, kanın ve duyguların birleşmesi ile yoğrulmuş bir varlıktır" (Ziya Nur, 1974; 117), Amaç tekrar büyük/kudretli cihan devletini kurmaktır; bunun için Osmanlı örneğini iyi bilmek gerekir; madem ki, “Osmanlı Devleti, kudret itibariyle bugü­ ne kadar tarihin kaydettiği en büyük dev­ lettir,” “[y]eni bir Türk-lslâm medeniyeti kurmanın yolu Osmanlıyı kavramaktan geçer." Taşer’e göre, dinine, milliyetine, tarihine sahip Ülkücü, yaşayan bir Osmanlı gibidir (Oznur, 1999, VI; 197-8). Bu çerçevede Milliyetçi Hareket Partisi içinde ‘Osmanlıya dönüş’ hareketinin bir göstergesi olarak, 1967’den itibaren Taşer’in öncülüğünde Söğüt’te her yıl düzen­ lenen Ertuğrul Gazi şenliklerine partinin ve gençlik kollarının katibim sağlanmıştır. Ülkücü Hareketin ‘Osmanlıya dönüş’ hareketinde Erol Güngör’ün (1938-1983)



A



K



Â



R



L



I



K



de rolü vardır. Erol Güngör kendi üzerin­ deki etkisini gizlemediği Dündar Taşer’le aynı çizgidedir: Milliyetçilik ancak tarih sahnesinde sürekliliği olan bir toplum gerçeği üzerinden mümkün olabilir. Res­ mî ideolojiye karşı Öze ve irfana dönüş an­ cak bir Osmanlı hinterlandıyla olabilir. Batı île hesaplaşmanın yolu, tarih boyunca büyük medeniyetler kuran o büyük Anadolu-5elçuklu ve Osmanlı medeniyeti ül­ küsünü kavramaktan ve anlamaktan ge­ çer, ‘Devlet-i ebed-müddet’ ancak bu yolla mümkün olabilir. Genel olarak bu çizgi­ nin, özel olarak Erol Güngör’ün düşünce­ sinin üçlü bir sacayağına oturduğu söyle­ nebilir: Milliyetçilik, Müslümanlık, Os­ manlılık. Bu devamlılık fikrinin bir sonu­ cu olarak Güngör'e göre, “imparatorluğu iyi anlamadan Türk milletini iyi anlamaya imkân yoktur." Osmanlıyı anlamak Türk kültürü ve medeniyetini anlamak demek­ tir; “imparatorluğa duyulan ilgiyi bir siya­ sî hareket sayacak vehimli kimseler bulu­ nabilir ama biz bilgiyi daima vehimden üstün tutmalı ve iarihin bu en büyük des­ tanım bütün mısralarıyla öğrenmeliyiz. Bu bilgi aslında Türk kültürünün ve Türk medeniyetinin bilinmesi demektir” (Gün­ gör, 1993; 421). Aynı bakış açısı Ülkücü Hareketin baş­ ka kalemlerinde de izlenebilir. Örneğin, Seyyid Ahmet Arvasi’ye (1932-1988) göre Türk-lslâm ülküsü OsmanlI’dan başka bir şey değildir. Ülkücünün hedefi, Osmanlı ideali çerçevesinde yeniden büyük TürkIslinı medeniyeti olmalıdır, Ülkücü, “ni­ zamı alem ve ilayı kelimemllah İçin döğüşen ve asırlarca dünyanın bir numaralı devleti olmayı başaran ecdadının [Osmanhnm] sadık ve namuslu mirasçısıdır” (ûznur, 1999, VI: 515 vd.). “Tarihimizin Osmanh Asırları bu ülkünün mü es ses deşti­ ği, hayata hâkim olduğu ve damgasını vurduğu devirlerdir” (Ğznur, 1999, IV; 111) diyen Nevzat Kosoglu ise Osmanlı hakkında milliyetçi çevrelerdeki tereddüt­ lere şu ifadelerle set çekmek ister; "Ne



C U M H U R İ Y E T



T Ü R K İ Y E ' S İ N D E



devrim soytarılığı, ne. eski budalalığı [...] ama tarih huzurunda hakkı teslim edilin­ ceye kadar, Osmanlıya toz kondurmayaca­ ğım. 1... 1 O bizimdir, kusursuzdur, o en güzel, en büyük olandır |...] Osmaıılı, hiç değilse tarihinin butun zamanlarında, lamıtamına böyle, değildir, biliyorum; ama, biz öyle bileceğiz. i...( Osmanlıya toz kon­ durmayacağız:" (Öznur, 1999, IV; 105). Son olarak, ikisi de farklı çevrelere men­ sup olsa bile, şimdiye kadar bahsedilen kuşakların hepsiyle bağlantısı olan, bir yandan son Osmanlı kuşağım lenı.sil cdeıı, diğer yandan şanlı ınâzi ve kültürel de­ vamlılık fikrine bağlılıkları sebebiyle bü­ tün ömürlerini Osmanlfyı anlalmaya, yü­ celtm eye ve sevdirm eye adayarak bu amaçla değişik türlerde (deneme, roman, hikâye.) çok sayıda eser vermiş olan Mü­ nevver Ayaşlı (1906-1999) ve Sâmiha Ayverdi (1905-1993) tarafından temsil edilen bir kuşaklaıı/ekolden bahsetmek gerek­ mektedir. “Tarihine ve onun şuuruna sa­ hip olmayan millet hafızasını kaybetmiş bir kimse gibi"dır prensibine inanan bu iki yazar ve onların çevresinde yer alanlar bazı ortak özellikler taşırlar; Tanzimat ve Batılı­ laşma karşıtlığı, Abdülhamit taraftarlığı ve İttihatçı düşmanlığı, tasavvuf bağlılığı ve sevgisi, komünizm, Siyonizm ve masonluk karşıtlığı. Kendilerini Müslüman-Türk ola rak tanıtan, imparatorluğun yıkılışım ilk gençliklerinde yaşamış bu kuşak için Os­ manlI iyi ve güzel olan her şeyi temsil eder; OsmanlI’ya nostaljik bir bakış açısıy­ la, ‘gurbet’ psikolojisiyle yaklaşan bu ku­ şak için Osmanlılık yanında Osmanlı ha­ nedanı da (bir iki istisna haricinde) savun­ maya değerdir: ‘'Padişahını sevmeyen vata­ nını sever mi?” (Ayaşlı, 1990: 42). Kısaca, bu ikinci grupta yer alan ay­ dınlar siyasi bir rejimin dayanağı olarak ya da imparatorluğu ayakta tutmak gaye­ sini güden bir ideoloji olarak Osmanlılık veya Osmanlıcılık savunusu içinde değil­ lerdir. Fakat bu kesimler için Osmanlılık iyi ve kötü taraflarıyla belirli bir tarihî,



' 0 S M A N L I C I 1 I



K



377



Türk m uhafazakârlığında 'Osmanlılık' ve ‘O sm anlıcılık’ etkisi yadsınamaz. Bu açıdan hem en hem en biilün kanaat önderleri için tarihsel şuur/bilinç çok önemlidir. Nitekim Fatih ’in, İstanbul’un fethinin ve Osmanlı tarihinde 1\yüzyılın idealleştirilm esine çok sık rastlanır. sosyal ve kültürel ortam içinde gelişmiş ve hu ortam Türkiye Cumhuriyeti'ne mi­ ras kalmıştır. Bu kesimlere göre Osmanlı Devleti olmasa Türkiye Cumhuriyeti de olmazdı. Siyasî Osmanlılık başarısızlığa uğramış olmasına karşılık kültürel ve ta­ rihsel Osmanlılık modern Türkiye’nin doğuşunu hazırlamıştır. Bu grubun fikir­ lerini özetleyen en veciz ifade, eserleri­ nin bütününde bu bakış açısını benimse­ yen, kendisini “1964’ten beri sadece Os­ manlIyım" diye lanımlayan Cemil Meriç'iıı ‘Osmanlılıktan ne anlıyorsunuz’ so­ rusuna verdiği cevaptır: “ben tarihin de­ vam etliğ in e, kopm adığına in a n ıy o ­ rum...” (Göze, 1989; 148, 151). Bununla beraber. Osmanlı ya (farklı ge­ rekçelerle) eleştirel bakan Türkçüler ve İs­ lamcılar olduğu da bilinmektedir. Ama bunlar arasında bile sırf resmî tarihle ya



M ____



U



H



A



F



A



Z



da Kemalızmle hesaplaşmak (aslında Os­ manlI’ya eleştirel haltsalar bile sırf resmî tarih ne diyorsa tersini ispatlamak) uğru­ na Osmanlı ve hanedan savunusuna giri­ şenler vardır. Bunlara Nihal Atsız’m Vah­ dettin ve Necip Fazıl Kısakürek’in II. Abdüİhamı t ve Vahdettin savunularım örnek göstermek mümkündür. ur**



378



1990’ların başlarında ortaya çıkan (ve ge­ nellikle ‘2. Cumhur iye tçil er’m bir alt gru­ bu ya da sağ versiyonu olarak tanımla­ nan) ‘neo-Osm ani ılık’ taraftarları ise, görüşlerini iç politika boyutunu da yadsı­ mam akla beraber, daha çok Türkiye için Soğuk Savaş döneminin sona ermesinin ardından yeni bir dış poliLika önerisi ola­ rak ileri sürdüler. Değişen dünya şartla­ rında Türkiye’nin önünde büyük ufuklar açıldığı ve aktif bir dış politikayla önemli sıçramalar yapabileceği vurgulanmaktay­ dı. “Tarihle ve coğrafyayla barışmak" slo­ ganından hareket eden ve 'neo-Osmanlı­ lar olarak adlandırılan grup, Türkiye’nin “emperyal bir vizyon"a sahip olmasını ve bunun gereklerim yerine getirmesini iste­ mekteydi. Burada Türkiye’de bu teklifin yoğun bir şekilde tartışıldığı (Sovyetler Birligİ'nİn parçalanmasının lıemeıı erte­ sinde ve Balkanlar’ın kan gölüne döndü­ ğü bir sırada) 1992 yılında bu konuda gö­ rüşlerini ifade etmiş kişilerden Cumhur­ başkanı Turgut Ûzal ve gazeteci-yazar Cengiz Çandar’ın yaklaşımları anlatılma­ ya çalışılacaktır 1991’de meydana gelen üç önemli geliş­ me (Sovyetler Birliğinin dağılışıyla birlik­ te Kafkasya ve Orta Asya’da yeni devletle­ rin ortaya çıkmasL, Yugoslavya’nın parça­ lanması ve Balkanlar’ın yeniden şekillen­ mesi; Irak’m Körfez Savaşı’m kaybetmesi ve Kürt meselesinin ortaya çıkması), 'neoOsmanlılar’ın ifadesiyle Türkiye bakımın­ dan “tarihin ve jeopolitiğin intikamı” ol­ muş ve Osmanlı imparatorluğumun mi­ rasçısı olan Türkiye’nin önüne değerlen­



A



K



Â



R



L



I



K



dirmekten kaçınamayacağı dış politika fır­ satları çıkarmıştır (Çalış, 2001). Turgut Ûzal’a göre, Soğuk 5avaş sonrasında “bir nevi hacet kapılan açılmıştır milletimizin önüne [...] Bu imkân 400 seneden beri milletimizin eline geçen en büyük fırsat­ tır. Bugün tarihin öyle bir noktasına gelmişizdir ki, Sovyetler Birliğinin dağılma­ sından sonra Balkanlar’dan ta Orta As­ ya’ya kadar Müslüman ve yahut Türk top­ lulukları ile meskun geııiş bir saha önü­ müze açılmıştır.” Özal'a göre, Türkiye’nin bu yeni koşullarda Balkanlar’dan Orta As­ ya’ya kadar uzanan coğrafya üzerinde bir güç ve nüfuz aktörü olmaya namzet bir ülke olduğu açıktır. Ûzal, Adriyatik’ten Çin Seddi’ne kadar olan bu bölgede deği­ şik konumda olan birkaç büyük kuşaktan (ya da halkalardan) söz eder: Hiç Osmanlı hâkimiyetinde yaşamamış Türkî cumhuri­ yetlerin oluşturduğu kuşağa uzak bakar­ ken, asıl ilgisini Balkanlar ve bir ölçüde (özellikle Kuzey Irak ve Suriye’deki Türk ve Kürt unsurları da içine alan) Ortadoğu coğrafyasına yoğunlaştırmaktadır (Türlü­ ye Günlüğü, 19/1992: 12-13). Ûzal Balkanları ayrı tahlil ederek Türk Dünyası’ denilen kültürel kuşaktan farkım vurgular. Balkanlar’da yaşayıp da Türk ol­ mayan ve fakat asiTİarca Osmanlı tebaası olarak yaşamış büyük çoğunluğu Müslü­ man olan topluluk ve memleketlere, hiç Osmanlı coğrafyası içinde yaşamamış Tür­ kî topluluklardan daha çok önem verir: “Türkiye için de belki en önemlisi, Osmanlı İmparatorluğumun yıkılışından kısa bir zaman önceki sınırları içinde yaşayan ve büyük kısmım Türklerin, daha küçük bir bölümünü de Türk olmayan ama tarihi kaderini Türklerle birleştirmiş, kendini bugün bile hâlâ samimiyetle Türk sayan Müslümanların oluşturduğu halkadır. Bıı halkanın içine Arnavutluktan Bosııa-Hersek, Makedonya, Kosova ve Batı Trakya’ya kadar uzanan bölgelerdeki Türkler de, Türk olmayan Müslümanlar da giriyor” (Türkiye Günlüğü, 19/1992: 14-15).



C U M H U R İ Y E T



T Ü R K İ Y E ' S İ N D E



Özal’a göre Türkiye’nin, eğer Soğuk Sa­ vaş sonrası. önüne çıkan bu jeopolitik hal­ kaları birleştirir ve rolünü doğru oynarsa, birbiriyle ilişkili halkalardan oluşan ülke ve toplumlar zincirinin meydana getirdiği dünyanın bu en önemli bölgesinde en güçlü ve lider ülke olmaması için hiçbir sebep yoktur. Bu bölgenin lider ve güçlü ülkesi olan Türkiye, dünya siyasetinde de çok ağırlıklı bir yere sahip olacaktır. Bu bölgelerin güçlü, barışçı ve güvenilir li­ derliğine hiçbir ülke Türkiye kadar yakın, hatta hak sahibi de değildir. Zira, “Türki­ ye, bugün yer yer kanlı çarpışmalara sah­ ne olan bu bölgenin büyük Bir kısmında tarihinin en uzun sulh, sükun ve huzur devrine damgasını vurmuş emperyal bir medeniyetin varisidir.” Özal'a göre, Bal­ kanlar için çözüm Osmanlı modeli ya da Osmanlı barışıdır ve zaten Osmanlı idare­ si altında yaşarken de, bu toplulukların her biri fiilen etnik ve dini otonomiye sa­ hiplerdi. Osmanlı İmparatorluk idaresi asimilasyoncu ve totaliter bir yaklaşıma sahip olmadığı için bu kavimler impara­ torluk çatısı altında kendi millî ve dinî kimliklerini koruyarak yaşay agel mi şl erdi fTürlüye Günlüğü, 19/1992: 16-17). Özal'ın ikinci odak noktası Kürtlerdir. Özal’ın ‘dış Türkler' tezine göre, “daha evvel Osmanlı vatandaşı olup da, biz o ülkeleri terk ettikten sonra oralarda kalan Türk, Kürt, Arnavut, Boşnak her kim olursa olsun bizim bugünkü vatandaşları­ mızın soydaşlarıdır ve hudutlarımız dı­ şında olup da bizi birinci derecede ilgi­ lendiren insanlar bunlardır.” “Biz nasıl ki Bulgaristan’daki Türklerle alakadar olu­ yorsak, Irak’taki, Suriye’deki Kürtlerle de alakadar olmak durumundayız. Irak ve Suriye de yaşayan Türkler de Kültler de daha önce bizim vatandaşımız olan insan­ ların çocuklarıdır...” Özal’a göre, “İran’da­ ki Kürtler de, yeni cumhuriyetlerdeki Türkler de bize Osmanlı vatandaşı Türk ve Kürtler kadar yakın değildir." Bütün bunlar Özal bakımından Türkiye’nin bu



' O S M A N L I C I L I K



bölgeye yönelik aktif politikası için meş­ ru bir zemin yaratmaktadır: “Öncelikle alakadar olmamız gereken unsurlar. Bi­ rinci Cihan Harbi’ne kadar aynı idare al­ ımda yaşadığımız insanlardır. Bizim bu insanların kaderi üzerinde muayyen ölçü­ de söz sahibi olmamızın makul ve haklı sebepleri vardır.” Özal için neo-Osmanlıhk Kürt m eselesine de bir çözümdür (Türkiye Günlüğü, 19/1992; 20-21). Özal’ın konuyu ele alış tarzı ve temel argümanları bu tezi savunmuş yazarlarda da (küçük farklılıklar göstermekle birlik­ te) aşağı yukarı aynen tekrarlanır, Turgut Özal'dan sonra ‘Neo-Osm ani ılık’ fikrinin önde gefen isimlerinden Cengiz Çandar’a göre, Sovyetîer’in dağılmasıyla birlikte, “Türkiye Osmanlılara bile nasip olmaya­ cak biçimde etki alanım Hazar-ötesine uzatabilme ve yayma şansım elde etmiş­ tir. [...] Bu yönüyle, Sovyetler Birliği’nin yok oluşuyla ortaya çıkan manzara, tari­ hin Türkiye’ye en paha biçilmez jeopoli­ tik armağanıdır" (Çandar, 1992: 32). Bal­ kanlardaki gelişmelere gelince, Bosna ve Arnavutluk’tan sonra Makedonya’nın da temel dayanağı olarak Türkiye'yi görme­ si, T ü rk iy e’nin bir “M üslüm an-Türk merkezi" olmaktan öteye, “Osmanlı mi­ rasçısı" ve dolayısıyla “Osmanlı hayat alanına" uygun bir politikaya (ya da “emperyal vizyon"a) sahip olması gerek­ tiğine" de işaret eden Çan dar’a göre bü­ tün bu gelişmeler sonucu sadece Balkan­ ların değil Karadeniz havzasındaki yeni devletlerin de “pusulalarını İstanbul’a göre ayarlamaları, Osmanlı mirası üze­ rinde hareket mecburiyetinin belgeleri" gibi görünmektedir (Çandar, 1992: 32). Çandar’ın yazılarında, Türkiye’nin ken­ disini değişen dünya koşulları karşısında yeniden tanımlaması gereği vurgulamr; tarihî dinamiklerin Türkiye’ye yüklediği rolü oynaması gerektiği belirtilir. Kısaca, Türkiye’nin de içinde bulunduğu dış den­ gelerin ve uluslararası sistemin topyekûn değişmesi ve Balkanlar’dakİ çözülmeyle



379



W_______ U



380



H_____



A



F



A



Z



tarihindeki Osman!ı kulvarlarının öne çıkması, Türkiye’nin coğrafi konumu, ta­ rihî geleneği ve kûkürel dokusu dikkate alındığında mevcut zihnî kalıplan değişlinneyi ve “emperyal vizyon" benimsen­ mesini gerektirmektedir (Çandar, 1997: 1737 vd). Çandar’a göre, “imparatorluk­ ların eski haliyle ihya edilebileceği elbette düşünülemez ama yeni tarihsel şartlarda, eski emperyal fonksiyonlar, ister istemez o imparatorluğun mirasçıları tarafından yerine getirilecektir." Madem ki, “Birinci Dünya Savaşı sonrası kurulan yapılar, Türkiye'nin periferisiııde tümüyle yıkıliniştir. Dolayısıyla, Türkiye, Birinci Dün­ ya Savaşı öncesindeki jeopolitik konumu­ na kendiliğinden geri donmuş olmakta­ dır" (Çandar, 1992: 33). Cengiz Çandar’a göre, Balkanlar'da So­ ğuk Savaş sonrası yaşanan kargaşanın çö­ zümü çok kültürlü, çok dinli ve çok mil­ letli Osmanlı geçmişine yaslanmaktır. Bu bakımdan Türkiye’nin Rumeli'deki lariliî, beşerî ve kültürel bağlarının farkına var­ ması gerekmekledir. Zira Balkanlardaki yeni durum ‘Osmanlı geçmişini’ hatırlat­ maktadır. Çandar için, ‘Osmanlı havzası’ denilince, öncelikle Balkanlar anlaşılır. Bi­ linçli bir şekilde, Turancılık yerine Os­ manlılık (Osmanlı coğrafyası); etnik mil­ liyetçilik yerine dinî kardeşlik (Müslü­ manlık) vurgulanır. Zira bugünkü Türki­ ye Cumhuriyeti nin “nüfusunu oluşturan Osmanlı bakiyesi Türk halkı (muhaceret) Osmanlı havzasıyla ruhi irtibat içinde­ dir." Önerilen yeni vizyon doğrultusun­ da, Türkiye'nin eski Osmanlı coğrafyasını doğal hareket alanı olarak görmesi ya da “Türkiye’nin Osmanlı coğrafyası üzerine hareketi fütuhat hareketi anlamı taşımaz. Doğal nüfuz alanı ve Osmanlı coğrafyası üzerinde dünya nizamının temel taşı ol­ ma anlam ı taşıyor” (Sever ve Dizdar. 1993:91-114).



A



K



Â



R



L



I



K



Cengiz Çandar ayrıca (yazılarında da­ ha ikincil planda kalsa da) Küri mesele­ sine nihai bir çözüm olarak Osmanlı mi­ rası ya da Neo-Osmanlılık söylemini kul lanır: Osmanlı “Türk etnik kimliği ekse­ ninde olmakla birlikte multi etnik ve mulü-diııl bir belkemiğine dayanmaktay­ dı. Bunun kestirmeden adı Osmanlı İm­ paratorluğudur” (Çandar, 1992: 3 3 ). Çandar'a göre. Kürt meselesine bir çö­ züm olmak üzere, dar bir (etnik) milli­ yetçilik yerine, kozmopoliıan (çok ulus­ lu). çok mezhepli, çok dinli bir düzen gereklidir: bunun için (bu durum Türki­ ye’yi giderek federasyonlara ve. konfede rasyonlara götürse bile) Misak-ı Millî sı­ nırlarına, merkeziyetçi devlet yapısına ve devletçi ekonomiye hapis olunmamalıdır. Çandar bakımından ııeo Osmanlılığın sacayağı serbest piyasa ekonomisi, insan haklan, kültürel ve etnik çoğulculuk ola­ rak sıralanabilir. Burada etnik yerine dinî kimlik (Müslümanlık), olumlu anlamda kozmopolitanizm ve Müslüman kimliği vurgulanır. Çok kültürlü, çok dinli ve çok milletli Osmanlı geçmişine yaslan­ mak gerektiği vurgulanır (Sever ve Diz­ dar, 1993:91-114). Turgut Özal ve Cengiz Çandar dışında neo-Ostnanlılık projesi en çok Türkiye Günlüğü dergisi çevresinde (Mustafa Ça lık, Ahmet Turan Alkan, Nur Vergin gibi yazarlar tarafından) tartışılmıştır (Örneğin bkz. Türkiye Günlüğü, 19/1992). Ancak Özal’ın 1993’tekı ölümüyle birlikte bu tar­ tışmaların sona erdiği görülmektedir. Yeni-Osmanhlık hem sol (örneğin Asal Sa­ vaş Akat) hem de İslamcı kesim (örneğin Ali Bulaç gibi İslâmî entelektüeller) tara­ fından eleştirilmiş ve Yeni Osmanlılık adı altında öne sürülen görüşün Türk milli­ yetçiliğinin devamı olmaktan başka bir şey olmadığı vurgulanmıştır (Sever ve Dizdar, 1993). 1



Muhafazakâr Bir Proje Olarak Türk-lslâm Sentezi YÜKSEL



Medeniyet, kültür ve sanatta kendimize dönüş ve kaynaklarım ıza eğiliş dönemi­ nin ayak sesten gelmektedir (...] Yüzyıl­ lık î/imal, gaflet ve cahilliklerden sonra, /stonî'Mülî terkibe yöneliş hazırlıklarını görmek, neslimiz ‘Çin yine de bir şanstır Bu yolda harcanan ferdi gayretler, besle­ nen ümitler, çekilen acılar boşa gitmemiş sayılır [...} Allah'ın takdiri ve 800 mil­ yon Müslümanm istek leri ile yen iden 'efendi olmak" çağı bize açılıyor Tarihiiktisadı şartlarla coğra/i-ilmî ve estetik kaderin bizi getirdiği nazik noktadayız. Ahmet Kabaktı1



Belki de yazının başındaki epigraf kadar 19801i yılların başında Türk-lslâm Sente­ zi eksenli, aslında “millî kültürün yeniden ihyası” ana hedefti köklü restorasyon pro­ jesinden umulan büyük beklentileri daha iyi özetleyebilecek bir alıntı bulmak güç­ tür. Uzun ve çileli yolun sonunda nihayet ışık görünmüştür. Bu yol, onlarca çileke­ şin sabırlarıyla (yeniden) inşa edilmiş, iş­ lenmiş ve muhafaza edilebilmiş; “tarihîiktisadî şartlarla ccğrafi-ilmî ve estetik ka­ derin” bizi getirdiği nazik noktaya böyle­ likle ulaştırılmıştır. Hemen bu almüdan yola çıkarak, Türk-lslâm Sentezi (Tİ5) ile ilgili pek çok değerlendirme yapılabilir, iradî olana hep belirleyicilik atfedilmekle



TAŞKIN



beraber; tarihı-iktisadî, coğrafi koşulların beklenmedik yerlerde öne çıkarıldığı, tu­ tarlı olmaktan uzak bir tarih ve siyaset fel­ sefesiyle karşı karşıya olduğumuz gibi. Yi­ ne bu alıntıyla devam edelim: "Kendine dönüş [...] bize yeniden efendi olma çağı­ nı da açıyor.” Tabii buraya nazik bir not düşülerek, “800 milyon Müslümanın is­ tekleriyle" denilmekte. Kendisi olmak (yerlilik) mütevazı talebinden, “efendi ol­ mak” arzusuna bu denli kolay sıçrayış; yi­ ne not edilmesi gerekli bir çelişki olarak görülmeli. Millî kültürün ihyasının emperyal kültürün ihyasıyla kolayca iç içe geçivermesi; muhafazakâr bir proje olarak TIS'in anlaşılması açısından ciddi bir ipu­ cu sunmaktadır çünkü. Bu yazıda Önce muhafazakâr bir pToje olarak TIS’in ortaya çıkabilmesini müm­ kün kılan; muhafazakârlığın kendi gelişim sürecinde belirginleşen eğilimlerin, Türki­ ye'nin özgüllüğüyle etkileşimi sonucunda şekillenen milliyetçi muhafazakârlık olgu­ sunun anlaşılmasına yoğunlaşılacak. Kla­ sik bir yöntem izleyerek “muhafazakâr” ideolojinin devlet kavramıyla ilişkisine baktığımızda, TIS projesinin zaman içinde devleti bir özne olarak doğallaştıran/normalleştiren bir tarihsel sürecin sonuçlarım izlediğini söyleyebiliriz. Ban’da muhafaza­ kârlığın, modem devletin kendine yeterli ve topluma dışşal yeni konumlanışını ka-



M



382



U



H



A



F



A



Z



biılle.nme süreçleri hayli uzun ve sancılı olmakla beraber; sonuçla devleti doğallaş­ tırma ve yüceltme eğilimleri belirginlik kazandı. Bu "sonuç". TkS'in izleyicileri için Kemalist kurucu kuşaktan devraldık­ ları ideolojik bakiye nedeniyle daha so­ runsuzca sahiplenilmişti. lııgiiiz mulıaiazakâtlığının babası sayılan ndmutıd Burke’um devlet ve iarih-iislü or­ ganik cemaat tasavvuru arasında kurduğu iç içelık, zamanla muhafazakârlık ve milli­ yetçilik arasında oluşacak önemli sentezin de ipuçlarını sunmaktadır. Bıırke’e göre, "bazı değişim araçlarına salıin olıııavar. devlet, kendisini muhafaza araçlarından da yoksundur” 1 1laıupshcnnonk, 1987: 168). Aynı Burke. devlete, toplum sözleşmesi an­ layışlarının aksine mistik bir aşkın!tk da yükler. Ona göre devlet oluşturulanla/, veya bileşenlerine ayrışlırılamaz: araştırma nes­ nesi haline getirilemez. O lıep zaten vardır. "Yaşayanlar, ölüler ve doğacak olanlar ara­ sında bir ortaklıktır. [. ,| [Ö]lûmsılz toplu­



A



K



Â



R



L



I



K



mun en alt ve en tıs! unsurlarını; görünen ve görünmeyen dünyayı; bütün fiziki ve ahlakî doğaları. İlahi Yasaya göre belirlen­ miş değişmez yerlerine sabitleyim (Devlet­ tir)” (Burke. 1933: 139-140). Organik cemâatin dayandığı hiyerarşi­ nin hem kemlisi hem de güvencesi olarak devlet Iıkr.. muhafazakârlığın zamanla milliyetçi ideolojiyle kaynaşmasının dü şunsel zeminini de oluşturacaktır. Burke. boyleec heııı cemaatin kendisi olarak, hem de onu değiştirme kaynaklarına sahip dış­ sal bir varlık olarak devleti tasarlamış olu­ yor. Bu ikili tanım, muhafazakârlık değişi­ me en çok direne gösterdiğinde bilinci bo­ yutun; geleneğin bir defaya mahsus ve ni­ hai inşası anlamında kapsama bir restoras­ yona ihtiyaç duyulduğundaysa ıkiııei bo­ yutun one çıkarılması imkânlarını sunar. Yani, volııntarisi sapmaları olanaklı kılan, devletin topluma dışsal, kendi kendine ye terli modern boyutudur. Ye. bu boyut TIS izleyicilerinde fazlasıyla belirgindir



Ahmet Kabaklı. 'Türkistan lideri İsa YusufAlptekin. £. Hakkı Ayrerdi re Erfiıın Göze; Mehmet A kifi anma töreninde. Kabaklı re Göze, dini re milli sem bolleri m eczetm ekte' ham aratpopiilarizatör ve t ulgeriz&törlerdi.



M U H A F A Z A K A R



Bİ R



P R O J E



O L A R A K



Burkele gördüğümüz “devlet eliyle or­ ganik cemaatin rnuhafazası”ndan zamanla yiııe “devlet eliyLe milletin muhafazası” fikrine geçiş süreci; bu iki tarz arasında neredeyse hiçbir gerilim yaşanmamış gibi dogallaşabilecektir. Ahmet Çiğdem’in "aslî ve değişmez olana ısrarıyla, her tarihseltoplunısal değişim karşısında başka, “ye­ ni” bir sabiteyi araçsallaştırabilmesindeki pratik-pragmatik tutum, muhafazakârlı­ ğın dinamiğini oluşturan paradokstur"2 görüşünden yola çıkarak bu noktayı daha da açabiliriz. Fransız Devrimi’nin getirisi oları kurum ve düşüncelerin bütünsel red­ diyesini savunan muhafazakârlık zamanla gerileyecektir. Devrimin ilham verdiği milliyetçilik akımının öne çıkardığı yeni bir siyaset sınıfı oluşacak; bunlar muhafa­ zakâr ideoloji ve savunucularıyla önemli bir uzlaşmaya girecek; böylece muhafaza­ kârlığın yeni karşıtlık nesnesi bu türden uzlaşmacı bir duruşu reddeden sosyalist hareketler olacaktır. Komünizm hayaleti­ nin dolaştığı Avrupa'da, restorasyoncu devlet sahnededir arlık. Fakat bu devletle­ rin başında belki gençliklerini Napolyon’un başarı hikâyelerinin süslemiş ol­ duğu yeni bir siyaset sınıfı vardır. Kısaca, muhafazakârlığın “doğal aris­ tokrasi" tezi yenilgiye uğramakla beraber; imdadına yeLişenler hem işlevsel hiyerarşi anlayışından meşruiyet iddia eden; hem de milletin organik bileşeni olduklarım ve yine bu nedenle vazgeçilmezliklerini sa­ vunan milliyetçi bir siyaset seçkinleri ku­ şağı olmuştur, işlevsel hiyerarşi derken, paternalıst zihniyetle açıklanabilecek bir “devlet adamlığı" mitosunun devreye gir­ mesinden bahsediliyor Şansölye Bismark'ı meşrulaştıran, artık soyluluktan çok, “hü­ kümet etme sanan"ndaki ustalığıdır. Peki, bu işlevsel hiyerarşinin sınırları nedir? Milletin organik bileşeni olunduğu iddi­ ası. Arlık millî-devlel önceliklerine göre tanımlanan bir siyaset sahası ve bununla ilişkileri ekseninde meşru görülen bir mil­ li (ye tçi) siyaset sınıfı söz konusudur. Da­



T Ü K K - İ 5 L Â M



S E N T E Z İ



ha çok sosyalist alternatiflere kapıyı kapa­ mak için evrensel oy hakkına rağmen öne çıkarılan yeni sınırlamalar ve sonuçların­ dan bahsediyoruz. Tanıl Bo rakım deyişiyle, “19. yüzyılın ortalarından İtibaren en önemli gelişme, muhafazakârlıkla milliyetçiliğin eklemlen­ mesi oldu. Bu gelişmenin temel saiki ola­ rak, nıiliyetçiliğin anlamlandırılmasında, eşit yurttaş katılımı anlayışına dayanan ‘iradi’ ve 'evrenselci1 tasarım ile, bir cema­ ate doğuştan aidiyetle bağlanan aşkın bir kader ortaklığı ideolojisi arasındaki geri­ limde ikinci kutbun belirginleşerek millî devlete hâkim olmasını kaydetmeliyiz. Muhafazakârların, milletin yeni ve daha dayanıklı cemaat biçimi olduğuna (Anderson, 1993) [...j veya yeni dîıı olduğuna kanaat getirmeleri, söz konusu eklemlen­ mede önemli rol oynadı.’’3 Burada tarifi yapılan eklemlenme, dö­ nemsel ve mekânsal özellikleri mutlaka dikkate alınmakla beraber, Soğuk Savaş döneminde Türk sağının egemen ideolojisi olan milliyetçi muhafazakârlık için de bü­ yük ölçüde geçerlidir. Yine bu anlayışın içinde bir savrulma olmakla beraber bir kopuş olarak görülemeyecek, Türk-Islâm muhafazakârlığını anlamamızı da kolaylaş­ tı nr. Türkiye’de Kemalist milliyetçilik ge­ leneği içinden gelen fakat zamanla Kemalizmin toplumla sağlam bağlar kuramadı­ ğının idrakiyle gelenekle ilişkisini yeniden kurması gerektiği sonucuna ulaşan fikirler 1930’lann ikinci yarısından itibaren görü­ nürlük kazandılar. Nazım İrem, Peyami Safa, H.Z. Ülken, lsmaytl Hakkı Baltacıoğlu, Mustafa Şekip Tunç gibi isimlerin bu doğrultudaki arayışlanna dikkat çekiyor.4 TLS’in anlaşılması açısından ilginç bir soru, trem’in ifadesiyle “Türk gelenekçi-muhafazakârlanmn düşünsel mirasından 27 Ma­ yıs sonrasına kalan bakiyenin ne olduğu­ dur.” Bu yanıt, Soğuk Savaş koşullarının belirleyici olduğu dönem açısından olum­ suzdur. Bu arayışlar, 1960 sonrası akım ve hareketlere etki edebilmiş değillerdir.



383



M



U



H



A



F



A



Z



A



K



Â



R



L



I



K



Nevzat Yalçıntaş



m anın oldu kça popülerlik kazanm ış bir



YÜKSEL TAŞKIN



D P T (...) 1965 yılına kadar devletçi-seç-



ifadesidir de: "2 7 Mayısç-ıların kurduğu



kinci görüşü benimsemiştir. D o ğ a n Avcıoğlu gibi tepeden inm eci teorisvenler D P T 'd e n geçmişlerdir. D P T 'n in bu devietçi-seçkinci havasına, 1965'ten sonra yeni bir renk katılmıştır. Bu yeni renk, Turgut Ö z a l, Nevzat Yalçıntaş ve Ekrem C e y h u n 'u n etkili o ld u k la rı de virle rde d a h a da belirginleşm iştir. K ö ylü veya Türkiye'de 27 M a y ıs sonrasında şekille­ nen siyasal m ücadeleleri anlam ak açı



384



sından seçkinler arası m ücadele saiklerinin dikkate alınm asında yarar vardır. Bu algılayış biçim inin Soğuk Savaş dönemi T ürk sağının farklı renklerinde ortak bir payda olarak paylaşıldığı da savunulabi­ lir. D a h a da önemlisi, bu algılayışın ge­



taşra kökenli yeni teknisyenler, m uhafa­ zakâr halk çocuklarıdır."1 D a h a sonra Ö z a l'ın şahsında 'takun­ y alılar' olarak d a m g a la n a c a k ve hatta 12 M a rt m uhtırasının gerekçelerinden sayılacak bu örgütlenme tasfiyeye uğra­ yacak; am a bu isimler süreç içinde tek­ rar öne çıkm a imkânlarına kavuşacaktır.



niş kitlelere yaygınlaştırılması ve popü­



193.3'te A n k a ra 'd a d o ğan Yalçıntaş, İs­



lerleştirilmesi yönünde yine bu çevrele



tanbul Yüksek Ekonom i ve Ticaret O k u -



rin ö n e m li bir ikna başa rıların d an da



lu'nu bitirdi ve 1959'da İstanbul Ü niver­



bahsedilebilir. S a ğ entelektüeller milletin



sitesi İktisat fakültesi'nde akadem ik ka­



hakiki organik entelektüelleri olarak; Ba­



riyerine başlayarak, 1 9 7 1 'd e profesör



tılılaşmacı seçkinlerin iktidar konum una



unvanını aldı. 12 N isan 1975 seçim le­



gelmeleriyle yaşanan geçici tarihsel sap­



rinden sonra iktidara gelen Dem irel baş­



m aya rağm en, nihai o larak "m illct-ay-



kanlığındaki Milliyetçi C ep h e hükümeti,



d m " kaynaşm asıyla bu sapm anın aşıla­



12 M a y ıs 1975'te, İsm ail C e m 'in T K İ



cağı fikrini yaygın biçim de işlerler.



G enel M ü d ü rlü ğü görevinden alarak ye­



Nevzat Yalçıntaş, bu iddianın m illi­



rine Prof. Dr. N e vzat Yalçıntaş'ı ataya­



yetçi m uhafazakâr d ü şü n ce geleneğin­



caktı. D a n ışta y 'ın , 5 H a z ira n 1975'te



deki önem li ve ısrarlı sözcülerinden d ir.



C e m 'i talebi do ğrultu su nd a yürütm eyi



Fakat, temsil ettiği bazı farklı özellikler



durdurm a kararı alm ası üzerine Yalçın-



bu geleneğin içine yerleştirilmesini de



taş, 24 Kasım 1975'te görevinden istifa



zorlaştırır. Taha A k y o l'u n Yalçıntaş kuşa­



etti. Yalçm taş'ın T R T 'de sergilediği pra­



ğına dair aşağıdaki sosyolojik gözlem le­



tik; sö zgelim i ram azan ayı do lay ısıy la



ri, Y a lç m ta ş'ın da bü tü n ü yle hem fikir



televizyonda "iftar saati" kuşak yayını



o la c a ğ ı ve yukarıd a bahsedilen saflaş­



y ap ılm ası türünden uygulam alar, laik-



Öyleyse etkili olan nedir? Soğuk Savaş kutuplaşmasının "hürriyetçi” kanadında yaygınlaşan anti-kom ünist temalar; ki bunların içerisine bilim anlayışından kal­ kınmanın ideal yollarına dair pek çok farklı unsur sokulabilir. Mümtaz Turhan,



Erol Güngör gibi modernist muhafazakâr­ lar da ancak bu uluslararası etkiyle anlaşı­ labilecek figürlerdir. Hatta, onların Weberci objektivizmden fazlaca etkilenmiş “bilinıselci” duruşlarına, dünyanın sadece Avro-Amerikan bölgelerinde değil; Tûrki-



M U H A ' A Î A K Â S



BİR



P R O J E



O L A R A K



T Ü R K - I S L Â M



S E N ' E Z I



Kemalist kesimlerin M illiyetçi C ephe'ye •yükledikleri irtica suçlam alarının en po­ püler d a y a n a k la rın ı da oluşturm uştur. Yalçıntaş, bu çevrelerin g ö z ü n d e Türkeş'iıı M I IP'sinin "a şırı" bulunan m illi­ yetçiliğinin yarattığı ürküntüye ek o la ­ rak, kam usal hayattan silindiği varsayı­ lan (veya istenen) İslâm î kimlik özellik­ leriyle de sivriliyordu. Kısaca, ikinci ta­ k u n y alılar v ak a sın ın en popülerleştiri­ len: tehdit algısını kam çılayan figürü de olacaktı. Yalçıntaş ve ardından göreve gelen Prof. Şaban Karataş, T R I'y i sol ve



385



batıcı zü m ren in etkilerinden kurtarma m isyonu biçm işlerdi kendilerine. Yalçıntaş'ııı İslâm 'ı milletin en asli u n ­ sun: olarak gören anlayışı; baz farklılık­ larına rağm en egem en milliyetçi dil ve lügatçe içinde kendisine ver bulabiliyor­ du. Sözgelim i, hiç değişm eyen ve milli yetçiliğin te y u k k u /cu zihniyeti içinde



,\erzat Yalanlaş. Islam a m uhafazakarlıkla terakkin halindeki milliyetçi Jerenını kendi şahsında, söyleminde birleştirmiş re bunu derlet hizmetine de sunmuş bir figürdür.



kendisine kolayca yer bulabilen fikri; dış çevrelerin Islâm 'ın gü cün ü kırmaya cio-



hidligi gibi marjinal dinlerin yanında ya



nük sürekli ve bilinçli girişimleri old u ğu ­



m organize Katoliklik, Protestanlık gibi



dur: "Baz: ci:ş ülkelerden Türkiye'ye y ö ­



eski kiliseler, devreye uygun bir zem in­



nelik kültür ve m anevi telkin faaliyetleri



de girdiğinde İslâm 'dan uzaklaşıp çıkm a



sistemli bir şekilde yapılmaktadır. Bunlar



hadiseleri ciddi txıyullara ulaşabilir."5



kendi kültür tesirlerini yaygınlaştırıp de­



1970'lerin ikinci yarısından itibaren



rinleştirmek istemekte ve diğer taraftan



Yalçıntaş'ı Aydınlar O c a ğ ı'n ııı etkinlikle­



ideolojik ve dinî propagandaları yoğu n ­



ri ncie ö n saflarda gö rm eye başlıyoruz.



laştırmaktadır. Bu telkinlere kapılanların



O c a ğ ın M u h a rre m ingin gibi Kem alist



sayısında artış olmuştur."2 Bu yorum tar­



milliyetçilik tanım ına yakın; İslâm 'ın p o ­



zı baki kalm akta; fakat tehditler d e ğiş­



püler ifadelerinden ürken isimleri yanın­



mektedir sadece. 1970'lerde "ateist ko­



da Yalçınlaş, M S P 'y e daha yakın duran;



m ü n iz m ", dış güçlerin yaygınlaştırm ak



zam anla İslâm (ilkeleri liderlikleri ve fi-



istedikleri eğilim ken; bu tehdit listesine



ııans çevreleriyle iyi ilişkiler de kuran



1990'larda yeni çevreler eklenmektedir:



bir k u şa ğ ın ö n c ü le rin d e n d i. 3 K a sım



"B u g ü n m ahdut sayıda olan Y ahova Şa­



2 0 0 2 se ç im le rin d e n so n ra b a şb a k a n



se benzeri pek çok başka ülkede de kolay­ lıkla rasllanılabilir. Ama, TIS'çiler için ay­ nı şeyi söylemek zor görünüyor. Onların farklılığı, ancak Kemalist milliyetçiliğin kültüralist yönü ağır basan entelektûelvoluntarizminin uzantısı olarak yorum-



landıklarında anlaşılabilir. Bu yoruma e.k olarak, Osmaıılı geçmişini, “Türk unsu­ run hâkimiyeti”ne indirgemeleri ve Islâm öncesi ve sonrası tarihe de milliyetçi a • rospektif bakışla anakronik anlamlar yük­ lemeleri de yine bu Kemalist etkinin oîa-



M



U



H



A



F



A



Z



olan A b d u lla h G ü l'ü n , "Türkiye ile İs­



386



A



K



Â



R



L



I



K



yakın ilişkileri olan Aydınlar O ca ğı, Bir­



lam Ülkeleri Arasındaki Ekonom ik ilişki­



lik Vakfı ve yine bu son vakfın aktif ola­



lerin G e lişim i" konulu doktora tezi de



rak desteklediği; Araiık 1994'te bir çatı



Y alçıntaş'ın teşvikleriyle ve tez h ocalı­



Örgütü olarak kurulan Türkiye G ö n ü llü



ğın d a hazırlanmıştır. G ü l gibi Yalçıntaş



Teşekküller Vakfı fFGTV) gibi m uhafaza­



da İslam Kalkınm a Bankası'nda üst dü ­



kâr girişimlerle özdeşleştin İm iştir. Bu tür­



zey yöneticilik yapmışlardır.



den örgütlenm eler sadece kendilerine



A y d ın la r O c a ğ ı'r ıın M illiy e tç i C e p -



atfettikleri, "laik-Kem alist kesimler karşı­



he'nin kurulm asındaki ön cü rolü a n ım -



sında M ü slü m an ların temel hak ve hu­



sa n d ığın d a Y alçıntaş'ın 1980 sonrasın­



kukunun m uhafazası" gibi bir m isyonla



da bu m isyonu A yd ın la r O c a ğ ı içinde



anlaşılamaz. Asıl olarak giderek radikal­



sürdürm eye çalışan en aktif İsimlerden



leşen İslamcı hareketi, Türk sağının gele­



o ld u ğ u n u n altı ç iz ilm e lid ir. O c a ğ ın ,



neği içe risinde kayn aştırm a arayışları



1 9 8 8 ve 1 9 9 8 a ra sın d a b a ş k a n lığ ın ı



olarak da görülmelidirler.



yürüten Yalçıntaş, Ekim 1991 genel se­



Refah Partisi yönetimi içerisinde gele­



çim lerin de M Ç P - R P - ID P arasındaki se­



nekçi (a k sa çlılar) o larak gö rü le n le rin



ç im ittifakının m im arları arasında g ö s­



Özellikle 1991 seçim ittifakını bizzat üst­



terilmektedir. Bu dönem de, m u hafaza­



lendikleri gibi; Nevzat Yalçıntaş, Cem il



kâr kanadını dizgin leye n A N A P yöneti­



Çiçe k, A b d ü lk a d ir A k su gibi A N A P 'la



m in e karşı d e n g e le y ic i bîr g ü ç yarat­



Ö zdeşleştirilen isim le rin , m erkez s a ğ



m ak kadar; Refah Partîsi'nin, sa ğ için ­



partisi olm ak adına Fazilet Partisi'ne yi­



deki baskın m illiyetçi m uhafazakâr çiz­



ne k e n d ile r in in d a v e t e ttik le rin i d e



gide n özerkleşm e ve d ah a "ü m m e tçi"



a n ım s a m a k ge rekm ektedir. Etkili bir



bir s iy a s a l hat iz le m e e ğ ilim in in de



merkez sağ parti o lm a k isteyenlerin A y­



g e m le n m e s i ve ge le n e kse l ç iz g is in in



dın lar O c a ğ ı çevresiyle yakın ilişkiler



restore edilm esi de hedeflenmiştir. Y alçıntaş'ın laik çevrelere "fazla" İs­



kurm ayı elzem görm eleri de ilginçtir. Yalçıntaş'ın 28 Şu b at'la marjinalleştiri­



lamcı görünen imajına rağmen; 1980'le-



len Fazilet-Saadet çizgisinden rahatsızlık



rin ikinci yansından itibaren daha radi­



duym asına rağmen, A K P 'n in oluşum sü ­



ka] ve Özerk bîr siyaset İzlemeye çalışan



recinde harekete geçirdiği ve birbirleriy-



İslam cı çevreler açısından da fazla seç-



le u z la şm a sı o ld u k ç a zor kesim lerin;



kinci bulunduğunu belirtmek gerekli. O,



merkez sağın kendi geleneği ve öncelik­



Türkiye gazetesi başyazarı, veya ihlas



leri içinde hizaya getirilmesi m isy o n u ­



H o ld in g başdanışm anı gibi sıfatları ne­



nun bu defa kolay olm ayabileceğine da­



deniyle bu İslam cı çevrelerde değişim



ir endişeleri açıktır. Korkunun kaynağını



arayışlarını, muhafazakâr re stora sy on cu ­



da, A K P 'n in daha A B yanlısı ve liberal



luk adına dizginlem eye çalışan ve gele­



bir siyaset izleme olasılığının oluşturdu­



neksel tarikat sermayesi ve merkez sağla



ğu görülüyor. Yalçıntaş, Kıbrıs sorunu-



naklı kıldığı yorumlamalardır. Geçmiş yo­ rumlamada Kemalistlerden farklı h a tta çe­ lişen unsurlara ağırlık vermeleri, onların Kemalist tarih anlayışı ve ulus-inşası pra­ tiklerinden ciddi ölçüde etkilendikleri gerçeğini değiştirmez.



