Türkçe Kur'an ve Cumhuriyet İdeolojisi [PDF]

Citation preview

TÜRKÇE KUR'AN İDEOLOJİ Dücane



Cündioğlu



KİTABEVİ Yayın No: 88 Kapak: Yazıevi Dizgi S.B. Dizgi Baskı ve Cilt: Umut Matbaası



1. Baskı istanbul, Ocak 1998



KİTABEVİ Çataiceşme Sok. 52 / A Cağaloğlu • İSTANBUL Tel: (0 212) 512 43 28 - 511 21 43 / Faks : 513 77 26



TÜRKÇE K U R ' A N ve



CUMHURİYET İDEOLOJİS



Dücane Cündioélu



KİTABEVİ



İÇİNDEKİLER



ÖNSÖZ, 7



I. Bölüm 1932



Ramazanı



ve Türkçe



9



Kur'an,



II. Bölüm 1932



Ramazanı



Kronolojisi,



123



I I I . Bölüm 1932



Ramazanına



Dâir Metinler,



161



IV. Bölüm Hâtıralar



Etrafındaki



Münakaşalar,



SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA, 321



259



ÖNSÖZ Tanzimat'ın ilanından 1960 ihtilâline k a d a r geçen 1 asırlık süre z a r f ı n d a o r t a y a ç ı k a n K u r ' a n çevirilerini v e b u ç e v i r i l e r i n o r t a y a ç ı k m a ­ sında r o l o y n a y a n



s i y a s î g e l i ş m e l e r i e l e a l d ı ğ ı m ı z , Türkçe



Çevirilerinin



Tarihi



Siyasî



(1841-1962)



Kur'an



başlıklı çalışmamızın e n önemli



s a f h a l a r ı n d a n b i r i n i , t a b i a t ı y l a C u m h u r i y e t ' i n i l k yılları v e b i l h a s s a d i n î i n k i l â p l a r m t a t b i k m e v k i i n e k o n u l d u ğ u 1932 Ramazanı



teşkil e d i y o r d u .



N e v a r k i çalışmalarımız sırasında toplamış olduğumuz m a l z e m e , başlangıçta hesab ettiğimiz h a c m i n çok ötelerine taşmca, b u d e n l i geniş b i r z a m a n d i l i m i i ç e r i s i n d e v u k û b u l a n h â d i s e l e r i , a r z u e d i l d i ğ i g i b i ge­ niş ve ayrıntılı b i r biçimde o k u y u c u y a s u n m a n ı n p e k m ü m k ü n olmadığı k a n a a t i n e vardık ve b u nedenle, u z u n b i r süredir t o p l a m a k t a olduğumuz malzemeyi



dönemlerine göre t a s n i f edip, hiç değilse bazı kısımlarını



müstakil olarak yayımlamanın daha mâkul b i r yol olacağım düşündük. Böylelikle h e m i l g i l i m a l z e m e —bütünüyle ve t e n k i t l i o l a r a k — b u sa­ h a d a ç a l ı ş a c a k a r a ş t ı r m a c ı l a r ı n i s t i f a d e s i n e s u n u l m u ş , h e m de b ö y l e s i n e g e n i ş b i r m u h t e v a n ı n g e r e k l i kıldığı g e n e l l e m e l e r d e n k a ç ı n ı l m ı ş o l a c a k t ı . B u mülâhazalara b i n a e n , 1932 Ramazanı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o ­ n u l a n ibadetlerin



Türkçeleştirilmesi



Projesi,



dört a n a bölüm h a l i n d e ve



m ü s t a k i l o l a r a k ele a l ı n m ı ş , p r o j e n i n i ç i n d e y