Fakat, Kemalist milliyetçi düşünce ve pratiğinin etkilerinin yanında TlS’in geliş­ mesinde, 1945 sonrası belirginleşen ulus­ lararası süreçlerin etkileri de azımsanamaz. Bu ikinci etkiyi anlamanın en kestir­ me yolu, muhafazakârlıkta restorasyoncu



M U H A F A Z A K A R



Bİ R



P R O J E



O L A R A K



T O R K - I S L A m



S E N T E Z İ



nun çözü m ü yön ün de A B çevrelerince



tan m üdafaasının kaynağıdır."6 Böylece



y a p ıla n telkinleri, 'H a ç lı zih n iy e tin in



ortak değerler zem ininde yeni bir uzlaş­



hortlam ası' olarak gören yazılarıyla re-



ma fikrini işler.



aksiyoner milliyetçi duruşunun örnekle­ rini verir.



N e v z a t Y a lç ın la ş, T ü rk sa ğı için d e 1950'lerle beraber be lirleyicilik k a z a ­



Y alçıntaş'ın A B kon u su n d a 1991 yı­



nan restorasyoncu muhafazakâr anlayı­



lında söylediği aşağıd aki sözler, bugün



şın temsilcisi olm akla beraber; gelenek­



A yd ın la r O c a ğ ı tarafından da hararetle



sel İslâ m î y ap ıların m odern d ü n y a y la



d e s t e k le n m e y e d e v a m e tm e k te d ir :



başedebilm e doğrultu su na geçirdikleri



"T ü rkiy e'n in (Türk alem inde) ön cü rolü



dönü şü m ü n önem li aktörlerinden birisi



o y n a m a m a s ı ge rektiğin i sa vu n a n g ö ­



olarak da sivrilîr. Bu noktada m odem ist



rüş, fikir zem inini süratle kaybetmekte­



itkileri açık muhafazakâr çizgiden belir­



dir. A T 'y e bel bağlanm ıştı. AT bizi sü ­



gin olarak ayrılır. Türk m uhafazakârlığı



ratle kabul edecek, böylece hem İslâm



İçerisinde İslâm 'ın bir kutsiyet alanı ola­



a le m in d e n h em d e T ü rk a le m in d e n



rak yüceltilmesi yönündeki yaygın eğili­



k o p m u ş o lacak tık . F akat o lm a d ı [...)



m e rağm en; İslâm 'ın yeni kanallardan



Avrupa tarafından ellerinin tersiyle red­



hayatiyet kazanm ası yönündeki çağrı ve



d e d ild ik ."4



girişimlere biraz kötümser biraz d a si­



Yalçıntaş'ın 3 Kasım 2002 seçim inin



nikçe yaklaşan bir ana dam arın varlığı



hem en ardından söylediği, "İyi ki A K P



anım san dığın da; Yalçınlaş, Ö z a l'la b e ­



var, eğer olm asaydı Türk toplum u Allah



raber etki ve görünürlük kazanan ve is-



korusun sosyal bir patlam aya doğru gi­



lâm cı vu rgusu a ç ık bir restorasyon cu



diyordu!" sözleri aslında bugünkü siyasî



muhafazakârlığı temsil kabiliyetiyle öne



duruşunu ve m isyonunu da özetler. O ,



çıkmaktadır.



seçkinlere "son zam anlarda militan bîr laiklik anlayışından hareket edenler [...]



D İP N O T L A R



bazı İnançlı zümreleri radikalize o lm aya doğru itm ektedirler" diyerek müşterek



1 Taha A kyo l "Bürokratlar", T e r c ü m a n , 2 7 Temmuz 1 985.



zeminlerini ve bu zem inin nasıl yitebile­



2 Y en i b i r Y ü z y ıla G ir e r k e n T ü r k - h la m S e n t e z i G ö r ü ş ü n d e M e s e l e l e r i m i z - J A yd ın la r O ca ğ ı.



c e ğ in ! a n ım sa tır.5 B u d o ğru ltu d a , İs ­



Yayınları, 1 9 88, s. 1 3 V



lâm 'ın işlevsel gördüğü boyutunu hatır­ latır onlara; "(İrticacı dam gası vurulan)



3 Nevzat Yalçınlaş, D in ve V ic d a n H ü r r iy e ti. Aydınlar Ocağı Yayınları, 1991, s, 13.



bu din î guruplar [...] genellikle orta ta­ bakayı teşkil eden zümrelerdir 1„.J Kut­ sal vatanı m üdafaa inancı, askerlik düş­ m anlarının propagandaları ile zedelenir.



4 Nevzat Yal ç intaç ia söyleşi: "İslam D ünyası 21. Asra Ayakta Giriyor." A ilr n o lu k , sayı: 68, Ekim 1991, s. 12-18.



Islâ m b iz im in an cım ız, m illî birlik ve



5 Nevzat Yalçıntaş. D in ve V i c d a n H ü r r i y e ­ t i ...s . 14.



ah lakım ızın temeli ve aynı zam an da va­



6



zihniyetin yollarının kesişmesine ağırlık vermek olabilir. Hamdullah Suphi Tanrıöver gibi, 1940’h yıllarda “Türk İnkılâ­ b ın ın manevi yönünün zayıf kaldığını düşünenlerin, “geleneğin" yeniden ihyası­ nı restorasyoncu-muhafazakâr bir içerikle



A g e ., 5 . 11-14.



savunmaları önemli bir geçiş noktası ola­ rak görülebilir. Manevi boşluk teşhisin­ den, komünizme kalkan olarak gelenek tespitine kolayca geçebilen araçsallaştırjcı zihniyetten bahsediyoruz. Bu eğilimi ge­ niş kitlelere yaygınlaştıran daha çok DP li-



387



M



388



U



H



A



F



A



Z



derligi oldu. Tannöver gibi isimlerin restorasyoncu-muhafazakâr arayışları eğer sadece bir entelektüel akım olarak kalma­ dıysa bunu nedenlerini DP ve izleyen merkez sağ liderliklerin bu anlayışı popü­ leri eştirin elerinde aramalıyız. TlS’de Ke­ malist milliyetçiliğin etkileri ve 1950’lerde b el irginleş en res torasyon c u-m uhafazakâ rbğın unsurlarının gerilimli biçimde bir araya gelmesiyle şekillenebildi. TIS’i şekillendiren kuşağın tarih ve siya­ set fesefelerine yoğunlaşarak yukarıdaki iddialarımızı desteklemek istiyoruz. Tarih felsefeleri, çelişkili de olsa TlS'çilerin düzenle mesafelerini ve memnuniyetsizlikle­ rini gözler önüne seren “romantik tasav­ vur alam"nı oluştururken; aynı zamanda düzenle bağlarım güçlendiren bir soyutla­ malar alanı olarak da karşımıza çıkabil­ mektedir, Bu ikind boyutu asıl güçlendi­ ren ise, siyaset felsefesi olarak genelleyebi­ leceğimiz, güncd siyasal çekişmelerde dü­ zen muhafızları olarak konumlanmayı meşrulaştıran ve siyasal iktidarla ilişkileri rahatlatan alan olarak karşımıza çıkmakta­ dır. Bu sorunları, 1960 sonrasında özellik­ le Türk Kültürü, Türk Edebiyatı ve Milli Kültür dergileri gibi süreli yayınlarda şekil­ lenen TtS’İn önemli sözcüleri İbrahim Kafesoğlu, Mehmet Kaplan ve Ahmet Kabaklı gibi isimler üzerinden açmaya çalışacağız. ROMANTİK TASSAVVR ALANI OLARAK TÜRK-ÎSLAM 5ENTEZTNÎN ________ TARİH FELSEFESİ___________ İbrahim Kafesoglu, DTCF; İstanbul Üni­ versitesi Edebiyat Fakültesi ve Türkiyat E nstitü sü gibi eğitim kurum larm dan 1940’h yıllarda mezun olan ve zamanla milliyetçi-muhafazakâr tarihçiliği ve bu tarihçiliğin en doktriner ve pragmatik ifa­ desi olan TIS’i biçimlendiren kuşağın en önemli temsilcilerindendi. Bu kuşak, Fuat Köprülü, Zeki Velidi Togan, Sadri Maksudi Arsal, Reşit Rahmeti Aral gibi erken dö­ nem milliyetçi akademsiyenlerin öğrenci­



A



K



Â



R



L



I



K



leriydiler. Bu hocalar vasıtasıyla Kemalist eğitim kurumlannda edindikleri kurum­ sa] gelenekler ve ideolojik miras, Kafesog­ lu kuşağında önemli izler bırakmıştır, Elienne Copeaux’nun da gözlemlediği gibi, yukarıda bahsedilen kuramlardaki çalış­ maların “Orta vadede, yeni bir tarihçiler, etnologlar ve dilbilimciler kuşağı yaratıl­ ması sonucunu vereceği ve bö ylece 1960’ların ve daha sonrasının çalışmaları­ nın Türk araştırmalarını kaynak göstenne olanağını buldukları vurgulanmalıdır. İb­ rahim Kafesoglu, Osman Turan, Mehmet Altay Köymen, Baheddin Ogel ve daha birçoklan, 30 yıllık bir sürede, kendilerin­ den sonraki Türk araştırmacıları kuşağı­ nın dayanabileceği önemli bir kitap, dergi ve ansiklopedi makalesi birikimi oluştur­ muşlardır” (Coupeaux, 1998: 53). 1960'larda Kafesoğlu’nun kimliğinde Türkçülük başat belirleyiciyken, zamanla çalışmalarında İslâm ve Türklüğün doğal uyumu görüşüne ağırlık verdi. 1980'li yıl­ larda Aydınlar Ocağı başkanlığını yürüten Prof, Süleyman Yalçın, Kafesoglu’nun Türk Islâm Sentezi çalışmasına yazdığı ön­ sözde, “Prof. 1, Kafesoğlunda romantik Türkçülük devri nihayete erer ve 1970-80 seneleri içinde daha ileri ve ilmi seviyede kültür milliyetçiliği safhasına ulaşır" tes­ pitinde bulunur.5 Gerçeklen de, Kafesoglu daha önceki döneme ait çalışm alarını Tilriî Milli Kik türü başlığı altında kitaplaş­ tırmayı tercih ederken, özellikle 19701erin sonlarına doğru, ‘Türk-İslâm Sentezi' vurgusunu artırır. Fakat, Kafesoğlu’nun Türk-Islim Sentezi fikrinde karar kılma­ sıyla, Kemalist Türk Tarih Tezinden ve onu besleyen düşünsel mirastan kolayca bağımsızlaştığı iddia edilemez Bu gerilim, TtS’in izleyicileri ve İslim ilişkisinde hep varlığını hissettirecektir. Öyle ki, Aydınlar Ocağı başkanlanndan Prof. Muharrem Ergin gibi, “milliyetçilik çağında milletler en mütekamil son cemi­ yetler olarak ortaya çıkınca dinin diğer kültür unsurları üzerindeki baskısı kalk-



M U H A F A Z A K Â R



BİR



P R O J E



O L A R A K



m iş ve dinler devri biterek kültürler devri başlamıştır" diyen ve milliyetçiliği başat kültür unsuru sayan kişiler de ocakta et­ kilidir (Ergin, 1975ı 9). Oysa, Aydınlar Ocağı 1 990lı yıllatın başında İslâmiyet’i milletin en önemli unsuru mertebesinde gören, Nevzat Yalçın taş gibi üyelerin daha etkin olduğu bir kuruma dönüşecektir. Fakat Kemal isli eri e uzlaşılan şey, din ala­ nının devlet eliyle denetimi fikridir. Sün­ ni İslâm tanımı karşısında diğer anlayışla­ rı sapkınlıkla damgalayabil en ocak gele­ neğinin, bu türden sapmalara karşı devlet eliyle inzibati tedbirlerin alınmasına ise itirazı yoktur. Özellikle 1980’leriıı ikinci yansında İran etkisindeki İslamcı olu­ şumlara gösterilen tepki, Kemalist sekti­ ler milliyetçiliğin tepkiselliğini dahi arat­ mayacak sertliktedir. Fakat, aynı zaman­ da “sessiz muhafazakâr kitleler"in Kema­ list din anlayışına tepki sellikleri de payla­ şılır. Ocak üyelerinin, muhafazakârlığın geleneği restorasyoncu saikleıle tanımla­ ma eğiliminden kaynaklanan bildik geri­ limi, İslâm’la ilişkilerinde de yaşadıklarını söyleyebiliriz. Onlar da, kendi bakış açı­ larıyla uyumlu “saf ve kentli" bir Islâm tasavvuruna sahiptirler. Fakat, İslâm’la ilişkileri salt muhafazakâr-restörasyoncu araçsallıklanyla da anlaşılamaz. Bu mu­ hafazakârlığın din/gelenekle ilişkisinde gözlenen çelişkili bir varoluştur. Fakat, T IS’çil erin devraldıkları Kemalist bakiye, bu çelişkili varoluşu daha da sıkıntılı bir boyuta taşıyabilmektedir. Kafesoglu özelinde TIS’i şekillendiren kuşağın serüvenine geri dönebiliriz, Kafesoğlu, solun giderek artan entelektüelkültürel hegemonyasından rahatsız olan kuşağın karşı örgütlenmesi olan Aydınlar Ocağı’nın kuruluşunda da etkili oldu. Necip Fazıl Kısakürek’in tavsiyesiyle seçi­ len Aydınlar Ocağı ismi bile, sol entelek­ tüellere karşı gerçek (yerli) aydın kimliği­ ni sahiplenme iddiasmın bir uzantısıydı. Bu kuşak, sola tepkiselîigi içerisinde hızla solun örgütlenme yöntemlerini içselleş­



T Ü R K - I S l A M



S E N T E Z İ



tirdi. Solun entelektüele fazlaca önem at­ feden bazı kesimlerinin bu eğiliminin ay­ nen Aydınlar Ocağı arayışında da asimet­ risini bulduğunu söyleyebiliriz, 1970’lerin ortasından itibaren Kafesoğlu'nu, ken­ di kuşağının etkin, isimleriyle beraber bi­ linçli bir stratejinin izleyicisi olarak görü­ yoruz: TtS’in “resmî mahfîllerce" benim­ senmesi ve özellikle eğitim ideolojisi ola­ rak kabul görmesi mücadelesi. Bu anlam­ da, kendilerini rejimin “güvenilir organik erıtelijensiyası" konumuna yükseltmek isteyen misyoner entelektüellerin tipik bir temsilcisi oldu. Yukarıda TIS’i, milliyetçilik ve muhafa­ zakârlık arasında oluşan bir tarihsel sen­ tez ışığında yorumlamak gerektiğini vur­ gulamıştık. Kafes oğlu, bu sentezi çarpıcı biçimde yansıtan fikirlere sahiptir. Kafesoğlu'nun milliyetçilik tanımının anti-sosyalist bir tutumla belirlenmesi de bu gele­ nekle uyumludur, “Milliyetçilik nedir?" adlı makalesinde, Türk milliyetçiliğinin ayırt edici niteliği olarak anti-sosyalizmi sayarken, muhafazakâr ideolojinin antiegaliteryan tutumunu da sahiplendiğini görüyoruz: “insanın doğuştan beraber ge­ tirdiği ve herkeste farklı vasıflarda behren akıl, zeka, çalışkanlık, maharet melekele­ rini dış müdahalelerle bütün insanlarda eşit kılma teşebüsleri elbette hiçbir netice vermeyecektir.”5 Bu görüşlere Edmund Burke veya Joseph De Maistre’nin aynen katılacağım söyleyebiliriz. “Milletin yeniden ihyası” projesi ekse­ ninde toplumsal mühendisliğin hararetli savunucusu olabilen milliyetçi Kafes oğlo’nun, toplumsal eşitsizliklerin gideril­ mesini hedefleyen “iradî” müdahaleleri daha baştan başarısız olarak damgalaması ilginçtir. Burada imdadına mili iyetçi-mu ha faz akâr eklemlenmenin yeni bir doğallaştırma edimi olarak Sosyal Darwînizm yetişir. Sosyal Darvrinizm, milliyetçi teorisyenlerce milletler arasında süregiden kaçınılmaz bir üstünlük mücadelesi ve doğal bir eşit-



389



M



U



H



A



F



A



Z



Ahmet Kabaklı H A Ş A N S A Mİ V U R A L



A



K



Â



R



L



I



K



y az ıla r yazdı. 8 Şub at 2 0 0 1 'd e İstan­ b u l'd a öldü. K a b a k lı, d ü z e n li o la r a k y a z m a y a 1947 yılında, Nurettin Topçu çevresin­ ce çıkarılan H areket dergisinde başla ­ dı; a n c a k bu dergi kısa bir süre sonra kap an d ı. Y az a rlık hayatı, asıl olarak, 1956 yılında Tercüman gazetesinin aç­ tığı fıkra yarışm asında birinci olm asıyla başladı. Bu o laydan sonra T erdim an''a a r a lı k la r l a



A h m e t Kabaklı,. T ü r k iy e 'd e sa ğın en p o p ü le r y a z a rla rın d a n b iriyd i. Belirli



390



bir siyasî hareketin üyesi olm aktan çok g e n iş bir s a ğ /m illîy e tç i-m u h a fa z a k â r yelpazenin ortak değerlerine vurgu ya­



yazı



ve re n



K a b a k lı ,



1 9 6 1 'd e n itibaren bu gazeted e "G ü n İşığın da" adlı köşesinde, kimi kısa ara­ lar dışın da otuz yıl b o yu n ca g ü n lü k ya­ zılar yazd ı. 1 9 9 1 'd e köşesini Türkiye gazetesine taşıdı.



pan bir kalem ve fikir adam ı olarak ta­



K a b a k lı, A y d ın la r O c a ğ ı'n ın k u ru l­



nındı. Bu kim liğiyle, T ürkiye 'de sağın



m asında ve çakışm aların da aktif roller



hem en bütün u n su rla rın d an saygı ve



ü stlen di.1 9 7 0 y ılın d a Edeb iyat C e m i-



kabul görmüştür.



y e ti'n in k u r u lm a sın a ve 1 9 7 8 'd e bu



1 9 2 4 yılında, H arp ut'ta do ğdu , Ela­



derne ğin Türk Edebiyatı Vakfı'n a d ö ­



z ığ N u m u n e M e k te b i ve E la zığ Lİse-



nüşm esine ö n c ü lü k etti; bu tarihten ve ­



s i'n d e o k u d u , İsta n b u l Ü n iv e rs ite s i



fatına kadar bu vakfın başkanlığını y ü ­



Edeb iyat F akü lte si'n İ (1946) ve A n k a ­



rüttü. 1972'd e Türk Edebiyatı dergisini



ra Ü n iv e r s it e s i H u k u k F a k ü lt e s i'n İ



çıkarm aya b a şlad ı.1 9 9 5 'te T ü rk D il Ku-



(1959) bitirdi. D iy a rb a k ır ve A y d ın 'd a



rum u'nda asil üyeliğe getirildi. Kabak-



e d e b iy a t öğre tm e n liği yaptı; 1 9 5 6 'd a



lı'ya, 1996 yılında, A ydınlar O c a ğ ı ö n ­



M i ll i Eğitim B a k a n lığ ı tarafından P a ­



cü lüğün de bir grup sivil toplum kurulu­



r is 'e g ö n d e r ild i. D ö n ü ş ü n d e İs t a n ­



şu tarafından "Şeyh-ü l M u h a rririn " p a­



b u l'a yerleşti; öğretm en y a da öğretim



yesi verildi.



g ö re v lisi o la ra k u zu n y ılla r e d e b iy a t



Kabaklı'nın çeviriler, biyografiler; ta­



d e rsle ri v e rd i, g a z e te ve d e rgile rd e



rih ve ed e b iy a t ince lem ele ri ile köşe



siz durum olduğuna dair inançların des­ teklenmesi için devreye sokulduğunda, bu görüşler halihazırdaki muhafazakâr ide­ olojinin toplum tasavvurunun uluslararası ilişkilere yansıtılmasından öte bir anlam taşımıyorlardı. Bu yeni doğallaştırma eği­ limi Kafesoğlu’nun yukarıdaki görüşlerine de damgasını vurmuştur. Muhafazakâr bir proje olarak TIS des­ tekçilerinin belki de en fazla zorlandıkları ikilem “ilimci milliyetçilik" yüceltîmle-



riyle romantik milliyetçiliğin büyüsü ara­ sındaki salınındı duruşlarıdır. Burada muhafazakârlara özgü bir realizm ve bir inanç alanı olarak tarih tasavvurunun en şiddetli çarpışması yaşanmaktadır aslın­ da. Türk Kültürü dergisinin 1 9 6 1 ’de, Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel himaye­ siyle kurulduğunu anımsamak ilginç ola­ bilir.7 Kemalist kurucu kuşağın pozitivist bilimselcilikleriyle, ulus inşa sürecinin Romantik tasavvurları arasındaki sıkışmış



M U H A F A Z A K Â R



Bİ R



P R O J E



O i A R A K



T Ü . R K - I S L Â M



S E N T E Z İ



yazılarının derlem elerinden oluşan çok sayıda kitabı bulunm aktadır. Bu geniş külliyat içinde en önem lileri, Türk Ldcı-



biyatı tarihi ile başeseri kabul ettiği Te­ m ellerin D uru şm a sı'dır (l.c ilt 1989, 2.cilt 2001). K abaklı'm .o d ü şü n ce si, tem aları ve m e se le le ri b a k ım ın d a n , b e lir g in bir o r ijin a llik y a da y e n ilik taşım a z . Bu d ü şü n ce , genel o larak T ürkiye'de sa­ ğ ın b e sle n d iğ i k a y n a k la r d a n d e rle n ­ m iş ve din, m illiyet, gelenek, devlet, tarih ve dil gib i "m u k a d d e sa t" u nsur­



391



larına atfedilen v a z g e ç ilm e z değer et­ rafında kurulm uştur. K a b a k lı'n ın y a ş a ­ m ın a v e eserine y ö n veren asıl gayesi ise, 20. yüzyıl Türkiye'sinde "a lp e re n " o la b ilm e k ve bu vasıfta insanlar yetiş­ tirm ektir. Bu b a k ım d a n , bir y a n d a n ge le n e kse l k a y n a k la rd a n ve ö z e llik le Türk tasa v v u f g e le n e ğin d e n ; bir y a n ­ d a n da N a m ık K e m a l, M e h m e t Akif,



di Ah/.w&/ı, 1980 lerin başındaki bir söyleşisinde, din î re millî öncülerin ” (Alsız, S aidi Nursi rd.) çabasının sem ere verdiğini, artık bir restorasyon devrine girildiğini söylüyordu.



Z iy a G ö k a lp , Y ah ya Kem al, N e c ip Fa­ lo p ç u , C e m i l M e r iç ,



yen ya da en a z ın d a n cep hede n karşı



M ü m t a z T urhan ve Erol G ü n g ö r gibi



çık m a y an tüm a kım lara karşı, farklılık­



z ıl, N u r e t t in



isim lerden beslenen d ü şü n ce lerin i an­



ları ihm al e d ip ortaklıkları vu rgu lay a n



laşılır bir d ille ge niş bir okur kitlesine



bir yaklaşım la, k u ca klay ıcı ve birleşti­



u laştırm a ç a b a sı için d e olm uştur. Ka-



rici bir tavır sergilerken; bunlara karşıt



b a k lı'n ın d ü şü n c e sin in tem elini o lu ş ­



ya da b u n la rla ilgili "ih m a lk â r " o la n



turan "m u k a d d e sa t", farklı d ü şü n ce le ­



fikirlere sertleşm eye eğilim li bir ü slu p ­



re ve siyasî a kım lara karşı tavrında da



la m uhalefet etmiş, en a z ın d a n belir­



b e lirle y ic id ir: Bu değerleri b e n im se ­



gin bir m esafe koymuştur.



halleri, bu kuşakta da aynen devam eder. Milletin yeniden ihyasına romantik açı­ dan değil, ilmin gereği olarak yaklaşmak zorunda kalan bir kuşaktır şimdi karşı­ mızda bulunan. Bu gerilimin anlaşılması bu kuşağın giderek siyasallaşmalarının anahtarını da barındırır. Ancak siyaset alanı, Romantik coşkunluğun yansuıiabilccegi bir seferberlik duygusuna müsaade eder. "Namlunun ucundaki dava adamı­ nın çilekeşliği”, ilmi olanla doyurulama-



yaıı romantik açlığın yeni pınarıdır artık. Burada geçerken, realizm ve romantizm arasındaki bu salınındı konumun, sözge­ limi 1980 sonrası dünya ölçeğinde yay­ gınlaşan Yeni Muhafazakârlıkla uzlaşma­ yı kolaylaştırıcı etkilerinden de bahsede­ biliriz. Teknokratik-bürokraıik bir muha­ fazakârlıkla “bilgi çağının" ve Yeni Dünya Düzeni’nin gerekleri söylemi ekseninde uzlaşabilenlere bu realizm bakiyesinin sululuğu imkânlar azımsanamaz.



M



U



H



A



F



A



Z



K a b a k lı'n ın te m e l m e se le si, m illî



392



A



K



A



R



L



I



K



t ü n lü ğ ü ve a h e n g i b o z a n d u ru m la rı



m u k a d d e sa tın , d in - d e v le t-m i I lot g ib



izah ederken, bir 'd e je n e rasy o n ' a n la ­



pratikte birbiriylc çalışabilen unsurları­



tısına başvurur. A slo la n bu bütünleşik



nı, u yu m lu bir bütünlük içinde kavra­



varoluştur, ayrılık ve çatışm a arızîdir;



yan bir söylem geliştirmektir. Bu söyle­



a n c a k b o z u lm a da tabii bir durum dur,



mi, İslâm itikadından do ğan bir ebedi­



ön e m li olan, m illetin fertlerinin sıhhat



yet in a n c ın d a n hareketle, tüm tem el



ölçütlerini m u h a fa z a etmesi ve b o z u l­



değerleri, seküler sınırların ötesinde biı



m a y la m ü c a d e le etmesidir. K a b a k lı'y a



m a n a a le m in e atıfla a n la m la n d ıra ra k



göre, y a ş a d ığ ım ız çağ, bu b o z u lm a ­



kurar. Bu k urguda millet, yeryüzü n de



n ın h a d s a fh a y a v a r d ığ ı, a n c a k b ir



insan lığın varoluş biçim idir; m illî a id i­



"re sto ra sy o n " u m u d u n u n d a gid e re k



yet d u y gu su , insan ın ebediyet için de



d a h a ç o k c a n la n d ığ ı bir d ö n e m d ir



yaşay ab ilm e sin i sağlar. Bireyler, nesil­



(Kabaklı. 20001.



ler, kurum lar, eserler, vs. m illî varlık



K a b a k lı'n ın milleti, siy asal teorinin



içinde fani olm akla bir ebedî öm ü r ka­



seküler "u lu s " k a v ra m ın d an farklı bir



zanırlar (Kabaklı, 2000: 13). Bu aşkın



a n la m d a , g e le n e k s e l-d in s e l "m ille t "



varoluş, "d in -ü devlet, m ülk-ti m illet"



kavtam ıyla bağlantısını m u hafaza ede­



o la ra k form ü le edilen dört temel üze­



rek dü şü n d ü ğü açıktır. (O sm a n lı düze



rinde gerçekleşir: M ü lk , topraktır; ze ­



ninde "m illet", devletin tebaası için de­



m indir; hayatın tüm m addi dekorudur.



ki farklı inanç topluluklarını ifade eder­



M ille t , " a le m - i e r v a h ta n " beri ta n ış



di.) K ab a k lı'd a genel bir 'Türklük' tahli­



olan bir insan topluluğudur. Kendinden



line de rastlanm az, "T ü rk d ü n y a sıy la "



ö n ce k i nesillerin de vam ı ve sonrakile­



y a k ın d a n ilg ile n s e de, d ü ş ü n c e s in in



rin atası olan bu topluluk iki esas üze



m erkezi k e sin lik le T ü rk iye T ü r k lü ğ ü ­



rinde birleşir: D in , inancı ve terbiyeyi



dür; ki bu v a rlığ ı, A n a d o lu 'y a ge len



getirir, gayeyi gösterir; devlet, ortak ya­



M ü s lü m a n O ğ u z la r la b a ş la y ıp e l'a n



şa m ı d ü z e n le r ve ortak g a y e y e se v k



devam eden bir süreklilik içinde d ü şü ­



eder (Kabaklı, 2000; 10 vd.).



nür. T ü rk m illeti, S e lç u k v e O s m a n lı



B ö y le c e m u k a d d e s a tın b ü tü n lü ğ ü ­



devletlerini kuran, yaşatan ve i'la-yı ke-



nü, o n u n u n s u r la r ın ı a y n ı m a n a n ın



lim e t u lla h m is y o n u n u b ih a k k ın ifa



farklı v e ç h e le ri o la ra k k o n u ırıla n d ır-



eden seçilm iş bir millettir, o n a göre. Bu



m a k la kuran Kabaklı, pratikte bu b ü ­



millet, varoluşunun kristaline O sm a n lı



Yukarıda. Kemalist Türk- larih Tezi’nde gözlenen ve ulusun tarihinin yeniden ya­ zılmasıyla onun yeniden inşası arasında görülen sorunsuz ilişkiye damgasını vuran ve toplum m ühendisliğini olumlayan iyimserliğin Kafesoglu kuşağınca da aynen devrahndığını savunmuştuk. 1970’lerde asıl sorun, siyasî iktidarın restorasyon zorunluguna ikna edilmesinden ibaret görü­ lebilmekteydi. Kafesoglu'nun I968’de.ki AP’nin Milli Eğitim Bakam’na. eğilim müf­



redatıyla ilgili “şu bir kaç basit tedbirin alınması halinde, hükümetimizin bütün vatanperver Türk aydınlarım minnettar bırakan, ‘milliyetçi ve şahsiyetli’ genç ye­ tiştirmek parolasına en geç beş yıl içinde gerçekleşeceğinden asla şüphe etmemeli­ dir'’ derken içinde, bulunduğu iyimserlik, zihnî arkaplamnda Kemalist deneyimin iz­ leri görülmeden anlaşılamaz.8 Muhafazakâr ideolojinin bu türden bir 'entelektüalisl volunlarizınle’ örlüşcbildiği



M U H A F A Z A K Â R



Bİ R



P R O J E



O L A R A K



devrin de u laşm ış ve özgü n m edeniyeti­



T Ü R K - İ S L Â M



S E N T E Z İ



yeti yurttaşı olan M ü slü m a n la r (K abak­



ni parıldatmıştır. Bu yüzden, Türk keli­



lı, 1 9 7 0 b ). Ö z e tle , m ille t k a v ra m ın ı



m e sin in m a n a s ım a n la m a k için O s ­



m u k a d d e sle r k u rg u su n u n m e rke z in e



m a n lI'y a b a k m a k g e r e k ir (K a b a k lı,



koydu ğu halde, sosyolojik düzeyde bir



2000; 7 vd.). K a b a k lı'n ın bu d ö ne m de



millet tah lilin e yer verm e d iğin i g ö rü ­



k e m a lin i b u ld u ğ u n u ileri sü rd ü ğü ve



rüz; buna gerek duym az, m illî varlığın



kimi za m an "T ü rk -İslâ m -A k d e n iz " ter­



"d o ğ a llığ ın ı" varsayar.



kibiyle form üle ettiği bu m illî öz, aynı



Fikirleri, m illiy e tçiliğin çeşitli versi­



z a m a n d a o n u n aşkın millet kavrayışı­



y o n la rıy la ö n e m li ö lç ü d e Örtüşse de,



n ın tarih se l ilh a m k a y n a ğıd ır. Keza,



Kabaklı, politik tavır olarak ayrı bir m il­



m u k ad d e sle r b ü tü n ü n ü n çatısını kur­



liyetçilik d ü şü n ce sin e m esafeli durur.



makta k ullandığı "d in -ü devlet mülk-ü



G e n iş külliyatında do ğrud an m illiyetçi­



m ille t" fo rm ü lü de O s m a n lı'd a n k a l­



lik bahsin e pek rastlanmaz, bu kelim e



m adır. K a b a k lı için "T ü rk ", O s m a n lı



dahi nadiren geçer. O n a göre milliyetçi



"m illet-i h â kim e sin in " bugünkü Türki­



o lm a k ta n ç o k m îllî olm ak ön em lidir.



ye sınırları için de ki b a k ıy y e sid ir (K a­



Bu fikri M e h m e t A k if ö rn e ğin d e m ii-



baklı, 2000: 8 vd.). Bu insanlar için,



şahhaslaştınr (Kabaklı, 1970a). Bu y o ­



anadil sö z konusu olm aksızın, Türk o l­



rum, onun m illiyetçilik anlayışının m u ­



m a k veridir. Kabaklı, Türkiye'nin etnik



hafazakâr niteliğini ele verir. K abaklı'ya



realitesiyle d o ğru d an yüzleşm ekten ka­



göre m illî aidiyet, ihtiyarî bîr se çim ya



çınır, Türkiye C um huriyeti'nin, "he m e n



da tavır değü, his ve şuur meselesidir.



hem en tek dilli, tek soylu, (..,1 bir m il­



İn san , v atan ın ı y a d a m ille tin i "fıtrî"



letin d e v le ti" o ld u ğ u n u ya d a "T ü rk-



olarak sever ve bu fıtrat ancak inançla



lü(ğün)., yüzde yüze yakın bir ç o ğ u n ­



"b o z u lm a k ta n " korunur. Keza, m illeti­



lu k" old u ğu n u söyleyerek inkarcı resmî



ne hizm et etme ya d a vatan uğru nda



geleneği sürdürürken; m illî kim liğin as­



c a n v e rm e gib i hadiseler, a n c a k bir



lî bir unsuru saydığı dinî inanca d a y a ­



inanç b a ğlam ın d a anlaşılabilir,



narak bu tezini m eşrulaştırm aya y ön e ­



K a b a k lı'd a tarih tem e! ö n e m d e d ir.



lir. A slın d a K abaklı'n ın m illî kim lik ta­



Türk tarihinin az bilin en ve ç o k çarpı­



nım ı, m u ğlak lık lar ve çelişkilerle dolu



tılan, incelenm eye m uhtaç bir alan o l­



olsa da, pratikte bariz bir dem ografiye



d u ğ u fikrindedir. Ö z e llik le yakın tari­



tekabül etm ektedir: Türkiye C u m h u ri­



him izin, "ısm a rla m a " resm î ve sol ya-



nokta ise, “tarihi büyük adamlar yapar” şeklinde özetlenebilecek bir tarih felsefe­ sinden fazlasıyla etkilenmiş olmalarıdır. Toplumsal değişim taleplerini ve bunların çıkardığı liderleri tehdit olarak gören ve büyüden arındırmaya girişen muhafaza­ kârlık; kendi inançları doğrultusunda söz­ gelimi savaş kazanan bir liderin önayak olduğu değişimlere ise kolaylıkla kutsiyet atfedebilir. Bu noktada “aklın rehberliğin­ de değişime” karşı geleneksel kuşkuculu­



ğunu sümenaltı ederek; bu türden liderle­ ri "milletin şahsiyet bulmuş hali" olarak meşrulaştırmaya girişebilir. Bu nedenle TİS’çilerin, Avrupa’nın mu­ hafazakâr tarih felsefecilerinden en kolay ve severek devraldığı anlayışın, “tarihi bü­ yük adamlar yapar" şiarı olması asla tesa­ düf değildir. Bu açılardan edebiyat eleştirmeni ve ta­ rihçisi Prof. Mehmet Kaplan’m fikirlerine bakmak ilginç olabilir. 1966 öncesi yazıla-



393



M



U



H



A



F



A



Z



K



Â



R



L



I



K



zım ların ın , m illetin kendini tan ıyam az



D o ğ u -B a tı ikilem i ve m o d ern likle he­



h a le g e lm e sin d e etki ve kasıt sa h ib i



saplaşm a problem i gibi temel m esele­



o ld u ğ u n u düşünür. Başeseri, T em elle­



lere b a k ışıy la da ilgilid ir: K a b a k lı'y a



rin D uruşm ası , C u m h u riy e t tarih in in



g ö re m a d d e e lz e m d ir, a n c a k h â k im



" m îllî" perspektiften bir m u h a k e m e si­



olan manadır. Bu ikisinin doğru denge­



ne ayrılmıştır. Dil, bir edebiyatçı kim liğiyle özel bir



394



A



sini kurm ak, terkip y o lu y la m ü m k ü n ­ dür. Terkip, m ananın hâkimiyeti ve kı­



hassasiyet gösterdiği bir konudur. Y aşa­



lavuzluğunda, yeni unsurların alınm ası



yan ve millete ait bir değer olan dilin



ve m illî varlık içinde eritilmesidir. B u ­



d e v rim ci y ön te m le rle d e ğiştirilm esin i



nun zıddı, taklit ise, aşağılık du y gu su y ­



reddeder. D e ğ işim , d ilin y ap ısın ın e l­



la hareket ederek, üstün görülen şeyleri



v e r d iğ i k e n d i d o ğ a l h ız ın d a o lm a lı;



oldu ğu gibi a lm ak ve bu yeniyle u y u m ­



m illetin seçkinleri bu n a y ö n vermeli,



su z lu ğa dü şe n eskiyi hor görerek o n ­



ancak biçim verm eye hele hele plan la­



d a n ku rtu lm a ya çalışm aktır. Terkibin



maya kalkışm am alıdır. Bu alan, Kabak-



sonucu m illî şahsiyet ve Özgün m ede­



lı'nın m esaisini en ç o k yoğunlaştırdığı



niyet; taklidin sonucu ise köksüzlük ve



alandır; uzun yazı hayatının her d ö n e ­



kendini/aslını inkârdır. Terkibe, tarihte



m in de bu konuda y azm ayı sürdürm üş



O s m a n lı m edeniyetini ve gü n ü m ü z d e



ve "u y d u rm ac ılık " karşıtı k am panyala­



Japon m odernleşm esini örnek gösterir.



ra ön cü lü k etmiştir.



Tanzim at tipi Batıcılığı ve C um huriyet



Tarih ve dil k o n u su n d a k i tutum una b a ğ lı olarak, K abaklı, devletin kültür



m o d e rn le şm e sin i ise tak lit ö rn e k le ri olarak görür (Kabaklı, 2000),



politikalarıyla ilgili militan tutum sergi­



Kabaklı, devleti, millet hayatının bir



lemiştir. Kültürü, G ök a lp 'te k in e benzer



boyu tu o la ra k ve m illetten hareketle



bir "kültür-m edeniyet” ikilem i üzerin­



anlam landırır. Devlet, m illete aittir ve



den ve m illî yaşam tarzını esas alarak



o n u n m isy o n u n a , ü lk ü le r in e tâbidir.



kavrar; kültürün m u hafazasını sağlam a­



Devlete hayatiyet kazandıran, milletin



sı gereken devletin, "m illî kültür d ü ş ­



"devlet-i ebed m ü dd et" ya da "sürekli



m anı'1 politikalara alet edildiğinden ya­



devlet” ülküsüdür. Türk milletinin kur­



kınır. 1930 sonrası kültürel "restoras­



du ğu bütün devletler ö z ü n d e aynı tek



y o n " projesinin fikrî m im arları arasında



devlettir; "devlet tek ve devam lıdır; de­



sayılab ilir. Kültür b a h sin d e k i önerisi,



ğişen hanedanlar veya rejimlerdir" (K a­



rını toplayan Nesillerin RuJut adlı eserine bakıldığında Kaplan’da, Yahya Kemal’in “millî oluş olarak millet” anlayışının etki­ leri belirginken; 1980’li yılların başında giderek Türk-Islâm Sentezi’nîn kuru ve araçsal doktrinerliğme yaklaştığını; özcüetnisist bir yönelim geliştirdiğini görüyo­ ruz. Ona göre,“tarih veya sosyal durum, irade ile meydana getirilen ve değiştirilen bir vakıalar zinciridir. İskender, Atilla, Fa­ tih, Napolyon gibi büyük ‘aksiyon adam­



ları’, onlar olmasaydı çok başka türlü geli­ şeceği muhakkak olan tarihe müdahale ederler ve onun gidiş istikametini değişti­ rirler” (Kaptan, 1998; 135), Çarpıcı bi­ çimde Kaplan’ın bu tür bir volontarizmle entelektüellerin tarih içindeki ehemmiyet­ li rolüne geçiş yapabilmesi ilginçtir: Buna göre, “Kari Marx, Einstein, Freud; 'fikir ada mİ anilin tarihe nasıl şekil verdiklerini gösteren örneklerd ir” (Kaplan, 1998: 135). Bu entelektüalist volontarizm TIS



M U H A F A Z A K Â R



BİR



P R O J E



O L A R A K



baklı, 2 0 0 0 : 13). Böylece Cum huriyeti,



T Û R K - I S L Â M



S E N T E Z İ



ler).



g ö n ü ls ü z c e d e v r a ld ığ ı ta rih î m ira sa



K a b a k lı, m illetin k ad e rin e m illetin



sım sıkı bağlar ve o n a T ürklüğün tarihî



iradesinin hükm etmesi olarak görd üğü



m isy o n u n u ge rçe kleştirm e y o lu n d ak i



d e m o k ra siy i o lu m la r; T ü rk iy e 'd e d e ­



aslî öd evini hatırlatır. Devletten, çoğu



m okrasinin tarihini, m illetine yab an cı



yerde "C u m h u riy e tim iz " diye söz eder.



iktidar seçkinleri ile m illî irade arasın ­



Bu sahiplenişini, tarihsel bir dayan akla



daki bir m ü c ad e le o la ra k okur. 1950



da hakhlaştırır: D evletin kuruluşu, tıpkı



Öncesini, istibdat ve yıkıcı devrimci c e ­



Önceki diğerleri gibi, tam bir miilı h a ­



haletin yol açtığı ağır bo zulm a döne m i



reket ve heyecanla gerçekleşm iş, m illî



olarak görür. D em okrat Parti ya da A d a ­



varlık m adde siyle ve m an asıyla sefer­



let Partisi dönemlerini, m illî iradenin İk­



ber o lm u ş ve ilahi yardım tecelli etm iş­



tidara "ortak o ld u ğu " ve kısm î birtakım



tir. A n c a k zaferin ard ın dan iktidar sa­



restorasyonları başardığı dönem ler o la ­



hipleri, ç ö z ü m ü yan lış yerde arayarak



rak selam lar. A sk e rî m ü d a h a le le ri ve



taklide sapm ış ve millet ile devletinin



özellikle 1960 darbesini dem okrasinin



a ra sın ı açm ıştır. ( M illî M ü c a d e le 'n in



kesintiye uğram ası bakım ından eleştirir



bu m u hafazakâr yorum unu, Kazım Ka-



(K ab ak lı, 2000). B u n a k a rşılık Ş u b a t



r a b e k ir 'İn istiklal H a rb im iz e se riy le



1 9 80'd ek i bazı köşe y azıların da, ge l­



karşılaştırm ak ilgin ç olabilir). Kabaklı,



mekte olan 12 Eylül darbesini sezinle­



Atatürk hakkındaki görüşlerini tem kin ­



yen ve se lam layan bir K a bak lı vardır.



le açık la r: M i ll î M ü c a d e le 'n in önderi



Bu tutum unu, d arbe nin a rd ın d a n y a ­



ve istik la l k a h r a m a n ı o la r a k " G a z i "



y ım la n a n y azıların da da sürdürür. 28



M u stafa Kemal, ona göre bir m illî kah­



Şubat "postm odern darbesini" İse açık­



ramandır. C um h uriyet m odernleşm esi­



ça, am a karşıdan değil içerden bir üs­



nin "a ş ır ılık la r ın ı" etrafındaki in k ılâp



lu p la eleştirir. T ip ik bir m u h a fa z a k â r



kadrolarına mal eder ve özellikle o n la ­



olarak, devletin bekası onun için d a im a



rı temsilen İn ö n ü 'y e yüklenir, M illetin e



gözetilm esi gereken bir mukaddestir.



yab an cı bu kadrolar, Cum huriyet tarihî



Kabaklı'nın karşı çıktığı, m ücadele et­



b o y u n c a ön em li iktidar ve etki sahibi



tiği fikirlerin esasını, d e vrimcilik olarak



oldu klarınd an , milli bü n ye de hatırı sa­



tanım layabiliriz. Bu konuda, m u hafaza­



yılır bir "d eje n erasyona" neden o lm u ş­



kârlığın "reaksiyonerlik" dam arı içinde



lardır (Kabaklı, 2000: 2. ve 3. B ö lü m ­



sayılm asını haklı gösterecek bir tedir-



muhafazakârlığının> Aydınlar Ocağı üyele­ rinin en belirgin öz eUikl erindendir. 20. yüzyılda Batı'da etkili muhafazakâr gele­ neklerde böylesi bîr entelektüel olumla­ ması bulabilmek güçtür. Bu ay rıcalık lı tanım , T İS 'in Kema­ lizm’den öğrendiği; fakat içeriğini değiş­ tirdiği kültüralist milliyetçiliğiyle açıkla­ nabilir, Belki de bu görüşü açmak için, kendisini “kültür milliyetçiliğinin” şaş­ maz bir temsilcisi olarak gören Ahmet Ka­



baklıyım fikirlerine başvurmak gereklidir. Ona göre, “Bir tek iktidar vardır, o da kül­ tür iktidarıdır. Yani, hükümetler hatta devletler kültür üzerine kurulurlar. Eko­ nomi üzerine kurulm azlar [...] Adam Smiılı’çi ve Marks’çı görüşlerin zıttma kültür ekonomi üzerine değil, ekonomi kültür üzerine kurulur. Yani, 'altyapı' ikti­ sat değil, kültürdür."9 Kabaklı’nın milletler arasında doğal ve kaçınılmaz olarak gördüğü kültür savaşla-



395



M



U



H



A



F



A



Z



K



Â



R



L



I



K



gin ligi ve çıkışları vardır. Devrim i, z a ­



siyasal Islâm 'ı, "in an a n la r" kitlesine iti­



rarlı, aşırı ve millet fıtratını hiçe sayan



dal ve tem kin tavsiye ederek karşılar­



bir tür cahil yıkıcılık sayar; inkılâp, ihti­



ken ; "d e v le t h a s s a s iy e t in e " y a p ış ık



lal, reform gibi kavramları "b ıça k sırtı"



"a k l-ı se lim "in tem silcisi olarak g ö rü ­



diye niteler. O n u n tercihi, tekamül, ted­



nür veya takdim edilir.



ricî ge lişim v e devam lılıktır. K abaklı,



Kabakiı, belirli bir siyasî harekete a n ­



T ü rk iy e 'n in öteden beri devrim cilerle



gaje olm ad ı. G e n e ld e tüm sa ğa yakın



m uhafazakârlar arasında bir m ücadele­



oldu. D P -A P çizgisine destek verdi, A l­



ye sahne oldu ğu nu ve bu m ücadelenin



parslan Türkeş ve Turgut ö z a l, Kabak­



d e v le t ü z e rin d e o d a k la n d ığ ın ı yazar.



la n ın z a m a n z a m a n y ak ın gö rü ştü ğü



O n a göre ülkenin temel m ücadelesi bu-



isim lerdi. Siyasal İslâm 'a ve M i ll î G ö ­



dur (Kabaklı, 2000: 16-20).



rüş hareketine ise, m uhalefet etm em ek­



K a b a k lı'n ın , s iy a s î k o n u m la n m a s ı



396



A



le birlikte, hep mesafeli durdu,



özetle şö yle seyretm iştir: 1 9 6 0'iard a,



Kabaklı'nın y aşam ın a ve eserine hâ­



m illî iradeci, anti-komünist, ahlakçı ve



kim o lan renk muhafazakârlıktır. M illi­



m ukaddesatçı motiflerle, m illiyetçi-m u-



y e tç iliğin ve İs lâ m c ılığ ın k e n d ile rin e



h a fa z a k â r lığ ın o r ta la m a sın ı yansıtır.



mal ettikleri "ö z g ü n " tem alarına el atı­



1 9 7 0 'le rd e , a n tî-k o m ü n iz m i ve b u n a



ş ın d a k i ve b u n la rı e k le m le y iş in d e k i



bağlı olarak devletçiliği baskınlaşır; ko-



"rahatlık”, özelde Türk sağının m illiyet­



m ünizm /aşırı sol tehdidi karşısında, sı­



çi lik -m u h a faz a kâ rlık-islâ m cılık arasın ­



radan insanları "m illî” d o ğrultu da a y ­



da k u rd uğu can lı alışverişe u y g u n d u r



dınlatan, teskin ve teselli edici kalem



(karşılaştırınız Bora, 1999), genelde de



erbabı olarak, sa ğ siyasal çevrelerde iti­



m u h a fa z ak â rlığın beşerî yap ıları " d o ­



bar kazanır. 1 9 8 0'lerde olayları temkin



ğ a lla ştırıc ı" y ö n e lim in i yansıtır. B a z ı



v e m em n un iyetle izler; 1980'lerin s o ­



m illiy e tç ilik ve rsiy o n la rın a ve siyasal



nunda, C u m h u riy e t'in liberal-m uhafa-



İslâm 'a mesafeli duruşunu da, bu söy­



zakâr bir a n layışla yeniden y oru m la n ­



lemlerin m uhafazakâr duruşla u yu şm a ­



m ası d a lg a sı içinde, d a h a ge len e ksel



y an seküler, "d e v r im c i" ya d a ütopik



bir m u h a fa z a k â r a n la y ışla yerini alır.



tonlarına bağlayabiliriz.



B u yıllar, T ü r k iy e 'd e rejim in K a b a k ­



K a b a k lı, o to rite r-m u h a fa z a k â r ke­



la n ın beklentilerine en ç o k yaklaştığı



sim lerin sö z c ü lü ğ ü n ü üstlenen ve m il-



d ö n e m olmuştur, 1 9 9 0 'İa rd a yükselen



liy e tç i-m u h a fa z a k â r kitlelere y a şa m ı



rma dair görüşleri, kimi zaman kültürel emperyalizmin olumlanması noktalarına kadar varabiliyor. Onun itirazı, egemen uygarlıkların kendi kültürlerini zayıf olan­ lara ihraç etme eğilimlerine değil; çünkü, bu doğaldır, O asıl, millî kültürün ihmaliy­ le bu doğal eğilime kolay yem olunmasını sindiremez: “Yabancı bir devlet pek tabii, ordusunu, parasını, ilmini, modasını, hip­ pilerini, sinemasını, radyosunu seferber ederek, başka milletler üzerine kendi kül­



tür şahsiyetini, inançlarını, zevklerini yay­ mak isteyecektir, Nitekim vaktiyle biz de ‘hakiki bir millet iken’ kendi harsımızı Bal­ kanlara, Ortadoğu'ya, Akdeniz’in her kıyı­ sına ve Rusya içlerine yaymışızdır [...] Onları suçlamak, kınamak, düşman olmak beyhudedir. Her millet, kendi hars ve de­ ğerlerini yaymak peşindedir. Dünyaya bu­ gün rengini veren “milliyetçilik’ gerçeğinin icabı ve meyli budar" (vurgu benim-Kabaklı 1971: 22-23). Kültürel emperyaliz-



m u h a f a z a k â r



Bİ R



p r o j e



o l a r a k



ve politikayı günlük yorumlayan bir kalemdi. Ülkenin her yerinden ve farklı toplumsal sınıflardan geniş bir okur kitlesine hitap etti. Kriz dönemle­ rinde onlara bîr tutunum duygusu sağ­ ladı; istikrar dönemlerinde ''millî" doğrultuda restorasyon taleplerini dile getirdi. 1970'ler ve 1980'lerde sağ ik­ tidarlar ve askerî rejimler dönemlerin­ de "milletin devlet nezdinde masla­ hatgüzarı" ve "devletin halk dilinde sözcüsü" rollerini geliştirdi. Muhafa­ zakâr mağduriyet motiflerinin sürekli dile g etıricisiyd ı; bunu, hak sahibi/hakkım talep eden bir konumdan ve umut/inanç dolu bir tarzda konuşa­ rak yaptı. "Küçük insan"ın bu mağdu­ riyeti ile devletin karşı karşıya olduğu tehdit veya "dejenerasyon" arasında ve bunların failleri arasında bağ kura­ rak, bunu bir "millî makûs talih" gibi işledi. Bu söylemin, devlet eliyle yürü­ tülen politikalardan doğan mağduriyet hissi derinleştikçe isyanı değil, daha fazla sadakati ve sahip çıkmayı telkin eden bîr iması vardı. (Bunu, Kemalist mağduriyet söylemiyle karşılaştırmak ilginç olacaktır, bkz. Erdoğan, 2001.) Kabaklı eleştiriyi, bizatihi devlete de­ ğil onun içine düşürüldüğü hale yö­ neltmeye; ne kadar "bıçak sırtı" mese­ lelere girse de, din-ü devletin ve dev-



mi, en doğal ve evrensel kategori olarak görülen milletlerin doğal savaşımlarından birisi olarak gören Kabaklı’nm, milletler arasındaki hiyerarşinin en tepesinde “şah­ siyetli milletler”! görmesi ve tüm çabasının Türkiye’yi buradaki eski mirasına kavuş­ turmak istemesi anlaşılırdır. Osmanlı kül­ türel mirasının yeniden ihyasıyla şahsiyetli milletler arasına tekrar dönebileceğimizi müjdeler. Arif Dirlik’in (muhafazakâr) en­ telektüellerin kültürel is t eğilimlerine yö­



T Û R K - I S L Â M



I L M T E 2 İ



let-i ebed-miiddet'in içinde kalmaya ve oradan söylemeye hep dikkat etti, Böylece, aynı anda hem din, hem mil­ let, hem de devlet adına konuşuyor oluyordu. Bu mukaddeslerin her üçü­ nü de, reel-politik anlamlarıyla değil; sözcülüğünü üstlendiği kitlenin bu de­ ğerlerin çatışmasından duyduğu hu­ zursuzluğu ya da kapıldığı belirsizlik hissini yatıştıracak bir yorumla, politika-dışı bîr g e le n e k olarak kavrıyordu. Öyle görünüyor ki, Kabaklı'nm ''terki­ binin", hem teskin hem de teşvik edici bu kimyası, onun asıl dikkate değer yanı ve popüler başarısının kaynağıdır (karş. Taşgetiren, 2001). Kabaklı, sadece politik düzlemde değil kültürel düzlemde de devrimci nitelik taşıyan yönelimler, arayışlar karşısında milliyetçi-muhafazakârhğın organik aydını misyonunu ifa etti. Sağ aydınlar arasında birleştirici, or­ ganize edici, teşvik edici ve adam ye­ tiştirici roller üstlenerek bir cephe oluşturmaya çalıştı. Bu uğraşında ka­ riyer olarak fazla önplana çıkmayıp perde gerisinde bir figür olarak tak­ dim edilişi, onun saygınlığını artırdı. Bİr yandan da, birçoğu marjinal kal­ mış bu sağ aydınların fikrî üretiminin popülarizatörü işlevini üstlendi ve bunu Önemli ölçüde başardı.



nelttiği aşağıdaki eleştiriyi anımsadığımız­ da, Kabaklı’nm uluslararası mücadeleleri algılarken takındığı indirgemeci ve meşru gösterici tavrı daha iyi anlayabiliriz: “Sosyal ve tarihsel sorunları, soyut kül­ tür meselelerine indirgeme metodu etra­ fında açığa çıkan entelektüel yönelimlerin toplamı olarak [kültüralizm], bu neden­ lerle sadece toplumlar arasındaki hegemonik ilişkilerin meşrulaşlmlmasmdan so­ rumlu olmakla kalmaz, aynı zamanda top-



397



M______ U______ H______ A______ F______ A



398



Z



hımların kendi içlerinde sömürü ve bas­ kıyla sonuçlanan hegemonik ilişkileri misti fiye eder" (Dirlik, 1997: 26), Çünkü, “soyut kategoriler üzerinden düşünmek sadece savunmacı bir amaçla yapılmaz; bu Üçüncü Dünya toplumlarındâ sınıfsa) he­ gem onya hedefine de hizm et eder. I..,]IÇünkü] kültüraliznı kültürü toplum­ sal zamandan soyutlar ve halkların tarihüstü özellikleri haline getirir Soyut­ lama, kültü rai İzm in hegemonik bir proje olarak epistemolojik başlangıç noktasını oluşturur" (Dirlik, 1997: 45). Tİ5 muhafazakârlığını şekillendiren ku­ şağın anlaşılmasında en belirgin özelliğin ulus-d evi e t inşa sürecinden öğrenilen “so­ yutlama" yoluyla toplumsal gerçekliğe mesafe alınması, ve bu dışşal ilişki veri kabul edilerek toplumsal gerçekliğin dö­ nüştürülebileceğine dair bir inanç gelişti­ rilmesi olduğu söylenebilir. Bu anlayış, entelektüel-siyasetçi kavramıyla anlaşıla­ bilecek; Zygmunt Baumann’m legislator (yasayapıcı) entelektüel olarak ayrıştırdığı bir kategoriyi ayrıcalıklı kılmaktadır (Baumann, 1987). Bu noktada, kendi iktida­ rım yaptığı soyutlamaların gerçeklik ola­ rak kabul ettirilebilme derecesine borçlu olan bir kategori var karşımızda. Cumhuriyefin kurucu kuşağının enteleküel-siyasetçiler (veya Baumann'ın me­ ta foruyl a legislator-yasayapıcı-en telek tüd ) olarak ayrıcalıklarının; öncelikle tarihi ye­ niden yazma ve bu tarih kurgusunun uzantısı olan ulus tahayyülünün yayıcı ve koruyucuları olma iddialarından kaynak­ landığım anımsamak gerekiyor. Bu sözge­ limi ekonomik reformdan çok kültürel re­ formun öne çıktığı, dolayısıyla kültür adamlarının kolaylıkla Mecliste yasayapıcı (bu sefeT metafor değil) olabildikleri bir dönemdi. Henüz, ekonomistin alem çağını yaşamasına çok vardı... Bu tespiti, daha önce evrensel oy ver­ me hakkı gibi demokratik açılımları ka­ bullenmek zorunda kalmasına rağmen, ayrıcalıklı konumlarını milliyetçi devlet



A



K



Â



R



L



i



K



adamlarının işlevselliği ve milletle orga­ nik ilişkileri üzerine bina ederek muhafa­ zakarlığı yemden tanımlama girişimleriy­ le ilişkilendirebiliriz. Milliyetçi siyaset sı­ nıfının veya entelektüellerin ayrıcalık ta­ lepleri her ikisinde de mevcuttur. Ama, sözgelimi tarihçi-siyasetçi kategorisinin öne çıkabilmesi için, tarihin yeniden yazılabilmesinin mümkün olduğuna dair bir inanç ve buna eşlik eden pratiklerin yoğunluğu da önem taşır. Burada Ayd ut­ lar Ocağı’nm TIS’i geliş tirkirken asıl res­ tore etmek istediği düzenin, kültüralist milliyetçiliğin getirisi olan, milletin top­ lum mühendisliğiyle inşası ve muhafazası işlevleriyle, milliyetçi entelektüel-siyaset­ çilere fazlasıyla ayrıcalıklı bir konum ta­ nıyan ve Cumhuriyefin kuruluş sürecin­ den öğrenilen düzen olduğu tezi savunu­ luyor, T lSin kültüralist milliyetçiliğinin tarifinde elbette Kemalist kurucu kuşağın destek vermeyeceği yeni unsurlar söz ko­ nusuydu. Ama, TIS Kemalizmin kültüra­ list milliyetçilik anlayışından bir kopuşu değil, bir sürekliliği simgeler. DÜZENLE UZLAŞMANIN MANİVELAM OLARAK TİNİN SİYASET FELSEFESİ Aydınlar Ocağı mensupları, 1980lerin or­ talarında düzenle fazlaca iç içe girmiş gö­ rüntülerine yönelik olası eleştirileri göğüs­ lemek için aşağıdakine benzer açıklamalar yapma zorunluğunu hissedecekti: “Aydın­ lar Ocağı, Batıcı-materyal is t zihniyete kar­ şı Müslüman-Türk insanının teşekkül et­ tirdiği bir kuruluştur. Bu kuruluş, zaman zaman sistemle bütünleşir görünse bile, bunların, devleti geleneksel çizgisine çek­ mek için sarfedilen şuurdan başka bir şey olmadığı ani aşılacak t ı r . B u alıntıda, dü­ zenin muhafazasına soyunan bir hareket­ le, onu bütünüyle meşru görmeyen ve an­ cak bir defalık köklü bir restorasyona tâbi tutulmasıyla tamamen kabullenilebileceği­ ni öngören görüş arasında, ocak üyeleri­ nin de farkında oldukları bir çelişki ortaya



M U H A F A Z A K Â R



Bİ R



P R O J E



O L A R A K



çıkıyor. Batıcı-materyalist ve MüslümanTürk insanının zihniyetleri arasında göste­ rilmek istenen uçurumla, ocak üyelerinin kökenleri, sosyalleşmeleri, devlet kanun­ larıyla ilişkileri sonucu Kemalizmle kur­ muş oldukları ilişki arasında da ciddi bir çelişki söz konusudur. Bu durum devletin kavramsallaştırılma tarzıyla daha iyi açıklanabilir. 1940’landa DTCF veya Türkiyat Enstitüsü gibi kurumlarda yetişen milliyetçi muhafazakâr tarihçi kuşağının OsmanlI'yı “Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi” zaviyesinden algı­ laması; Kemalist milliyetçiliğin etkileri ol­ maksızın anlaşılamaz. Artık “devletin be­ kası" olarak popülerleşen bu mefkurenin yeniden ihyası ve muhafazasını, devlet ge­ leneğiyle eşdeğer görmek ancak bu gele­ neğin önce icat edildiğini kabul edersek anlamlı olabilir. Bu noktada aslında Ke­ malist milliyetçiliğin imparatorluk sonrası dönemin düşünsel hayatında ve özellikle rakip sayılan akımlar üzerinde sadece çıp­ lak baskı ve sindirme yöntemleriyle anlaşılamayacak derecede etkili olduğu savını ciddiye almak gerekiyor. Bu icat Cumhuriyet kummiarında edi­ nilebilecek bir sosyalleşmeyle mümkün olabilirdi. Bu milliyetçi-muhafazakârlığın Kemalizm tarafından belirlenen ve meşru siyasal alanının milliyetçilikle sınırlayan geleneğinden türeyebilecek, daha baştan sivillikle ilişkisi sorunlu bir anlayıştı. Müslüman-Tûrk ve Batılı-materyalistler arasında bir gerilim yaşandığı doğru ol­ makla beraber, TIS'i geliştirenlerin bu ge­ rilimde birinci ekseni ancak “temsil etme” iddiasında oldukları kaydını düşmek daha açıklayıcı olabilir. Bu bağlamda MC hükü­ metleri bu temsil iddiası lehine yaratılan ikna başarısı açısından zirveyi gösterir­ ken; 1987 sonrasında daha özerk bir İs­ lamcı hareketin ivme kazanmasıyla TlS ta­ raftarlarının ciddi bir inandırıcılık yitimi yaşadıklarını söyleyebiliriz. 12 Eylül restorasyonunu büyük bir fır­ sat olarak gören Aydınlar Ocağı çevresinin



7 Ü R K - I S L Â M



S E N T E Z İ



bu dönemde faşist-korporatist fikirlerini açıklıkla ve inceltme gereği duymadan savunab ildiklerin i görüyoruz. Mesela Kafesoğlu, 1984’te pratik sonucu büyük bir korporatist kapanma anlamına gelecek, güncel politik çatışmaların üzerinde ol­ ması gereken bir “midi siyaset ilkesini” ta­ nımlamaya girişiyordu: “Milli siyaset ilke­ si [..,] 'millet’ tarifine uygun olarak, hem ülke coğrafyasının hem de devlet siyaseti­ nin sınırlarını aşar [,..] Zira, milli siyaset, devlet şekillerine ve hükümetlere bağlı ol­ mayan, fakat ‘millet’ dediğimiz varlığın ruhunda nesilleT boyu yaşatılacak ana prensipler birliğidir. Böylece, her siyaset adamının tabi olmak ve hatta her vatanda­ şın desteklemek mecburiyetinde bulundu­ ğu (bir) milli siyasetin, .." i 1 rehberliğini savunuyordu. Tarihte yaşadığı varsayılan biT özden hareketle varılan siyaset anlayışı böylelikle faşist korporatizm sınırlarım aşamayacaktır. Kafesoglu. 12 Eylül’ü de bu ideal ışığında hararetle desteklemiştir. Tarihin güncel politik kutuplaşmaların hizmetinde araç sal 1aş tırıl mas mm çarpıcı bir örneğiydi bu. Ama bu araçsallaştırma çabasında, romantik bir tasavvur alanı olarak tarih felsefesinin, siyaset felsefesi­ nin realist öngörüleriyle nihai olarak ça­ kıştığına dair fazlasıyla iyimser ve muha­ fazakârların ancak siyasetin kesintiye uğ­ radığı siyasal kriz dönemlerinde (harp gi­ bi buhranlarda!) kolayca içine düşebil­ dikleri bir ruh hali de söz konusuydu. Belki bu iki alanın arlık nihai olarak ça­ kıştığına ve düzenin tarihsel referansları­ na kavuştuğuna inanmak isteyen Mehmet Kaplardın yazılarındaki dramatik tzleğe bakmak daha aydınlatıcı olabilir. “Büyük Senteze Doğru" başlıklı yazısında 12 Ey­ lül rejiminin kültürel restorasyon girişim­ lerinden duyduğu büyük iyimserliği göre­ biliriz: “Tarihin akışı Türk milletini adeta zorla, henüz bütün unsurlannı tanımadı­ ğı büyük bir senteze doğru götürüyor,” Devamla, Türk m illetinin misyonunu önemsemeyenler için “Tarihin gizli ellerle



399



M



400



U



H



A



F



A



Z



Türk milletinin kaderine yeni bir şekil vermekte olduğunu fark etmiyorlar" site­ minde bulunan Kaplan, “Türk aydınlan bugün bütünü görmek ve büyük terkibe giren ve girmekte olan unsurları dikkatle incelemek zorundadırlar. Yeni kurulan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Ku­ rumu (AKDTYK) onlara böyle bir imkân hazırlıyor” diyor.12 Aydınlar Ocağı’nın diğer üyeleri gibi, Kaplan da AKDTYK'dan büyük şeyler ummaktaydı. Korporatist entelektüel ge­ leneğinin bu biraz anakronik ve geçiş dö­ nemlerinde ancak tutunabilecek restorasyon girişiminden böylesi umutlar duy­ mak, bu entelektüellerin tarihsel değişim ve toplum sosyolojisi alanlarında oldukça zayıf bîr düşünsel mirasa sahip oldukları­ nın da çarpıcı bir göstergesidir. Çünkü, 12 Eylülün veTürk-Islâm Sentezinin, ta­ rihin bizi sürüklediği Büyük Terkip (ob­ je k t if geisi) olarak görülebilmesi ancak çok büyük bir iyimserlik ve düşünsel naiflikle mümkün olabilecek bir abartıdır. Bu naillik, eğer TtS muhafazakârlığının 12 Eylül rejiminin restorasyon kuramla­ rına toplumsal destek türetmek açısından ve resmî kurululardaki azımsananıaz et­ kisi açılarından hegemonlk ama geçici iş­ levselliğinin önemini azaltmaz Bu işlev­ sellik, otoriteler nezdinde; sözgelimi, 12 Eylül Cuntası’na sundukları anayasa tas­ lağına sinmiş ruhtan türetilebilecek bir şeydi. Yani, kolaylıkla düzenin güncelliği­ nin hizmetine koşulan; fakat tarihsellik a tfed ilen siyasal yönelim leriy d i asıl önemli olan. Zaten bu da muhafazakâr ideolojinin siyasal iktidarı sözde “sessiz muhafazakâr çoğunluğun" sözcüsü gör­ düğünde hiç kaçınmadığı, seve seve üst­ lendiği bir vazifeydi. Bahsedilen anayasa taslağının ilk mad­ desinin. “Esas hedef Türk Milletinin ya­ zılı olmayan anayasasına uygun bir yazılı Anayasa meydana getirmektir [...] Belli bir aydınlaT zümresinin fikrini değil, mil­ letin hayat tarzım ve felsefesini aksettir­



A



K



Â



R



L



I



K



melidir" (Yalçın ve Tuğ, 1982: 9) derken tam da bahsettiğimiz güncelleştirmeye örnek sunduğunu söyleyebiliriz, ikinci maddede, “Türk devle! geleneğinde dev­ let kutsaldır. Bu hareket noktası Anayasa­ ya esas alınmalıdır" diyerek tarihle mille­ ti barıştırma şeklinde özetlenebilecek, ocağın temel hedeflerinden birisini yan­ sıtmaktaydı (Yalçın ve Tuğ, 1982: 9). Yi­ ne taslağın 8, maddesinde, “Yeni Anayasa Devleti borçlu, ferdi alacaklı ilan ederek iştahları kabartacak ve tahrik yollarım teşvik edecek bir batanın doğmasına se­ bep olmamalıdır. Ferdi hak ve hürriyetler ile ferdi menfaatler pullaştırılm am alı, millet ve devlet menfaatlerini aşmasına mahal verilmemelidir" denmekteydi (Yal­ çın ve Tuğ, 1982: 10). Kısaca, milletle ba­ rışıklık iddiasına dayandırılan taslağın asıl hedefinin güncel-poliıik tehdit algısı üzerinden sol güçler öldüğü aşikârdır. Belki de bu bir olumsuzlama edimi ola­ rak düzen muhafızlığının en abartılı zir­ vesi sayılabilecek madde; “Devletin vasıf­ ları arasında ‘Sosyal Devlet’ tabiri katiyen bulunmamalıdır” (Yalçın ve Tuğ, 1982: 910) diyen 6. madde olsa gerektir. Demokratik yapının, korporatist ku­ rumlar aleyhine güçlendiği süreçlerde kök salması zorlaşan bir muhafazakârlık­ tır TİS, Ama, bu sentezin küreselleşme süreciyle İslâm’ı uyumhılaştırabildiği öl­ çüde Fettullah Eloca cemaati tarafından şekillendirilen yeni yorumlan vasıtasıyla formel demokratik yaşamın oturduğu sü­ reçlerde de yaşam bulabileceğini ve nite­ kim öyle de olduğunu söyleyebiliriz. Pe­ ki, Aydınlar Ocağı ve TIS hedefine ulaşa­ bildi mi? Aydınlar Ocagı’nın 1980’lerin ortaların­ da basında sıkça görünen etkili başkanlarından Prof. Süleyman Yalçın, 199 l ’in ba­ şında kendisiyle yapılan bir söyleşide eski iyimserliğinden çok şey yitirmiş görünü­ yordu. Bu söyleşide yaptığı; “Türkiye’nin harp gibi bir buhrana ihtiyacı var” tespiti­ nin, Aydınlar Ocağı’nm muhafazakârlığını



M U H A F A Z A K Â R



Bİ R



P R O J E



O L A H A K



anlamak açısından yol gösterici olabilece­ ğini düşünüyorum.13 Tabii ki, başarıdan ne kastedildiği de açıklıkla tanımlanmalı­ dır. Yalçın’ın tespitinin, Aydınlar Ocagı’nın sosyolojiyi reddeden geleneğinin; ancak toplum harp gibi buhranlarda nor­ mal süreçlerden uzaklaştırılıp, gelişimi dondurulduğunda kendi restorasyon pro­ jelerinin hayata geçirebileceğine dair du­ yabildikleri sinikçe inançlarım yansıttığı açıktır. Romantik tarih felsefelerinden beslenen restorasyon önerilerinin bütü­ nüyle başarıya ulaşmasının imkânsızlığı; onlann iktidar bloku açısından işlevselli­ ğini yok etmez. Zaten realist boyut, mu­ hafazakârlığın öldükten sonra yeniden karşımıza dik ilebilmesini de açıklar. Bu arada, Kürt meselesinin 1990'lann başın­ da kazandığı yoğunluğun, Süleyman Yal-



T Ü R K - I S L Â M



S E WT E 2 I



çm’m (toplumu restore etmek için) harp gibi bir buhrana ihtiyaç var öngörüsü açı­ sından düşünülmesinde yarar olabilir. Ayrıca, Aydınlar Ocagı’nda Soğuk Savaş süresince birlikte varolabilen Islâmcı ve Türkçü kanatların da özellikle radikal İs­ lâmî hareketlerin güç kazanması ve siyasal İslâm’ı temsil eden partilerin etkili iktidar konumlarına gelmeleriyle ciddi ayrışmalar yaşadıklarını söyleyebiliriz. Türkçüler, da­ ha çok Türk Ocakları ekseninde MHP’yle yakınlaşma eğilimine girerken; bu kesi­ min Cumhuriyetçi muhafazakârlığın Ata­ türk milliyetçiliği tarifiyle giderek yakın­ laştıkları da gözlemlenmekte. Yine ocağın Islâmcı kimlikleri ağır basan isimlerinin “küresel durum” karşısında millî sınırları aşan İslâmî tahayyülleri kavramalarının daha kolaylaştığını da ekleyebiliriz. □



Dİ PNOTLAR 1



Ahmet Kabaklı, “Değerlerimizin İdrakine D oğ­ ru", Tercüman, 23 Nisan 1983.



2



Ahm et Çiğdem, "M uhafazakârlık Üzerine", Toptum ve Bitim, sayı: 74, Güz 1997, s. 32-51; 34.



3



Tanıl Bora, Türk Sağının Üç USU: Milliyetçilik, Muhafazakarlık, İslamcılık, Birikim Yayınları, İs­ tanbul, 1998, s. 52. Öyleyse, ‘Eski Muhafaza­ karlık' ne oldu? Anthony Glddens a göre cevap basit: öld ü ! “Çünkü, savunduğu toplumsal formlar şöyle ya da böyle yok oldular. Kıta Av­ rupa'sında ise Faşizmle bağlan yüzünden ger­ çekleşti bu tükeniş... Kimse artık feodalizmde modern dünya için siyasal ilham kaynağı olabi­ lecek bir toplumsal düzen görmüyor. Yine kim­ se aristokrasi, toprak mülkiyetinin üstünlüğü ya da aristokrasiyle bağıntılı hiyerarşik ilişkile­ rin savunusunu yapmıyor." Anyhony Giddens, B eyon d Left and B ig h t The Future o f rV,eker,i Fofıtıcs, Polity Press, Cernbridge, s. 26 27.



4



Nazım İrem, "Kemalist Moderrizm ve Türk Ge­ lenekçi Muhafazakârlığının Kökenleri”, Top­ lum ve Bilim, sayı: 74, Sonbahar 1997, s. 52-99.



5



İbrahim Kafes oğlu, Türk-Isla m Sentezi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1996, 2, baskı, s, 9, Aynı Kafesoğlu, Türkçü döneminde yazdığı bir eserin­ de, sekülerliğin en eski kaynaklan arasında Is­ lâm öncesi Türk toplumunun olduğunu iddia ederek, Islâm’a neredeyse milliyetçi kimliği içe­ risinde hiç yer tanımaz: "Milliyetçilik bir din meselesi değildir. Türk milleti gibi, tarihin fark­



lı dönemlerinde pek çok değişik dine mensup olmuş bir millet bulmak zordur [...1 Laiklik ilke­ sinin uygulanması da bizim tarihimizle başlar.” Bkz. Türk Milliyetçiliğinin Meseleleri, Türk Kül­ türünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1965,5.15. 6



Kafesoğlu, "Türk Milliyetçiliği Nedir?", Türk kültürü, sayı; 58, Ağustos 1967, s. S97-711; 706.



7



Türk Kültürü çevresinden. Dışişleri Bakanlı­



ğının bünyesinde, dış Türklerle ilgili meselele­ rin bilimsel açıdan ele alınması isteniyordu. Enstitüye, kamu yararına kurulan bir dernek statüsü de verilmişti. 3



İbrahim Kafesoğlu, "Cumhuriyetimizin 45. Yı­ lında Türkiye'de Gençlik Buhranı", Türk Kültü­ rü, sayı: 72, Ekim 1968, s. 889-893.



9



Ahmet Kabaklı, "Kültür İktidarı", Tercüman , 11 Ocak 1934.



10 "Aydınlar Ocağı 15 Yaşında, 1970-1985”, floğazıçı Dergisi, sayı: 36, Haziran 1985, S. 1-16; 1. 11 Prof. İbrahim Kafesoğlu, “Milli Siyaset İlkesi" Tercüman, 13 Mart 1984, s. 2. 12 Mehmet Kaplan, "Büyük Senteze Doğru", Türk Kültürü, sayı: 270, Haziran 1986, s. 509-511. 13 Ruşen Çakır, Hıdır Göktaş; "Prof. Süleyman Yalçın"la söyleşi", Yafan, Millet, Pragmatizm: Türk Sağında İdeoloji ve Politika içinde, Metis Yayınları, İstanbul, 1991, s. 95-105.



401



Türk Anti-Semitizmi RIFAT



ürkiye’de mevcut düşünce akımla­ rından en az incelenmişi anli-semitizmdir. Buıum nedenlerinden bir ianesi milliyetçi bir refleksle hareket eden araştırmacı ve tarihçilerin Türki­ ye'nin gayrimüslimlere ve özellikle Yahudilere karşı bir hoşgörü ülkesi olduğunu ileri sürmeleridir. Bunun tarihsel refe­ ransları olarak gösterilen olaylar da Ya­ hudi'ler ile ilgilidir. Referanslardan ilki 1492 yılında Ispanya’dan kovulan Yahudileritı Osmanlı Devleti topraklarına göç edip yerleşmeleridir. İkincisi de 1933 yı­ lında, DarulfünuıTun İstanbul Üniversi­ tesi’ne dönüşü esnasında Nazi Almanyası’ndaki ırkçı kanunlar nedeniyle görev­ lerine son verilmiş altmış civarında Ya­ hudi asıllı Alman öğretim üyesinin Tür­ kiye'ye gelip üniversitelerde ders verme lerine izin verilmiş olmasıdır. Bu örnek­ ler verilirken dikkat edilen husus göste­ rilen hoşgörünün tarihsel kökeninin 1492 yılma kadar uzandığını ve gerek 1492 yılında, gerekse İkinci Dünya Sava­ şı yıllarında hem Osmanlı Devletimin, hem de. Türkiye Cumhuriyeti’nin Yahudilere karşı sergilediği tavrın sürekli bit hoşgörü atmosferi olduğunun vurgulan masıdır. Bu iki referanstan Alman öğre­ tini üyeleriyle ilgili olanına atıl yapıldığı zaman son derece muğlak bir üslup kul­ lanıldığından Türkiye’nin sanki Nazi Al-



T



N.



BALI



manyası’dan kaçan tum Yahudi mülteci­ lere yerleşme izni verdiği gibi bir yanlış kam uyanmaktadır. Boylere kamuoyun­ da Türkiye’nin Nazi dönemi gibi en zor bir dönemde bile Yahüdilcre kucak açtığı vurgulanmakta, dolayısıyla böyle bir hoş­ görü atmosferinin hâkim olduğu Türki­ ye'de aııti-semilizmin gelişip serpilmesi­ nin de eşyanın tabiatı gereği mümkün ol­ mayacağı kuvvetle ifade edilmektedir Türk fikir dünyasında Türkiye’de antisemitizmin mevcut olup olmadığı husu­ sundaki hâkim düşüncenin özeti bundan ibarettir. Ancak bu yaygın kanaate rağ­ men Türkiye’de atılı semi tizin mevcuttur ve tarihsel kökenleri Tek Fart i dönemine dayanmaktadır. TEK PAR1T DÖŞEMİ Tek P arı i döneminde laik bir ulus-devlet kurmakla meşgul olan Cum huriyet’in seçkinleri laiklik ilkesine azami önem verdiklerinden toplum içinde İslâmî bir düşünce akımına rastlamak mümkün ol­ madı, lam aksine İslâmî talepler otoriter bir şekilde denetim altına alındı. Bu ne­ denle Ick Parti döneminde Yahüdilcre karşı yürütülen aııti sernit yayın ve kam­ panyalarda rastlanan anti-semil söylemle çok partili demokrasi dönemine geçilme­ sinin akabinde, canlanan İslâmî ve milli-



I



Ü



R



K



A



N



T



İ



-



yetçi kesimlerde rastlanan anti-semil söy­ lem arasında ciddi farklılıklar mevcuttur. Tek Parti döneminde geçerli olan antisemitizmde esas itibariyle iki ana temaya rastlaımıaktadır: Yahudileriıı iyi Türkçe konuşmamaları ve ülkenin ticari faaliyet­ lerine hâkim olmaları. Kurtuluş Sava­ şından çıkmış genç Türkiye'nin en önde gelen hedeflerinden biri iktisadi ve sınaî hayatı canlandırmak, aynı zamanda azın­ lık unsurundan arındırmak, yani Türk­ leştirmekti. Tek Parti döneminde Rum nüfusun çoğunluğunun mübadele sonu­ cu Yunanistan’a gönderilmesi, Ermenilcriıı de 1913 Tehciri ile kırıma uğramaları sonucunda Yahudiler toplumun iktisadi hayatında en görünür azınlık haline gel­ diler. Hu nedenle Yahudi “tüccar” figü­ rüyle özdeşleşti, popüler mizah ve günde­ lik basmm tepkileri de hep Yahudilere yöneldi. Başta mizah dergileri olmak üze­ re. dönemin hasını Yahudileri bu iki ana fikir etrafında yoğun bir şekilde taciz etti. Karikatürlerin vc fıkraların popüler kül­ tür üzerinde yaratmış olduğu etki gözönünde bulundurulduğunda anti-semil fikriyatın halk nezdindc yaygınlaşmasın­ da mizah basınının oymadığı ihmal edile­ mez rol daha iyi anlaşılabilir. Akbaba. Karikalür. Mizah. Şaka gibi dönemin mizah dergilerinde yer alan Yahudi erkek ve ka­ dınları simgeleyen “Salamon” ve “Rebeka" tiplemelerinde Yahudiler sürekli pa­ raya düşkün, karaborsacı, çocuklarına her şeyden önce kendi maddi çıkarları için çalışmayı öğreten, Türk Hava Kuru­ mu, Kızılay' veya Çocuk Esirgeme Kuru­ mu rozetlerini satıp elde etlikleri bağışları ceplerine atan, sudan korkan, yıkanma­ yan pis kişiler şeklinde resmedildi. Bu fikriyat fıkralarla da desteklendi. Bu ana fikriyatın çevresinde yer alan bir diğer eleştiri halkası Yahudileriıı sürekli bozuk bir şiveyle Türkçe konuşmaları, bu şive­ lerinden dolayı alay edilmeleri ve sıradan Türk halkı sıkıntı içinde yaşarken onların Beyoğlu ve Taksim civarındaki evlerinde



S



t



M



İ



T



l



Z



M



l



403



Türk muhafazakârlığı anli-semlt özelliğini uzun süre korumuştur. Tek Parti döneminin Akbaba, Karikatür. Şaka, Mizah gibi mizah dergilerindeki Yahudi tiplemeleri de hu durumun ne kadar içkin olduğunu göstermektedir.



daha varlıklı ve rahat bir yaşam sürmele­ rinin vurgulanmasıydı. Bu donemin önde gelen anti-semil ya­ zarları. adlarına uzun yıllar Boyunca rast­ lanacak olan, Cevat Rıfat Alilhan, Rıza Çavdarlı ve Nihal Atsız dı. Alilhaıı yayım­ lamış olduğu Sina Cephesinde Yahudi Ca­ suslar, (İzmir 1933), Sıtzi l.iberman (İs­ tanbul 1935) kitaplarıyla Birinci Dünya Savaşı sırasında Filistin cephesinde Yahu­ di casusluk şebekesi NlI.Vye mensup ca­ suslara karşı y'apmış olduğu mücadeleleri anlatmış, ancak anti-semil duygularını da şiddetli bir şekilde dile getirmiştir. Bu duygular arasında Hıristiyan anti-semilizmiıı en önemli teması olan ünlü “kan ifti rast’ndan da söz etmiştir. 1937 yılında yayımladığı İğneli Fıçı kitabında, Yahudi­ lerin, Mısır’dan çıkıp hürriyetlerine, ka­ vuştukları günü simgeleyen Hamursuz Bayramı sırasında yenilen mayasız ekme-



M



U



H



A



F



A



Z



Cevat Rıfat Atilhan R I F A T N. B AL İ



404



Anti-semit ideolojinin en kararlı ka­ lemlerinden biri olan Atilhan birbiri­ ni tekrarlayan, onlarca kez basılan, günümüzde de halen yeni baskıları yapılmaya devam eden kitaplarıyla mili iyetçi-muhafazakâr ve İslâmcı düşünce dünyasını şekillendiren en önemli yazarlardan biridir. Ancak Atilhan kitap ve makalelerinde kul­ landığı ve popüler bir kitleye hitap eden h ırç ın , sert, dem agojik ve komplo teorileriyle malûl anti-semit üslubundan ötürü yeterince önem­ senmediği için Türk düşünce dünya­



ğin hazırlanmasında Hıristiyan çocukla­ rın kanını karıştırdıklarım yazan Atilhan, 1933 ilâ 1934 yıllarında önce inkılap da­ ha sonra Milfî inkılâp adı altında yayım­ landığı olduğu dergide de Nazi Almanyast’ndan esinlenerek Nazi anti-senıitizinin bütün temalarım kullanmıştır. Gerek Atilhan’da gerekse Türkçü/Turanct akımın ideologlarından Nihal Atsız’da rastlanan anti-semit söylemde, bir yandan Yahudilerin Türkleşm em eleri eleştirilirken diğer yandan da ironik ola­ rak, Yahudilerin adlarım Türkleştirmeyip Yahudi kalmaları ve Türkleşmemeleri is­ tenmektedir. Aslında birbiriyle çelişki ha­ linde olan bu iki zıt düşünce esas İtibariy­ le gerek Atilhan’m ve gerekse Atsız’m ırk! düşüncelerle hareket edip “Türk" kavra­



A



K



Â



R



L



I



K



sını inceleyen araştırmacılar tarafın­ dan ihmal edilmiştir. Atilhan hem Osmanlı Ordusu'nda hem de Kurtuluş Savaşı sırasında sa­ vaşmış askerî sicili takdire şayan bir eski subaydır, Filistin cephesinde sa­ vaşmış ve Siyonist NİLİ casus örgütü ajanlarına karşı bizzat mücadele ver­ miş, bu da onda unutulmaz bir trav­ ma yaratmıştır. Bu nedenle Atilhan'ın zihinsel dünyasında İttihat ve Terakki dönemi ve Osmanlı Devleti'nin dağı­ lışı önemli bir yer işgal eder. Filis­ tin'in kaybedilirine bizzat tanık olan Atilhan'da, bütün sağcı düşünceye egemen olan fikriyat daha da canlı bir şekilde hâkimdir: Ona göre, Filis­ tin'de bir Yahudi Yurdu tesis etmeyi amaçlayan siyonistler, farmason ve Dönmelerle işbirliği yaparak Sultan Abdülhamit'in tahttan indirilmesini sağlamışlar ve Osmanlı Devleti'nin sonunun başlangıcını tetiklemişler­ dir. Atilhan'ın kişisel anılarını da kıs­ men kapsayan anti-semit ve faşist



mım ırkî anlamda kullanmalarından ve Yahudi asıllı yurttaşları Türk yurttaşı ola­ rak kabul etmemelerinden ileri gelmekle­ dir. Yahudilere karşı yöneltilen onlarca eleştiri okundan bir tanesi Türkçe konuş­ mamaları olmakla birlikte, esasında ne Atilhan ne de Atsız Yahudilerin Türkleş­ m elerini istemiştir. Bunun nedeni de, Atilhan ve Atsız'a göre, Yahudilerin Türk ad ve soyadları almaları ve pürüzsüz bir şekilde Türkçe konuşmaları halinde ger­ çek Türklerden ayırt edilmeleri imkânsız olacağından Yahudiler hedefledikleri ga­ yelerine ulaşıp Türklerin içine ajan gibi sızmayı başarmış olacaklardı. Bu kaygı il eri ki yıllarda İslâmî kesimin yazarları ta­ rafından da birçok kere dile getirilecek, Yahudi cemaati nezdinde Türkleşmenin



T



O



R




a Contradiction in T-’ I 'ils' . www.suba.com, 1997, Kanad, H. Fikret, Milliyet ideali ve Topyekûn Milli Terbiye, Çankaya Matbaası, Ankara, 1942.



Karadeniz 5. “Kemalist Modernleşme Sürecinde Türk Muhafazakarlığı ve Günümüze Yansıma­ lar”, Tezkire, sayı: 27/28, 2002.



Kanad, H, Fikret, Muasır Terbiye Ülküleri ve Ter­ biyede Yenilikler, Çankaya Matbaası, Ankara, 1933.



Karakarcal, Oğuz, “1875 - 1928 Yıllan Arasında TürkBasm ve Edebiyatında Japonya vejaponlar Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi", Mü­ teferrika, sayı: 10, İstanbul, 1996.



Kan demir, Feridun, Hatıraları ve Söylemedikleri ile Ran/Ortay, Nejat Agbaba, İstanbul, 1965.



Karakaş, M., Türk Ulusçuluğunun İnşası, Vadi Ya­ yınlan, Ankara, 2000,



Kansu, Aykut, "Prens Sabahaddin’in Düşünse] Kaynakları ve Aşın-Muhafazakâr Düşüncenin İthali”, Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce Cumhuriye!’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzi­ mat ve Meşrutiyetin Birikimi, cilt: 1, editör: Mehmet Ö. Alkan, İletişim Yayınları, İstan­ bul, 2001,



Karakoç, Sezai, Mehmed Akif, Diriliş Yayınları, İs­ tanbul, 1978,



Kaplan, İsmail, Türkiye'de Milli Eğitim İdeolojisi, İletişim Yayınlan, İstanbul, 1999. Kaplan, Mehmet, Türk Milletinin Kültürel Değer­ leri, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul, 1977. Kaplan, Mehmet, “Muhafazakârlık", Türk Edebi­ yatı, Nisan 1978. Kaplan, Mehmet, Tanpmar’ın Jiir Dünyası, Der­ gah Yayınlan, İstanbul, 1982.



Kara), Enver Ziya, Osmanlı Tarihi: Nı'zam-1 Cedit ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), cilt: 5, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1947. Kataosmanoglu, Yakup Kadri, Gençlik ve Edebiyat Hatıraları, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1969. Karaosmanoglu, Yakup Kadri, Panorama, İletişim Yayınlan, İstanbul, 1987 (3.haskı). Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Politikada 45 Yıl, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994. Karaömerlioğlu, Asım, “The Peasants in Early Turkish Literatüre”, Eost European Quarlerly, sayı: 36: 2,2002.



Kaplan, Mehmet, Büyük Türkiye Rüyası, Türkiye Kültür Enstitüsü, İstanbul, 1969 (1998),



Kardam, A. ve Tüzün, S., Türkiye’de Siyasi Kutup­ laşmalar ve Seçmen Davranışları, Veri Araştır­ ma, Ankara, 1998.



Kara, İsmail, “Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi İçin Bir Çerçeve Denemesi", Türkiye’de İslam­ cılık Düşüncesi; Metinler/Kışiler içinde, cilt: 1, Risale Yayınları, İstanbul, 1986.



Karpat, Kemal, Türbeyi Politics: The Transilion to Multi-Party System, Prlnceton University Press, Prmceton, 1959.



Kara, İsmail, Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi lif, Risale, İstanbul, 1994. Kara, İsmail, “Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi”. •Jeyfıe/endmin Rüyasındaki Türkiye içinde, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1998 (a). Kara, İsmail, “Akif'ten İki Dikkat Çekici Metin", Amel Defleri içinde, Kitabevi Yayınlan, İstan­ bul, 1998 (b). Karabatak, Halûk, "İslâm Demokrat Partisi", Ta­ rih ve Toplum, sayı: 130,1994. Karabatak, Halûk, “1934 Trakya Olayları ve Yahudiler", Tarih ve Toplum, sayı: 146, İstanbul, 1996. KaTabekir, Kazım, Istikidl Harbimiz, İstanbul,



1988.



Karpaı, Kemal, “Modern Turkey”, The Cambridge History oj İslam içinde, der. EM. Holt ve di­ ğerleri, Cambridge University Press, Camb­ ridge, 1970. Karpat, Kemal, “Ideology in Turkey after the Revolution oE 1960", Social Ot imge and Politics in Turhey: A Structuroi-Historical Analysis için­ de, E.J. Brill. Leiderı 1973. Karpat, Kemal, Turİt Demokrasi Târihi, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1969. Kayalı, Kurtuluş, Türk Düşünce Dünyası I, Ayytidız Yayınlan, Ankara, 1994. Kemal, Nusret, “Halkçılık”, Ölkü, sayı: 1:3,1933. Kerraan, Zeynep (yay. haz.), Tanpmar’m Mektup­ ları, Dergah Yayınlan, İstanbul, 2001.



Karabekir, Kazım, Hayatım, yay. haz. Faruk Özerengin, Emre Yayınlan, İstanbul, 1995 (a).



Kessler, Gerhard, "Kapitalizmin Sosyal Meselele­ ri”, Ökonomimn Bugünkü Meseleleri içinde, der. Wİlhelm Röpke, I. O. Hukuk Fakültesi İktisat ve içtimaiyat Enstitüsü Neşriyatı, İs­ tanbul: 1934 (a).



Karabekir, Kazım, Paşaların Hesaplaşması, yay. haz. Faruk Özeretıgin, Emre Yayınlan, Istanbut, 1995 (b).



Kessler, Gerhard, Sosyoloji, çev. Hikmet Sadık, 1, 0 , Hukuk Fakültesi Talebesi Cemiyeti Neşri­ yatı, İstanbul, 1934 (b).



Karabekir, Kazım, Nutuk ve KarabekiTden Cevap­ lar, cilt; 7, yay, haz, Faruk Özerengin, Emre Yayınlan, İstanbul,1997.



Kessler, Gerhard, içtimaiyata Başlangıç, çev. Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, 1,0. İktisat Fakültesi Yayını İstanbul, 1938.



Kazım, Karabekir, istiklal Harbimizin Esasları, Si­ nan Matbaası, İstanbul, 1951,



K A Y N A K Ç A



_ 6yü



Kessler, Gerhard, “Türkiyelin içtimai Siyaset Meseleleri”, İ.Ü. iktisat Fakültesi Mecmuası, sayı: 1, 1939.



Kısakûrek, Necip Fazıl, “Türkiye ve Komünizm”, Hesaplaşma içinde. Bütün Eserleri, cilt: 24, Büyük Doğu Yayınlan, İstanbul, 1990.



Kessler, Gerhard, Kooperatifçilik, çev. Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, I.Ü. İktisat Fakültesi Yayım, İstanbul, 1940 (a).



Ktsakürek, Necip Fazıl, Rapor 1-3, Bütün Eserle­ ri, cilt: 54, Büyük Doğu Yayınları. İstan­ bul,1999 (a).



Kessler, Gerhard, “Türkiye’nin İçtimai Siyaset Meselelerine dair Mülâhazalar”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, sayı: 2, 1940 (b).



Kısakûrek, Necip Fazıl, Rapor 10-13, Bütün Eser­ leri, cilt: 57, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul, 1999 (b),



Kessler, Gerhard, llWerner Sombart ve iktisat Ta­ rihi”, I.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, sayı: 3/12, 1941-1942.



Kısakûrek, Necip Fazd, “Ruh Muvazenesi”, Dtlnya bir İnkılap Bekliyor içinde. Bütün Eserleri, cilt: 26, Büyük Doğu Yayınlan, İstanbul, 1999 (c).



Kessler, Gerhard, “Avrupa’da Ziraat Rejimleri ve Ziraat Reformları", I.Ü. İktisat Fakültesi Mec­ muası, sayı: 4/4, 1943 (a).



Kısakûrek, Necip Fazıl, Doğru Yolun Sapık Kolla­ rı, Bütün Eserleri, cilt: 48, Büyük Doğu Yayın­ ları, İstanbul, 2000.



Kessler, Gerhard, “Werner Sombart’ın ‘Alman Sosyalizmi-Deutscher Sozialismus”’, İ.Ü. iktisat Fakültesi Mecmuası, sayı: 4/2, 1943 (b).



Kirişçi, Kemal, “Disaggregating Turkısh Citizenship and İmmigratioıı Practices”. Middir Eastem Studies, sayı: 35 (3), 2000,



Kessler, Gerhard, “5 iya set ve Ahlâk”, Üniversite Konferansları 1942-1943 içinde, İstanbul Üni­ versitesi Yayını, İstanbul, 1944,



Kirk, Russell, A Program fo r Conservaüves, Henry Regnery Company, Chicago, 1962,



Kessler, Gerhard, İçtimai Siyaset, çev. Orhan Tu­ na, Gençlik Kilabevi Neşriyatı, İstanbul, 1945. Kessler, Gerhard, “Grev, Lokovt, Kara Liste ve Boykot Gibi İş Mücadelesi Hakkında Bazı Mü­ lâhazalar”, Ordinaryüs Profesör İbrahim Fazı i Pelirdin Hatırasına Armağan içinde, derleyen­ ler: Fritz Neumark ve M, Orhan Dikmen, I, U. İktisat Fakültesi Yayını, İstanbul, 1948. Kessler, Gerhard, “işçi Sendikalarının Vazifeleri ve Karşılaştıkları Güçlükler”, İçtimai Siyaset Konferansları 1 içinde, İ.Ü, İktisat Fakükesi Yayını, Istanhul, 1949 (a). Kessler, Gerhard, “Zonguldak ve Karabük'teki Çalışma Şartlan”, içtimai Siyaset Konferansları 2 içinde, I. Ü. İktisadiyat ve içtimaiyat Ensti­ tüsü Yayınları, İstanbul, 1949 (b). Kessler, Gerhard, “Garp Memleketlerinde işçi Zümresinin Durumu”, içtimai Siyaset Konfe­ ransları 3 içinde, İ.Ü, İktisadiyat ve içtimaiyat Enstitüsü Yaymı, İstanbul, 1950. Kessler, Gerhard, Sosyolojiye Başlangıç, çev. Ziya­ eddin Fahri Fındıkoğlu, I.Ü. işletme Fakültesi İşle tme iktisadı Enstitüsü Yayını, İstanbul, 1985 (2-baskı). Kestane, Doğan, Bir Fenomen Olarak Zihniyet Zihniyet Çözümlemeleri Açısından Ülgentr Yak­ laşımı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti­ tüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1998. Kırcı, Haluk, Donmuş Zaman Manzaraları: HatıraIar-2, Burak Yayınevi, İstanbul, 1999. Ktsakürek, Necip Fazıl, Rapor 7-9, Bütün Eserle­ ri, cilt: 56, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul, 1993.



Kocka, Jürgen, “Asymmetrical Historical Cornparison”, History and TVıeory, dit: 38, sayı: 1, 1999 Koçak, Cemil, Türkiye’de Millt 5e/Dönemi (19381945), cilt: 2, 2 Cilt, İletişim Yayınları, İstan­ bul, 1996. Koçak, Orhan, “Ataç, Meriç, Caliban, BandungEvrensellik ve Kısmilik Üzerine bir Taslak”, Türk Aydını ve Kimlik dorunu içinde, der. Saba­ hattin Şen, Bağlam Yayınlan, İstanbul, 1995. Kofman, Eleonore ve Elizabeth Lebas, Wrilings on Çiti es, der. ve çev. Hetıri Lefebvre, BIackwelI, Oxford, 1996. Kolakosvski, Tezsek, Bergson, Oxford University Press, Oaford, 1985 Kolçak. Sabri, İsmail H. Baltaacğlu: Eğitimin Fel­ sefesini Yapan Pedagog, Eğe Üniversitesi Yayuıları, İzmir, 1968. Kologlu, Orhan, Abdüllıomid Gerçeği, Ne Kızıl Saltan ne Olu Hakan, Gür Yayınları, İstanbul, 1987. Kongar, Emre, 21. Yüzyılda Türkiye, 2000’li Yıl­ larda Türkiye’nin Toplumsal Yapısı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2000, Kotan, Şevket, "Muhafazakarlık, Değişim ve İs­ lam", Tezkire, sayı: 27-28, 2002. Kottak, C.E, Antropoloji-lnsan Çeşitliliğine Bir Ba­ kış, Ütopya Yayınlan, Ankara, 2001, Kök M., ,V. Topçuda Din Felsefesi, Dergah Yayın­ ları, İstanbul, 1995. Köker, Levent, Modernleşme Kemalizm ve Demok­ rasi, iletişim Yayınları, İstanbul, 1990, Köker, Levent, Demokrasi Üzerine Yazılar, İmge Kitabevi Yayınları. Ankara. 1992. Köker, Levent, “Serbest Piyasa-Demokrasi İlişki­ sinin Teorik Sorgulanmasına Bir Örnek: C, B.



k a y m a k ç a



Macpherson'm Siyasal Düşüncesi", Demokrasi Üzerine Yazılar içinde, İmge, Ankara, 1992.



Lee, Nan A, Peyami Safa'tun Romanlarında DoguBah Meselesi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1997,



Köker, Levent, “Kimlik, Meşruluk ve Demokrasi: Türkiye’de Yeni-Muhafazak&r Kültür Politi­ kasının Eleştirisi", Türkiye'de Demokratik Si­ yasal Kültür içinde, der. E. Özbudun, E. Ka­ layeloğlu, L. Köker, Türk Demokrasi Vakfı, Ankara, 1995.



Levi, Avner, Türkiye Cunhuriyeti’nde Yahudiler; Hukuki ve Siyasî Durumları, İletişim Yayınları, İstanbul, 1996.



Köker, Levent, “Kimlik Krizinden Meşruluk Kri­ zine: Kemalizm ve Sonrası", Toplum ve Bilim, sayı: 71,1996. Koksal, D., "Türk Edebiyatında iki Kuruluş Anla­ tısı ve Milli Kimlik: Devlet Ana ve Osman­ cık", Toplum ve Bilim, sayı: 81, 1999,



Levy, David, “The Conservatism of Edmund Burke", Svvinton joumal. cilt: f9, sayı: +; cilt: 20, sayı: 1 (birleşik sayı), Bahar-Yaz 1974. Löwy, Micheal, Dünyayı Değiştirmek Üzerine, çev. Yavuz Alogan, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1999. Mac Intyre, A,, After Virfue, University of Nötre Dame Press, İndiana, 1984.



Köprülü, Fuad, Edeblyat-ı Milliye, Servet-i Ftıtıtm, sayı: 3-7,1327.



Makdisi, G, “Remarks on Traditionalism in Islanıic Religious History", The Conflict o f Tradititınaiism and Modemisin in the Musüm Midede East-A Symposiıtm içinde, der. C. Leiden, Uni­ versity of Texas, Austin, 1965.



Köprülü, Fuad, “Dil Meselesi", Vatan, 1 Ekim 1945 (a).



Malatya Faciası-Hüseyin Uzmez'in Alınyazısı, Serdengeçti Neşriyat, Ankara, 1955.



Köprülü, Fuad, "Yalancının Mumu...", Vatan, 6 Eylül 1945 (b).



Manastireanu, D., "The Place of Scripture in the OrthodoK Tradition”, Ortho-logia, www.orthologia.com/English/RomWritings/, 2003.



Koksal, İsmail, “iktisat Zihniyeti", Yeni Forum, sa­ yı: 309, 1995.



Köprülü, Fuad, “Türk Edebiyatı Tarihinde Usul”, Bügi Mecmuası, sayı: 1 (1), 1913. Köprülü, Fuad, Türk Edebiyatında /İh Mutasavvıf­ lar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınlan, Anka­ ra, 1991. Köprülü, Fuad, Osmünh Devlerinin Kurutuşu, TTK, Ankara, 1999. Köprülü, Fuad, Anadolu’da İslamiyet, İnsan Ya­ yınları, İstanbul, 2000. Köymen, M. Altan, “Prof. Dr. Osman Turan; Ha­ yatı. Eserleri ve Fikirleri”, Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Me/lıuresi Târiki içinde, Na­ kışlar Yayınevi, İstanbul, 1979. Kramer, Heinz., A Changing Turkey -The Chat kli­ ğe to F.urope and the United States, The Brookings Institution Press, Washington, 2000. Krause, Werner, Wemer Somiarts Weg vom Kat ke­ tlersoztalismus zum Fasdıismus, Rütten & Loening, Berlin, 1962. Kubtın, Doğan, “Conservation of the Historical Environment as Cultura! Survival”, Corıservation as Cultural Survival, Praceedings of Semitıar Two, İstanbul 1978 içinde, The Aga Khan Award for Architecture, 1980. Kuntay; Mithat Cemal, Mehmet Akif, Türkiye Iş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1986. Küçûkorner, İdris, Düzenin Yabancılaşması, Ant Yayınları, İstanbul, 1969. Larouı, A., Târihseldlifc ve Gelenek: Arap Aydınla­ rının Krizi, çev H. Bacanh, Vadi Yayınlan, An­ kara, 1998. Laurent, Mallet, “Karikatür Dergisi’nde Yahudi­ lerle İlgili Karikatürler (1936-19481”, Toplum­ sal Tarih, sayı: 34, Ekim 1996.



Mannheim, Kari, Essays on Sodoiûğy atıd Secisi Psyckology, Routledge & Kegan Paul Lıd. Londra, 1953 [1969), Mannheim, Kari, Konservatismus. Ein Bdtrag zar SoziologİE des Wissens. Frankfurt, f9 2 5 (1984) [İngilizcesi: çevt Volker Meja ve Nico Stehr, Conservatism, A Canlributicn to the Sociobgy of Knouıledge, RKP Londra, 1986]. Mardin, Şerif, İdeoloji, Sosyal Bilimler Derneği, Ankara, 1976. Mardin, Şerif, “İslamcılık", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi içinde, cilt: 7, İletişim Yayınlan, İstanbul, 1963 Mardin, Şerif, “Yenileşme Dinamiğinin Temelleri ve Atatürk", Türkiye’de Toplum ve Siyaset, Ma­ kaleler ] İçinde, iletişim Yayınları, İstanbul, 1983 (2000). Mardin Şerif, jön Türklerin Siyasî Fikirleri 18951905, iletişim Yayınları, İstanbul, 1992. Mardin, Şerif, “Culture Change and the Intellectual: A Study of the Effects of Secularization in Modern Turkey", Cültttral Trans itions in the Middle Easr içinde, der. Şerif Mardin, E.J. Erili, Leiden, 1994. Mardin, Şerif, “insanlığın Ortak Bir Mirası Var Mı?”, Dünya, İslamiyet ve Demokrasi içinde, derleyenler: Tezel, Y. 5., Schönbohm, W, Konrad Adenaur Vakfı Yayım, Ankara, 1999. Maritain, Jacques, “The Metaphysics ofBergson”, Redeeming the Time içinde, Geoffrey Bles The Centenary Press, Londra, 1994, Matsuda, Malt K., The Memory o f the Modem, Oxford University Press, New York, 1996.



K A Y M A K Ç A



May, Henry E. “The Rebellion of the Intel] ectuals, 1912-1917", Amerle on Qaarterly, sayı: 8/2, 1956.



Miller, E Vtf “A Brief Delense of Traditionalism", Seattfe Catholîc-A Journal o f Catholic Netvs and Vieıvs, 21 Aralık 2001.



McAllister, Ted Y, Revolt Against Modemity, The University ol Kansas,, Kansas, 1995.



Milli Eğitim Şûrası (XXII.), Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, Ankara, 1988,



McClelland, J.S., The Frmch Right: From de Moistre to Maurras, J onathan Cape, Londra, 1970.



Mimar, Behçet ve Bedrettin Mimar, “Mimarlıkta İnkılap",Mimar, sayı: 7,1933.



Megiil, Allan, Aşırılığın Peygamberleri, çev Tun­ cay Birkan, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1998,



Mimar, Behçet ve Bedrettin Mimar, “Türk inkılap Mimarisi", Mimar, sayı: 8,1933.



Meriç, Cemil. "Politika Adamı - ilim Adamı", Fi­ kir ve Sonatta Hareket, sayı: 89, 1973.



Miyasoğlu, Mustafa, “Necip Fazıl’ın Çevresinde”, Kajdağı, sayı: 55-56, 2002.



Meriç, Cemil, Bir Facianın Hikâyesi, Ümran Ya­ yınlan, Ankara, 1981.



Moore, Jr. B., Diktatörlüğün ve Demokrasinin Top­ lumsal Kökenleri; Çağdaş Dünyanın Yaratılma­ sında Soylunun ve Köylünün Rolü, çev. Şirin Te­ keli, V Yayınlan, Ankara, 1989.



Meriç, Cemil, “Od Düşman Kardeş", Tftrlı Edebi­ yatı,sayı: 113,1983.



Morart, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış 1, iletişim Yayınları. İstanbul, 1990.



Meriç, Cemil, Kültürden İrfana, İnsan Yayınları, İstanbul, 1986.



Mourre, M., Dictionnaire d'histoire Üniverselle, Editions Universitaire, Paris, 1968.



Meriç, Cemil, Bit Ülke, İletişim Yayınları, İstan­ bul, 1992 (a).



Mutler, Jerry Z., Conservatism: Art Antkology of Sorial and Political Thoaght/rom David Hıtme to the Present, Princeton University Press, Princeton, 1997.



Meriç, Cemil, Jurnal -1. Cilt, iletişim Yayınları, lstanbul, 1992 [b). Meriç, Cemil, Jumal -2. Cilt, İletişim Yayınlan, İs­ tanbul, 1993 (a). Meriç, Cemil, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993 (b), Meriç, Cemil, Ümrandan Uygarlığa, iletişim Ya­ yınlan, İstanbul, 1996, Meriç, Cemil, Mağarada İtil er, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997, Mert, Nuray, “Modernlik ve Laiklik", İslam ve Modernleşme içinde, ISAM, İstanbul, 1997 (a), Mert, Nuray “Sağ-Sol Siyaset Ayırımı ve Yeni Mu­ hafazakarlık”, Toplumbilim, sayı: 7. Bağlam Ya­ yınları, İstanbul, 1997 (bl. Mert, Nuray,. "Cami Gölgelerinden Gölge İnsanla­ ra: Kültürel İslam Edebiyatı”, Tezkire, sayı: 14-15, 1998 (a). Mert, Nuray, “'Yerlilik': Şeffaf bir maske”. Birikim, sayı: 112/113, İstanbul, 1998 (b). Mert, Nuray, “Sağdan Yükselen Muhalefet: Yedi­ lik”, Cugifo, sayı: 21, İstanbul, 1999. Mert, Nuray, “Muha faza karlar Neyi Muhafaza Et­ meye Çalışıyor?”, Tezkire, sayı: 27/28, 2002. Metiner, Mehmet, Yetti Bir Dünyaya Uyanmak, Seçkin Yayıncılık, İstanbul, 1987. Mısıroğlu, Kadir, Osmanoğıtllarının Dramı, Sebil Yayınevi, İstanbul, 1974. Mısıroglu, Fatrnıa Mehlika, Semamızda Bir Yıldız, İstanbul, 1996. Michels, R,, “Conservatism", Eneyclopedia o] Şo­ rta! Sciences içinde, der. E.R.A. Seligman, cilt: 4, 1931.



Müller, J. Z., "Conservatism: Historical Aspects", International Encyclopaedia of the Social c Behaviora! Sciences içinde, derleyenler: Neti J. Smelser, Paul B. Balles, Elsevier, Amsterdam New York, 2001, Nash, G. H., The Conservative InteliectuoJ Movement in America Since 1945 lntereollegiate Studies Institute, Londra, 1996, Nathan, Otto, The Nazı Econtmtic System: Germanyi MobiUzailotı fo r War, Duke University Press, Durham, 1944. Neumark, Fritz, “Cihan Ekonomisinin Geçmişi, Geleceği”, Üniversite Konferansları, 1935-1936 içinde, Istanbul Üniversitesi Yayını, İstanbul, 1937. Neumark, Fritz , “İktisadiyatın ve iktisat Siyaseti­ nin Yeni inkişaf Temayülleri”, Üniversite Kon/rrünsları, 1938-1939 içinde, İstanbul Üniver­ sitesi Yayım, İstanbul, 1939, Neumark, Fritz, "Ahlâk ve iktisat”, Üniversite Konferansları, 1939-19^10 içinde, İstanbul Üni­ versitesi Yayını, İstanbul, 1940. Neumark, Fritz, “Modern İktisat ve Maliye Siya­ setinde Sosyal Nokta-i Nazar", Üniversite Kon­ feransları, 1941-1942 içinde, İstanbul Üniver­ sitesi Yayım, İstanbul, 1942. Neumark, Fritz, Ekonomi Politikası Dersleri, 1: Ekonomi Politikasının Umumi Esasi art-Dış Ti­ caret Politifcası-Ziraat Politikası, çevirenler: Sabri E Lllgener ve Turgut Tükel, Adnan Kita­ beyi, İstanbul, 1945. Neumark, Fritz, "İktisat Fakültesi’nin Kurulu­ şunda Büyük Emeği Geçen Prof. Dr. F. Neumark’ın İzlenimleri”, İktisat, sayı: 150, Ara­ lık 1976.



K A Y N A K Ç A



Neyzî, Leyla, “Remembering to Forget: Sabbateanism, National İdentity, and Subjectivity in ini " Comparative Studıes o f Society and History, sayı; 44 (1), 2002.



Öğün, Süleyman Seyfi, “Türk Muhafazakârlığının Kültür Kökenleri ve Peyami Safa’nın Muhafa­ zakar Yanılgısı”, Toplum ve Bilim, sayı; 74, İs­ tanbul, 1997.



Nisbet, Robert, “Conservarism", A History o f Soti.ıı.ıg’iA n u ly sis içinde, derleyenler: Tom Bottomote ve Robert Nisbet, Heitıemantı, Lond­ ra, 1979.



Öğün, Süleyman Seyfi, “Türk Muhafazakârlığı­ nın Açık ikilemleri Üzerine", Doğu Batı, sayı: 3,1999.



Nisbet, Robert, Conservatism; Dretim and Keality, University ol Minnesota Press, Minneapolıs, 1986. Nur, Ziya, Dündar Taşer’in Büyük Türkiyesi, İstan­ bul, 1974. Nıırsî, Bediüzzaman Said, “Sözler”, Risale-i Nur Kail iyot! içinde, cilt: 1, Yeni Asya Yayınları, İs­ tanbul, 1984. Nutuk’da Adı Geçen Komutanların Biyografileri, Çukur Basımevi, Ankara, 1981. Nye, Robert, The eriğim o f crowd psyhcohgy: Gustave Le Bon and the Crists o/Ması Democraey in Ilte Tbitıl Republıc, Sage, Londra, 1975, Ocak, Ahmet Y., “Türk Müslümanlığı: Çözüm Bekleyen Tarihsel ve Aktüel Bir Kimlik Prob­ lem :’ . Türkiye Günlümü, sayı; 33, Ankara, 1995. *



Okay, M. Orhan, "Siyasi ve Fikri Yazılarının Dı­ şında Büyük Doğu", Yedi İklim, Mayıs 1993. Okay, M. Orhan, "Sanat ve Edebiyat Dergisi ola­ rak Büyük Doğu”, Bütün Yönleriyle Necip Fa­ a l için, Türkiye Yazarlar Birliği Yayınlan, An­ kara, 1994. Okay, Orhan, Silik Fotogra/Iar, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2001. Oktay Ahmet, “Mücadele Alanı Olarak Geçmiş”, Biri kim, sayu 73, İstanbul, 1995, Oran, Baskın, Aggdişmiş Dike Milliyetçiliği - Kara Afrika Örneği, A.Ü.S.B.F. Yayınları, Ankara, 1977. Orbay, Hüseyin Rauf, “Hatıraları”, Yakm Tarihi­ miz, 167, tarihsiz [1962-6371. Orbay, Rauf, Cehennem Değirmeni Siyasi Hatıra­ larını, ciltli, T Cilt, Emre Yayınları, İstanbul, 1993 (a), Orbay Rauf, Cehennem Değirmeni; Siyasi Hat ıra­ lan m, Cilt: 2, 2 Cilt, Emre Yayınlan, [stanbul. 1993 (b). Ortaylı, ttber, imparatorluğun En Uzutt Yüzyılı, Hil Yayınlan, İstanbul, 1983. Ortaylı, Uber, “Ayverdi Kardeşler ve Kubbealtı’mn Hizmetleri", Kubbe altı Akademi Mecmuası, yıl: 30, sayı: 2, 2001.



Üğûn, Süleyman Seyfi, Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Bağlamında Milliyetçilik, Alfa Yayınevi, İstanbul, 2000 (a). Öğün, Süleyman Seyfi, Türk Politik Kültürü, Alfa Yayınevi, İstanbul, 2000 (b) [Öğütçül, Abdülkadir Kemali, "Kanunun Pençe­ si”, Tafcsög, 11 Eylül 1924 (a). [Öğütçü], Abdülkadir Kemali, “Bir Fırkam Olsa", Tohsûz, 9 Kasım 1924 (b), [Öğütçü], Abdülkadir Kemali, “Hakikat Şu Veçhiledir ki , Îbkîöz, 15 Eylül 1924 (c). [Öğütçül, Abdülkadir Kemali, “Reddedilen Tak­ rir Dolayısıyla" Toksûz, 26 Aralık 1924 (d). Öğütçü, Abdülkadir Kemali, Tart fi Zafer TimaytTya yazdığı 14 Temmuz 1948 tarihli mektup. ökte, Ertuğrul Zekai, Gazi Mustafa Kemal Ata­ türk’ün Yurtiçi Gezileri [1922-1938), cilt. 1, Tarihi Araştırmalar Vakfı, İstanbul, 2000. Öz, M., Osmanlt'da “Çözülme" ve Gelenekçi Yo­ rumcuları. Dergah Yayınları, İstanbul, 1997. Özakman, Turgut, Vahidettin, Mustafa Kemal ve Milli Mücadele, Ankara, 1997. Özakpmar, Yılmaz, ilk Garplı Türk: Mümtaz Tur­ han, İstanbul Üniversitesi Tecriibı Psikoloji Çalışmaları, İstanbul, 1970. Özal, Turgut, "Türkiye’nin Önünde Hacet Kapıla­ rı Açdmıştır’ , Türkiye Günlüğü, sayı: 19, An­ kara, 1992. Öîbaydar, S,, Mümtaz Hocamız, İstanbul Üniver­ sitesi Tecrûbt Psikoloji Çalışmaları, İstanbul, 1970. Ûzçelik, O. Fehmi, "Peyami Safa ile Konuşma", Hisar, sayı: 32, Aralık 1952. Özdalga, Elizabeth., “Tasavvuf Bahçelerinde Dala­ şan Bir Milli Kahraman: Necip Fazıl Kısakürek”, Toplum ve Bilim, sayı: 74, İstanbul, 1997. Özdenören, Rasim, Gül Yetiştiren Adam, Akabe Yayınlan, İstanbul, 1979. Özel, İsmet, Üç Mesele: Teknik, Medeniyet, Yaban­ cılaşma, Dergah Yayınları, İstanbul, 1984 (a). Özel, İsmet, Zor Zamanda Konuşmak, Dergah Ya­ yınlan, İstanbul, 1984 (b).



Ortayls, llber, “İpin ucu", Milliyet Pazar; 21 Nisan 2002.



Özel, İsmet, Clund Mektupları I, Çıdam Yayınlan, İstanbul, 1990.



Ogün, Süleyman Seyfi, Türkiye'de Cemaatçi Milli­ yetçilik ve Nurettin Topçu, Dergah Yayınları, İs­ tanbul, 1992.



Özel, İsmet, Cuma Mektup lan 8, Şûle Yayınları, İstanbul, 2002. Özel, Mustafa (der.), W Sombart, M. Weber, C.



693 ------------



K A Y N A K Ç A



Hill, K. Marks, ]. Köften, Kap ita! İzm ve Din, Ağaç Yayıncılık, İstanbul, 1993.



derleyenler: R. E. Goodin/E Pettit, Blackwdl Publishers Ltd., A.B.D., 1993 (1995).



Özemre, Ahmed Yüksel, Üsküdar’da Bir Atlar Düfekflm, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, 1996.



“Prof, Ülgener’in Ardından", Yatıkı. sayı: 643, 1983.



özlpek, Bekir Berat, Muhafazakar Düşünce Gele­ neğinde Akıl, Toplum ve Siyaset, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bi­ limler Enstitüsü, Ankara, 2000.



Radin, M., “Tradition”, Encydopedia o f Social Sci­ ences içinde, der. E.R.A. Seligman, cilt: 15, 1935.



özkiraz, Ahmet, Sabri E Ülgener'de Zihniyet Ana­ lizi, A Yayınevi, Ankara, 2000. Ûzman, Aylin, “İs mayii Hakkı Baltacıoğlu", Mo­ dem Türkiye'de Siyasî Düşünce - Modernleşme ve Batıcılık içinde, cilt: 3, editör: Uygur Kocabaşcglu, İletişim Yayınlan, İstanbul, 2002. Ozmır, Hakkı, Ülkücü Hareket, 6 Cilt, Altınküre Yayınlan, Ankara, 1999,



694



Öztuna, Yılmaz, “Rauf Orbay”, Türk Tarikinden Portreler içinde, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1999. Öztürk, Abdullah, "Tlırk 1,1.1ın Senteze ilerinin düzenledikleri Afgan Panelinden ilginç not­ lar", Girişim, sayı: 30, Mart, 1988. Ûztürk, Haşan, ““Yeşil Gece’nin Aydınlığında Ye­ ni insan’ Tipleri", Liberal Düşünce, sayı: 2, 1996. Paine, Thomas, insan Hakları, çev. H. Sanca, Bel­ ge Yayınlan, İstanbul, 1985 Palmer, A,, Osmanlı İmparatorluğu: Son Üç Yüz Yıl - Bir Çöküşün Yeni Tariki, Sabah Kitaplan, İs­ tanbul, 1994. Parla, Jale, Babalar ve Oğullar, İletişim Yayınlan. İstanbul, 1990. Parla, Taha, Ziya GükaJp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, iletişim Yayınlan, İstanbul, 1993. Parla, Taha, "Kemalizm Türk Aydınlanması mil", Modem Türkiye’de Siyasi Düşünce - Kemalizm içinde, cilt: 2, editör: Ahmet İnsel, İletişim Ya­ yınlan, İstanbul, 2001. Peker, Recep, "Disiplinli Hürriyet”, Ülkü, sayı: 1:3, 1933. Peker, Recep, İnkılab Dersleri Notlan, Ankara, 1935 [1936) [İletişim Yayınları, İstanbul, 1984], Pekin, Nemlin Sımer, "Aziz Hocamız Nihad Sami Banarlr, Kubieaitı Akademi Mecmuası, yıl: 3, sayu 4, İstanbul, Ekim 1974. Poole, S, L., Lort! Stratford Canning’in Türkiye Ha­ tıraları, İş Bankası Yayım, Ankara, 1959. Popper, Kari, Tan fıselciliğin Sefaleti, çev: Ş.Ural, İnsan Yayınlan, İstanbul, 1985. Preece, Rod, “Edmund Burke and The Conservative Mind", Canadian Journal o f Poiilical and S od al Tiıeoty, cilt: 4, sayı: 1, Kanada, 1980. Quinton, Anthony, "Conservatism”, A Companion Tu Cofntemporary Politica! PîıiJosopIıy içinde,



Raeder, Linda, “The Liberalistn/Conservatism Of Edmund Burke and E A. Hayek: A Critical Compatison", Humanitas, cilt: 10, sayı: 10, 1997. “Rauf Bey’in Vatan Gazetesine Demeci 1 Kasım 1923”, CHP Grup Toplantısı Tutanakları (1923 - 1924) içinde, İstanbul Bilgi Üniversitesi Ya­ yınlan, İstanbul, 2002. Rauschning, Hermann, The Revolution o/Nihi­ listli: İYaming to tfıe Wes£, New York Alliance Book Corporation, New York, 1939. R oh den, P. R,, “Tra ditional ism", Encydopedia of tke Social Sciences içinde, der. E.R.A. 5e)igman, cilt: 15. 1935. Rohkrâmer, Thomas, Eine emden’ Moderne? Schöningh, Paderborn, 1999. Roper, Hugh Trevor, Frortı Counter Revoinfton to Glorioııs Revolution, Pitnlico, Londra, 1993 (ilk basım Secker dr YVarburg, Londra. 1992).



Röpke, Wilhelm, İktisat ilmi: Nazari Kısmı, çev. Ömer Celâl Sarc, l.Ü. Hukuk Talebesi Cemi­ yeti, İstanbul, 1934 (a). Röpke, Wilhelm (der), öiıonominin Bugünkü Meseleleri, 1. Ü. Hukuk Fakültesi İktisat ve içtim aiyat Enstitüsü Neşriyatı, İstanbul, 1934 (b). Röpke, Wilhelm, Ekonomi limitlin Tekümül Tarihi, çev. Muhlis Ethem Ete, l.Ü. Hukuk Fakültesi Yayım, İstanbul, 1936. Röpke, Wjlhelm, Cemiyet Ekonomin, çev. Muhlis Ethem Ete, l.Ü. Hukuk Fakültesi Yayım, İs­ tanbul, 1937 (a). Röpke, Wilhelm, “Cihan Ekonomisinin Bünyesi”, Üniversite Konferansları 1935-} 936 içinde, İs­ tanbul Üniversitesi Yayını, İstanbul, 1937 (b). Röpke, Wilhelm, "The Industrialization oEAgrarian Ccuntries", l.Ü. İktisat Fakültesi Mecmu­ ası, sayı: 2, İstanbul, 1940, Ruppert,W, Bisiklet, Otomobil, Televizyon: Günde­ lik Eşyaların Kültür Tariki, çev:. M.Tüzel, Kabalet Yayınlan, İstanbul, 1996. Rüstcw, Aiettander, “İktisat Sistemi ve İktisat İde­ olojisi", Ökonominin Bugünkü Meseleleri için­ de, der. WıIheIm Röpke, 1. Ü. Hukuk Fakülte­ si İktisat ve içtimaiyat Enstitüsü Neşriyatı, İs­ tanbul, 1934. Rüsrow, Alettander, “Cihan Ekonomisinin Zihnî Temelleri," Üniversite Konferansları İ935-T936 içinde, İstanbul Üniversitesi Yayım, İstanbul, 1937.



K A Y M A K Ç A



Rüstow, Alexander, “Sombart’m Kapitalisin Telâk­ kisi ve Tarihçi Mektebin ilmi Hedefleri", l.Ü, iktisat Fakültesi Mecmuası, sayı: 3/1-2, 19411942.



Safa, Peyami, Mistisizm, Babıali Yayınları, İstan­ bul, 1961 (a).



Rüstovv, Alesatıder, “iktisat Tarihinde Mezhep Meseleleri”, l.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, sayı: 3/3-4, 1942,



Safa, Peyami, “Ordu Muhafazakârlar ve Mürteci ler”, Düşünen Atkım, sayı: 25, 1961 (c).



Rüstow, Alesander, “Devrimizin Vazife ve Iş Ada­ mının Ahlâkı, Mazisi ve istikbali”. Üniversite Konferansları 1942-J 943 içinde, İstanbul Üni­ versitesi Yayını, İstanbul, 1944. Rüstosv, Alexander, "Teknik Terakki, Aşın Nüfus ve Ki t iel eşme”, Ordinaryüs Profesör İbrahim Faril Pelittin Hat ırasına Armağan içinde, der­ leyenler: Fritz Neumark ve M, Orhan Dik­ men, l.Ü. İktisat Fakültesi Yayını, İstanbul, 1948. Saba, Ziya Osman , Mesut insanlar Fotoğrafhanesi, Varlık Yayınları, İstanbul, 1952. Safa, Peyami, Fatih-Harbiye, Sühulet Kütüphane­ si, İstanbul, 1931, Safa, Peyami, Türk inkılabına Bakış[ar. Kanaat Kitabevi, Ankara, 1938 (a). Safa, Peyami, Büyük Avrupa Anketi, Kanaat Kitabevi, Ankara, 1938 (b). Safa, Peyami, Felsefi Buhran, Kanaat Kitabevi, An­ kara, 1939, Safa, Peyami, “Doğan Dünyanın Müjdecisi: Ziya Gökalp”, Çmaraltı. sayı: 12,1942. Sala, Peyami, Millet ve İnsan, Akbaba Yayınları, İstanbul, 1943.



Safa, Peyami, Sosyalizm Marksizm Komünizm, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 11961 (b)].



Safa, Peyami, Doğu Batı Sentezi, derleyen: İsmail Dayı, Yağmur Yayınları, İstanbu l, 1962 . (1963). Sata, Peyami, Objektif 1 - Ormanlıca Türkçe Uy­ durmaca, ötûken Neşriyat, İstanbul, 1970. Safa, Peyami, Objektif 2 - Sanat Edebiyat Tenkit, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1971 (a). Safa, Peyami, O bjektifi - Sosyalizm Marksizm Ko­ münizm, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1971(b). Sala, Peyami, Objektif 4 - Din İnkılap irtica, Ötü­ ken Neşriyat, İstanbul, 1971(c). Safa, Peyami, Kızıl Çocuğa Mektuplaş İstanbul, 1971 (d). Safa, Peyami. Objektif - Kadttı Aşk Aile, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1973. Safa, Peyami, Nasyonalizm-Sosyalizm-Mistisizm. İstanbul, A Yayınları, 1975. Safa, Peyami, Objektif 6 - Yazarlar Sctnatçtlar Meş­ kurlar, ötüken Neşriyat, İstanbul 1976 (a) . Safa, Peyami, Objektif 7 - Eğitim Gençlik Üniversi­ te, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1976 (W. Safa, Peyami, Objektif 8 - Yirminci Asır Avrupa ve Biz, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1976 (e).



Safa, Peyami, Matmazel Noraliya’rım Koltuğu, Nebıoglü Yayınevi, Istanbul, 1951.



Safa, Peyami, Ktztl Çocuğa Mektuplar- Peyami Sa­ f a Nazım Hikmet Kavgası, Milli Ülkü Yayınevi, Konya, 1930.



Safa, Peyami, Yalnızız, Milli Eğitim Bakanlığı Ya­ yınları, Ankara, (1951) 1971.



Safa, Peyami, Peyami Safa, Kültür Bakanlığı Türk Büyükleri Dizisi, Ankara, 1986.



Safa, Peyami, “Türk Düşüncesi ve Batı Medeniye­ ti”, Türk Düşüncesi, cilt: 1, sayı: 1,1953 (a) (d).



Samiha Ayverdi, “Bir Atabek’in Ölümü", Kuhbralt! Akademi Mecmuası, y\l. 3, sayv. 4, Ekim 1974.



Safa, Peyami, “Yirminci Asrın Manası”, Türk Dü­ şüncesi, Aralık 1953, cilt: 1, sayı: 1, 1953 (b). Safa, Peyami, “Dostlarımız ve Düşmanlarımız”, Türk Düşüncesi, sayı: 2,1954 (a). Sala, Peyami, “Topyekün Cevap", Türk Düşüncesi, sayı: 4,1954 (b). Safa, Peyami, “Davamızın Yankıları”, Türk Düşün­ cesi, sayı: 6, 1954(c). Safa, Peyami, “Muhatap Buhranı”, Türk Düşünce­ si, sayı: 30,1956 (a). Safa, Peyami, “Eski Yeni Kavgası”, Türk Düşünce­ si, sayı: 31, 1956 (b). Safa, Peyami, Maîmtluı; Toprak Dergisi Yayınları, İstanbul, 1959 (a). Safa, Peyami, “inkılâp Anlayışımızdaki Hatalar", Türk Düşüncesi, sayı: 52, 1959 (b). Sala, Peyami, “Seçimler ve Millî Hakimiyet", Türk Düşüncesi, sayı: 63, 1960.



Sarc, Ömer Celâl, Ziraat ve Sanayi Siyaseli: Zirai ve Sınai İktisat, İstanbul Yüksek İktisat ve Ti­ caret Mektebi Talebe Cemiyeti Neşriyatı, İs­ tanbul, 1934. Sarc, Ömer Celâl, “Ziraat ve Sanayi Memleketle­ ri”, Üniversite Konferans (atı 1935-1936 içinde, İstanbul Üniversitesi Yayım, İstanbul, 1937. Sarc, Ömer Celâl, “Werner Sombart”, İ.Ü. iktisat Fakültesi Mecmuası, sayı: 3/J-2, İstanbul, 1941-1942, Sarc, Ömer Celâl, “Toprak Meselelerimiz , l.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, sayı: 4/4, İstanbul, 1943. Sarc, Ömer Celâl, “Sovyet Rusya ve Almanya'daki Toprak inkılâpları”, Ebût’ula Mardin'e Arma­ ğan içinde, der. Sıddtk 5ami Onar, l.Ü. Hukuk Fakültesi Yayım içinde, İstanbul, 1944. Sarc, Ömer Celâl, “Sanayi Davamız", Altıncı Üni-



695



K AY N A K Ç A



versile Haftası Konya, 28 Eylül 1945-4 EJıim 1945 içinde, İstanbul Üniversitesi Yayını, İs­ tanbul, 1946. Sarıbay, Ali Yasar, Türkiye’de Modernleşme Dia ve Parti Politikası: M5P Örnek Olayı, Alan Yayrncdık, İstanbul, 1985.



Serdengeçti, Osman Yüksel, Kanlı Bctlkonlaı; Ka­ mer Yayınları, İstanbul, 1992 (b). Şerre s, M., Hermes: Literatüre. Science, Philosophy, Thejohns Hopkins University Baltimore, 1982.



Sarıbay, Ali Yaşar, Türkiye'de Demokrasi ve Politik Partiler A li Basın Yayın, İstanbul, 2001.



Sertel, Sabiha, Roman Gibi (1919-1950), Cem Ya­ yınevi, İstanbul, 1978.



Sarıda!, Mehmet Vehbi, Sosyal Ekonomi Takrirleri - Dar Mütınsiie içtimai Mesele: işçilerin ve Kü­ çük Çiftçilerin içtimai Meseleleri, T.C. Maarif Vekilliği Yüksek iktisat ve Ticaret Mektebi, İs­ tanbul, 1941.



Sertkaya O. E., Atatürk ve Türk www. tdk.gov tr/sertkayaOO1. html.



Sarılaş, M., Nurettin Topçu'da Sosyo-pedagojik Ya­ pı, Ankara, 1986.



696



Serdetıgeçti, Osman Yüksel, Mdbetstz Şehit; Görüş Yayınlan, İstanbul, 1992 (a).



Sartori, Giovanni, Demokrasi Teorisine Geri Dö­ nüş, çev. T. Karamustafanglu-M, Turhan, Türk Demokrasi Vakfı, Ankara, 1993.



Dili,



Sever, M. ve C, Dizdar (derleyenler), 2. Cumhuri­ yet Tartışmaları, İstanbul, 1993. Sezer, H, Emin, Remzi Oğuz Anh, Toker Yayınları, İstanbul, 1976. Shils, Edvvard, Tradition, The University of Chica­ go Press. Chicago, 1983.



Sayar, Ahmet Güner, A. Süheyl Ünver, İstanbul, Eren, 1994.



Shils, Edvvard, “Civility and Civil Sodeıy", Çivility and Cıtizenship in Liberal Demor ratır 5ocieties içinde, der. Banfıeld Edvvard C., Paragon House, New York, 1992,



Sayar, Ahmed Güner, Bir iktisatçının Entelektüel Portresi: Sabri E Ülgener, Eren Yayıncılık, İs­ tanbul, 1998.



Sinanoğlu, Nüshet Ilaşim, Petrarcal Hayatı, Eser­ leri ve Ortadevirden Rönzsansa Geçiş Merhalesi­ nin Tetkiki, Ankara, 1931 -



Sayar, Ahmed Güner, Osmanhdan Cumhuriyete Portre Denemeleri, Ötüken Yayınları, İstanbul,



Siıembölükbaşı, Ş,, Parti Seçmenlerinin Siyasal Yönelimlerine Etki Eden Sosyoekonomik Fak­ törler: İsparta Ömehalay Araştırması İ9951999, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2001.



2000 .



Sayar, Zeki, "İstanbul’un Inıan Hakkında Düşün­ celer”, Arfutekt, sayı: 1, 1957 Sayar, Zeki, "İmar ve Eski Eserler”, Arkitelıt, sa­ yı: 2, 1957. Sayar, Zeki, "İstanbul’un İmarında Şebiıei Mima­ rın Rolü", Arkiteftt, sayı: 3-4, 1956. Sayyid, Bobby S,, Fundamentatizm Korkusu. Avrupamerk elcili İt ve İslamcılığın Doğuşu, çev. Ebubekir Ceylatı, Nuh Yılmaz, Vadi Yayınları, An­ kara, 2000. Scruton, Rcger, The Meatıing o f Conservatism, Macmillan, Londra, 1980 (1984) (1989). Sedgtvick, M., ‘‘Against Modernity-Western Traditionalism and İslam", I5IM Nesvsletter, sayı: 7,2001, Sedgvrick, M., “Marginal Muslims in CyberspaceTbe lmplication of the Web lor Traditionallsts, and of Traditionalists on the Web for İs­ lam", The Fourth Notdte Confemıce on Mtddle Eastent Studıes: The Middle East in Glohaliging WorId (Yayımlanmamı} Bildiri Metni) içinde, Oslo, 13-16 August, 1998.



Sloterdijk, Peter, Kritik der zyniscfıer Vemun/t, Suhrkamp Verlag, Frankfurt, 1983. Smith A.D., Millî Kimlik, çev. Bahadır Sina Şener, İletişim Yayınlan. İstanbul, 1991 (1999). Sombart, Werner, A Neıv Sociai Philosophy, çev. Kari F, Geiser, Princeton University Press, Princeton, 1937. Sombart, Werner, The jeıvs and Modern Capitalism, çev. Mortimcr Epstein, Colier Books, Ne w York, 1962, Sombart, Werner, Soriaiism and tfıe Sociai Movement, çev. Mortimer Epstein, Augustus M. Kelley, New York, 1968. Songar, Ayhan, "Peyami Safa’dan Birkaç Hatıra”, Türk Edebiyatı, sayı: 104, Haziran, 1982. Soydemir, Selim, “Sabri Ülgener’e Göre Osman­ lInın Kapitalizme Geç meyişin in Nedenleri”, Mülkiyeliler Birliği Delgisi, sayı: 184, 1995. Stankiewicz, W.J., In Search of a Poiitiçal Philoîophy: İdeologies at the Ciose, Routledge, Londra ve Neve York, 1993.



Sefereioğlu, Necmettin, Remzi Oğuz Arık Bibli­ yografyası, Yayınlan ve Hakkında Yazılanlar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989.



Stauth, G. ve Turner, B.S., Nietzsehe’tıiıı Dansı, çev Mehmet Küçük, Ark Yayınevi, Ankara, 1995,



Senneu, Richard, Kamusal İnsanın Çöküşü, çev. S.Durak ve A.Yılmaz, Ayrıntı Yayınlan, İstan­ bul, 1996.



Steinfels, Peter, The Neoamservatives, The Men Who art Changing AmericaS Polities, Simon & Schuster, New York, 1980 (ilk basım 1979).



Serdengeçtl, Osman Yüksel, Bu Millet Neden Ağ­ lar?, Milli Ülkü Yayınevi, Konya, 1986.



Stern, Friz Poiitics o f Cultural Despaîr, University of California Press, Berke!ey, 1974.



K AY N A K Ç A



Subayı, Necdet, Türk Aydirim[n Din Anlayışı, Yapı Kredi Yayınlan, İstanbul, 1996. Subaşı, Necdet, “Türk(ıye) Dindarlığı: Yeni Tipolojiler”, hlâmiyat, cilt; 5, sayı: 4, 2002. Sülker, Kemal, Nazım Hikmet’in Polemikleri, Ant Yayınları, İstanbul, 1968. Şayian, Getıcay, Türkiye'de Kapitalizm, Bürokrasi ve Modernleşme, TODAtE Yayınları, Ankara, 1974. Şeyma, Güngör, “Nihad Sâmi Banarh", TDV İsidm Ansiklopedisi, cilt: 1, İstanbul, 1992. Taner, Haldun, Ölürse Ten Oiüı; Canlar ölesi De­ ğil, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1998. Tanpınar, Ahmet Hamdi, Yaşadığım Gibi, Dergah Yayınları, İstanbul, 2000. Tanpınar, Ahmet Hamdı, Bej Şehir, Devlet Kitap­ ları, İstanbul, 1969 (1987) (1989). Tanpmar, Ahmet Hamdı, Edebiyat Özerine Mahaleler. Dergah Yayınları, İstanbul, 1977 (1992), Tanpınar, Ahmet Hamdi, Huzur, Dergah Yayınla­ rı, İstanbul, 1996 [Yapı Kredi Yayınları, 2002 (h)l-



Tanpınar, Ahmet Hamdi, Yahya Kemal, İstanbul, 1963 (1995) (2001). Tanpınar, Ahmet Hamdi, Edebiyat Dersleri, Yapı Kredi Yayınlan, 2002 (a). Tanpınar, Ahmet Hamdi, Saatleri Ayarlama Enistitüsü, Yapı Kredi Yayınları, 2002 (c). Tanpmar, Ahmet Hamdi, Mücevherlerin Sırrı, Yapı Kredi Yayınlan, İstanbul, 2002 (d). Tansel, E A., “Fuad Köprülü’nün 1913’te Türk Milliyetçiliği Hakkında Bazı Fikirleri; Türk­ lük-İslamlık", Türk Kültürü, sayı: VII (81), 1969.



Taylor, Charles, “Negatif Özgürlük Anlayışının Yanılgısı", çev. O. Ankan, Cogito, sayı: 32, 2002 ,



(Tek), Müfide Ferit, Aydemir Kakrıüs Yayınları, İstanbul, 2002. Tekeli, İlhan, “Osmanlı İmparatorluğundan Gü­ nümüze Eğitim Kurumlanılın Gelişim i", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi için­ de, cilt: 3, İletişim Yayınlan, İstanbul, 1983. Tekeli, İlhan, "Türkiye'de Halkçılık”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi içinde, cilt: 7, iletişim Yayınlan, İstanbul 1985. Tekeli, Ilhan, “Türkiye'de Siyasal Düşüncenin Gelişimi Konusunda Bir Üst Anlatı”, Modem Türkiye’de Siyasi Düşünce - Modernleşme ve Batırdık İçinde, cilt: 3, editör: Uygur Kocabaşoglu, İletişim Yayınlan, İstanbul, 2002. Tekeli, İlhan, The Development o f the istemimi Metropoliian Area: Urban Adminisiration and Plattning, 1ULA-EMME, İstanbul, 1994. Tekin, Mehmet, Peyami Safa'nın Romanlarında Sosyal Meselcleı; Türkiyat, sayı: 1774, İstan­ bul, 1976. Tekin, Mehmet, Peyami Safa'nm Roman Sanatı ve Romanları Üzerinde Bir Araştırma, Selçuk Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Konya, 1990. Temperley, H., Englaıtd and the Near East. (he Crimea. Frank Cass & Co,, Londra, 1936 (1964). “Teşekkür", Türk Düşüncesi, sayı; 2,1954 (a). Tevetoğlu, Fethi, “Terakkiperver Cumhuriyet Par­ tisi", Türk Kültürü, sayı: 264, 1985Tczel, Yahya Sezai, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, Tarih VakFı Yurt Yayınları, İstanbul, 2002 (5, baskı).



Tanyol, Cahit, "inkılap ve Bir Anlayış", Cumhuri­ yet, 27 Temmuz 1962.



Thody, P., The Conservalive Jmagination, Pinter Publishers, Londra, 1993.



Tanyol, Cahit, Türk Edebiyatında Yahya Kemal, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1985.



Tibi, Bassam, Arap Milliyetçiliği, Yöneliş Yayınla­ rı, İstanbul, 1998.



Tapper, ît ve Tapper, N., “'Allaha Şükür Laikiz'. Bir Türk Kasabasında Fuudemantalizmm Bo­ yutları", çev. T. Atay, Türkiye Günlüğü, sayı: 31, Ankara, 1994. Tarancı, Cahit Sıtkı, Peyami Safa: Hayatt ve Eser­ leri, Semih Lütfî Kitabevi, İstanbul 1940. Taşgetiren, Ahmet, “Hocanın Ardından", Türk Edebiyatı, sayı: 329-330 (Ahmet Kabaklı Oze) Sayısı), İstanbul, Mart-Nisan 2001. Taşkın, Yüksel, Intelletiuals and the State in Turhey: The Case of Nationalist Conseıvatism During and A/ter the Cold 'Ar;r, Boğaziçi Üniversi­ tesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2001 .



Tayfun Atay, Eatı'da Bir Nabşi Cemaati: Şeyh Na­ zım Kıbnsi Örneği, iletişim Yayınları, İstanbul, 1996.



Timur, Taner, Ormanlı Kimliği, Hil Yayınlan, İs­ tanbul, 1986. Timuroğlu. Vecihi, 12 Eylül'ûn Eğitim ve Kültür Politikası: Tûrk-fslüm Sentezi, Başak Yayınları, Ankara, 1991. Tiryaktan, E. A., “Traditions in Sodology", Inter­ national Encyclopedia o f tke SacLül and Behavioral Sciences içinde, derleyenler: N.J. SmelserRB. Baltes, cilt; 23,2001. Toğrol, Beğlan, “Profesör Dr. Mümtaz Turhan", Türk Kültürü,, sayı: 78, Nisan 1969. Toğrul, Beğlan, “Prof. Dr. Mümtaz Turhan (19041969)", Türk Yurdu, sayı: 44, Nisan 1991. Topçu, Nurettin, “Raşgil", Hareket, sayı: 17, Ma­ yıs, 1967. Topçu, Nurettin, Büyük Fetih, Hareket, İstanbul, 1968 (a).



697



K A Y N A K Ç A



Topçu, Nurettin, “Milli Eğitim ve Muhtar Üniver­ site”, Hareket, sayı 32, Ağustos 1968 (b).



Tunç, Mustafa Şekip, “Aksiyon Felsefesi Bakımın­ dan Politika", Türk Düşüncesi, sayı: 1,1953.



Topçu, Nurettin, Kültür ve Medeniyet, Dergah Ya­ yınlan, İstanbul, 1970.



Tunç, Mustafa Sekip, “Mükofazakürltk ve Liberal­ lik", Türk Düşüncesi. 5: 2,1954.



Topçu, Nurettin, Milliyetçiliğimizin Esasları, Der­ gah Yaymlarj, İstanbul, 1978.



Tunç, Mustafa Şekip, “Liberallik ve Şuurlu Muha­ fazakârlık”, Türk Yurdu, Temmuz 1956.



Topçu, Nurettin, “Mehmet Akif'in idealizmi", Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi içinde, cilt: 3, yay: haz, İsmail Kara, Pınar Yayınları, İstan­ bul, 1994.



Tunçay, M., “Türk Siyasal Düşüncesinin Son Yüz­ yılında Üç Ana Yönelimin Ortak Çıkmazı: Dogmatizm”, Felsefe Kurumu Seminerleri için­ de, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1977,



Topçu, Nurettin, Taşralı, Dergah Yayınlan, İstan­ bul, 1998 (a).



698



------------



Topçu, Nurettin, Bergson, Dergah Yayınlan, İstan­ bul, 1998 Cb).



Tunçay, Mete, Türkiye Cırnık üriyeii’tıde Tek Parti YüııeCıminm Kurulmast (1923-1951), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999.



Topçu, Nurettin, isyan Ahlakı, Dergah Yayınları, İstanbul, 1998 (c).



Tunçay, Mete, Türkiye'de Sol Akımlar 1908-1925, BDS, İstanbul, 2000,



Topçu, Nurettin, Türkiye’nin Maarif Davası, Dergah Yayınları, İstanbul, 1960 [1998 (d)].



Tura, Saffet Murat, “Narsisizm”, Günümüzde Psi­ koterapi içinde, Metis Yayınları, İstanbul, 2000 .



Topçu, Nurettin, İradenin Davası/Devlet ve De­ mokrasi, Dergah Yayınları, İstanbul, 1698 (e). Topçu, Nurettin, Ahlttfe Nizamı, Dergah Yayınları. İstanbul, 1999 (a). Topçu, Nurettin, Yarınki Türkiye, Dergah Yayınla­ rı, İstanbul, 1999 (b). Toprak, Zafer, “Aydın, Ulu s-Devle t ve Popülizm", Türk Aydım ve Kimlik Soruna içinde, der. Sa­ bahattin Sen, Bağlam Yayınları, İstanbul, 1995. Toprak, Zafer, Bir Yurttaş Yaratmak: Muasır Bir Medeniyet İçin Seferberlik Bilgileri, 1921-1950, Yapı Kredi Yayınlan, İstanbul, 1998, Tosun, T., Türk Parti Sisteminde Merkez Sağ ve Merkez Solda Parçalanma, Boyut Kitapları. İs­ tanbul, 1999.



Turan, Osman, Türkiye'de Komünizmin Kaynakla­ rı, Nakışlar Yayınevi, İstanbul, 1977. Turan, Osman, Türkiye'de Manevi Bukran Din ve Laiklik, Boğaziçi Yayınları, Istranbul, 1993 {ilkbasım 1964). Turan, Osman, Türkiye’de Siyasi Buhranın Kay­ nakları , Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul, 1969. Turhan, Mümtaz, “Köy Enstitüleri Masalı", Türk Yurda, Kasım 1959. Turhan, Mümtaz, “Prof. Dr. Mümtaz Turhan Di­ yor Ki.,.”, Midi I{)k, Haziran 1967. Turhan, Mümtaz, Turhan Projesi, Aykut Neşriyat, İzmir, 1969. Turhan, Mümtaz. Garplılaşmanın Neresindeyim, Yağmur Yayınevi, İstanbul, 1980,



Tökitı, İsmail Hüsrev, Cumhuriyet Halk Partisinin Dünya ve Cemiyet Görüşü (GeneI Esaslar) I, Ülkü Basımevi, Ankara, 1946.



Turhan, Mümtaz, Kültür Değişmeleri. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1987.



Tuna, Orhan, “Prof. Dr. Sabri E Ülgener”, Yeni Gözlem, sayı: 119,1984 (a).



Turner, Bryan, Weber and İslam: A Critical Study, Routledge fd Kegan Paul, Londra, 1974 [Türkçesi: Max Weber ve İslam, çev Yasin Aktay Vadi Yayınları, Ankara, 1997 (2. baskı)].



Tuna, Orhan, “Tarihte Darlık Buhranları ve ikti­ sadi Muvazenesizlik Meselesi”, Yeni Gözlem, sayı: 126, 1984 [W, Tuna, Orhan, “Prof, Dr. Sabri F. Ülgener ve İki Eseri", Prof. Dr. Sabri E Ülgerlere Armağan içinde, İstanbul Üniversitesi iktisat Fakültesi Mecmuası, cilt: 43, sayı: 1-4, İstanbul, 19841985. Tunaya, Tarık Zafer, İslamcılık Cereyanı, Baha Matbaası, İstanbul, 1962. Tunaya, Tank Zafer, Türkiye'de Siyasal Partiler, Cilt.T, İkinci Meşrutiyet Dönemi, Hürriyet Vak­ fı, İstanbul, 1984. Tunç, Mustafa Şekip, Bergsorı ve Manevi Kudrete Dair Birkaç Konferans, Muallim Ahmet Halit Kütüphanesi, İstanbul, 1934.



Tursun Bey, Târih-i ebü’l jeth, der. Tulum, M,, İs­ tanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul, 1490-1495. Tüfekçioğlu, Hayati, "Cumhuriyet İdeolojisi ve Türk Basını (Hakimiyet-i Milliye 1.12.192831.12.1929)”, Sosyoloji Dergisi, sayı: 3, İstan­ bul, 1992, Tûrkdoğan, Orhan, “Z. E Fmdıkoğlu’nun Sosyo­ lojik Görüşleri”, Fnıdıkoglu Armağan t içinde, derleyenler: Sabri Ülgener ve Orhan Tuna, l.Ü. İşletme Fakültesi Yayım, İstanbul, 1977. Tûrkdoğan, Orhan, Max Weber, Günümüzde ve Türkiye’de V'/rpr■r i Görüşler Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1985. Tûrkdoğan, Orhan, İslam Ekonomik 5işlemi ve



K A Y N A K Ç A



YVeberci Görümler, Turan Yayıncılık, İstanbul, 1996,



Ülken, Hilmi Ziya, "Medeniyetimizin Değerler Sistemi", Türk Düşüncesi, sayı: 1, 1953.



Türküne, Mu alla, Erol Güngör' de Kültür ve Kültür Değişmesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1986.



Ülken, Hilmi Ziya, "Bugünün İnsanı”, Türk Dü­ şüncesi, sayı: 4,1954.



Türküne, Mümtaz’er, “Bitmeyen Tartışma" Tür­ kiye Günlüğü, sayı: 2, Ankara, 1989.



Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Ta­ rihi, "Ülken Yayınları, İstanbul, 1992 (1998)



T ürk öne, Mümtaz’er, “Seçkin Kültürü Olarak Türk Sosyalizmi", Türkiye Günlüğü, sayı: 15, Ankara, 1991 (a).



Ülkütaşır M. Şakır, “Fuad Köprülü ve Bazı Basın Hatıraları”, Türk Kültünü, sayı: IV (47), 1966.



Türküne, Mümtaz’er, Türkiye’de İs lanın ligin Do­ lusu, İletişim Yayınlan, İstanbul, 1991 (b).



Ülkiltaştr, M, Şakin Atatürk ve Harf Devrimi, Türk Dil Kurumu Yayınlan, Ankara, 1981.



Türküne, Mümlaz’er, Modernleşme LAtii^lt iz ve De­ mokrasi, Ark Yayınları, Ankara, 1993.



Önder, Haşan, ‘Eğitimde Atatürkçülük”, Biri­ kim, sayı: 89, İstanbul, 1996.



Türküne, Mümtaz'er, Cemaleddln f/ğüni, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınlan, İstanbul, 1994 (a).



Ünver, A. Süheyl, Ibhya Kemal’in Dünyası, Tercü­ man Tarih ve Kültür Yayınları, İstanbul, 1980.



Türküne, Mümtaz'er, “Milli Devlet - Laiklik - De­ mokrasi", Türlııye Günlagü, sayı: 29, Ankara, 1994 (b).



Ünver, A. Süheyl, Yahya Kemal için Yazılanlar MI, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1998.



TÜS1AD, Türkiye'de Eğitim, TÜS1AD Yayınları, İs­ tanbul, 1991,



Üzmez, Hüseyin, Malatya Suikastı, Timaş Yayın­ ları, 1996.



Tütüncü, Ziya, Kazım Karate fiir Paşa, Milliyetçi Yayınlar, İstanbul, 1975.



Vakkasoğlu, Vehbi, “Ve Ülgener Hoca da Aramız­ dan Ayrıldı", Türk Edebiyatı Dergisi, sayı: 118, 1983.



Uçman, Abdullah ve Handan İnci (haz.). Bir Gül Bu Karanlıklarda: Tanpmar Üzerine Yazılar, Kilabevi, IsLanbul, 2002. Uğur, Aydın, “XIX. Yüzyıl Alman Tarih Felsefesi Geleneği ve Bir Türk Bilim Adamı: Prof. Sabri Ülgener”, löplum ve Bilim, sayı: 23,1963. Uluant, Zeynep, "Samiha Ayverdi’de Milliyetçilik Fikri", Orhun, sayı: 41, Tarih Yok. Uysal, Sermet Sami, Yahya Kemal’le Sohbeti er, Yahya Kemal’i Sevenler Derneği Yayınları, İs­ tanbul, 1959. Uysal, Sermet Sami, Şiire Adanmış Bir Yaşam: Yah­ ya Kemal Beynilı. İstanbul, 1998. Ülgener, Sabri, “Gösteriş Maksadiyle İstihlak Me­ selesi ve Türkiye’nin İktisadi Gelişme ve Kal­ kınmasındaki Zararlı Tesirleri”, Siyasi İlimler Mecmuası, sayı: 268,1953. Ülgener, 5abri, "Takdim: Türkiye’de Planlama ve Planlı Döneme Geçiş ", Türkiye’nin Ihlisadt Ge­ lişme Meseleleri içinde, Sermet Matbaası, İs­ tanbul, 1971. Ülgener, Sabri, İktisadi Çözülmenin Ar."T: ve Zih­ niyet Dünyası, Der Yayınları, İstanbut, 1981 (a). Ülgener, Sabri, Zihniyet ve Din: İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri iktisat Ahîûiu, Der Yayınları, İs­ tanbul, 1981 (b).



Ülken, Hilmi Ziya, Millet ve Tarih Şuuru, Dergah Yayınlan, İstanbul, 1948 (1976).



( 2001 ).



Viereck, Peler, Coıtservatism: Frottı John Adams ta Churchtll, D. Van Nostrad Company, Inc., Princeton, New]ersey, 1956. Viereck, Peter., Conservatism Revisited -The Pevott Agaiııst Revoii, 1315-1949, Charles Scribner’s Sons, New York, 1949. Wallerstein, tmmanuel, Liberalizmden Sonra, çev. Erol öz, Metis Yayınlan, İstanbul, 1998. Weber, Eugetıe "Ronıania", The Etıropean Right içinde, derleyenler: Hans Rogger ve Eugene Weber, University of California, Berketey, 1966. Weber, Max, The Theory of Economic and Social Oıganisation, Free Press, New York, 1966. Weber, Max , Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ru­ hu, çev, Zeynep Aruoba, Hil Yayınları, İstan­ bul, 1985 Winthrop, R. H., "Tradition", Dictioııary o f Concepts in. Cultıtral Anthrcpoiogy içinde, Greenwood Press, New York, 1991. '.Y'.y.vc ul tu rai renewal. ca/news/nws21. h tm. Yalçın, Süleyman, Salih Tuğ, TC Anayasası İçin Tekli/, Ünal Matbaası, İstanbul, 1982. Yalçın, 5., "Aydınlar Ocağı ve Türk-îslâm Sente­ zi”, Tercüman (Yazı Dizisi), 1-6 Şubat, 1988.



Ma-



Yalnız, C., "‘Işık-Karadelik’ ilkesi Bağlamında Münevver Ayaşlı’yı Okumak", Gösteri, sayı: 243,2002.



Ülgener, Sabri, Darlık Buhranları ve İslam iktisat Zihniyeti, Mayaş Yayınlan, Ankara, 1984.



Yaşamları ve Yapıtlarıyla Os mani dar Ansiklopedisi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1999.



Ülgener, Sabri, Zihniyet, Aydınlar ve yaş Yayınları, Ankara, 1983,



İ . . ' " ,, I



699



k a y n a k ç a



Yavuz, Hilmi, Osmanlılık, Kültür; Kimlik, Boyut Kitapları, Istanbul, 1995. Yavuz, Y. Ş., “Islâm’da Yenilikçi Hareketin Başla­ ması ve Kelâm (İmi”, İslam, Gelenek ve Yenileş­ me içinde, İstanbul, ISAM, 1996. Yeğen, Mesut, Devlet Söyleminde Kart Sorunu, ile­ tişim Yayınları, İstanbul, 1999. “Verıı Türk Ansiklopedisi”, Türk Düşüncesi, cilt: 11, Ötüken Neşriyat. İstanbul, Tarih Yok, Yeşil, Ahmet, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Cedit Neşriyat, Ankara, 2002, Yetiş, Kâzım, Mefınret Akif'in Sanat - Edebiyat ve Fikir Dünyasından Çizgiler, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınlan, Ankara, 1992. Yetiş, Kâzım, Yahya Kemal 1: Hayatı, İstanbul Fe­ tih Cemiyeti Yayınlan, İstanbul, 1998 (a). Yetiş, Kâzım, Yahya Kemal İçin Yazılanlar İ-1I, İs­ tanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1998 (b). Yıldız, Harun, Erci Güngör'ün Hayati ve Eserleri Prof Dr. Erol Güngör’ün Anısına Armağan, Sel­ çuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Ensti­ tüsü, Konya, 1998. Yılmaz, Murat, “Türk Milliyetçiliğinin Doğuş Dönemi", Türkiye Günlüğü, sayı: 53, Ankara, 1993. Yılmaz, Murat, "Mümtaz Turhan", Modem Türki­ y e’de Siyasi Düşünce - Milliyetçilik, cilt: 4, edi­ tör; Tatltl Bora, iletişim Yayınları, İstanbul, 2002 (a).



Yılmaz, Murat, “Erol Güngör", Modem Türki­ ye’de Siyasi Düşünce - Milliyetçilik, cilt: 4, editör: Tanıl Bora, İletişim Yayınlan, İstan­ bul, 2002 (b). Yılmaz, Murat, Tefe Parti Döneminde Müstakil Me­ buslar ve CHP Müstakil Grubu (1931 - 1946), AÜ £BE Yayımlanmamış Doktota Tezi, Anka­ ra, 2002 (e). Yüksel, 1. Aydın, Eferem Hakkı Ayverdi, Ankara, 1993. Zızek, Slavoj, Iânying svüh the Negolive; Kont, Hegel, and the Critirjue o/ Ideology, Duke University Press, Durham, 1993. 2izek, Slavoj, Tke Plague o f Fantasies, Verso, Londra, 1997. l i i e k , Slavoj, The Ticklish 5ubject: The Absent Centre o f Political Ontology, Verso, Londra, 1999. Zürcher, Erik jan. Millî Mücadelede ittihatçılık, Istanbııl, 1987. Zürcher, Erik Jan, Polilieal opposition in the early Tıtrkisk Repubfİc: The Progressive Republican Party; 1924-1925, Leiden, 1991 [Türkçesi: Te­ rakkiperver Cumhuriyet Fırkası, çev: Gül Çagalı Güven, Bağlam Yayıncılık, İstanbul, 1992J. Zürcher, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 1995.



Hazırlayan: Erkan Şimşek



YAZARLAR HAKKINDA



İS M E T A K Ç A



D O Ç . DR. G Ö K H A N Ç E T İN S A Y A



Yıldız Teknik Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler fakültesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası ilişkiler Bölümü



İstanbul Teknik Üniversitesi insan ve Toplum Bilimleri Enstitüsü, öğretim Üyesi



DR. Y A S İN A K T A Y



M E T İN Ç IN A R



Selçuk Üniversitesi, Fen Edebiyat fakültesi Sosyoloji Bölümü, Öğretim Üyesi



Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi D O Ç . D R . A H M E T Ç İĞ D E M



Y A L IN A L P A Y



Boğaziçi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü



Kıbrıs Yakın Doğu Üniversitesi İletişim Fakültesi, öğretim Üyesi Y R D . D OÇ . DR. M E R A L DEM LREL



E M İN A L P E R



İstanbul Teknik Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Enstitüsü



Boğaziçi Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu, Öğretim Üyesi DR. T A N E L D E M İR E L



Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Öğretim Görevlisi



Çankaya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü, Öğretim Üyesi



Y R D . D O Ç . D R . N U R A L T IN Y IL D IZ



S E Ç İL D E R E N



Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kültürel İncelemeler Programı, öğretim üyesi



Leiden Üniversitesi Türkiye Çalışmaları Bölümü



DR. F A R U K A L P K A Y A



M EH M ET CAN DOĞ AN Ş Ü K R Ü A R G IN



Gazi Üniversitesi, Türkçe Okutmam



Yazar S A D E T T İN E L İB O L CUM HUR A SLA N



Yazar



Erzurum Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü



Y R D . DOÇ. DR. N E C M İ ER D O Ğ A N



D O Ç . DR. T A Y F U N A T A Y



Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Etnoloji Anabıiim Dalı, Öğretim Üyesi



Orta Doğu Teknik Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü, öğretim Üyesi EROL G Ö K A



EM RE A YV AZ



Psiklyatrist Hekim, Yazar



Boğaziçi üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler ve Siyaset Bilimi Bölümü



ÖZGÜR G Ö K M E N



Leiden Üniversitesi Türkiye Çatışmaları Bölümü B E Ş İR A Y V A Z O Ğ L U



Yazar



Ö ZG Ü R S E V G İ G Ö R A L



UMUT A ZA K



Boğaziçi Üniversitesi Atatürk ilkeleri ve inkılap Tarihi Enstitüsü



Leîden Üniversitesi Türkiye Çalışmaları Bölümü F. S E V İN Ç G Ö R A L



Sosyolog, Yazar



Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Türkiye Araştırmaları Masası, Klinik psikolog



R IF A T N. B A L I



VURAL GÖRAL



Yazar, Araştırmacı



Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Kamu Yönetimi Anabilim Dalı



DR. U L U S B A K E R



P R O F. D R . M U R A T B EL G E



Bilgi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Karşılaştırmalı Edebiyat Bölümü, öğretim Üyesi



Ç E T İN G Ü N E Y



Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, Siyasetblllmci



FD T İ B E N L İS D Y



Boğaziçi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü



Yazar, Eleştirmen



T A H IL B O R A



M U R A T G ÜZEL



Yazar, Editör



Yazar,



N U R D A N G Ü R B İL E K



T e z k ir e Dergisi Yayın Kurulu Üyesi



PROF. P R . K A D İ R C A N G IZ B A Y



Gazi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü, Öğretim Üyesi



PROF. D R . A H M E T İN S E L



LEVENT



Galatasaray Üniversitesi İktisat Fakültesi, öğretim Üyesi



cantek



Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi



701



Y R D . D O Ç . DR. N A Z I M İR E M



Y R D . D O Ç . DR. B E K İR B E R A T Ö Z İP E K



Dokuz Eylül Üniversitesi İşletme Fakültesi Uluslararası ilişkiler Bölümü, Öğretim Üyesi



Gazibsmanpaşa'Oniversıtesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Siyaset ve Sosyal Silimler Anabilin Dalı, öğretim Üyesi



Y R D . D O Ç . DR. A Y K U T K A N 5 U



Ortadoğu Teknik Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, öğretim Üyesi



DR. M E H M E T S A B İT A Ş



PROF. D R . K U R T U L U Ş K A Y A L I



PROF. D R . E D İB E S Ö Z E N



Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, öğretim Üyesi



İstanbul Üniversitesi iletişim Fakültesi, öğretim Üyesi



Devlet Planlama Teşkilatı Uzmanı



YR D . D O Ç . DR. Y Ü K S E L T A Ş K IN PROF. D R . L E V E N T K Ö K E R



İzzet Baysal Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bolüm Bajkanı, Yakın Doğu Üniversitesi İletişim Fakültesi Dekanı



Marmara Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İngilizce Siyaset Bilimi ve Uluslararası ilişkiler Bölümü, öğretim Üyesi PROF. DR. Y A H Y A S E Z A İ T EZ EL



Y R D . D OÇ. D R . D U Y G U K Ö K S A L



Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, öğretim Üyesi



702



________



Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İktisat Bölümü, öğretim Üyesi D O Ç . DR. H A Y A T İ T Ü F E K Ç İO G L U



Yazar



İstanbul üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bolümü, Öğretim Üyesi



D O Ç . DR. N U R A Y M E R T



A. Ö M E R TÜRKEŞ



Yazar, Siyasetbilimci



Yazar, Eleştirmen



BURAK ONARAN



H A ŞA N S A İM VU RA L



Mimar Sinan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü



Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Siyaset Bilimi Bölümü



P R O F. DR. S Ü L E Y M A N S E Y F İ Ö Ğ Ü N



D R . M U R A T Y IL M A Z



Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Öğretim Üyesi



Siyasetbilimci



Ö M E R L A Ç İN E K



D OÇ. D R . A R U S Y U M U L DR. T U N C A Y Ü N D E R



Gazi Üniversitesi İktisadi ve idari Bilimler Fakültesi Kamu Yönetimi Bölümü



Bilgi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi 5osyoloji Bölümü, Öğretim Üyesi PROF. DR. E R İK J A N Z Ü R C H ER



YRD. D O Ç. DR. M E H M E T Ö ZD EN



Hacettepe Üniversitesi Edebiyart Fakültesi Taritı Bölümü, Öğretim Üyesi



Leiden Üniversitesi Türkiye Çalışmaları Bölümü, öğretim Üyesi



Dizin



I. Meşrutiyet 231 [. Türk Neşriyat Kongresi 514 II, Abdülhatnil 171+318,378, 407, 6 0 2 ,6 0 6



II. Cumhuriyetçiler 378 11. Enternasyonal 068 11 James 5 6 7 II. Mahmut 97, 171,286,503 II. Meşrutiyet 78, 82, 98, 147, 150, HS, 224, 230,303,318, 326, 342,3 6 3 , 453, 539, 5 9 9 . 001-602, Türkçüleri 560 11. Türk Tarih Kongresi 372 JİL Selim 97, L92, 303, 563 IV. Mehmet 431 IV Murat 04 12 Eylül 1980 askeri darbesı/harekâtı 99, 209, 284, 309, 313, 338, 395, 399-400, 519, 522, 545-546, 567, 584586, 614; cuntası 210, 400; reji­ mi 310, 587, 621 12 Mart darbesi/muburası/müdahalesi 99, 384,587 12. Milli Eğitim Şûrası 615 1688 Devrimi (İngiltere) 567-577 1688 Şanlı Devrimi (Glorious Revolution) 67 1839 Gülhane Fermam 617 1904-1905 Savaşı 327 1908 Devrimi 125-127, 136 1915 Tehciri 403 1924 Anayasası 292, 297,304,333 1925 ara seçimleri 63 1933 tasfiyesi 490-491 1935 seçimleri 60 1945 İstanbul ara seçimleri 63 1950 seçimleri 405 1955 seçimleri 312 1961 Anayasası 341,562, 575 1973 seçimleri 308, 575 1977 seçimleri 575 1902 Anayasası 587 1983 seçimleri 309-310 1907 seçimleri 310 1991 seçimleri 311 24 Ocak Kararları 580 25 Şubat tedbirleri 50 27 Mayıs 1960 askerî



müdahaleşi/darbesi/ihtilah 75, 216, 228-229, 292-293, 297, 307, 309, 335-336, 383-384, 395, 558, 583-584, 648; İhtilal­ cileri 313,384 23 Şubat kararları 313; darbesi 395; süreci 614 31 Mart Ayaklanması 44,231 4 Mart tedbirleri 50 500, Yıl Vakfı 657 6-7 Eylül Olayları 149 93 Harbi 550



A AB 311, 312,386-387; yanlılığı 312 Abacı, Panayot 661 Abbas Ha lim Paşa 3 20 Abduh, Muhammed 320, 325,330, 355,500 Abdullah Cevdet 220 Abdullah E/endi>tiu R a y d a n 411, 422,425,431 Abdülaziz97, 372 Abdülaziz Çavuş 320 Abdûlhak Hâmid 164, 522 AbdCılhamil 37, 377, 582, 600; döne­ mi 98 Alkili fijamid'in Rıduuuyriinden İslim­ de 655 Abdülmccit Efendi 46 ,9 7 Abdûrreşid Ibrahim Efendi 323, 327 Acemler 141, 343, 563 Action FrançaLse 119, 121 Aczmendikr 199 Açık Deniz 413,418.420 Açık toplum 568 Açıktl 633,635 Ada Avrupası modemiznrû 541 Adalet Partisi (AP) 103, 280, 293, 308,343,392,395,558,570, 574, 504^05,636; AP/DF geleneği 584; AFlller 575 Adalet Sarayı 523 Adalı, Niyazi 272 Adana 285; Bidayet Mahkemesi 200 Adımlar 76 Adıvar, Adnan 47 Adıvar, Halide Edip 62, S5, 525,



547,592, 601-602 Adliye Vekâleti Müsteşarlığı 279 Adliye Vekâleti Vekilliği 280 Adorno, Iheodor 104 Adriyatik 3 78 Afganistan 54, 210-211,337. 362; Afganlı Müsl umanlar 356 Afrika 146 Afyonkarahisar 525 Agâh Ahmed 416-417, 419 Agrar und Industıiepolitik (Tanm ve Endüstri Politikası) 624 Agaoghı, Ahmet 107-108,113,143, 217, 222, 598 Agaaglu, Samet 597-593 Ahali Cumhuriyet Fırkası 280 Ahi Evren Camii 204 Ahlak Nizamı 261, 610 Ahlaki idealizm 473,476-477, 480, 435; pedagoji 497 Ahlak-i Nasırı 617 Ahmed bin Hatibe! 357 Ahmed Celaleddin Dede 510 Ahmtd Kemâl 278 Ahmet Cevdet Paşa 288 Ahmet Hâşim 05-96, 136, 133,416, 433,522,545 Ahmet İzzel Paşa 45, 54 Ahmet MLdhat Efendi 98, 50), 541, 590, 601, 640 Ahmet Remzi lAkyürek] Dede 510 Ahmet Yesevi 133,140-141 Ahrar Fırkası 285 Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) 312-313, 349-350,306-387.407 Ak Şemsettin 255 Akademik muhafazakârlık 555 Akademizm 645,645 Akadlar 143 Akat, Asaf Savaş 380 A h b ab a 403 Akçura, Tuğrul 159,184 Akçura, Yusuf 303 Akdag, Mustafa 77 Akdeniz 396, 415,426; havzası 497, 507; medeniyeti 452, 561 Akdik Kâmil 512 Akıl Çağı 470, 473 Akılcılık 1Û8-1Û9, 577



DİZİN Akıdecilık 223 (Beklenen Vakit) 211,214, 408 Aksaray 602 Aksov, Mehmet 272 Aksu, Abdûlkadir 386 A k ş a m 367 Akşin, Sina 45 Aktar Hoca 510 Aktaş, Şeni 2/2 Aktivizm 102. 191, 209 Akyol, Taha .384 Aladağ, I. Hakkı 272 Albaylar Cuntası 568 Albayraluaroğlu, I. Durmuş 272 Alevilik 232 Ali Canıb 138 Ali Fethi Bey 48. 103 /Mı Fuat Paşa 42-43,45-47 Ali Haydar Bey 182 Ali Kemal 418 Ali Paşa 97 Ali Suavi 541 Ali, Sabahattin 514 A’ıkan, Ahmet Turan 207. 259, 380. 458, 460, 518 Alman akademisyenler 630: aşırı muhafazakâr ideologları 122; bilim geleneği ve metodolojisi 491: hükümeti 631; ırkı 130; ırkçılığı 131; idealist-muhafaza­ kâr düşüncesi 104; iktisat görüşü 625; köylüsü 626; Kürsü Sosyalistleri 131; Mektebi 162: muhafazakar lisanı 102; muhafazakârlar 622; nasyonal sosyalizmi 224; Nazizmi 112; sağı 102; ordusu 626. Romantik ekolü 152; romantik milliyetçiliği 190; romantikleri 492; romantizmi 108: sanayileşmesi 624: sosyal siyasetçiler/sosyal bilimcileri 623. 631; tarih okulu 492: toplumu 124,189,622; Arkeoloji Hnstıtu.sü 143; Almanlar 103. 225.318. 628; Almanya 41,109,119,126-127, 129-131,188-190, 224-225. 274. 490. 492- 493, 505.622-625. 628-629 Alp, A. Rıza 272 Alp, Tekin 405, 408 Alpaslan 272 Alptekin. Yusul .382 Alternatif millî kimlik 315 Altıncı Ş eh ir 259 Alus. Sermet Muhtar 598 Amasya 45; Tamimi 54 Amerika Birleşik Devletleri (ABD) 61,73, 76. 100, 104. 282, 326, 336-338, 370, 408- 409. *67. 491, 524, 578, 658; Amerikalı muhafazakârlar 567; Amerikalılar 633 Amerikan ampirisizmı 492; remaatçi toplumlan 104; Devrimi 67; kültürü 588: mandası 370: muhafazakâr entrlektualizmi 569; muhafazakârlığı 579; orta sınıfı 579; pragmatizmi 612; Yahudi lobisi 657; Amerikancılık 104 A kit



Anadolu 45- 46, 54. 80,85 87. 90. 126.142. 147.182,219,221.318. 339. 342.392, 419,451.454-455. 457, 484,498, 509, 514, 527. 530,537.567,582,603.635. 642; Edebiyatı 441; gerçeği 441; halkL4n.sanı/köylüsü 270,311, 338, 448,484. 551; kentleri 181, sosyalizmi 272. 567; Türklüğü 254; Türkü 270; Anadolucu muhafazakârlık 269. Anarlolucular 262,373. 376: AnadoIucu.uk 91.363, 4.54,512, 652. 654 AmuJoiu Mecmuası 512 Anadolu Selçuklu Tarihi 558; Selçukluları 141,373. 558 Anadolu ve Rumeli Mudafaa-i Hukuk Cemiyeti ^6 Anadolu'da İslamiyet 144,147 Ananecı muhafazakâr1ar 185, muhafazakârlık 179: radikalizm 117: ananevi millıyetçi-muhafazakârlık 446 Anarşistler 471: anarşizm 270 Anavatan Partisi (ANAP) 201,284. 288, 310. 312-313. 343. 386, 460, 551,553, 587 588,644 Anayasa Mahkemesi 288. 311 Anayasacthk 541 Anderson, Perry 643 Angio-Amerikan düşünce geleneği 67: muhafazakârlığı 67; ülkeleri 74 Anglosakson dünya 577: toplumlar 568 Ankata 38. 47, 50. 52, 54 55, 59. 62, 165, 180-181, 183-184,319, 384 420, 439. 465-466. 488. 510,516, 547, 550,559.564565. 603. 642: Arkeoloji ve Etnografya Müzeleri 456; İstiklal Mahkemesi 47. 280. 319. 371: Palas 163: Üniversitesi 75; Hukuk Fakültesi 390; İlahiyat Fakültesi 457 A n k a ra 80 Antagomzma 637, 668 Antalya 319 Anfalya!ı K ız a M ektup 415 Anlı-demokratik güçler 311 Amiempcryalizm .120 Anlıgone 557 Anti-intrikcıualbme 86 Anti -kapitalizm 490 Anti- Kemahstlık/anti-Kemalizm 103, 564 Anti-kolonyal bilinç 190: mücadele 190 Anti-komünist cephe 585; kampa­ nyalar 556. 569; reaksıyonerlık 202; reperıuvar 5}8; söylemler 603; anti-komunizm 200,334, 337,396,460, 523. .583. 6*3, 653 Anii-modernisl romantizm 189: anti modemizm 163 Anti-politik politika 473- 474, 476. 487 Anti-semıt düşünce 408; ideoloji 404,406,sövkm 402, 407; antisemitızm 402-405, 407-408, 654



antksosyahzm 389 vr Lengüistik Vrsihalanna Gere Türklerle Hind AvrupalIların Menşe Birliği 371 Aquinas 575 Arabistan 423; bedevileri 352; dünyası 52: isyanı 221; mil­ liyetçiliği 495: ülkeleri 654, Araplar 44. 409, 4 5 3 , 563. 571: Araplaşma 351 Arat, Reşit Rahmeti 388 Arazi Kanunnamesi (1858) 125 Arbeitsfront (binek Cephesi) 129 Arel, Hüseyin Sadeddin 510 Arendt, Hannah 542 Argın, Şükrü 197 An, Şevket 272 Ank, K. Fikret 272 Arık, Oluş 455-456 Ank, Remzi Oğuz 272. 4^8. 451 453. 456-457. 525, 6.36. 639 640 Aristo 468, 540, 562. 574; Arisıogı! eksen 542. ölçülülük 562 Aritokrasi 41; aristokratik miras 374 Arkeolog Gölüyle Anadolu ''*52 Arkeolog Gözüyle Avrupa 452 Arnavutluk 318. 378 379: Arnavut Ayaklanması 44 Aroiat, Ali Mümtaz 86 Arolaı, Hasar. İzzet 439 Aron. Raymond 504 Arsal, Sadrı Maksudı .388 Atseven, Cebi Esat 182 Arsoy. Göksel 543 Arvası, Seyyıd Ahmet 376 Asad. Talal 156 Asof Hâiet 164 Askeri Temyiz Mahkemesi 60 Aslan, Abdurıahman 213 Aslaıı, Alp 455 Aslan. Cumhur 598 Aslanapa. Oktay 272. 529 Asr-ı Saadet 462 Asrın Hikâyeleri 220 Asya 146,154, Asya Tipi üretim Tarzı 272: Asyacılık 224 Asya Arif Nihal 529 Aşın sağ 476; ideologlar 122 Aşfe Ahlakı 79 Aşk im iş il e r Ne Var Alemde 519 A şk a D air 431 Aşkın Düzen 474,479 Ata (Ataç), Nurullah 86. 443. 512515. 517-518, 521-522,641 A tatü rk ilk e le ri ve Kalkınma 198 Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu (AKDTYK) 400 Araturk, Mustafa Kemal (C.a2 i Paşa) 42 44, 47-50. 54-60, 63, 99-100. 103, 142, 144, 149-150. 183.191,195.109,223-224. 230, 282. 285, 287, 295, 305. 339. 368. 371, 395. 408, 420, 450, 507, 511 512, 524. 549550, 566, 571, 582-583. 614. 645; devri/donemi 232, 420, 586: ilkeleri 197. 200; mil­ liyetçiliği 214, 401; Atatürkçü eğitim 615; endoktrinasyon 614; Atatürkçülük 63, 198, 200, 571,



A ntrop oloji



D \ 2 \ H



593, 614; Aıaturkçü-Tiirk-lslam Sentezi 614 Atay, Fablı Rıfk] 85, 162*153, 509510 Ateist muhafazakârlar 69; ateizm 554 Ateş, Ahmet 528 Aleş, Aban 615 Ateşin Psikanalizi 413 Aliİhatı, C e v at Rjfat 202,403-407, 409 Atilla 158, 394 Alsi£ MecfttJtü 364, 523 Alsız, Nihal 112,190, 207, 298, 364, 378,403-404,407» 525, 556; ku$ağL 191 Auber Gölü 422 Aughey 557 Avcıogtu, Dogaıı 273,384 Avrasyp 533 Avrupa 56,50,66-67,95,100. 112, 119,122,124-126,146,207, 223, 226,232,278, 320,327,331, 336,341,373, 3S3,387,393, 4Ö9,416,448, 450,488, 506. 51L-514,520,550, 558,565,588, 590, 601-602, 605, 624, 634; Birliği 100,311, 589, 614; edebiy­ atı ve romanı 590; felsefesi 42; küftürû 513; medeniyeti 88,194, 223,316-317,331,529. 561, 564; milletleri haritası 145; modemizmi 645; satıau 513; Avrupalılar 209, 529; Avrupalılaşma 317,6Û9; Avrupamerkezci söylem 463 Avrupd-i Osman.! ve Muhteşem İstan­ bul 165 Ayasıjfya 524-525 Ayaşlt, Esad Muhlis Paşa 163-164 Ayaşlı* Münevver 162,165,172, 258,377, 592, 600-602 A y d a k i Kad\n 411-412.4 22, 42 4, 433-434 Aydemir, Şevket Süreyya 602,625 Aydın 390 Aydm-emekçi ittifakı 5Û5 Aydınlanma 23L, 333,470-471,473, 549-550; Çağı 40-41, 6^68, 83, 110, 118,120, 123, 132; düşüncesi 161,445; felsefesi 116, 554; fılozûham 534; karadığı 473; Aydınlanmaçı deizm 575; düşünürler 109; gelenekler 107; kültür 551; Aydınlanmactlar 552554; Aydınlanmaklık 554 Aydınlar 321, 323-323. 503,505; Ocağı 174, 180, 338, 305-390, 395*398-401*582-5 87,604,013614; sosyolojisi 502 Ayvazöglu, Beşir 219, 259,407. 553 Ayverdi Kardeşler 171 Ayverdi, Ekrem Hakkı 171,254-255, 257-258,365-366, 382,510,526, 603 Ayverdi, Samiha 171-172, 257, 366377, 592,600, 602-603, 612 Azamat, N. Hayri 272 Azınlıklar 124-125



B Babarızade Ahmet Nalm 351 Babıtfc 229,550 Edbıalifde Sabah 4ÛS Babinger 141; Ddr /slam in XI kn aslen 141 Bacheİard, G-aston 412-415, 422 Bağdat Hukuk Mektebi 370 Hahadıroglu, Yavuz 339 Bahriye Mektebi 652; Nezareti 54 Bakırctûglu, Ziya 272 BaMdr 229 Bakr 520, 522 Balıkesir 319 Balım, A. [hsatı 272 Balkan ülkeleri 190; Balkanlar 44, 254,373-379, 396, 410,449, 463; kanlar da Soğuk Savaş 38ü; bozgunu 449; laciası 224; Harbi/Savaşı 44, 54,86,139, 220, 254,453,516; Ealtacıoglu, lsnıavıl Hakkı 85-86,90, 107-108, 111-112r 156, 166-167, 169.216- 217,231-232, 316-321, 327,383,542,597,605-611. 636-637,641 Banarlı, Nihad Sami 140, 250,364368,373,421,526 8 ?nguöglu, Tahs in 366,5 65 Barancr, Reşaı Fuat 6Û0 Bardakçı, Murat 363 Barkan, Ömer Lütfı 625, 629-630 Harlas, Cemil Sait 525 Barres 429 Barutçu, Faik Ahmet 61



Basri Haşan 549 Başa,L Avtıî 272 Başar, Ahmet Hamdı 151 Başar, ŞukuFe Nihai 06 Başgil Ali Fuat 73 -74,291 -301,327329,332-337, 340,342,528-529, 542,607,653 Başımızda KuîaJi İsliyoruz 336, 655 Başkanlık: Dîvanı 370 Başkomutanlık Kanunu 55 Başkurt, Selamı 272 Başoglu, Muzaffer Şerif 78 Başol, SaÜm574 Balak 597 Batı 91, 95,97- 99.103,109-110, 113, I4B, 192,207-210,212,218, 220-222, 225- 226, 207.3ÜO301, 305,306, 3 11, 320-321,323, 326, 330, 344,349,373, 375, 391. 393, 406,440, 456, 461, 463.476, 492,494.497, 500. 502-503, 507. 527-528,533, 536, 539, 546, 549, 576, 580, 585-586, 590-591,595,602,611-612, 615,617, 653, 658; Bloku 344; dünyası 439,495; düşmanlığı 624-625; düşüncesi 277,445t 476,513, edebiyatı 326,450, fendalizmi 586; hayranlığı 544; Lslâmhgı 318; karşıtı akımlar 539; kiliseleri 658; materyalist küLtürû 518; medeniyeti 90,194-195. İ9B-199, 201, 208-209, 230. 286, 300* 316-317,336, 494, 503,609;



modernizmi 91; modernliği 108, 114, 275, 2BS, muhafazakârlığı 131,580; müziği 443*510; norm­ lan. 618; politik düşüncesi 556; sanatı 450; uygarlığı 440-471, 563 Batıcı aydınlar 445, 644; Bancılar 30ü; Batıcılık 305,309,311.321, 334, 343,349,394,449,459, 545, 564* 591; Batı-dışı toplumlar 451; Batı-Doğu ikilemi 521. 593: Batı-Doğu sınırı 521; Bank değerler 3] 1, 656; emperyalizm 432; hukuk 210; politika 345; yaşam tam 624; Batılılaşma, 98* 192-193, 195-196, 193, 200-201, 263,305-307,314, 322,333-335, 343, 350-351* 372, 377, 461, 476, 490,503, 519-520, 527,546, 560, 503, 588, 590-592, 593-594,601, 603,612, 616* 618, 621, 654; radikal Batılılaşmacı anlayış 99; Raiıb-maieryalistler 3 9 9 Balı Avrupa 169, 218, 504, 622 Batı Prusya 628 Balı Trakya 378 Batıcjfarm fçdfum 21S Batılılaşma, Ç ağ d aşla rın a, Avrupalılaşma» Modernleşme 534 Batınm Çökuyü 209 Batuhan, Hüseyin 71, 272 Baudelaire 411-412* 433 Baudûuİn. Charles 413 Bamnann, Zygmunl 166, 39B Bayar* Celâl 62,111, 293, 336, 539 Bayburt 558 Bayraktaroglu, Emin 367-369 Bayraktarzadeler 364 Bayrı, Mehmcd Halld 86, 272 Baysal, jale 272 Baytar Mckieb-i Alisi 318 Beck, Ulrich lifi Bedi. Setvcr 220 Beethoven 582 Bek, Kemal 272 Bekata, HıEzı Oğuz 450 Bele. Refet 54-55, 57, 59. 60 Belge* Burhan 649 ftelitlttiVmci değişim anlayışı 111 Belleten +51 Belli, V. Fuat 272 Bellini* Gentile 255 Bencilik 250 Benda, Julien 503 Bcnekay, Yahya 439 Betıjamitı, Constam 578 Benjamin, Walter 101 Sermedi Celal 73* 77 Bensem 160 Betdiaff 221 Beıgson Hetıri 42,85-86,8&, 102103,139, 170,210,221, 261* 414, 527, 652; Bergşonculuk/hergsoncn felsefeTBergson felsefesi/Bergsouizm 06-87,91, 106, 108-109; Bergsoncu kavram­ lar 07,91; Bergşon spiritualizmi 606; Bergsoncu felsefe 599; Bergsonculuk 231



705



□ İZİN



706



Serkeş, Niyazi 74,78, 133 Berlin 180, 318,119,025 Bermarı, Marshall 21,9, 359 Bemard, Gaude 121 Be? Şeftir 3e5,423-424, 426-420, 43M 32, 515 Beyatlı Yahya Kemal 85-89,137-139. 156, 158-159,164, 174, 207, 255, 257, 335-356,363-367, Yahya 371, 374, 376,391, 394, 413-416* 418-421, 426-427,429,433- 434, 439, 443, 446,511-513,515, 517-519, 521-524,526, 530, 531, 545,593.595 Beyazıt Devlet Kütüphanesi 510 Bhabba 639 Bilge, Muammer 272 Bilgegil, M, Kaya 366 Bilgi 139 Bilgi sosyolojisi 5Ö2 Bilgiç, Emi tı 529,585 Bilgiç, Saadettin 570 Bilim Araştırma Vakfı 408 Bir Dünyanın Elginde 516 Bir Facianın Hikâyesi 516, 520 B ir Gül Tazeliği 431 Bir Heykel İçin 422 Bir Rüyada G ördüğü m a z Eyüp 420 Bir Sdkî, Mükerrer G a z el, Mühürdarı GaSPİ 41B Bir Tepeden 420 Bir Tereddüdün Açmam 596 Bir Turan Sanatı V ar mjekr452 Bir Y az G ec esi Rüyası 433 Bireycilik 112,476,577 Birgen, Muhlddin 127 Birinci Büyük MllkE Meclisi 55, 281285, 297 Birinci Dünya Savaşı 42,44,49, 54, 56,61-62,107,119,221,226. 277, 291,361,379-380, 403.449. 454, 505,547-548, 558, 599, 623-624, 627-628.668 Birleşmiş Milletler 405 Birlik Vakfı 366 Bismarck41,180,383,623; Almanya’sı 127; dönemi 631 fîi* insanlar 596 Bizans 465; kurumlan 145; Bizans ve Osraanlı siyaset felsefesi 616 Bî^ûrts Müesseseîmmn Ostnanlı Mûessejderine Etkileri 144 Bi^im Türkiye 452 Bfanc, Louis481 Bloch, Emst 102 Blmıdel, M, 267, 269 Bogazığ Medeniyeti 165,526 BcgiLjlçf Mehtapları 254 Boğazlar Meselesi 291 Bolak, Aydın 307 Bolingbroke 577 Bolşevik Devrimi 409; Rusya 232; Bolşeviklik 49,221 Bolu 641 Bonald 69 Bonnard 429,430 Bonoparte, Marie 413-414 Bara, Tanıl 133.171.196. 201, 293, 330,3 59-360, 383,461,476 Boran, Behıce 76



Boratav, Pertev Naili 78* 641 Bornova k Lütfü 272 Bosna 378-379 Bourdüeu, Pierre 346 Boutroux, Emile 86 Boykotaj Düşmanı 418 Boyunağa, Yılmaz 339 Boz, Sami 272 Bozbeyli Femıh 570-573 Bozdoğan 180 Bozkurt 523 Bölücüm adaleti 667; eşitsizliği 667, 668



Britanya 41; aristokrasisi 41; Britanya lı muhafazakârlar/Britanya muhafazakârları 40, 50. 132 Brown, William 528 Bü Üîhe 516, 518-520 Buda 348; Budizm 163 Budın seferi 25+ Bügûfi 203,408 Buğra, Tank 173, 272,444,529, 544-548,551-552, 592, 597 Bulaç, Ali 213, 272, 380 Bulgaristan 509; Bularlar 44 Bulut, ^ k e t 272.4+4 Burdur3l9, 319 Burjuva devrimi 71; enleiektüalizmı 541; toplumu 645; burjuvazi 230, 507,508 Burke, Edmund 40,67,69, BÜ-Sİ, 276, 333.302-383, 389,561, 567, 574, 576-578; R e f c a i o m on tfıe



Reuolütlon İn F ra n ce (Reflecdûtıs Fransa'daki Devrim Üstüne Düşünceler) 40,67 Bursa 63,125,425, 527 flursuda Zaman 422-424, 432



Bûchnerci maddecilik 41 Bükreş 524 Bûnyamin-ı Ayaş: 162 Bürokratik seçkin muhafazakârlığı 302



Bürün, Vecdi 216 Büyük Aile 597 Büyük Bunakm 190 B ü y ü k Dügu 202,335, 337,406,530, 646-651, 653-655; Büyük Doğu Cemiyeti 648,655 Büyük Harp 224 Büyük Mektep 662 Büyük Millet Meclisi 204-285,297, 524 Büyük Pelte 95,97 Büyük Reşit Paşa 261 Büyük Senteze Doğru 399 Büyük Taamız 549 Büyük Tf rkrp (objektif geist) 400 Büyük Türk Birliği 221 Bûyükada 419 Büyûkkurt, M, Necati 272



C Cafer Tayyar Bey 162 Camus, Albert 563 Canettı644 Cangizbay, Kadir 272.517, 520 Cansever, Haşan. Ferit 529



Cebelibereket 279 Cebesoy, Ali Fuat 54, 55, 57-58, 60, 62, 491 Cedi, Lord Hugh 40,134 Celâli isyanları 537 Cem, İbnüllayyarSemahaddin 216 Cem, İsmail 304 Cemaatçi 330; korperatist düşünce 624 Cemal Midhat 164 Cemal Nadir 649 Cemil Bey 511 Cemil, Mesut 443 Cemiyetçilik 112,610 Cemiyetler Kan utıtı (193S) 151 Cemştd-i Hurşld Mesrıevtsi 364 Cenab Şahabettin 138 Cengiz 158 Cevdet Muallim 370, 510 Cevdet Paşa 330 Ceyhun, Ekrem 384 Ceza Kanunu (1938) 151 Cezantıe 429 Cezayir 52 Cicero 552 Civelek, Muzaffer 272 Cizvit 564; Cizvit'ler 563 Codrenau, Corndiu Zelea 189 C o ğ rafy a d an V o la n a 452 Ccllege de France 162 Comte, Auguste 547 Copeaux, Etlenne 389,614 Creon 557 Cumhur, Memduh 272 Cumhuriyet gazetesi 182, 183, 513, 523 Cumhuriyet 43,47, 51,86, 91.97, 98,99-100, 132, 142, 154. 156, 166. 101-183, 198. 202, 217-218, 221-224, 231, 259, 271, 273, ■ 27ö, 278-279, 281-204, 207-260, 295, 297, 303-304,306,309, 314-316, 319, 332-333,336,340, 342-343, 345, 349- 350, 353, 354,357, 361,363, 367,372, 394-396, 390, 408,421* 446* 450-451, 453, 457.462, 466, 490-491, 501, 509-511, 514,518. 523-524, 536, 537, 543, 556-557* 559, 564, 566* 571, 590, 592, 594-595, 597-598, 600,602-604, 610, 613-614, 617, 619* 621* 625, 638,645-646, 640-649, 656-657, 659; aydınları 430; Bayramı 60; devri 503; devrimi 305, 314,316, 318, 324-325, 595; dönemi 44, 63, 66, 71, 7980, 82-83,98-99, 173,179, 269, 411, 507, 593, 660; ideolojisi 304, 654; ilanı 49* 56, 105, 127, 420, 440, 599; inkılâbı 192, 294, 451; İslamcılığı 353; Ünlemleri 582; kimliği 181; korporatizmi 15 L; laisizmi 344, 652; modertıiztrıi 256,632; moernleşmesL 394, 395; onuncu yılı 58, 135; ptojesi 541, 543, 595; reformcu­ ları 618; reformüzeni 618; reform­ ları 75,81; sonrası 289; tarihi 99; toplumu 594; Türkiyesi 304,



DİZİN



307, 361; yöneticileri 616; yöne­ limi 33Û; Cumhuriyetçi devlet tasa n mı 37; gelenek 37; ja kobenler 50Q; modemiım 549; muhafazakar aydınlar 107, 109113.1İ5-1]7; Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) 43, 45-50, 55. 57-60.63,135; Genci Kumlu 36; Grubu 56-57 Cumhuriyetçi Güven Partisi (CGP) 300,584,587 Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) 53, 61,98, 107,108,112,114,130, 132. 136, 137, 150-151, 217, 227, 231, 288-239, 306-307,309. 3İ2, 314,334-339, 516, 524, 527,539, 564-566.570,573, 533,608,621, 630.647-649,650, 655.659; çizgisi 549; hükümeti 280; ikti­ darı 619; karşıtlığı 337, 540; muhafazakârlığı 133; Yadinci Kurultayı 524,525; CHF-M5P koalisyonu 330 Cumhuriyetçi Koylu Millet Partisi (CKMP) 642



C Çabuk, Vahit 272 Ç a ğ d a ş Dûşunrt (Sinhroni Skepsi) 661 Çağdaşlaşma 618; çağdaşlık 304 Çağlar, Behçet Kemal 216, 525 Çakırağa Camisi 185 Çakmak, Fevzi 5ü, 582 ÇalLk, Müştak 380,458.463 Çamhbel, Faruk Nafiz 36û Çamlıca 601; Tepesi 89 Çanakkale 45.367; Boğazı 418; Savaştan 279 Çaudar, Cengiz 378-380 Çamay, H. Basra 272 Çarlık Rusyası 536 Çarşıkapı 526 Çatıksu 558 Çavdarlı. Rıza 403 Çaykara 558 Çekmece 423, 593 Çekoslovak Doğu Cemiyeli \43 Çelebi, Asaf Halet 207 Çengelköy 163 Çerkeş Ahdi Paşa 162 Çerkeş Elhem 547 Çetin, Nihad M- 272 Çetinkaya. Ali (İstiklal Mahkemesi üyesi) 48 Çetintaş Sedaı 510, 523-524 Çığır 452 Ç m a ra ltı 217, 224 Çınarlı, Mehmet 439, 440,442-444. 526 Çiçek, Cemil 366 Çift meclis usulü 297 Çiftçiye Toprak Dağıtılması ve Çiftçi Ocakları Kurulması Hakkında ki Kanun Tasarısı 629 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu (4753 saydı) 628,629 Çiğdem, Ahmet 305,355, 383, 445446,458.469



Çin 42; milliyetçiliği 225; Şeddi 378 Çocuk Esirgeme Kuramıı 403 Çoğulculuk 270 ÇoguulukçuLuk 568 Çok partili dönem 291,448; hayata geçiş 551; rejim 484 ÇokkülıürlüLük 463 Çokum, Sevinç 444 Çoşar, Mehmet 272 Çukurçeşme 598 Çumralı, 5edai 450



D Dağlarca. Fazıl Hüsnü 216 Damat Ferit Paşa 285 Danıştay 384 Danimarka 37 Danişmend, İsmail Hami 164.272, 368, 370, 372-373, 375,528.571 Dame 513-514 Darbeciler 310,313, 5S7 Darlık Bukranları ve İslâm ffctiiat Siyaseti 492 Darrt 130 Darülelhan 510 Darülfünun 402, 419, 449, 608, 652; Edebiyat Fakültesi 85.364 Danvinıst tarih görüşü 585 Dfcjtdn-1 Tevârthd Mutfllı-ı At-i



Osmdn 364 Davudoglu. Ahmet 357 Dayı, İsmail 271 De Bonald, Louis 119 De Certcau 637 DeCoulîLUges, Michd87 De Regnier, Henri 138 Debbagoglu, Ahmet 272 Dtde Efendi 443 Defne. Z. Ömer 272 Degerfer P s ih o b jis i Üzerinde A ra ştırm a la r 204 Deli gönül, Mehmet 272 Demir Lady 578 Demirci, Melin 517 Demirel, Süleyman 338, 304, 570, 574.584. 636, 644, 653 Demire], Ziya 272 Demoldtsio Kılıcı 471, 473 Demokrasi 53, 62, 81. 100,192,225, 230, 265, 283, 295-298.300,306, 341,347.362.395,405-406, 477-479,480.462-484, 504, 568, 610,613,652; demokrat solculuk 308; demokratik rejim 483; siyaset 478; sol 310; demokratik­ leşme 503-504 Demokrasi Yolunda 293 Demokrat Parti (DP) 103,149, ISO. 184-185, 196, 216-217, 226-227, 231-233, 281, 288, 306-308, 314, 330,344, 367-368,395, 405,457,525, 527, 540, 551, 553,550. 565, 568,570,575, 597, 647,659; dönemi 81, 305. 314; iktidan 648; Demokrat Partililer 62, 574; DP-AP yaklaşımı 309.312.396,611 Demolins 119 Der Stuermer 406



Dergah 85-87, 88, 90-91, 267.273. 419, 600; Dergahtılar 419 Dergâh Yaytnlan 65 Dtrsaadeî. 165 Dersim Ayaklanması 49 Derviş, Sual 600 Desehamps 119 Despotik rejimler 313 Determinizm 121,596, 606; inancı 527 Devlet Konservatuarı 510, 531 Devlet Planlama Teşkilatı 204 Devlet Tiyatroları 457 Devlet ve Demokrasi 261 Devi et-devletçi siyaset 111; devletçi­ lik 108.112.2Ö0, 486,466, 561, 579.620,630 Devlet-i Ebed-Müddet 563,565 Devrim hareketleri 345; ideolojisi 278; devrimci kadrolar 100, 514; muhafaza kârlar 93; devrimciler 80, 348, 566; devrimcilik 100, 228.395 Devrimci-köktenci İslamcılık 213 Dış Türkler 379 Diaspota Ermen ileri 659; diaspnıik söylem 354 Dickens 92 Dîjon 512 Dikmen. Halil 511 Dil devrimi 81, 118.509; dilde devrimcilik 440 Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi (DTCF) 388, 399,456,514, 558559. 564. 606 P^pak. Abdutrahman 584 Dilthey 493 Din hürriyeti 333-334; mistikleri 407; problemi 317; din ve Laiklik 292-293,327; din ve vicdan hür­ riyeti 339.3+1; dincilik 647; dinde reform 317,3İ9; dini geri­ cilik 50; dinî muhafazakârlık 334. 340; dinsel geleneksel bakış 564; dinsel sekteryanizm 570 Din ft t d ir 520 Dinar 319 Dinçsoy, 0 . 5elim 272 Dini Sosyoloji 74 Dini Tamir tavasında Dm Tahripçileri 357 Dinler Tarihi Kongresi (Lûtıdra1929) 143; (Paris) 142 Dirlik. Arif 397,463 DISK 128 Disiraeli 41, 576 Diyalektik 539; materyalizm 663 Diyanet İşleri Başkanlığı 61. 206, 318.320; Teşkilat Kanun Tasarısı 300 Diyarbakır 49.125, 390; İstiklâl Mahkemesi 50, 319 Doğan, Avni 272 Doğan, D, Mehmet 272 Doğru Yol Partisi (DYP) 268, 310. 312 Dogruyol Partisi 1Ö3 Dü£ü 49, 103,147-146,21S. 221. 225, 226, 301, 320, 4L9, 507. 528,533, 536, 595,602.617.



07



/ -------------



D !Z ! N



628, 634, 653; despotizmi ^07; Islandığı 3 İS; kiliseleri 628; medeniyeti 90; minyatür ve yazılan 511; rönesansı 419; Do|u-Batı çatışması/karşiLhğı 214,219, 394,527, 590-591, 595, 597-598, 603; mukayesesi 591; sentezciliği 594; sentezi 224, 227, 518; Doğulu din adamı 594; Doğulu kimlikler 595; Doğululuk 446 Dopdı, A. 493 Dostovyevski 519, 591 Dönfmff! e 55 ] „597 Dönme 406, Dönmeler 406-408 Dönüm 452, 452,453 DPT 304 Dreyfus Davası 569 DSP 308,312 Dufy 429 Duraklama Devri 93 / t/O Durkheim, Emile 317,604-605, 619; "" sosyolojisi 606; Durkheimcılık 357; Durkhelm-Gökalp çizgisi 492 Duru, Kazım Narai 649 D ünyada ve Türkiye'de Sosyoloji Öğretimi vc ArnşOrmfltan 76 Dünyanın En Pis Sokugı 552-553 Dünyanın Laneil/ieri 451 Düşünce hürriyeti 62 DûveM Muazzama 339 Düzgûtıman, Mustafa 510



E EasLman M, 69 Ebıızziya 640 Ehüzzlya, Ziyad 226 Ecevjl Bülent 152, 309 Edebiyat Cemiyeti 390 Edebiyat Notları 592 E d eb iy a t Yılîıgj 254 E debiyat-ı C ed id e 136, 591 Edip, Eşref 319, 374, 524, 525 Edirne 44 Edimekapı mezarlığı 320 Efgam. Ceıradeddin 320, 325,355 Eflatun 562 Ege Bölgesi 631 EhUi Sünnet 357 Eınsteın 221,394,527 Ekho 413 Ekim Devrimi 45, 71 Ekonomik liberalizm 314; ekonomizm 112, 570 Elazığ 516; Lisesi 390, Numune Mektebi 390 Eldem, Sedad Hakkı 164 Elder, Abidin 272 Ellbol, Sadettin 273 Elif Naci 216 Emekçi hareketi 505; kitleler 667; emekçiler 505 Emine Şerif Hanım 318 Eminönü Halkevi 421, 511 Emir. Sabahat 272 EmirgÛn'dû A kşam Saati 412, 431 Emperyalizm 124, 225, 503, 627 Emre, Ahmed Cevad 127 İktisatla



İnkılap; jsiiMak Teavhu Şirketleri 127 Endonezya 52 Endüstrileşme 670 Engin, Ilhan 272 Engin, Mehmet Saffet 149 Kemalizm jrtfcılabınm Prensipleri 149 Engınûn, İnci 272 Entdektiıalist voLanürizm 392. 394; volontarizm 394; entelektüelaktivtst İslamcılar 212; entelek­ tüelin muhafazakarlığı 595; entelektüeller 390,400,530; enteleküel siyasetçiler 398 Enver Paşa 44-45, 54 epistemoloji 275,492 Epikürizm 90 Erasmusçu anlayış 571 Eray, Rahmi 571 Erbakan, Necmettin 337, 572, 584, 613,653 Erçıkan, Celal 272 Ergenekon 159 Ergin, Muharrem 3S5.308, 584-587 Ergin, Osman Nuri 370, 510 Erg üç, Aslan 272 Erişirgil, Mehmet Emiıı 86 Erkan-1 Harbiye Riyaseti 44; Vekâleti 47 Ermeni diasporası 659; kilisesi 658; kuvveLİeri 45; meselesi 589; Ermeniler 403, 627, 650, 659 Erol, Safiye 367, 601 Ersoy Mehmet Akif 173,318. 320. 321,323,325-329.331,351, 353-355, 375,382, 391, 393, 426, 526, 549, 549, 592, 640 Erteni, Rekin 272 Ercuğrul Gazi şenlikleri 376 ErtuğruL Muhsin 649 Erverdi. Ezel 272-273 Erzincan 45 Erzurum 45, 125; Kongresi 45,54 Erzurumlu Hüseyin Avni 549 Esat, Celal 641 Esendal, Mahmut Şevket 565,643 Esin, Emel 272,529 EsJuAftil 408 Eski Vtınan 231 Eskişehir 87,319,525 Eski-Yeni Kavgası 227 Eş'ari 223 Etiler 560 Etnik milliyetçilik 380; etnopopülist söylem 643; etno-popûltzm 643 Euıydike 432 Evin Sahibi 425 Evlâd-ı Fatihan 162 Evliya Çelebi 323 Evliyaoğlu, Gökhan 229, 272 Evren, Kenan 545 Evren, Turgut 272 Evrenselcılik 470, 577; evrensellik 454 Evrimcilik 86 Evrimer, R, Necdet 272 Eygi Mehmet Şevket 202-204, 207, 214,340 Eyuboglu, Sabahattin 512-515 Eyüp 184,515



Eyverdi, Samıha 601 Eyyubl Bekir Aga 421 Eazn ve Kur’an 420,525-526 Ezân-ı Muhammedi 525 Ezansız Semtler 420, 526 Ezdi, Hikmet 162 Ezber Üniversitesi 320



F Fahim Bey ve Biz 598 Faik, Bedii 524 Fanon, Frantz 451 Farabi ve 1bn Sltıa 223 Fars şiiri 443 Farsak aşireti 449 Faşist hareketler 664; koıporatizm 399, milliyetçilik 225; rejimler 400; faşizm 92, 103-104,152, 100,190-191,199. 225, 289, 490, 553,652 Fatih 366, 371, 373,394,418,421, 525, 581-582; Askeri Rüştiyesi 44 Fatih dönemi 185 ftüih-Hdrbiye 227, 520, 595 Faye, Jean-Pierre 102; Langogcs ictditıiirfs (Totaliter Diller) 102 Fazıloglu, Necati 272 Fazilet Partisi 386; Fazilet-Saadet çizgisi 386 Fazlurrahman 211 Fecr-f Ati 136, Fecr i Aticiler 139 Feder 129 Felek, Burhan 525 Felsefe ve Diyalektik 222 Feminist hareket 124 Fener 661 Ferdiyetçilik 224,431 Ferid, Vaedi 320 Feridun Fikri Bey (Düşünsel) 59 F6tes, Gabnles 418 Fethi Paşa 49 Fethi, Rükneddin 272 Fetih Cemiyeti 421; yıLdÖnümleri 530 Feyzi oğlu, Muin 272 Fmdıkcglu, Ziyaeddin Fahri 74, 78, 07,118-131, 450. 529,625,627, 629-630, 632 Fırat 409 Fırathj Halil Vedat 86 Fichte 600 Fikir H a rclzetleri 218 Fikret, Tevfik 416,419, 522, 592 Filistin 405, 406; cephesi 403-4Ö4; intifadası 210; topraklan 405 Firavun İmanı 540-549. 551, 597 Foucauk, Michel 102-103, 204 FF 312 Fra, FİLppo üppL430 France, Analole 563 Frankfurt OkulWEkolü 03, 101 Fransa 41, 67.68,87, 08. 109, 119, 121, 125, 127-128, 138.231, 339,450,467, 431, 524, 527, 553, 622-624, 658; halkı 67. Fransız Akademisi 233; aşırı mu­ hafazakâr ideologları 122; Aydın­ lanması 534; Ceza Kanunu 283; Devrimi 40-42,49,66-69, 78, 81,



Dİ Zİ N



110,118-119,125,132. 161,



380,230,276,322,333,383. +26,490, 622; devrimdi eri 80, 8J;Jb$İ£mi J i 9; Dedarolion dröiis d i Y ham m e et du eitûyen (insan Haklan Beyannamesi) (İ7B9) 42; jakobeıtizmi MB; kül­ türü 417, 516; mandası 5 î 6; mil­ leti 417; milliyetçiliği 224, 363, 374; muhafazakâr düşüncesi 554; muhafazakâr!atı 555; muhafaza­ karlığı 555, 550, urdular] 626; pozitivizmi 554; Radikal Partisi 53; sağı 41; Fransızlar 137, 556 Frenk hayranlığı 513 Frcud 394,413, 420 Frey 52 Frohnen 576 Fuad Paşa 97 Fuad,Beşir554 Fuzuli 338, 373,518 F u z u li’y e Dair 411



G Gagavuz Torkleri 525 Galata 598; Mevlevthanesİ 510; rıhtımı 50 Galatasaray Lisesi 73, 137, 267, 416 Gallery National 255 Garp 286-207, 321, 328, 336,343, 450,610; hukuku 299; medeniyeti 89,332,372, 596; mistisizmi 90; Garpçı tez 565; Garpçılar 304; Gaıpçılık 221, 372, 374, 592; Garplılaşmanın Neresindeyim? 75, 193 GayrimilllUk 446 Gayrimüslimler 402 Gazalt 97, 223,269t 353; Gazalici senkretizm 554 Gazi Ahmet Muhtar Paşa 98 Gazi Eğitim Enstitüsü 607 Geçer, Ilhan 439 Geçmiş Y az 42Û Geleneğin /cadı 168 Gelenekçi muhafazakar ekol 175; Eıareketler 521; gelenekçi muhafazakârlık 302; gelenekçi­ lik 230, 275, 520; geleneksel cemaat tahayyülü 486; gele inek­ se! muhafazakâr kesimler 341; gctcnekseld liberalizm 464; gelenekseldik 132, 134, 609 Gellner, Emsi 177 Gemdnschafi: 569 Gemuhluoglu, Fethi 207 Genç Kül emler 133 Genç Osman 541 Genç Parti 312 Gençler Mahfili 364 Gençlerle B a ş b a ş a 297,607 Gençliğim Eyvah 546,549, 551-552, 597 G ençliğim İz 220 Geniş U fuklara ve ftrbtfncı İklimlere Doğra 165 Gerçek Hayat 358



Gcririlikdmırtedlik 647 Gezgin, Hakkı Süha 511 Gibbons 145 Giddçns, AnthonyOl Giovanni, Sartori 48+ Gfrifim 210 Gladstone 191 Globalleşme 615 Gnostisiztn 554 Gökalp, MehmEt 273 Gûkalp, Ziya 71-72.7^ 79, 36,88, 114, 122, 136-140, 1+2 143, 145146, 148-150,158-159, 166, 174, 193-195, 200, 207, 216. 226, 230, 232, 270, 303,331,363, 391, 394, 419, 426. 446, 451, 461-462, 521, 523, 546.564, 579, 604-607, 612; sosyolojisi 86; medeniyethars ayrımı 148, 320 Gökay, Fahrettin Kerim 648 Gökbûrü 523 Göktürk, Hüseyin Avni 636 Göktürk, Izzeddin Mete 216 Göktürk]er 146, 174, 559 Göl Saatleri 85,416 Gûllüdag Hafriyatı (1935) 452 Göllüdag, Kazımı (1935) 452 Gölpınarlı, Ahdülbaki 517-518 Göncüler, T. Pikrel 273 Göze, Ergun337,382, 518, 6+3 Gramsci, Anionio 636 Grek Estetiği 417; Grekkr 453 Grenoble Hukuk Fakültesi 291 Gri mm 103 Guenon. Rene 162-164,173; Guenon'eu Gelenekçilik 162 Gurbet 452, 452 Güçler ayrıbgı 52; birliği 52 Gül, Abdullah 386 Gülen. Fetullah 201; Fetullah Hoca 400 Güler, Abdûlkadır 273 Gülhane Hastanesi 281 Gülhane Ham Hümayunu 333 Güller1içinde Çcieuk La 430 Gültek. M. Sam; 273 Gûmrü 45; Antlaşması 46 Gün gıgında 390 Gimaltay, Şemse ddin 307, 620 Güneş Dil Teorisi 368, 522 Güneydoğu Anadolu 409; halkı 311; projesi (GAF) 409 Güngör, Erol 173.195,101„204-106, 208-211, 273.331,376,384,391 Günlettin, Reşat Huri 80 Gûrkan, Kazım Ismail 217 Gürsel, Cemal 293,390, 583 Gürsel, Deniz 464 Guryay, Tarık (Albay) 558 Güzel Sanatlar Akademisi 512,531 Güzel, flasan Celal 568 Güzel, Murat 357



H Hacı Bayram Veli 162, 498 Hacıbayram Camii 319 HADEP311 Hafız Osman Efendi 204 Hailsham 40



hjdldmiyetr Milliye 44, 138 Hakkı Taşa 98 Haliç 184,429 Halil Ethem Bey 182 Halk düşmanlığı 642; hâkimiyeti 270; İslâm] 490,652.654, halkçılık 150,284,637 HaLkevleri 641 Haİman, Talat Sait 442 Hamidullsh, Muhammed 340,357 Hamlcl 411-413 Hamınond, Kenneth 204 Hamttı urabi 143-144 Hamzavl-Mclâmî meşrep Eşref Efendi 510 Hatıbelî mezhebi 357 Handan 601 Hanstn. Prof. A. 491 Harbiye Mektebi 44 H a rek et 267, 269, 272-273.390.452 Hareket Ordusu 4 4,4B Harf devrimi 509 Hariciye Vekâleti 61-62. 162 Harp Akademisi 44 Harp Zengini ve Gelini 598 Haıput 44, 390 Harun Yahya 408,409 Harvard Üniversitesi 491 Hasannebioglu, C. Onaldı 273 Hasurciüğlu. Tank 273 Hatay 641 Halemi, H Hüsrev273 Halemi, H. Perviz 273 Haıipoğlu, Şevket Raşh 450 Hattat Mektebi 512 Haüssmanrı 184, 185 Havadis 229 Havza 41b H3.wlhome, Nathanıel 82 H a y ali Cmiddtler 159 H ay al 218 Hayek 69, 578, 625 Hayliye Şerife Hanım 162 Hazar 379 Hazreli İsa 90,95. 109



Hzzreti Muhammed 95



Hazreti Osman 341 Hegel 103, LB8, 464.556, 557; hukuk felsefesi 103; Hegelci organik devlet modeli 464; Hegelrilik 277 Heidtgger 103-104 Heisenbtrg 221,527 HEP 311 Her Gece Beütmsin 593 Her Şey Yerli Yerinde 415 Herakleitos 97 Herdtr 103, 612 Heredia 417,433 Herodyemim 225; here tyenler 223 Herriaı, Edouard 53 Herzl, Theodor 406 Heybdiada Deniz Mektebi 54 Heyet-i ilmiye 605 Heyet-i Temsiliye 54 Hıristiyan anti-semitizml 403; Gagavuzhın 524; ideolojisi 405; Hıristtyanlar 254, 658; Hıristiyan­ laşma 374; Hıristiyanlık 161, 189, 209,494-496,520,579



709



“ ----------



DİZİN



710



------------



Hiyaneı-İ Vataniye Kanunu 42,49, 201 Hızır, Nusret 514 Hicaz 29+ Hilafet 57,286, 362-363,408; lağvı 47,49, 99; hilafetçilik i 96, 2 86 Hilalcüer-BozkurLçular ayrışması 338 Hilâv, âelâhatlin 429 Hilmi Efendi 364 Hindistan 58; Hinduizm 163; Hint Edebiyatı 516; kültürü 513; HintAvrupa zümresi 373 Hıra Dağı 554 Hisar, Abtlolhak Şınasi 86,204, 254, 256-250, 366, 428, 439-444, 452, 519, 521,526,529,590-600, topluluğu 439-440, 443>H4; Hızarcılar 439, 441-44+ Hitider 143; Hiti derin Türksoy tuluğu 537 Hitler 102-103,124,126,130-131, 100,189, 224,409,624,628; Almanya'sı 128-129,401; Hitlercilik 224,626 Hobbes, Thomas 556 Hobsbawm, Eric 62,157 Haca Mehmet Reşit Efendi 548 Hocaoğlu. Durmuş 343-345 Hollanda 37, 41 Hollywocd özemlllgl 648 Homo Ekonomikli* 521 Horasan 144



Hnrkbeimer 101 Hourani, Albert 52 Hogg 1S4 Halk Partisi sıada 62,149, 229,558, 64& Yayayan M azı 513 Yaşayan Şark Dilleri Okulu 450 Yavuz 525; devri 165 L Yaz Yağmur» 412,425 Yaz* ve Resim 512 Yedi Gün 365 Yelkâhd, Raif 510 Yemişçi, luTgut 273 Yeni A d am 217,608,611 Yeni D ünya 580 Yeni Dünya Düdeni 391 Yeni İstanbul 165,227,292 Yeni M ecm ua 218, 410 Yeni OsmanlIlar 330 Yeni Sahafı 76, 292,367 Yeni S azcı 1 204 Yeni Türk Sanatkârı y a h u t frenhten T ü rk tD ö n ü ş 512 Yeni Türkiye'de Arkeoloji İşleri 452 Yeni U/uk 456 Y eraltın dan Notlar 591 Yerli kolonizatörler 19] YerUcilik 445; yerlilik 445, 447,454455,457,458-459, 46]; tavrı 446 Yerliler 454 Yeyit Gece 80 Yeşiiçam 543 Yetkin, 5uut Kemal 512 Yıldız, Latif 273 Yılmaz, Durali 273 Yılmaz, Mesut 312 Yılımz, MUhat 273 Yılmaz, Şevki 582 Yirminci AstrFifü^o/lorı . YÖK 204, 587,6J4 Yönetken, Halil Bedii 86 YTF 293



Yugoslavya 378 Yulug T iğin 143 Yunan kültürü 417; medeniyeti 529, 560; monarşist hareketi 588; ordusu 644; tragedyaları 515; Yunan ve Latin kültürü 413; Yunanistan 54, 143,403, 516; Yunanlılar 658 Yunus Emre L3Sh143 Yurdakul, Mehmet Emin 48,449 Yurt ve Dünya 76 Yusuf Ali 549 Yusuf Fahir Baha 510 Yusuf Has Haeib 143 Yüce, Nuri 273 YûeeL, Ayhan 273 YücelJ'lasan Âli 78,86,456, 514. 518,651 Yüceler Kurultayı 651 Yüksek İslâm (hinleri Enstitüsü 300, 364 Yüksek Muallim Mektebi 364 Yüksel, Osınan 643



z Zappiotı K12 Mektebi 661 Zelodisme 222 ZeLûtlar 223 Zengin, Bahri 407 Zetterbaum, Marvin 577 Zeybeğin Ölümü 336 Zihincilik 86 Zihniyet Aydınlar ve J^nı'Jer492 Zile Isyaıu 549 Zimbabwe 52 Z iraat ve Sanayi Siyaseti: Zirai ve Sınai İktisat 629 Ziya Faşa 500 Zobu, Vasfı Rıza 510 Zografion Lisesi 661 Z o r la ra D ağlar Dayanma:: 124 Zorlu, Muzaffer 273 Zürcher Erick 190-191



İNKILÂPÇILIK VE MUHAFAZAKÂRLIK ZİYA GÖKALP



i-ırkalara d a ir 'H â k 'm iy e t i M il liy e " d e n e şre ttiğin



d eniyeti Ş a rk m ed en iye tidir. Ş a rk m e d e n iye ti de



m a ka lele rde n birin de , m illetlerin siy a sî hayatında



İslâm m edeniyeti değii, Ş a rk î R o m a m ed en iye tinin



m uhafa/ak& r tırkalann d a lâirinli bir rolü o ld u ğ u n u



devam ıdır. N a sıl ki G a r b m edeniyeti de, H ıristiya n



ya zm ıştım . In kilâ b cıla r an 'an e le ri yıkıp on ların ye­



m e d e n iye ti d e ğ il, G a r b i R o m a m e d e n ye tin d e n



rine m efkureleri ikam eye çalışırken, m uhafazakâr­



ibarettir. T ürk in kılâ p çılığı, m ed eniyet h u su su n d a



lar m e yd a n a ç ık ıp on lara karşı d iyo rlar ki: "y a ln ız



m uh afazak ârlığı asia k a bu l edem ez. T ü rk ç ü lü k a n ­



c a n sız a n 'a n e le ri yık m a kla iktifa edecekseniz, biz



ca k harsda m uhafazakârdır. B u m u h a fa z a k â rlık in-



d e s zin le beraberiz. Y o ksa eğer can lı an 'an e le ri de



k ilâ b cılığ a m ünâfi değildir. Liberal in k ilâ b cıla r d a ­



y ık m a ğ a k a lkışa c a k olursanız, b iz bu h u su sd a size



im a m illî h arsa h iz m e t etm işlerdir. M i l l î h a rsd a



karşı m ukavem et gö stereceğiz.''



m u h a f a z a k â r o l m a y a n l a r y a l n ız r a d ik a lle r d ir .



A c a b a b izd e ca n lı a n 'a n e le r hangileridir, ca n sız



T ü rkç ü le r radikal olam azlar. A y n i z a m a n d a T ü rk ­



a n 'a n e le r ne gib i bir m ihekle, ne gib i bir m iyarla



ç ü lü k m ed en iye t sa h a sın d a m u h a fa za k â r d a o la ­



tefrik olu n ab ilirle r?



m az. Ç ü n k ü m ed en yet m illetlerin elbisesi gibidir,



B a ş k a m em le ke tle re ııisb e tle T ü r k iy e ’d e c a n lı



hereler elb ise değiştirdiği gibi, m illetler d e m e d e ­



v e c a n sız a n 'a n e le ri b irib irin d e n tefrik etm ek ç o k



niyetlerini değiştirebilirler. M e se lâ Türk'ler, v a ktiy­



kolaydır. Ç ü n k ü b iz d e "O s m a n lı m e d e n iye ti" d e ­



le A k sâ y ı Şark m ed en iye tind en çıkarak Ş a rk m e d e ­



d iğ im iz b ir m e c m u a v a rd ır ki, b iitö n a n 'a n e le ri



n iye tin e girdiler. Ş im d i d e lü r k lü ğ ü m ü z ü ve İs­



c a n s ız a n ’an ele rde n ibarettir. V;ne d e “T ürk h a rsı"



lâ m lığ ım ız ' t a m a m iy îe m u h a fa z a etm ek şartiyie



a d ın ı v e rd iğ im iz b aşka b ir m a n z u m e v ard ır ki b u



G a r b m e d e n iy e tin e g ir m e m iz d e h iç b ir m a h z u r



d a baştan b a şa c a n lı a n 'a n e le rd e n m ürekke b dir.



yoktur. T ü r k lü ğ ü m ü z e v e



M e se lâ O s m a n lı lisân r d a A ra b ve A c e m harfleri­



b u n la rın m e cm u a sın a d a (H ars) n â m ı verilir.



slâ m l ğ ım ız a g e lin c e



n e m e n s u p k a id e le r , t e rk ib le r, e d a t la r c a n s ız



G a r b m e d e n iye tin e girerken, en z iy a d e d ikka t



a n 'a n e le r d eğil d e n ele rd ir? A ru z ve zin le ri can s z



e d e c e ğ im iz c.het m illî k u v v e t im iz i b o z m a m a k ,



a n 'a n e le r d e ğ



tam v e sa ğ la m o la ra k m u h a fa z a etm ekdir. T ü rk



d e n e le rd ir? G a ze lle r, kasideler,



alafra nga m anzum eler, d üm tek m usikisi, kantolar,



in kilâb cıları, işte y a ln ız b u n oktad a m u h a fa z a k â r­



hurafat v e yah u t fantazi edebiyatı, o rd ik o m im arı,



dırlar. B u h u s u s d a m u h a fa z a k â r o la n la rla tam a



d e k a d a n şiir, b e d b in ve reyb î a h lâ k vesaire vesaire



m iyle beraberiz. M il lî h a rsd a m u h a fa z a k â r o lm a k ,



h ep c a n sız a n 'a n e le r değil m id ir? O h ald e m esele



terakkiye, te k â m ü le h iç b ir sekte iras etm ez. Ç ü n ­



pek v a z ıh ! B iz, O s m a n lı m edeniyeti sa h a sın d a irt-



k ü m illî h a rs c a n lıd ır. K e n d i k e n d in e te k â m ü l



k ılâ b cıyız, T ü rk harsı s a h a s ın d a d a m uhafazakârız.



e d e n bir şeydir. Z a ten , hars, ce m iy e tin ş u u rs u z



B u g ü n in k ı lâ b a T ü r k iy e in k ılâ b yap arke n y a ln ız



b e n liğ in d e n d o ğ d u ğ u için, o n a ferdî ş u u ru m u z la



O s m a n lı m e d e n iy e tin i d eğiştiriyor. O s m a n lı m e ­



d o k u n a m a y ız . M il lî h a rs İlâ hi b ir m uvaffakiyetle



SEÇME



M E T İ N L E R



daim a doğru yürür, asla hataya düşmez.



(...) biz Avrupadan hattâ miisbet İlimlerin ora­



Şuû ru m u zla ıslâh edebileceğim iz cihet yalnız



lardaki neticelerini bile alm ıyacağız. İlm î haki -



medeniyettir. Ç ü n kü medeniyet esasen ferdî y ı



katları ken dim iz b ulm ak üzere yaln ız ilim lerin



ûrum uzun mahsulüdür. B ugün G arp medeniyetini



usullerini alacağız. Hattâ tekniklerin, (enlerin de



kabûle mecburuz. Zira kabul etmediğimiz takdir­



mahsullerini değil, kendilerini alacağız. Meselâ:



de garp devletlerinin esiri olacağız. G arp m edeni­



Avrupalı musikişinasların bestelerini değil, halkı­



yetine hâkim olmak, yahut garp devletlerine m ah­



m ız arasında terennüm edilen melodileri arm oni­



kûm olmak. Bu iki şıkdan birini kabul mecburiye­



ze edecek usulleri alacağız. D e m ek ki gayemiz,



tindeyiz. B ugün artık şu hakikat anlaşılmıştır: Av-



A vrupa musikî fennine göre, m illî m elodilerim iz­



rupaya karşı hürriyetimizi ve istiklâlimizi müdafaa



den hem millî, hem de Avrupaî bir m usikî ibda



edebilm ek için, Avrupanın medeniyetini iğtinaım



etmektir.(„.)



etmemiz lâzımdır. (...)



722



Vazife, Ağustos 1 957, S ayı: 20



f



TÜRK EVt YAHYA KEMAL BEYATLI



" M is â fir im v a t a n ı n b i r fıarâbezârında" diyen şâir,



larımızı gece dolaptan çıkarıp yere serdiğimizi, sa­



son zamanların Türkünü ne kadar canlı bir levha­



bahleyin tekrar kaldırıp dolaba koyduğum uzu gö­



da göstermiş, hepim iz bu m ısra'ı söyleyen gibi, va­



çebeliğimizin bakiyesinden bir misâl gibi gösterdi­



tanin bir harâbezânnda misâfiriz. Yakın vakitlere



ler. Evlerimizde, mangalı, şilteleri hep nakli kolay



kadar k i r a c ı sıfatı müstahkar bir sıfattı: M ahalle ki­



eşyâ gibi telâkkî ettiler. Bu mütefelşiflerin müdde-



racının vü cû d u n u hissederdi; şimdi ne bu sıfatın



âlarını isbât için gösterdikleri bu misâller ne derece



mânâsı kaldı, ne de bu his. Türklerin evi olanları



doğrudur? Çünkü diğer misâller var ki, bunları şid­



da olm ayanlan gibi kiralık evde oturuyorlar.



detle nakzediyorlar. Eski Türk evlerinde duvarlar



U zu n zam andan beri hayâtımızı sarsan göçler­



topla yıkılmayacak kadar kalın ve metindirler. Kış



den sonra fikirlerde yavaş yavaş bir aksülamel hâsıl



odalarındaki ocaklar çiniden ve asırlarca duran



oluyor zannediyorum.



eserlerdir. Nakli kolay eşyâ mutlaka göçebe hayâtı­



Kaç kişiden hasretli bir sesle: "A h bir evim olsa!



na mı delâlet ederi Kadîm A tin a !d a ve kadîm R o ­



Hayatta başka bir şey istem ezdim !" temennisini



m a ' d a ev gayet sâde ve eşylsı; bizde olduğu gibi



işittim; böyle bir arzû besleyen kaç kişi nerede ve



nakle elverişliydi. M a 'm â fîh eski Atinaltlar ve eski



nasıl bir ev tahayyül ettiğini anlattı. Benim birkaç



Romalılar çok yerli yurtlu insanlardı. Bizi, yine gö­



erkek ağzından işittiğim bu hasret, kadınlarımızın



çebe gösteren bilgiçlerin kafaian karışık, iddiaları



kalbinde kîm bilir ne kadar derindir? O nlar böyle



yalandır. Daha açık bir ifâde ile Türkün bu vatanda



bir saadeti acabâ nasıl özlerler? Bizim ki lisânımız­



yerieşmemiş ve muhacerete hazır bir unsur oldu­



da izd iv a ç kelim esi e v l e n m e k m asdarıyle ifâde



ğunu isbât etmeğe çatışan ağyâr bu fikirleri yaydı­



olunur, izdivaç etmiş erkeğe ve kadına e v l i denilir,



lar. Bizim bilgiçlerimizi avladılar, Cedlerim iz göçe­



ev b a r k hayatta en giizel bir kıymeti ifâde eder, öv



be değildiler, fethettikleri memleketlere yerleştiler.



k a d ı n ı kadınlığa izâfe edilen en yüksek sıfattır. Bi­



Şehir, mahalle, sokak, semt, dere, tepe, dağ, nehir



lâkis b e k â r ve İ ç g ü v e y i s i hoş telâffuz olunur keli­



isim lerini Türkçeleştirdiler. R u m e li'yi kaybettik,



melerden değildirler. Böyle uzun süren bir göçebe



Türk şehir ve semt isimlerini unutturmak bir türlü



hayâtından bezeceğimiz tabiî idi.



m üm kün olmuyor.



Şim di: "A h bir evim olsa!..," diyenler çok ırsî bir



Biz ancak bu son asırda Türk evi bozulduktan



arzuyu ifâde ediyorlar. Türk evi bozulduktan sonra



beri kîrâlık evlerde sürünüyoruz. Eski Türk evini ta­



yalnız ev zevkini değil, cedlerimizirı yere yurda



hayyül, şiir sâhasında kalsın; onu hayatta bir daha



ço k bağlı olduklarını da unuttuk. Avrupa'dan aldık­



ihyâ etmek muhâldir. Cedlerimizin evleri ve eşyası



ları yanm ilimle tefelsüf eden müverrihlerimiz, m u­



yaşayışlarının tarzından doğmuştur... Bağdaş kur­



harrirlerimiz, bizim an-asıl bir göçebe halkı oldu­



mak şilteyi, minderi; sahandan elle yemek leğenle,



ğum uzu, bin kere yazdılar, isbâta kalkıştılar. Yatak­



ibriği, el silecek sırma havluları icâd etmişti Bütün



S E Ç M E



M E T İ N L E R



bu güzel şeylere elvedâ. A vrupa'nın yaşayış tarzı



göre "İngiliz evi" gibi bir "Türk evi" tasavvur edil­



bizi değiştirdi, tepeden tırnağa kadar yeni müreb-



sin, bulunacak nelîce matbuatta her Türk'ün hayâ­



bîlerimize benziyoruz, Saçlarımızı onlar gibi kesti­



line nakşedilsin, yaptıracağı evin plânını ve üslû­



riyoruz, onlar gibi traş oluyoruz, onlar gibi yiyor,



bunu ya kendi keyfine göre uyduran yâhud da mî-



onlar gibi içiyor, onlar gibi yatıyor, onlar gibi ayak­



mârın keyfine bırakanlara yol gösterilsin. Hâsılı ye­



ta duruyor, az oturuyoruz.



ni hayatta, yeni bir ev tecellî etsin; bu güzel hayâli



Yeni m ürebbîlerirrizin yaşayışına, giyinişine, y i­



harb ve onun mâbâdr olan felâketler unutturdu.



yip içişine özendiğim izden beri Türk çarşısı yıkıldı.



Bu düşünceler, bu günlere göre midir? Ben bilâ­



Türk üslûbu ortadan kalktı. Bütün bu güzel şeyleri



kis zannediyorum ki on, on beş sene evvelki rehl-



biz de AvrupalIlar gibi; eski zam anların yadigârı



vet senelerim izde bunları ne düşünür, ne yapar­



olarak duvarlarımızda, masalarımızın üstünde sey­



dık. Bu son fecî imtihan bizde hayat arzularını,



redeceğiz.



yer ve yurt sevdâlarını teşdîd etti. Hayat için, ci­



Bununla beraber, yeni bir Türk evine müştâkız.



dalde gösterdiğimiz kudreti, sulhden sonra bu sâ-



Hangi m im arım ız bu güzel hayâle vücud verecek.



halarda da gösterebiliriz. Düşündükten sonra yap­



Yedi sekiz sene evvel H a m d u l l a h S u h h i ite böyle



mak kolaylaşır,"(*)



bir fikri kanatlandırmak istiyorduk. Arzü ediyorduk ki, Türk mîmarları toplansın, Türk'ün yeni hayatına



(*) Tevhîd-î Efkâr, 2 1 Mart 1922.



LİBERALLtK VE ŞUURLU MUHAFAZAKÂRLIK M. ŞEKİP TUNÇ dayanan



gelenekçilikte kalamazdı. Liberallerin aşın ilerleme



siyaset cereyanına "liberalizm " denilmiş, bir buçuk



"Bırak yapsın, bırak geçsin " prensibine



temayüllerine karşı temkinli, "şuurlu bir muhafaza­



asır ö n ce nazariyecileriyle İngîlterede desteklen­



kârlık" tabiatiyle doğacaktı. Aksi takdirde millî ve



mişti. Kapitalizmi daha çok Ingiltere lehine temel­



beşerî kıymetlerin çiğnenm esi tehlikesi vardı. Bu



lendiren bir siyasetle birlikte "ekonom ik devir" açı­



partinin mukavemetlerine rağmen m addi kazanç,



lıyor. Buna göre İktisadî hayat, ticaret dâhilde ve



m addî servet hırsını itidalde tutmak kabil olm am ış­



hariçte serbest olacak ve serbest rakabetle ayarla­



tı. Dâhilde ve hariçte aşırı istismarlar, sömürmeler



nacak, rekabet haricinde hiçbir engel otmıyacak.



tam bir buçuk asır devam etmişti. Batının zenginli­



Bu siyaseti tutanlara "liberaller", bunlarım mensu-



ği de bu devirde olm uştur Fakat bu, bir taraflı bir



boldukları partiye “Liberal Parti" denmişti. D em ok­



zenginlikti. D iğe r tarafta proletarya denilen gayri-



rasi ile idare olunan ing iiterede bu parti tek başına



memnun, İsyankâr bir sınıf doğmuştu. İptidaî m ad­



kalamaz, istediği gibi hüküm süremezdi. Karşısın­



deleri sömürülen ve el sanatları, makina mahsulle­



da bir muhalif parti olacaktı. Bu partiye "M u h afa­



rinin istilâsiyle, körletilen müstemlekelerin hali de



zakârlar" denildi. Liberal Partinin emeli, memleke­



günden güne fenalaşıyordu.



tin çok müsait bir durumda bulunan İktisadî haya­



(...) "Tarihî materyalizm "in doğm ası da bu dev­



tını alabildiğine genişletmek, zenginliği hudutsuz



rin ingilterede şahlanm aya başladığı bir zam anda



olarak artırmak, m addî kazanç ve servete birinci



görülüyor. Fabrikaların gittikçe çoğalm ası işçi top­



plânda ehem m iyet vermekti. M addecilik çağı da



luluklarını artırıyor, köylülerin m ahim bir kısmını



bu suretle başlamıştı. M odern tekniğin gelişmesiyle



kendine çekerek m uazzam bir am ele topluluğu



bu yolun tutulması ayrıca zaruret olmuştu. M u h a ­



vücuda geliyor. Cemiyette en m ühim rolün kapi­



fazakârların vazifesi bu m addî gidişi frenlemek ola­



talistlerle işçilerde toplandığı ze hab ını veriyor.



bilirdi. Ç ünkü milletlerin selâmeti yalnız m addî ha­



Menfaatleri birbiriyle çatışan bu iki züm renin m ü­



yatla olamazdı. M a n e v î hayat ve onun kıymetleri



cadeleleri, sanki her zam an böyle olm uş gibi, b ü ­



vardı. Bunlar da korunm ak isterdi. Memleketin kül­



tün bîr tarih sınıf kavgalariyle açıklanabilecek gibi



türel ve siyasî olgunluğu bu noktayı ehemmiyetle



görünüyor. N itekim "tarihî m ateryalizm " bu ze­



takdir edecek bir kıvam da idi. Durgun, uyuşuk bir



hapladır ki, tarihin bütün oluşunu böyle iki sınıf



S E Ç .V* E



724



M* E T İ M L E R



çatışm alariyle açıkladığını sarıyor. M u a y y e n ve



ancak m azi ile açıklanabilir. İstikbal için de ne



geçici bir devrin hayatını bütün bir tarihe y a y ­



bir şey görür ve düşünebilir. Bir millete tam şuur-



makta bir beis görmüyor. İnsan zekâsı yalnız tek­



lanmayı ancak tarih verir. Tarihte bir boşluk bir



nik ini yaralıyor ki, sadece onun tesirleri a tında



şuur boşluğu, bir lıâfıza boşluğu gibidir. Bu iti­



kalsın? Ekonom ik hayatın son yüz elli yıl içindeki



barla tarih beşeriyetin aklı, düşünd ürücü şuuru­



durum ve gidişinin hep öyle salacağına nasıl hük



dur da denebilir. Dört bir tarafımız m azinin hâtı



m edilebilir? Geleceği kesin olarak bilmek kiın n



ra ve yadigârlariyie çevrilmiştir. Her gün onları



lıaddi? tarihin bir ilim olup olam ıyacağı hâlâ m ü ­



g ö 'm e se k , bir d ü n ü m ü z o lm ıya c a k , g ü n ü m ü z



nakaşalı ve şüpheli iken tarihî oluşun um um î gidi­



içinde m ahpus kalacağız. N e mübarektir o kim ­



şi naşı, bilinebilir? Hayatın oluşları m ekanik bir



seler ki, tarihimize, dünlerim izi yaşatmaya, sev



gid iş m idir ki, ö n ce d e n keşfetmek kabil o lsu n ?



dirm eye, unutturm am aya eğilmişlerdir. Bugünü



A n a rahmindeki cenin hangi mekanik ve ı'i/iko-şi-



yaşatm aya çalışanlar da yarından sonra tarihin



m ik kanunla bir İnsan yavrusu haline geliyor. Bu



malı olacaklardır; bakılıısa bütün beşerî eserler er



oiu şu her hangi bir tasavvur, bir imaj, bir fikirle



geç tarihin malı olacaklardır. Bütün ııelıiıleı den:



ifade etmek m üm kün m üdür? Kendi kendilerine



ze d öküld üğü gibi bütün beşerî yaratmalar tarih



olan bu yaratıcı oluşun do ku z ay hiç durmadan



um m anınd a toplanacak; bütün beşeriyet de bu



işliyen bir sinem a m akinasiyle alınacak bir şeridi­



um m anda olacaktır.



ni elde etmek kabil olsa akıl ve zekâyı durduracak



Şuurlu muhafazakârlık dediğim zaman tarihî bir



bir oluş görülecektir. İnsan oluşu böyle o 'd ıığ u gi­



şuur kasdediyorum. Ne yazık ki, m llî bir tarihiniz



bi insan top lu m la n n ın o lu şu da akı ve zekâyı



henüz yok denecek kadar fakir ve dağın ktır. Va-



aşan bir hayat hamlesi, yapıcı ve yaratıcı bir hayat



kaııüvislerin gösterdikleri gayret kacJaı himmeti



içgüdüsü ile vücut buluyor. H içbir tardı nazariye-



m / yok. Yeni zam an medeniyeti kendini ve beşe



sinin bu oluşu idrâk etmesine imkân yoktur. H a ­



riyeti anlamak :çin yalnız kendi tarihine değil, b ü ­



y a t ı n b ü t ü n sır r ı d a o n u n o k ı ş l a r ı n a a d ı r . Zekâsına,



tün medeniyetler tarihini türlü yollardan öğrenm e­



tekniğine mağrur olan insan hayatın sırrı karşısın­



ye büyük bir ehemmiyet vermiş oidıığunıı yetişi r-



da mutiak bir aciz, içindedir. M a t e r y a l i s i n , m a ğ r u r



diği büyük müverrihlerden anlıyoruz. D e d e le rin iz



o la n s e k i m iz i n b ir te s e llis id ir



bütün imparatorlukta yükselttikleri âbidelerle ma­



D ah a yirminci asra girerken Avrupa ve Ameri



betlerin ömürlerini yıllarca sene sonra sürecek gi­



ka'da yetişen büyük mütefekkirler bütün mekanik



bi yapmışlar, öyle hesabetmişleridir; bizden bekle­



tekâmül nazariyeleriııiıı kifâyetsizliğiııi açıkça gös­



dikleri m uhafazakârlığın r a ‘ il olm asını istedikleri



termişler, nereye ve nasıl gideceği önceden biliııe-



a : de dolayısiyle anlatmışlardır. Orta zam an n e



miyen y a r a t ı c ı b i r t e k â m ü l telâkkisini kabul etmek



deniyetim izin e m salsiz şahitleri de bilhassa bu



zururetini duymuşlar. (...)



anıtlardır. O nlarla her zam an iftihar edebiliriz. Ne



Sle de olsa mazi, hale risbetle daim a çok daha



yazık ki, bunların birçoğu tufeyi7 birtakım takıntı



zengindir; çü n kü o bütün bir tarihtir. Şuurlu m u ­



yapılarla yaralanınışlard r. O nları bu halde bıraka­



hafazakarlık da bu tarihe karşı beslenen derin bir



mayız; çok ayıp olur.



d u y gu ve bağlılıkla olur. M e d en iye t değiştirm e



Cahil, m eczup birtakım Tîcanîlere bakarak geri,



zaruretiyle on u ihmal edemeyiz. Ç ü n kü bu ihmal



şuursuz bir muhafazakârlığa meydan vermeyiz. Bu



bizi köksüzlüğe götürür. Köksüz bir ağaç yaşam a



gibi haller inkıraz devirlerinin hastalığıdır, ksk: Yu­



dığt gibi m azisini unutm uş bir millet de yaşaya­



nanın inkıraz hengâmelerinde Anaharsis bakın ne



maz. S c h o p e n h a ıır'ın d ed iği gibi: "Tarih insan



diyor: "I lakîmler münakaşa ediyorlardı, fakat kara



nev'i için fertteki akıl gibidir, insan akıl sayesinde



e verer cahillerdi". Xânophan da: "Atine'de halka,



hayvan gibi görülen halin dar hudutlarında mah­



(akitlere, belediyelerle idate edilen nahiyelerin be­



pus kalmaz; sonsuz derecede vâsi olan maziyi de



lediye heyetlerine ehliyet i kimselerden çok daha



tanır; aynı zam anda m aziye bağlı olan halin kay­



fazla ehemmiyet verilmişti" demekle sözün ayağa



nağıdır. H ali daha açık, daha yi anlam ak da an­



nasıl düştüğünü anlatmak isliyor.



cak bu sayede olur." H ayv an lar sadece halde yaşam akla, insanlar



G örülüyor ki, medeniyetlerin inhitatı, ehliyetli kimselerin gölgede kalacak bir durum a gelmesi ve



arasında bulundukları halde bile, esirdirler. Tari



sözün ayağa düşm esiyle başlıyor. Şuurlu muhafa-



hini bilm iyen bir millet de yalnız, ha de m ahpus



zazârlık da millet ve medeniyetlerin inhtitat devir



kalıyor. N e kendi mahiyetini, ne de kemli m evcu­



leri nde oluyor.



diyetini biliyor; çünkü bu mahiyet ve mevcudiyet



T iıık Y u ıd u , Temmuz 1956, Sayı: 258



S E Ç M E



M E T İ N L E R



GELENEK fSMAYIL HAKKI BALTACJOĞLU Aydınlarımızda s . i . m j .' bir gelenek düşmanlığı var­



9) M illî kaynaşmayı yapan faktör kültürden önce



dır. irtica ve muhafazakârlıktan yılan aydınlarımız



gelenektir.



gelenek düşmanı kesilmiştir. O derecede ki "gele­ nek" fikri ''irtica" fikriyle eş olmuştur! Bir zamanlar geleneği örf gibi canlı anlamda kullandığımız halde sonraları yaşam a hakkı kalmayan Örfler, âdetler an­ lamında knllanmrya başladık, hattâ "gelenekçilik"



"G e le n e k " hakkındaki bu yeni a n la yışım ızın millî hayatımızda bir çok faydalı neticeleri olacak­ tır ki başlıcaları şunlardır: 1)



diye bir klişe bile yaptık.



hut atılması gereken örfleri İlmî ve objektif bir



"G e le n e k " sözü karanlık bir sözdür. A yn ı za­ m anda aym Türk rejimine İnanarak yaşayan fikir



surette ayırmak. 2}



adamlarının aynı "gelenek" sözünü apayrr iki an­ lamda kullandıkları çok görülmüştür. (...)



şeyden önce dil, ahlâk, hukuk, zevk kültürüdür.



Garplı! aşırken soysuzlaşan millî kuru m! arı mızı bu bozulmadan kurtarmak,



3)



B ugün geleneğe doğru bir anlam verebilecek haldeyiz. Düşünelim ; milliyet nedir? Milliyet Vıer-



Din, ahlâk, hukuk, zevk, teknikte tutulması ya­



Orijinal kültüre ve orijinal medeniyete doğru yollanmak.



4)



H alk ile aydın arasındaki derin boşluğun dol­ durulması.



Bunlara örf diyoruz, örfler zamanla, aynı milletin evrimi b o yu n ca değişen şeylerdir. H albuki m illî kültürün bütün hayatında hem en hiç değişmeyen dil, ahlâk, hukuk, zevk ödleri vardır ki bunlara "gelenek" elemek doğru olur. D ilin mantığını, m i­ miği, efsaneleri, masalları, atasözlerini, yemekleri bu geleneğin içine sokm ak doğrudur. Teknik örfle­ rin bir kısmı da bu ananenin içine girebilir; çünkü bunlar tekniğin değişm eyen örfleridir.



Yeni Adam sayfalarında şim diye kadar yaptığı­ m ız yayım yeni anlam ıyla bit "g e le n e k çilik te n ' başka bir şey değildir. Yeni A dam 'ın tezi canlıdır. Bu canlılığın delili yazılarım ızın Türk gazete ve dergilerinde yaptığı tesirlerdir. A ydınların "gele­ nek" realitesi üzerinde durmalarını dileriz T ü r k e ü o ğ r u , î Kânunuevvel 1942



’ ■*'■■■ 't ■' t" ■ ■



■, t



Şu halde gelenek demek millette nevi belirtilen belkemiği demektir. Gelenek değişmedikçe millet de değişmez. Bir millet herhangi bir dış sebeple di­ lini yahut dinini kaybedebilir, fakat dilinin, dininin geleneğini kaybetmedikçe o millet henüz kaybol­ mamıştır, Bu iddianın misali Mandalılar ile Giritli­ lerdir. İrlandalIlar m illî dillerini kaybet!ikleri halde ananelerini kaybetmedikleri için İngilizleşememişlerdir. Girit Türk'lerinin bir kısmt da Türkçe konuş­ m adıkları halde Türktürler. Ç ü n k ü gelenekleri Türk'tür. Şark'ta Kürtçe, Cenup'ta Arapça söyleyen Türkler için de hüküm aynıdır.f,..) Şim di "gelenek" kavram ına daha çok aydınlık getirebiliriz’.



Gelenekçilik ve Muhafazakârlık Gelenek ve m u h a f a z a k â r l ı k s ö z l e r i h e r k e s i n g e l i ­ ş i g ü z e l k u l l a n a b i l e c e ğ i b a y a ğ ı s a d e l ü g a t ia r d a n d e ğ i l d ir , S n l a r a y r ı s o s y a l gerçekleri k a r ş ı l a y a n s o s y o l o j i k kavramlardır, ilim heves işidir; avam a ğ z ı y la s ö y l e n e m e z . İ n k ı l â p ç ı o l m a k y a l n ı z f i z ­ y o l o j i k e n e r j i y e ve p s i k o l o j i k d i r i l i ğ e s a h i p o l ­ m a k y e t m e z ; g e r ç e k ü z e r i n e a ç ı k v e k e s i n f ik i r v e k a n a a t s a h i b i o l m a k d a gerektir. G e l e n e k ç i l i k v e m u h a f a z a k â r ! ı k b i r i b i r î y t e ilgisi o l m a y a n a y r g e r ç e k l e r i n a y r ı a d la r ıd ır . Konuşurken, g a z e t e y a ­ z ı s ı y a z a r k e n h e r k e s b u n l a r ı k a r ış t ır a b ilir . F a k a t



1)



Gelene kİ er tabi atları bakım ından Örflerdir,



21 Gelenekler örfler gibi sık sık değişici değildir­ ler.



m i l l e t ve m e m l e k e t d ü ğ ü m l e r i ç ö z ü l ü r k e n b u n l a ­ rı y i n e k a r ış t ır m a k kötü n i y e t t e n ileri g e l m i y o r s a b i l m e z l i k t e n i le r i g e l i y o r d e m e k t i r ,



3)



Gelenekler Örfler kadar canlı olgulardır.



4)



G elenek ırktaki kafatası gibidir; kültürle soyu



"G elenekçilik" ve "M uh afazakârlık' bu iki gerçeği



tayin eder.



biribirrnden ayırmak gerektir. Lügat dilinde biribiri-



Si



Geleneğin orijini mitolojiye dayanır.



ne karışan bu iki kelimeyi ilim dilinde ayırmak ge­



6)



Gelenek dışakıl { a r a t i o n n e l } bir mevzudur,



rektir, çünkü başka türlü milleti ve milliyeti doğru



7)



Gelenek bozulm adıkça m illî s o y d a bozulmaz,



olarak anlayamayız. (...)



0)



Gelenek birliği orijin, kafa ve ruh birliğidir



Ben bu soruya cevap vermek için yıllardan beri



725



S E Ç M E



726



M E T İ N L E R



araştırmalar yapıyordum. İlk düşüncelerimizi biraz



maması o dilin değişen ödlerine değil, değişmeyle!



kapalı olarak Yeni A d am 'd a yazmıştım: "Kültür he­



□lan geleneğine bağlıdır.



men hemen değişm ez" diyel O y sa ki kültür de, me­



Bu açıklık ve kesinlik karşısında ve kelimeye



deniyet gibi, değişebilir. Fakat kültürde değişmeyen



verdiğim anlamla "gelenekçi" olm am ak im kânsız­



bir öz vardır: dilin mantığı, bazı ahlâk kuralları,



dır. Bu anlayışla hangi millet ki geleneksizdir, o,



zevkin temeli, hayat felsefesi, efsaneler, masallar,



millet değildir. Bu anlayışla "gelenekçilik", "m uha­



atasözleri gibi, işte bunları, kollektif vicdanın bu



fazakâr! ık 'la hiç ilgili değildir. Ç ü n kü "g e le n e k '



değişmeyen parçalarını gelenek olarak aldım.



değişmeyen, yani bütün zam anlarda canlı ve kuv­



Bu ölçüye göre yukarıda saydığım dili, dini baş­



vetli kalan örfleri tanımak demektir. Halbuki m u­



ka olan bütün TUrkler Türktürler. ÇUnkii gelenekle­



hafazakârlık değişm e zorunda kalmış olan ölü örf­



ri Türktür. Bu gelenek Türklüğü yalnız mitoloji, ah­



lere bağlılıktır. D ild e birçok yenilikler yaptık. A n ­



lâk, zevk gibi şeklen de Türk kalan kültür kolların­



cak dilim izin bünyesini, m antığım değiştirm eye



da değil, değişen dil terimlerinde ve dillerinde dahi



kalkışmadık. Böyle bir teşebbüs soysuzlaşmaktan



vardır. G ö ka lp Türkçe kadar konuştuğu Kürtçede



başka bir şey olamazdı. "G elenek" kelimesini lügat



de m üzekker ve müennes ayrımları olm adığım gö­



olarak alıp ta bana "muhafazakâr, mürteci" diyen­



rerek kendinin Kürt olm ayıp Türk olduğunu anla-



lere kızmıyorum, yalnız acıyorum, (...)



mıştı. Bir dilde cins bölümlemesi bulunup bulun­



T ü r k e Doğru, 29 Kânunuevvel 1942



BÜYÜK SANAYİ NURETTİN TOPÇU İnsanlık her devirde kuvvetin arkasından koştu, ilk



hun kuvvetini hiçbir şeyle ölçülem eyecek bir h i­



çağda bu, kol ve kılıç kuvveti idi, Islâmdan evvelki



zaya yükselttiler. Büyük insan ve büytik ruh ide­



Türklerin tarihi, gençlerin kuvvet ve kahramanlık



ali, batıda sonsuzluk aşkını yarattı. Hakikat aşkı­



destanlarıyla doludur. (...)



Esasen her kuvvet, ye­



nın eseri olan ilimler ve lelsefe, güzel sanatlar ve



terli gelişmeye ulaştığı her basamakta kendini harp



İnsan sevgisinden ayrılm ayan ahlâk, hep büyük



İçinde dener. Bunu yapm am ak, insanların elinde



ru h u n yarattıklarıdır. D a h a ilkçağda, A s y a 'n ın



olm ayan şeydir. D ü şü n ce n in ortaya koyabileceği



medeniyetlerinde doğan bu ruh eserleri, ortaçağ­



hiçbir sebep harbi ortadan kaldıramaz. Belki bazen



da H ıristiyanlığın aşk güneşinden âleme saçılan



geciktirir, lâkin yok edemez. Harp iradesi, insanın



bir harika halini aldı. Başlangıçta taassubun ilim



XVII,



damarlarında dolaşan kandadır. Kan kuvvetlenince



hürriyetini köstekleyişi bertaraf edilince,



damarlardan çıkar ve yine kendi cinsinden canlıla­



y ü z y ıld a n bu y a n a B a tı'm n a şkın ın eseri olan



rın damarlarından fışkırtacak kan arar. Kuvvetlerin



ilim, felsefe ve sanat hârikalarını göklere yüksel­



yarışması, insanın en çok sevdiği ve şuurunu da



m iş b u luyo ruz, islâm ın ahlâkı ise insan denen



çiğneyerek atıldığı şeydir. Harp, esası aranırsa,



varlığa tabiatüstü bir değer verdi.



kuvvetlerin yarışm asıdır. Cemiyetler, yarışm ada



Batıda üç b ü y ü k asır, b ü y ü k insan yarışm ası



kuvvet üstünlüğünü sağlam ak İçin yine kuvvetle



içinde geçtikten sonra XIX. yüzyıld büyük sanayi



kurulan büyük devlet idealine bağlanırlar. İlkçağ



dâvası meydana çıktı. Bir asır geçmeden büyük in­



tarihi, birbiri ardı sı ra, herbiri kendinden evvelkini



san, yerini büyük sanayie bıraktı. Evvelce madde­



yutarak daim a daha çok genişleyen büyük devlet



den ruha yükseltilen kuvvet, tekrar m addeye indi.



ihtiraslarının tarihidir.



A z zam anda makine, mabud oldu. Son birbuçuk



Ortaçağda, her zam an kuvveti yaşatm ak iste­



asırlık stmf mücadelesi kinlerle menfaati a m ı bo­



yen insanlığın kalbinde bü yü k İnsan ideali doğdu.



ğuşmasıdır, M akineyi yukardan kavrayan patronla,



B ü yü k ruh sahibi insan dâvasını yeryüzünde ya­



onun altında ezilen işçinin her ikisi de m addenin



yan şüphe yok ki Hıristiyanlıktır. İslâm dini bu dâ­



esideridir. Ruh, m akinenin kaba gövdesi altında



vayı yüceltti, insanı bütün âlemden daha değerli



ezilmiştir. Ortada henüz ruh ile m addenin m üca­



yaptı. M ü slü m a n ve Hristiyan bütün mistikler ru­



delesi de görülmüyor. Makine, hem çalışarak onu



S E Ç M E



M E T I N L



işleten işçiyi cehennem hayatına m ahkûm etmiş,



getirseydi, şehirliler her fırsatta dağlara ve deniz kı



hem de bul k a z a n a saadet kapısı sanan patronu



yısına koşup tabiatın kucağını aramazlardı. Anlaşı­



robotlaştırmıştır. Yüzlerce ışıkların kaynaştığı ve



lıyor ki irademizi esir eden ihtiraslarla, şehirlerin



renkli kadehlerin çatıştığı bir muhteşem salonda



lüksüyle israfında saadet aram aya sürüklenm iş,



güya saadetlerini taşıran insanlar o mutluluklarını,



sonra da bizi esir eden bu kuvvetten kurtulamaya­



evet m akineye borçludurlar. A n c a k b u sahneyi



rak bir bakatiğa g ö m ü lm ü ş bulu n u yo ru z, fırsat



seyrederken, bunların ayaklarına serilen dünya ni­



buldukça tabiattan huzur ve gerçek saadet dilene



metlerinin ve ihtişam ların m eydana getirilişinde



çektik de niçin onun aşk iie rahmet dolu kucağın­



yüzlerce m azlum işçinin m ahkûm edildiği çileli



dan kaçtık? Şüphe yok ki aldatıldık. Bir daha ona



hayatı d ü şü n m e k lâzımdır. O kadehlerde çilen



dönm ek de kolay olmayacaktır. Bugün köyleri bo­



binlerce gözyaşıriır. Sırıtan lüksün arkasında bo ­



şaltıp kaçanlar ne yaptıklarını bilmiyorlar. O n la r



ğuk feryatların iniltisi gizlidir. Buradaki insanların



kendi analarını, yani anam ız tabiatı bırakıp kaçan



hepsi birer zâlimdirler de bilmezler. Sanki onların



şaşkınlardır. Yakın bir gelecekte sahipsiz kaldıkları­



kazandığı nedir? O n la r aslında tabiatın kucağını



nı anlayacaklardır.



kaybetmekle dünya cennetinden koyulm uşlardır



M akinenin saf hayranları bu görüşleri, hiç dii



ilerlem ek ve çağdaş m edeniyetlerin se viye sin e



şünmeden ve onları esir eden içlerindeki itilme ile



yükselm ek nedir? Bir cehennem hayatının içine



reddedecekler, sanayileşmeye mebur olduğum uzu



daha çok sokulm ak değil m i? Sürat asrının hayran­



ve “Çağdaş uygarlıkla ayıtı tempoda" yürümeyişin



ları, sinir hastalandı). D aha çabuk dolaşan ve da­



imkânsızlığını ileri süreceklerdir. Onlara göre me­



ha çok yer görenler, atla ve arabayla dolaşanlar­



deniyette hergün ilerlemeye ve ağır sanayii bile bir



dan daha mutlu mu yaşıyorlar? Süratin şaheserleri



an evvel başarmaya mecburuz. Bunun aksi iddia



şunlar değil midir?



olunamaz. Yoksa eziliriz.



ticarette kolaylık ve kazancın artması... Harb-



Bu sözler en kısa görüşlü mantığın söylettikleri­



lerde dehşet ve ülkelerin toptan çiğnenmesi... Top­



dir. Evet, bugün bir cemiyet için sanayileşm eye



rak insanlarının daha rahat yaşama hülyası ile k ö y ­



mutlak olarak karşı gelmek im kânsız şeydir. Esasen



lerini boşaltıp büyük şehirlerin fabrika esaretine



zam anım ız insanının medeniyete çılgınca uzanan



koşmaları... Kim i iş, kimi gezm e em elleriyle ya­



elleri de durdurulamaz. E-akat hakikati bilmek da­



bancı ülkelere koşanların vatanlarından azar azar



ima faydalıdır. O n u r kılavuzluğu ile eğitimde ve



soğuyarak benliklerini kaybetmeleri ve bayat sevgi



devlette yani ruhların terbiyesinde ve memleket iş­



sinin bu yüzden azalması... Rusya ve Amerika gibi



lerinin yürütülm esinde sanayileşm e hastalığının



büyük canavarların bütün dü n ya milletlerine k o ­



telkin aşısı yapılm az da tarıma büyük önem verile­



layca hâkimiyetlerini sağlamaları... fabrika bacası­



bilir. A nadolu'nun toprağını geçen asırlardaki ha­



nı milırab yapan büyük şehirlerde akıl hastalıkları­



liyle canlandtrabilmek bile bugün hayal olmuştur.



nın artması... Aya giden füze kahramanlarının çı.



İlmin ışığında yapılacak evrimi tarım hayatına bağ­



dtrması ve sonu gelmeyen kayıplar. Şu bilinsin ki



layarak asrın tekniğiyles bu toprağı işlemiş olsaydık



insanın ruh âleminde değerli nesi varsa fabrika bi­



Anadolu bugün bir cennet olurdu. Ve onun insanı



rer birer katletmektedir.



hayatını kazanmak için büyük şehirlerin cehenne­



insanın kol ve kılıç kuvvetine bağlandığı ilkçağ­



mine atılmazdı. Tarımda büyük adımlarla yürürken



da hiç olm azsa her devrin bir ahlâk ideali vardı.



asrın sanayileşm e hareketinin en arkasından git­



Ç ağım ızın ahlâkı yoktur. Elim izde erimekte olan



mek de kabildi. Saadete götüren yolda önde yürür­



ahlâk kırıntısı, eski devirlerden kalmadır. Batıyı



ken felâkete göm ecek yolda arkadan gitmek elbet­



yükselten ve onda hayat aşkı yaratan Hıristiyanlık­



te aklsızlık olmayacaktı. Böyle davranış, başdon-



tı. Osm anlılart sevginin timsâli yapan M üslüm anlık



dürücü Hırsların sarhoşluğundan kurtulup akıl ve



oldu. Bunları yıkan makine hiçbir ahlâk getirmedi.



hikmete teslim olmaktı. A ğır sanayii başarm aya



İnsan insanı artık sevmiyor, insan sevgisinin yok o l­



m ecbur olduğum uz iddiasına gelince, bunun nıâ-



duğu bir d ü n y a d a hayatın m ânası kalmamıştır.



nasızlığıııı fezalara hâkim olan büyük kuvvetlerin



Uzaktakilerle konuşm a veya onları görme araçları



yakında deneyecekleri dünya harbi ortaya k o y a ­



insanları birbirine dah çok dost yapmıyor. G ü n ü ­



caktır. Şu anda unutulm am alıdır ki zam anım ızın



m üzün apartman hayatında aileler, ağılda bölmele­



harpleri, kuvvetlerin olduğu kadar, onu düzenle­



rine ayrılan koyun lar gibi yaşıyorlar. Aralarında



yen siyasetlerin harbidir. Gerçek ve sürekli zafer­



dostluk ve sorum luluk duyguları şöyle dursun, geri



lerse yumruktan ziyade kalp kuvvetinin zaferleri­



deniln geçmişteki bağlar da kopmuştur. Büyük şc-



dir. islamdan önceki Türkün kılıcı kuvvetliydi. Ö y ­



hirlrin insanı m ahkûm ettiği salon hayatı mutluluk



leyken zaferlerinin emâneti olan devlet sürekli ol-



727



S E Ç M E



M E T İ N L E R



madı. M üslüm an Türkün ruh kuvveti ise insanlığa



patronların büyük lokması ise bedenlerini çileden



ebedî örnek olacak bir devlete varlık kazandırdı.



çıkarırken ruhlarını zehirlemektedir. O nların ara­



Sanayileşm e dâvasını savunanların, farkında ol­



sından bir insan bulup göstermek de zordur, " D o ­



sunlar olmasınlar, asıl dayandıkları teme! şudur:



yunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar" yemek kim­



"B ü y ü k sanayi ço k kazandırıyor, tarımın verim i



seyi mutlu yapmıyor, İnsnlığın bu zâlim azınlığı bir



ona nisbetle küçüktür. Bugünün bütün ihtiyaçlan-



tezadın pençesinde bunalmıştır. Ruhun sefaletlerini



nt karşılayacak olan büyük kazançtır. O n dan ge­



bedenin taşkın varlığıyle karşılayamamak, zengin­



çilm ez."



lerin duygusu zluğunu sonund a bîr kâbus haline



Büyük kazanç ikiye bölünüyor. Biri kazancın sı­



getiriyor. D ü n ya ze vkle rinin b o llu ğu n a dalarak



zıntısı olarak, çalışan kalabalığın elinde kalan;



onun içinde boğulanlar, ço k kere yokluktaki huzu­



öbürü, büyük sanayi çalışmalarının başında bulu­



ru arıyorlar da bulamıyorlar. H e m de bol varlığa



nan patronların yâni çağım ızın sanayi krallarının



gömülenlerle ondan nasipsiz yaşayanlar arasındaki



payına düşen büyük lokmadır. Birincisinin, halkı



düşm anlık ve boğuşmanın bundan sonra insan ce­



bugünkü sefaletinden kurtaramadığı bir gerçektir.



m iyetlerine h uzr im kânı ve receğini u m m ak da



ço­



kendini aldatmaktır. Yakın gelecekteki dünya har­



cuğu avutan oyuncaklara benziyor. O n u n hayatı,



bini şahane hazırlayışı ile büyük sanayi, kendi ken­



bütün günlük makine esaretidir. Alışılm ış ve genel­



dinin katili olacaktır.



İşçinin konutu, televizyonu, otomobili, ağlayan



leşmiş bir çile hayatıdır. Ç ağım ızın kralları olan



H a r e k e t , 1)1/1 OD, Nisan 1 974.



ÎRTICÂ NEDİR? PEYAMİ SAFA



M U H A F A Z A K Â R L IK V E İR T İC A : Her canlı varlığın



olmayacağını bilir. Cemiyetin geçirdiği zaruri inkı­



kendini koruma içgüdüsü vardır. Her canlı varlık,



lâpların geçmişe ait değerleri yoketmemesini ister



kendi kendine tıpatıp ve eşit olm ak şartiyle varlığı­



ve cemiyetin geçirdiği zaruri inkılâpların geçmişe



nı korur, D eğişm ek Ölmektir. Ferd veya cemiyet,



ait değerleri yoketmemesini ister ve cemiyetin ken­



şuurlu varlıklarda, şuuru ve onun devam ını müm­



di benliğine sadık kalm ak için her türlü ölçüsüz



kün kıtan şey hafızadır. H e r şuurlu varlık, hafıza



değişmeye karşı mukavemetini temsil eder. M u h a ­



vasıtasiyle, kendi kendini unutmaktan kurtulur ve



fazakârları olmayan bir cemiyet yoktur.



kendini tanır; Itiyadları (alışkanlıkları) vasıtsiyle



Fakat cemiyetin benliği, ferdinki gibi, harketlî



kendi kendini tesis eder ve varlık kategorileri ara­



bir vahdettir, ilerlemenin vahdetidir. Bir Süreklilik­



sındaki yerinde yerleştirir.



tir. O lduğu yetde kalan bir benlik değildir "Hal-i



Ferdler için h lfıza ve itiyad ne ise, cemiyetler için tarih ve gelenek odur. Tarihsiz ve ge le n e ksîz mîllet yoktur. Tarihini



hâzır" dediğim iz şey, hakikatte geçmişi geleceğe bağlayan köprüdür. Bir ucu dünün, öbür ucu yarı­ nın tarihindedir. Sosya! benlik, geleceği her an



kaybeden millet hâfızasını ve şuurunu kaybetmiş­



kendisine katan bir geçmişin şuuriyle kendi kendi­



tir, Geleneklerini tepen bir millet, kazanılm ış iti-



sine sadık ve eşit kalır; fakat geleceğe yöneldiği her



yadlannı, melekelerini kaybetmiş, hayat karşısında



ân yeni tecrübelerle zenginleşir.



şaşkın ve beceriksiz, kendisini reflekslere ve hayvanî içgüdülere terketmiş bir millettir.



Muhafazakârlık bu yeniliğe karşı koymamak zo­ rundadır, A ncak onun geçmişe ait değerler hazîne­



Her memlekette bu kendini unutma ve kendini



sini tahrip etmesine m eydan vermemekle m ükel­



kaybetme tehlikesini önlemeğe çalışan bir muhafa­



leftir. Muhafazakârlık eskiyi muhafaza eder, fakat



zakârlık cereyanı vardır. "Muhafaza-i nefs - kendi­



yeniyi tepmez; teptiği zam an "irtîcâ" olur.



ni koru m a" içgüdüsünün sosyal şuur ve hareket kazanması demektir.



İR T İC A V E İN K IL Â P : Her cemiyette, irtica m a n î­



Muhafazakârlık tarihçi ve (gelenekçi) dir. B ugü­



siyle reaksiyonu kışkırtan aksiyon, ölçüyü aşan in­



nü düne bağlayan zengin tecrübe ve kültür mirası­



kılâp hareketleridir. Yâni, muhafazası şart gelenek­



nın bekçisidir. D ü n sü z bugün ve bu günsüz yarın



leri yok etmeğe varan inkılâp hareketleri, en ileri



S E Ç M E



M E T İ N L E R



cemiyetlerde bile geçmişe hasret uyandırır ve irtica



te’mrn için değil, bu bahaneyle makam ve servet



temayüllerini kuvvetlendirir. Her aksiyonun, şidde­



yağma etmek içindir.



ti nisbetınde bir reaksiyon uyandırması bütün var­



D indar görünen yobaz, dînin yasak ettiği bütün



lık şemalarında muteber bir kanundur. Ö lçü sü z bir



suçları, vicdan azabı ve gü n a h a girm e korkusu



m uhafazakârlık olan irtica, ayni nitbette ölçüsüz



duym adan işler; Hırsızlık, yağma, zinâ, yalan-do-



inkılâp hareketlerinin cevabıdır.



lan, kazan kaldırma, ayaklandırma... Her günahı



H e r canlı varlığın hem kendi kendisi kalmak,



işler.



hem de değişm ek gibi iki zaruret arasında m uvaze­



Yobaz bilgisiz ve haristir; yobaz münakaşa et­



nesini bulabilmesi için, değişme prosesinin, varlığı



mez, söver, kendinden daha bilgisizleri kışkırtır.



kendi kendisine bağlayan ve unsurlanm tarihle ve



Gözleri dönm üş bir avam hatibidir. Pasif ve telkine



gelenekte bulan millî şahsiyet seferine tecavüz et­



hazır halk yığınlarını tesiri altına almasını, kışkırt­



memesi gerekir. Bu tecavüz irticâı kışkırtır ve ha­



masını bilir.



zan inkılâp hamlesinin uzun bir tarih boyunca ge­ cikm esine sebep olur. İrticâa bu fırsatı vermeyen



FARK Ş U U R U : İleri memleketlerde, muhafazakâr­



inkılâp, muhafazakârlıkla uzlaşır ve İngiltere gibi



larla mür'teciler ve mür'tecilerle yobazlar arasın­



ileri cemiyetlerde görüldüğü tarzda, geçm işin ve



daki farka dikkat edilir. Ayni ölçüde, geçmişin düş­



geleceğin temsilcileri arasında ahenkli bîr işbirliği



manı olmayan inkılapçılarla düşmanı olan inkılâp­



ve medenî bir mücadele hali beraber teessüs eder,



çılar ve bunlarla inkılâp yobazları arasındaki farkın da şuuru vardır. H akikî muhafazakâr inkılâp düş­



İR T İC A V E Y O B A Z L IK ; M uhafazakârlık ve irtica



manı olmadığı gibi, hakikî inkılâpçı da tarih ve ge­



ayni şey olm adığı gibi, irtica ve yobazlık da ayni



lenek düşmanı değildir.



şey değildir. Mürteci, bugünkünden evvelki haii ia­



Türk politika ve fikir hayatınm disiplinden mah­



de etmek isteyen sam im î bir gerilik taraftarıdır. C e ­



rum oluşu, bütün bu farklara dikkat edilm ediği



miyetin bekasını (devamını) geçmişe kayıtsız şart­



içindir. Aşırı devrimcîler gibi düşünmeyenleri inkı­



sız bağlılığında görür. Her türlü değişm eğe karşı



lâp düşm anı ve yobaz gibi göstermeğe çalışırlar.



haksız, fakat sam im î düşmandır. Tarihe ve gelene­



Kendileri yobaz olm asaydı bu farklara dikkat ede­



ğe aşk derecesinde bağlıdır. O n u batalı bulabiliriz,



ceklerdi .



fakat sahtekârlığına hükmedemeyiz.



G ö rü lü yor ki, esaslı bir tahlilin dışında, irticâ



Yobaz sam im î değildir. Evvelâ hortlamasını ister



kavramı bulanık ve kaypaktır. Bu kavramın belirli



göründüğü geçmişin, tarihin, din veya milliyetçilik



bir gerçeği karşılaması için sınırlandırılması gere­



esaslarının ne olduğunu bilmez. Bilmeğe de lüzum



kir, U lu orta "irticâ”, "inkılâp", "d evrim " kelimeleri



görmez, Ç ünkü onun gayesi, muhafazakârlar gibi



hiç birşey ifâde etmezler ve zihinleri karıştırmaktan



geçmişe ait değerleri muhafaza etmek veya m ü lte ­



başka bir işe yaramazlar.



ciler gibi, evvelki hali iade etmek değildir. M uhafa­



En hazin kültür kaderimiz, bu hayatî kavramların



zakârlık veya irticâ temayüilerini istismâr ederek



halis fikir adamlarımızın değil, gazetecilerin günlük



kargaşalık çıkarmak, rakiplerini ezmek, geçici bir



yazılarında çeşitli suiistimallere uğramasıdır.



nüfuzla bazı dünya nimetlerini elde etmektir. O s ­



manlI tarihindeki irticâ hareketlerinin hepsi birer



Bu dâvalarımızı günlük yazarrn ve makalecinin elinden koparıp ilme maletmemiz lâzımdır,



Türk Düşüncesi, 1 Mayıs 1959



y o b a z lık hareketidir. H iç bîri d in in otoritesini



İNKILÂP, İHTİLÂL VB DEVRİM OSMAN TURAN



‘ ‘'İVJ“



Türkçe'de lügat mânaları dışında kullandığım ız bu



pa'nın tesiriyle, husûle gelen ileri ve teknik hamle­



iki kelime, ıstilah olarak, cemiyetin bünye ve nizâ­



lere ve hususiyle siyasi değişikliklere alem olmuş­



mında, siyasî ve İçtim aî köklü değişm eleri ifâde



tur. Tü rkiye'de vukubulan inkılapların hususiyeti



eder, inkılâp kelimesi değişmek, başka kalıba gir­



başlarında hüküm dar veya devlet adamları bulu­



m ek m ânasında iken, III. Selim 'den sonra, Avru­



nup önceden verilen bir karar ve irâdeye göre ce-



S E Ç M E



M E T İ N L E R



reyan etmeleridir. Sultan M ah tn u d 'u n Avrupa m o­



dir. (...) Bizde halk hareketi ile henüz ânî ve şid



deline göre bir devlet idaresi kurması, Tan/irnat,



detli değişmeler olmadığı için bir ihtilâlden bahset­



Meşrutiyet, Cum huriyet, hattâ Dem okrasi ve 27



mek m üm kün değildir. (...)



M a yıs ile husule gelen değişiklikler, baran pâdişa



biyellerine göre mânâ kazanırlar. Türkiye'de tarih,



leri ile ve yukarıdan yapıldğı için aynı vasfı m uha­



dil, edebiyat, din, mukaddesat sahasında öyle bir



faza ederler. Bu siyasî, İdarî ve hukukî değişmeler,



takım yıkıcı hareketler olmuştur ki, bunları inkılâp



zamanla, İçtimaî tahavvüller yaratsa dahi inkılâp



ve ihtilâl mefhumları içinde anlam ak ve izah et



çerçevesindedirler.



mek imkânsızdır. Küçük bir aydın zümreye ait ol



Avrupa'da cemiyetin devamlılığı ve tekâmülüne



duğu, halk ve ilim ile ilgili bulunm adığı için bunlar



karşı bir takım âni ve köklü değişmeler olmuştur ki,



medeniyet tarihinde barbar istilaları ile vukııbıılan



bunlar halk tarafından hükümete ve siyasî nizâma



tahribata benzer. Bununla beraber Türkiye'ye ait



karşı cereyan etmiş ve İçtimaî nizâmı da bozm uş



bu hususiyetleri ile bu değişikliklerin de bir isim



ve yeni bir şekle sokmuştur. Buna i h t i l â l (revoluti



veya istilâh ile ifâdesine ihtiyaç vardı.



on) denir. Fransız ve Bolşevik ihtilâlleri yalnız siya



730



Kelimeler ve istilâhlar İçtimaî ihtiyaçlara ve ma



ha ve hükümete karşı olsa bile, yine devlet kuvvet



Dikkate şayandır ki, Türkiye'de, cehalet ve cid­



sî değil sosyal, İktisadî ve kültürel bakım dan da âııî



diyetsizliğin eseri olan dil bozgunculuğu esnasın



ve köklü değişmelere sebebiyet vermiştir. Birinci



d.ı, inkılâp karşılığı olarak ileri sürülen, "D e v rim "



ihtilâlde aristokratik ve feodal sınıflara karşı burju­



kelimesi tam devirme mânâsına gelmiş ve bu türlü



va ( b o u r g e o i s ) nın haklarını alması ve kapitalist sis­



değişiklikleri ifâdeye yaramıştır. Böylece tarihî ve



temin hâkimiyeti vukubulm uştur. İkincisinde ise,



siyasî hususiyet ve mahiyeti belli inkılâp ve ihtilâl



işçi ve köylü sınıfları, kapitalizmi ve ona dayanan



dışında kalm ış ve Türkiye'ye m ünhasır bir kültür



siyasî ve İçtimaî nizâmı yıkmışlardır.



barbarlığı için " d e v i r m e k " fiilinden yapılar. "D e v ­



Kitlelerden ve aşağıdan gelen, daha derin ve



rim " istilâhı kötü mânâsı ile ciddi bir ihtiyacı karşı­



köklü değişiklikleri ifâde eden i h t il â l ile yukarıdan



lamıştır. Nitekim tarih ve sosyolojide bir di! tekâ­



idare edilen ve sathî kalan inkılâp arasında esaslı



m ülü ve istilâh vardır. A m a bir dil inkılâbı veya ih­



farkların mevcudiyeti meydanda olduğu g :bi cere­



tilâli olamaz. Bu sebeple Türkiye'deki bu barbarlı­



yanlarında şuur ve irâdenin rolü ve kan dökülmesi



ğın " D i! D e v r i m i" a d ın ı alınası ycrindedir. /İra bü­



bakım ından da ciddî ayrılıklar vardır. Böylece A v­



tün milletle' için böyle bir hareket ve onun adı gü



rupa'da ih li l S I ve Türkiye'de i n k ı l â p esas olduğu



lü.nç olsa da tatbikatta hem devrilen bir dil ve hem



halde, Türkiye'de, A vrupa'yı taklit dolayısı ile, çok



de bozguncu bir züm re türemiş; hattâ cehalet ve



defa birbirinden ayrı oian bu iki mefhum birbirine



şu u rsu zluğun örneği otan uydurm a kelim eler ve



karıştırılmış; Türkçenin bu bakım dan zenginliğine



"d e v r i k " cümleler i e konuşm ak m oda veya hasta­



ve bu iki mefhumun farklı olm asına dikkat edilme



lığına tutulmuş bir yarı aydınlar ve " B ilim " adamla­



miştir. Bu sebeple hazan Avrupa'da husule gelen



rı da teşekkül etmiştir.



ihtilâllere inkılâp ve Türkiye'de vukııbulan inkılâp­ lara da yanlışlıkla ihtilâl dediğim iz olmuştur. " İ h t ilâ l" lügat m anasiyle de " i n k ıl â p " tan farklı



"Asrı yıla sığdırmak", derhal AvrupalI olm ak ve "medeniyette en üstü.n mevkii alm ak" aşkı ile çok uğraştık, nutuk çektik ve çok şeyler yaptık. Fakat,



olup Türkçe'de b o z u k l u k , k a r ı ş ı k l ı k ve in t i z a m s ı z l ı ­



bir müddet geçtikten ve bir takım değişiklikler ol



ğ ı ; A v r u p a dillerinde de " R C v o H u lio n “ S n ? ve ş i d d e t ­



duktan sonra da, ne İlmî, ne teknik ve ne de İktisa­



li d e ğ i ş m e l e r i i f â d e e t l e n kelimeler olup istilâh mâ­



dî bakım dan tatmin olabildik. Zira, kağnı kıyafet



naları da bu esasa dayanır. Avrupa'da buhar ve ma­



inkılâbına yetişemiyor; motor olsa yol bulunam ı­



kinenin keşfi ile, Türkiye'de de hatta fes yerine şap­



yor; medeniyet açlık ve çıplaklığa derman olam ı­



ka ve eski yazının yerine Lâtin harfleri gibi ânî ve



yor; am a başka bir çare kalmadığına da inanıyor



şekli veya tedrici olm akla beraber, kadınların hürri­



idik. Nihayet "durm ayalım düşeriz" hikmetini ha­



yetiyle husule gelen m ühim değişiklikler de, kıyas



tırlayarak yeni bir lıız aldık; inkılâbı "D e v rim " ya­



la, sanayi ihtilâli ve kadın hakları inkılâbı tabirleri



parak her engeli devirmeğe; eski kültür kıymetleri­



yerleşmiştir. A vrupa'd a devlet ve kilise tarafından



ni, dinî ve m illî mukaddesatı, dil ve edebiyatı daha



yapılan mahdut değişiklikler " R c b r m e " , liirkiye'de



şiddetle yıkm ağa karar verdik. İşte bu “i l e r i c i "



de ı s l â h a t kelimeleri ile ifâde olunmuştur.



hamlelere “D e v r i m " ve temsilcilerine de " D e v r im -



Bu hususiyet ve izahlar göre Türkçe'de inkılâp



ba z"de nilm e si sebebi budıır.



ve ihtilâl tâbirlerini tamamiyle ayrı mânalarda kul­



Sür'alle Avrupalılaşm anın ilk şart kılık, kıya'et



lanmak, birincisini Türkiye'de, İkincisini de Avru­



ve yaşayışı onun biçimine sokmak, şark kafasını ta­



pa'da vukubulan değişikliklere tahsis etmek zarurî­



rihe karıştırmak ve kültür ihtilâline göre "eğitilm iş"



S E Ç M E



M E T İ N L E R



ve eski terbiyeden kurtulmuş ve yeni bir " k u ş a k ve­



Türkiye gibi coğrafyasını A vrupa'nın hudutları içi­



ya t/çltur takmaya başladık. İşte bu "devrim baz" ve



ne so k m a k h ü ne rine de sa h ip d e ğildi. B iz ise



'ile ric i’ nesil sâyesinde bugün de meydanlar yeni



d ü n yayı hayran bırakan "d e vrim le r" sayesinde



"d e vrim ’ hareketlerine sahne olm uş; Sosyalizm



yalnız siyasî, sosyal bakım dan değil, ırkî ve coğ­



trampetleri çalmağa başlamıştır. Lâkin neyi taksim



rafî bakım lardan da m ucizeler yaratmağa ve Av­



edeceğimizi de anlıyamamıştık.



ru p a i olm ağa muvaffak olm uş bulunuyoruz. G er­



ilim ve sanayii bekleyecek ne zam anım ız vardı



çekten B atılılaşm ak ide a lim iz öyle kuvvetli ki,



ve ne de bu baş döndürücü hamleleri ilme sığdır­



Türklerin AvrupalIlarla aym ırktan olduğunu, hat­



m ak m üm kündü. Nitekim Japonya'nın da, köhne



tâ bu milletlerin de aslında Türk olduğunu isbat



an'anelere bağlı kaldıkça AvrupalI olam ıyacağım



etlik. Jeolojik bir inkılâp yaparak A vrup a 'nın hu­



biliyorduk. Zaten A sya 'n ın öbür ucunda bulundu­



dutlarını B oğazlar'dan ve Kafkaslar'dan Toroslara



ğu yüksek bir ilim, teknik ve medeniyet kursa b i­



kadar uzatabildik. (...) Türkiye'de K o m ü n i z m i n K a y n a k t a n , 1964.



le, onun AvrupalI olm ağa hakmı yoktu. Ve zaten



731 MUHAFAZAKAR “KORUYUCU" AHMET KABAKLI "M uh afazakâr" terimi, fransızca "Conservateur"ün



'to p ra k " üzednde, "m illet" yerine bir "s ü rü " dü­



karşılığıdır. Bu terimin canlı türkçesinî aramak eğer



şüncesini kelimelerle dahi yaym ak istemişlerdir.



Şart ise, ancak "koruyucu" kelimesi bulunabilir. Nite­



Muhafazakâr yerine, pek canlı ve güzel 'k o r u ­



kim T D K 'n u n Mehmet Alt Ağakay tarafından hazır­



yu cu " terimi durup dururken, elinde ip yum ağı tu­



lanan "Fransızca-Türçe Sözlük’ (1962 Ankara) ünde



tan bir adam veya duvarlara kâğıt yapıştırma zam ­



bile (s: 143) kelimeye şu karşılıklar verilmektedir:



kını hatırlatan "tutucu" kelimesini uydurmaları da



’Conservateur, trice" s, ve is. î . Koruyucu. 2. tu­



aynı kötüleme gayretinin eseridir. Ne var ki, özene



tucu, "m uhafazakâr" 3, bazı memurlara verilen Un­



bezene uydurdukları "devrimci sözcüğü" da canlı



van, gözetici, muhafız."



türkçede "ihtilâlci kom ünist" m a'nâsı alan kimsele­



Kurumlar veya yardakları sonradan, bu terimin



rin, m illî değerlere bağlı ve Sovyet istilâcılığına



çok güçlü m a'nâsım karalamak içir» "tutucu" gibi



karşı olan Türklere toptan "tutucu"



gülünç bir uydurmayı ortaya atmışlardır. M uhafa­



yadırga namaz. Fakat bize göre ancak bir düşm an



z a k â ra asıl karşlık olan "K o ru yu cu "n u n sevimli, sı­



iftirası sayılabilir. Nitekim aklı başında inkılapçılar



ca k m a'nâsından ürkmüşler, tam menfi, M arksist



bile, "devrim ci" lâfını kendilerine hakaret saymaya



metotla terimde dahî horlama, kınama yolunu tut­



başlamışlardır.



muşlardır. Dil Öldürücülüğü sırasında yaptıkları kö­ tü işlerden birisi de zaten:



demeleri de



Gizler K O R U Y U C U (muhafazakâr) larız. Ç ünkü milliyetçilik koruyuculuk demektir. Zira millet ko­



Türkçenin "şeref, haysiyet, istiklâl, zafer, millet,



runmuş olan ve korunması gerekli değerler bütü­



vatan vs " gibi bayraklaşmış, îmanlaşmış, nesillere



nüdür. Şahsiyet ve millî şahsiyet ancak koruyucu­



İstikamet, aşk ve şevk vermiş kelimelerini yerlerin­



lukla mümkündür. M illî değerler ve hasletler üstü­



den oynatm ak ve onları unutturarak nesilleri bu



ne titremek, devirleri üst üste, iç içe bir terkip hali­



kelimelerin delâlet ettiği mefhumlardan soğutmak­



ne koymak, geniş ordulara talim ve nizam vermek



tır, Temeldeki gaye: böyle şeylerin boş ve lüzum ­



gibi en tabiî savunm a hazırlığıdır



suz olduğunu telkin etmektir. 'V atan, millet, hürriyet, istiklâl şeref" uğrunda



Yunus'un meşhur şiirinden mısralar şimdi akla gelebilir:



ölünebilir. Nitekim onlar için gözlerini kırpmadan ölüm e atılmış milyonlarca şehidim iz vardır. Fakat



Kuru idik yaş olduk, ayağ idik baş olduk



'toprak, ulus, özgürlük, bağımsızlık, onur" yolun­



Kanatlandık kuş okluk uçtuk elhamdülillâh



da can veren o lm uş mudur, olabilir m i? A n cak m u ­ kaddes mefhumlar uğruna şehit olunabilir. M adde­



Dirfılli pınar idik, irkildik ırmağ olduk



ci ve M arksist'ler bunu bildikleri İçin 'v a t a n ' değil



Aktık denize dolduk taştık elhamdülillah



S E Ç M E



M E T İ N L E R



Burada bir insanın, büyük çilelerle; azar azar ve



bu konn hazineler sayesinde milet eor bmştidr. lyt



pek uzun zam anda olgunlaşm ası gibi bîr milletin



k nsn biemirnen nsl ylrls, hnesyyte imki milet de



de uzun asırlar içinde "o lu ş" felsefesi vardır. D ağı­



ank b bken



nık (dîrftlli) kaynaklar, pınarlar, parmak ucu inceli­



lebliromşrrdıddr.



ğinde akarlar, toplanarak (irkilerek) dereleri, ırmak­



Y u n u s'u n başlangıçta "y a ş " (ham ervah! olan



ları meydana getirirler, O nlar denize dolar, sonra



adamı gibi, millet ve o melletin insanları da eğer



taşarlar. Deniz, nice pınarın, derenin, ırmağın bi­



atalarının bu m anevî kültür m irasından m ahram



rikmesi eseridir Millet de öyle:



732



konun klter syned bîmirenridnayrdi-



bırakılırsa ancak hamervah, iptidaî ve basit olurlar.



Yüzlerce nesil, binlerce memleket, bölge, kasa­



Yalnız bu mirasa hakkiyle sahip çıkanlar (ki bu ko­



ba, köy, şehir, saray, konak, dergâh çarşı, medrese,



ruyu cu lu kla olur) Y u n u s'u n ö zü gibi o lgu n laşır



mektep, ev, gecekondu, kulübe... Milyonlarca icat,



"b aş" olurlar. Kanatlanır, yücelirler. (...)



tek veya toplu zekâ, milyonlarca gönül, heyecan,



Tamam, işte milliyetçilik, sanatta, hayatta m illi­



hasret, buluş, zevk, heves, acı, sevinç. . K om şu



yetçilik, bu vatan üzerinde maddeten, manen var



milletlerin buluşları, iyi kötü örnekleri, savaşlar ba­



olan ve tasavvur olunan her şeye, her sanata, her



rışlar, d ü ğü n dernekler, m ü 'm in duaları, çocu k



büyüklüğe, güzelliğe, bilgi ve inançla vâris olma,



oyunları, icatçı m uhayyelenin düşleri, geçmiş za­



bağlı olm a şuurudur. O nları sevmek, korumak, on­



manların, daha geçmişlerin getirdikle,! soyla, din­



ların ahengi içinde yeni çağlan meydana getirmek,



le, taklitle gelenler... ve daha sayılmayacak kadar



vatandaki bütün güzellikleri yaşamak, sürdürmek,



çok şeyler,,. Hepsi asırlarca birikirler mîlletî mey­



yeni çiçekler halinde açtırmak ülküsüdür.



dana getirirler:



Muhafazakâr!tk (koruyuculuk) dut yaprağından



M illî kültr, işt o tapimr, birmerdddr. yneer, d in­



koza, kozad an ipek, ipekten m edeniyet yapm a



den lener,saştn, dndnd,zren, yeliştn,kzeleklen lerd-



cehtidir. Her terakkinin Kök'te olduğunu Türk mil­



ddr. heps şr,tk, ninn, resm, name, ezg, nğra, fryt,



leti anlamıştır. Biz de onu anlam aya çalışanlarız.



naktşy, ss, yaz, haly, raks, hat, manre, m, saky, yal,



O n u n için Koruyucularız,



kork, bah.hayt taz, zek ny rş mşrdr. A n cak bunlar.



T ü r k E d e b i y a t ı , 31 Ekim 1973, sayı: 10



■■ir-



“ÖRF VE ADETLER KARŞISINDA ANAYASA MAHKEMESİ” EROL G Ü N G Ö R (...) Anayasa M a h ke m e sin in beş üyesi, örf ve âdet­



ğin, durgunluğun tersi bir mânâ çıkmaz. Devrim



leri devrim lerin ve özellikle Atatürk devrim inin



yapm ayan ülkelerin durgun ve hareketsiz olduğu



zıddı olarak görüyorlar. O nlara göre örf ve âdetle­



fikrinin ise ne tarihle, ne sosyolojiyle bir ilgisi var­



rin mahiyetinde durgunluk, devrimlerde ise dina­



dır. Ayrıca burada alışkanlık tâbirinin ne için kulla­



mizm vardır: "devrim, sözcüğün açık anlamından



nıldığı anlaşılmıyor. A lışkanlık ferdî bir hâdisedir;



da belirleneceği üzere, durgunluğun, alışkanlığın,



bir alışkanlığını bozan kim se için "İn k lâ p yaptı"



hareketsizliğin tersidir* deniyor. Hakikatte devrim



denmez. D urgunluk ve hareketsizliğe gelince in­



kelim esinin açık anlam ından bu mânâ çıkm az,



sanlık tarihinde değişm e hızı itibariyle birbirinden



çünkü devrim kelimesinin açık veya kapalı hiçbir



çok farklı cemiyetler görülmüştür, am a hep durgun



mânâsı yoktur. D evrim kelimesi bir kavram olarak



ve hareketsiz kalan cemiyet (hotantolar dahil) yok­



“inkılâp" yerine kullanılıyor ve o anlaşılıyor, ama



tur; bunların ancak pek azında devrim hâdisesine



kelime ofarak manasızdır. Türkçe'de devrim diye



rastlıyoruz. D ünyad a devrim yapmadan ileri giden



bir kelime bulunmadığı gibi, bu kelime Türkçe'de



memleketler bulunduğu gibi, devrim yaptığı halde



mevcut bir kökten gramer kaidelerine göre türetil­



geri kalan (eğer ilerilik ve geriliğin bir mânâsı var­



miş de değildir. Bazıları bunu devirmek fiilinden



sa) ülkeler de pekâlâ mevcuttur Diyelim ki devrim



türetilmiş bir ketime (devirifn) olarak gösteriyorlar



durgun bir cemiyeti harekete geçirme teşebbüsüne



ki, bu da kelimenin aslı olan inkılâp İle hiçbir şe­



verilen addır; am a bu yolda birbirine çok zıt istika­



kilde İlgili değildir ve bu kelimeden hareketsizli­



metlerde İşler yapılabilir: Demokratik devrim, faşist



devrim, kom ünist devrim i gibi. Şim di Türkiye'de



Ö rf ve âdetin durgunluk ve hareketsizlik yarattı­



herkes Atatürk'ün getirdiği Latin harflerini kullan­



ğı fikri, durgunluk ile istikrarı birbirine karıştırmak­



maktadır ve buna alışmıştır; birisi bu alışkanlık ve



tan ileri geliyor. Bunlar sosyolojik bakımdan bîrbi-



durgunluğu kırmak için Kiril alfabesini getirmeye



rinde farklı şeylerdir. Ö rf ve âdetler cemiyetin bel­



kalksa bunu da "çağdaşlaşm a" yolunda bir devrim



kemiğini veya iskeletini teşkil eder, yani onlar ol­



sayabilir m iyiz? D evrim yapm am ış olan Japonya



m aksızın insanlar bir arada ve düzenli bîr hayat



ile devrim yapmış olan Arnavutluk'tan hangisi da­



yaşayamazlar. Bu bakımdan cemiyetin asıl karakte­



ha dinam ik ve çağdaş bir cemiyet sayılır?



ri devamlı hareket halinde olm ak değil, istikrar ve



Fakat görülüyor ki Anayasa M ahkem esi'nin beş



d üzen sağlamaktır. C em iyet değişen bazı şartlar



sayın üyesi devrim tâbirini sosyal ilimlerin anladığı



karşısında kendini değiştirmek zorunda kaldığı için



m ânâda (sosyal müesseseler! -siy a sî ve İktisadî



değişebilir, ama her zam an işi "en az değişm e" ile



olanlar dahil- çok defa kuvvet kullanarak kökün­



kapatmaya çalışır; onun gayesi ayakta kalmak ve



den değiştirmek) değil de, kendi özel anlayışlarına



hüviyetini kaybetmemektir. Teknolojik değişmele­



göre kullanmaktadırlar. O nlara göre devrim bir ce­



rin çok süratle ilerlemesine karşılık sosyal değişme­



miyetin değişen dünya şartlarına -özellikle ilim ve



nin daima daha gerilerden gelm esinin başlıca se­



teknolojinin getirdiği değişmelere- uym a hareketi­



beplerinden biri de budur. Başka türlüsü zaten



dir, Bu m ânâda bütün yenileşm e (modernleşme)



beklenmezdi. Cemiyet dediğim iz şey insanların or­



hareketlerini birer devrim saym ak gerekir: Elektrik



tak inanış ve uygulamalarla biraraya gelmeleri de­



devrimi, otomobil devrimi, penisilin devrimi, nay­



mektir; eğer bunlar neyin, nerede, ne zaman, nasıl



lon ve modern matematik devrimleri gibi. Devrim



yapılacağına dair ortak fikirlere sahip olmasalar,



yapm ak kendini bu değişikliklere uydurm ak de­



bharada yaşamaları imkânları da kalmazdı. İşte örf



mektir. "D e v rim yapm ayan sosyal topluluklar ça­



ve âdetler onların bu ortak "norm "larından büyük



ğın gerisinde kalmaya ve ileri toplulukların sömür­



bir kısm ım teşkil eder. Cem iyet böyle bir sistem



gesi olm aya m ahkûm durlar" deniyor. A caba çağ­



kurduktan sonra bu sistemde meydana gelecek de­



daş ilim ve teknolojideki gelişmelere uym anın öl­



ğişmelere çok defa şüpheli gözle bakar ye kendisi­



çüsü nedir? (...)



ni -m üm kün öldüğü ölçüde- onlardan korum aya



Anayasa M a h ke m e si'n in beş sayın üyesi "A ta­



çalışır; çünkü birliğini ve bütünlüğünü muhafaza



türk devrim lerinde temel am aç geri kalmışlıktan



etmesi lâzımdır. Değişm eye direnemeyecek olursa,



kurtulmak, çağdaş uygarlık düzeyine ulaşmaktır"



bu defa kabul etmek zorunda kaldığı değişikliği sü­



diyorlar. Bu ifade genellikle doğrudur, çünkü Ata­



ratle kendi bünyesine uydurmaya, yani bu değiş­



türk de kendi devrimleri için böyle bir gayeden



meden en az sarsıntı ile çıkm aya çalışır. Eğer bu



bahsetmiştir. Ancak Atatürk "çağdaş uygarlık düze­



değişme mevcut norm sisteminin pek büyük kısm ı­



yine ulaşm ak" demiyor, "m uasır medeniyet seviye­



nı değiştirecek kadar geniş çaplı İse ve cemiyet bu­



sinin üzerine çıkm ak" diyor. Devrîm lerin hiç bit­



na karşı koyamayacak derecede zayıf kalıyorsa, o



meyeceğini söylemek, Atatürk'ün bu sözü gözden



zaman sosyal çözülm e (inhilal) ve dağılma dediği­



kaçırılırsa, Türk M îlle ti'n i ebediyen başkalarının



miz şey meydana gelir; insanlar belki ölm ez ama



peşinde koşturmak demektir, (...)



cemiyet dağılır ve ortadan kalkar; aynı topraklar



Ö n ce şunu söyleyelim: Ö rf ve âdetin ne olduğu



Üzerinde -tabii herkes göç etmemişse- mahiyeti ta­



bir sosyal ilim konusudur; örf ve âdetler Atatürk il­



m amen farklı yeni bir cemiyet kurulur. Bu durum ­



kelerine veya Anayasa ilkelerine göre tarif ve tayin



da önceki cemiyet ile sonraki arasında herhangi bir



edilm ez. A cab a beş üyenin kararlarına gerekçe



bağlantı veya devam bahis konusu değildir.



olarak gösterdikleri Atatürk ilkeleri nelerdir ve bun­



Bu kısa açıklamadan mantıkî olarak çıkacak bir



ların nitelikleri niçin üniversitede örf ve âdet öğre­



netice de şudur; N e kadar eski veya yeni zam an­



tilmesine aykırıdır? (...)



lardan artakalmış olursa olsun, örf ve âdetler her



Biz şim di inkılâp meselesini bir kenara bıraka­



zaman vardır; onlar yoksa cemiyet de yoktur. Ana­



rak, görüşlerimizi örf ve âdet anlayışı üzerinde yo­



yasa Mahkem esi'nin beş üyesi Atatürk devrimleri-



ğunlaştıracağız. Bu maksatla bakılınca, yukarıdaki



nin dinamizmi ile örf ve âdetlerin durgunluk ve ha-



gerekçenin ana fikri ölf ve âdetlerin çok eski za­



rekeLÎİzliğini karşı karşıya getirerek bir tercih yap­



manlarda ihtiyaç karşılayıcı şeyler olduklan, ancak



m amız gerektiğini düşünüyorlar. Ve tabii bu karşı­



bugüne sırf kaderin şevkiyle (yüzyıllarn sürükleme­



laştırmada devrimleri tutacağımızı söylüyorlar. O n ­



siyle) geldikleridir. H alk bunları benimsemiş olabi­



ların mantığına göre devrimler örf ve âdetlerle çe­



lir, ama örf ve âdetler cemiyeti hareketsiz kıldıkları



lişki halinde olduğuna ve devrimler "etkinliklerini



için devrîmlerle değiştirilmeleri gerekir.



her zam an koruyacağına" göre, Türk cemiyetinde



S E Ç M E



734



M E T İ N L E R



devrimler var olduğu miiddelçe örf ve âdetler ol­



gerekirdi, çünkü kom ünizm bir, ya lıep ya hiç mo-



mayacaktır. Acaba birbiriyle çelişki halinde göste­



selesiydi. M e vcut cemiye! bütün sistemiyle altüst



rilen bu iki sistemden biri öbürünün fonksiyonunu



olup eskiden hiçbir eser kalmayıncaya kadar onu



devralabilecek midirf Yani Atatürk ilkeleri ve dev-



yıkm aya devam etmek gerekirdi. M arksizm -I eni­



rimlerine sahip bu lu n d u ğ u m u z müddetçe örf ve



nizin devrimin kesiksiz, sürekli olduğunu iddia et­



âdetler olm aksızın cemiyet halinde ayakta kalabilir



mekle birlikte onda da devrim in bir sınırı vardır:



m iyiz? B iz bıı soruya gözüm üzü kırpmadan “ha



Komünist düzen kuruluncaya kadar sürekli devıim.



yır" diye cevap verebiliriz; ama gerekçeye im za



Bu düzen kurulduktan sonra devrim olmaz, çünkü



atan üyelerin "evet" dedikleri anlaşılmaktadır.;...}



devrime lüzum kalmaz.



H er inkılâp kendinden önceki sosyal nizam ın



Anayasa M ahkem esi ü ye le rin e sürekli devrim



tamamını veya bir kısmını ortadan kaldırarak onun



anlayışıyla bu tez arasında bir münasebet olup ol­



yerine geçmeyi gaye edinir ve devrimcinin esas ga­



m adığını bilm iyoruz. A ra larırd a önem li bir fark



yesi devrimi "yerieştirmek", yani kendi görüşlerini



görülüyor, bu da Anayasa M ahkem esi üyelerinin



"kurulu düzen" haline getirmektir. Bu yiizder dev­



devrim in sürekliliği için bir sınır tanımlayışlarıdır.



rimcilikte süreklilik diye birşey yoktur. Sürekli dev­



Dünyada değişmenin sonu olm adığına göre devri­



rim (revolution pernıanentc) fikri ilk defa K. Marx



min de sonu yoktur. Ancak bu sürekli değişme ha­



tarafından 1 85 0 tarihinde ortaya atılmıştır. M arx



linde herhangi bir devrim değiştirmek için ancak



komünist cemiyetin kurulmasına giden yo 'd a bur



bir önceki devrimi bulacaktır. Ç ünkü devrimler ce



juva sınıfının birtakım tavizler vererek inkılâbı dur­



miyete yerleştiği takdirde örf karakteri kazanır ve



durm a yoluna gideceklerini, buna karşılık kom ü ­



eskirler; duraklama bi.meyeıı devrim cilik bu eski­



nistlerin inkılâbı "sürekli" bir hâle getirmeleri ve iş­



yen, yerleşen, sadece geçmiş zam anın ihtiyaçları­



çi sınıfı bütün iktidarı ele geçirinceye kadar inkı­



na cevap veren örfleri kaldırmak zorundadır.



lâpçılıkta hiç duraklama Olamayacağını söylüyor­



(...)



du. Daha sonra le n in ve arkadaşları bu fikri gelişti­



K iiltO r D e ğ i ş m e s i ve M i l l i y e t ç i l i k ,



rerek işlediler. Onlara göre devrimin sürekli olması



Ö lüken Neşriyat, İstanbul 1980.



MUHAFAZAKARLIK VE İNKILÂPÇILIK MEHMET KAPLAN (...} Muhafazakârlık, inkılapçılık, ilericilik, gericilik,



kım dan bozm aya, parçalam aya, geri bırakm aya



demokrasi, rejim adalet, eşitlik gibi kerimeler son



çalışanlar, hiç şüphesiz vatan hainleridirler.



zam an lard a ç o k ayrı m ânâlarda kullanılm akta, bundan dolayı da herkes birbirini suçlamaktadır. Atatürk, gençliğe hitap eden meşhur nutkunda



Milleti birleştiren, devam ettiıen, yükselten her müessese önemlidir. "M uhafaza ve m üdafaa" edil­ meleri gerekir. M iliî tarihe ait hâtıralar, sanat eser­



şöyle der: " t y Türk gençliği Birinci vazifen Türk is



leri, kitaplar, dil, güzel örf ve âdetlerin de "m uha­



tiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve



faza ve m üdafaa" edilmesi gerekir. Millet, kültür ve



müdafaa etmektir."



medeniye! denilen varlıklar, büyük nisbette "m u ­



Bu cüm leden çıkan m ânâ şudur ki. " I ürk istiklâl ve Türk cumhuriyeti", Atatürk'e göre "iieiebet” ya­



hafaza ve müdafaa" edilmek suretiyle korunur ve geliştirilirler.



ni ebedî olarak "m uhafaza ve m üdafaa" edilmesi



Bundan dolayı bu değerleri göz önüne almadan,



gereken varlıklardır. Bu, milliyetçiliğin tâ kendisi­



genel olarak "m uhafazakârlığın aleyhinde bulun­



dir. Vatanlarını, "m uhafaza ve müdafaa etmeyen



mak ya budalalık yahu; da düşmanlıktır. Takat mil­



milletler başkalarına köle ve esir olurlar. (...)



letlerin hayatında bazı kuruluşlar eskir, tozulur,



O rd u , vatanı dış düşm anlara karşı m uhafaza



hattâ zararlı hale gelir. Türk tarihinde bunun çok



eden sosyal kuruluşların başında gelir. Bundan do ­



örneği vardır. Meselâ bir vakitler O sm anlI Devle-



layı bir milletin hür ve müstakil yaşaması için, or­



ti'ne zaferler kazandıran Yeniçeri teşkilâtı, zamanla



dusuna, insan, vasıta ve teşkilât oiaıak büyük de­



bozulm uş, hiç bir işe yaram az hale gelmiş, hattâ



ğer vermesi gerekir. Milleti koruyan orduyu her ba­



devletm, varlığını tehdide başlamıştı. 1826 yılında



SEÇME



M E T İ H L E R



II. M a h m u d bu dejenere olm uş kurutuşu, kan dö­



İyi ve doğrusunu bilen, arayan, akıl ve tecrübe ile



kerek ortadan kaldırmış, yerine yeni bir ordu kur­



ortaya koyan ilim adamlarına, eğitici ve öğretmen­



muştur. Bu nevi sosyal hareketlere, "inkılâp", " M ı



lere halkın büyük ihtiyacı vardır. Hakikat iyiliğin



III*, veya "d evrim " adı verilir.



meş'alesidir. Bilmeyenler, doğru yolu bulam azlar



Konusuna, yerine, fonksiyonuna göre, "inkılâp­



ve istemeden kötülük işlerler.



la r a da ihtiyaç vardır. Millete zararlı oldukları açık



Kötü bir şeyi, her ne pahasına olursa olsun "m u-



ve seçik olarak belli olan şeyleri elbette değiştir­



hafaza"ya çalışm ak nasıl zararlıyı devam ettirmek



mek lâzımdır. Yüzyıllar boyunca Türk devletini ko­



demekse, faydası ve zarart açık ve seçik olarak bi­



ruyan ve yücelten padişahlık ve hilâfet muessesele-



linmeyen bir şeyi "ye nilik" ve "ilerilik" diye kabul



ri de zam anla bozulm uş, işe yaramaz hale gelmiş­



etmek de budalalıktan başka bir şey değildir. Bun­



tir, istiklâl Sava şı'n d a m illetin çoğu bunu açıkça



dan dolayı her konuda işe "hakikat"! aramakta baş­



görmüş, bundan dolayı Atatürk onları ortadan kal­



lamak gerekir. (...)



dırmıştır. bunlara benzer daha pek çok müessese ya değiştirilmiş veya yeniden kurulmuştur,



Fakat yine hatırlatalım, bir fikri yaymadan önce



Ha­



o nun döğru mu, yanlış mı, faydalı mı, zararlı mı



yatın her sahasında faydalı olan aklı başında olan



olduğunu en iyi bilenlere danışm ak lâzımdır. Aksi



herkes benimser. Yapılacak şey halkı onun faydalı



takdirde "M a ssm e d ia " adı verilen bugünkü geniş



olduğuna "ik n a " etmektir. Bazı durumlarda "zor"a



yayın organlarıyla halka yanlış, kötü zehirli fikirler



da baş vurulur. Vergisini vermeyen vatandaş, sos­



ve görüşler de yaym ak m üm kündür. T ü rk iye 'd e



yal avantajlardan faydalanmaya lâyık olm adığına



"ilericilik" diye öne sürülen ve maalesef İktidara



göre, onu aklı başına gelinceye kadar şu veya bu



sahip bazı politikacılar tarafından da İlmî bir şekil­



şekilde ıslah etmek gerekir.



de incelenmeden benim senen bazı akımlar m illî



Halkı aydınlatmanın millî değerleri muhafaza ve­



varlığa zararlı olmuştur. Meselâ halka ve millî kay­



ya faydalı yeniliklerin kabulünde büyük faydası var­



naklara bağlı olarak tÜOS'den sonra millî edebiyat



dır. Her şeyin neden iyi, neden kötü olduğunu, her



ile beraber gelişen “dilde sadeleşme akınıı,'nm mil­



seviyede insana açık ve seçik olarak anlatmak, hem



lî şuuru ortadan kaldırmayı gaye edinen âlim kılıklı



devletin, hem de vatandaşların vazifesidir. Kafa ve



bazı şarlatanlar tarafından “aşırı öztürkçecilik" şek­



gönül yolu ile yapılan yenilikler daha köklü olur.



line sokulması, millî duyguları telkin eden yüzlerce



Fakat bir noktaya dikkat etmek gerekir. İnsanlara kö­



eseri okunm az hale getirmiştir. (...)



tü ve zaradı şeyleri iyi ve faydalı göstermeye çalışan



Şuursuz “m uhafazakârlık" ne kadar zararlı ise,



düşmanlar ve hainler de vardır. Bunlardan bazıları



aslı, esası, gayesi, tesiri ciddi bir şekilde incelen­



da gaflet ve dalâlet içindedirler, insanları kandırma­



meden kabul ve tatbik edilen sözde “inkılâpçılık"



nın birçok yolu vardır. Bunların da bilinmeleri ve



da aynı derecede zararlı ve tehlikelidir. Her sahada



halkın bunlara karşı uyandırılması gerekir.



tutulacak yol Atatürk'ün şu doğru fikrine uyarak



Neyin iyi ve neyin kötü olduğunu bilmek kolay değildir. İlim, akıl ve tecrübe bize birçok şeyin iyi



"hakikatleri araştırmaktır: "Hayatta en hakikî mür­ şit ilimdir."



ve kötü yönlerini gösterir. Bundan dolayı her şeyin



T ü r k E d e b i y a t ı, Nisan 1978, sayı: 54



NE İDİK NE OLDUK ,



,



S Â M İH A A Y V E R D İ



İ



Paris Sefiri Suat D avas Bey'in büyük kızı anlatmış­



ğini ve duvara da, tipili karlı bir kış manzarası yap­



tı. Bursa'nın dağ köylerinden birine gittiklerinde,



tığını, kış gelince de, badanaları tSzeleyip, bu sefer



yaşlı bir kadının evine de uğramışlar. Bu mütevâzı



de yeşillikli çiçekli ekinli harmanlı bir y a z resmi



evin duvarında, san'at değeri küçüm senm iyecek



çizdiğini söylemiş.



bîr kış manzarası çizili imiş.



Bir gü n de A v u k a t A b d ü lh a k K e m al Y ö rü k



Misâfirlerin hayretli bakışlannıliebessüm le sey­



Bey'în Göztepe'deki köşkünde ço k tatlı ve göz o k ­



reden köylü kadın, şehirli misafirlerini uzun zaman



şayıcı bir yağlı boya bahar tablosu görmüştüm. Ke­



merakta koymamış, yaz gelince, evini badana etti­



mal B ey'in zevcesi Hayriye Yörük Hanım , bunu.



735



S E Ç M E



M E T I N U R



hiç resim dersi görmemiş, hocası olm am ış kayın-



varlığı ile bağlantı kuramıyor, oradan kendi yaşadı­



valdesinin yapm ış olduğunu söylemişti.



ğı zam ana kovasını daldırıp o berrak, o temiz ve o



Köyde, şehirce buram buram tilten ve fırsat kol­



Bütün bu a o kayıpları, devletin, şeref ve haysiye­



yazı, nakış, süs, ziynet, oyma, düğme, daha daha



tine in m iş darb e le ri, g ü n ü m ü z ü n g e n c i n as i



neler ve neler olan o asil sar'at heyecanımıza ne



düşünür? Hangi mefhum ve hangi kelimelerle ıi le



oldu ki, derine kaçan sular gibi, görünmezlere ka­



getirebilir? Zavallı, daha eline kalem kitap alırken,



rışıp gitti'



târih olarak, mefahir olarak, i tiler, Sumerler. I lititler



Elden ele, ustadan çırağa geçen o şitîhî mirası kimler kapt: ve nerelere götürdü? Anım a, bizi k inler bu hâle getirdi diyerek vakit kaybetmemiz yeler artık...



gibi uydurma ataların ağırlığı altında e/ilnıiş Selçuk­ lu ve O sm aııiı'yı tanıma fırsatı bulamamış, bereket versin ki istiklâl Savaşı'na yabancı bırakılmamıştır. Hele, düşünebilm esi ve zihnî faaliyetinin mey­



Kim ler getirdi ise getirdi işte. Belki de kendi



vesi olacak terkîbi hangi gırtlağı sıkılıp boğazlan­



ken dim ize kıyırı şı/dır. Zira in sanoğlunun kendi



mış d İ ve lekelermiş târih malzemesi i e gerçek-



kendine ettiğini, ona biç bir düşm an edemez.



leştiıebilsiıı?



Şu hâlde bir çıkar yol, b r çâre aramak gerek.



736



duru sudan bu güne bir şeyler aktaramıyor.!...)



layıp baş kaldırarak, işleme olan, oya olan, çizgi,



M adem ki ortada her parçası bir tarafa dağılmış bir kadîm medeniyet cesedi yatıyor. O n u m um ya­ layacak yerde, bıraktığı dölü kurtaralım. Evet hu dünyâya parmak ısırtan medeniyeti biz yaralayıp bereledik ve nihayet öldürdük. İslâhat dedik, inkılâp dedik ve bu hesapsız ters adamlar adına, bin yılım ızın kafasını kopardık. Olıiler dirilme/. A n cak zürriyetlerinde yaşarlar,



İşte bu yüzde n de ne toprağım tanıyor ne de seviyor. Gene bu yüzdendir k' geçmişini bitmediği için geleceğine de sahip çıkmayı düşünmüyor. (...) işte, fikir kom asına girerek, bayatlarından hik­ met ve irfanı k o ğ m u ş nesillerin biribiri ardınca üremeleri en büyiik tehlike. Kodu-, mirs yolu ile nıâzilerini silkip, atanların bir ço ğu da, yab ancı m enfaatlerin kürek malı kûmu, işte bütün bu ortada kalmışlara, geçmişler;



işte İliç değilse, onun canına kıymayalım, onu bes­



'e nıkâlı tâzeietip, dün ile bu g ü n ü ve belki de



leyip geçmişin bereket ve nıirâsı ile narakalandıra-



yarını içine alacak bir terkibe götürmek, belki tek



rak, yaşatmak yollarını arayalım.



kurtuluş çâresi.



Bu günün 1 ürk çocuğu hemen hemen geçmişin­



N o İ d i k N o O ld u k ,



den habersiz. O n u n için de, m âzisinin ht şaırlı



Hiilbe Basım ve Yayın, Ankara, 1985.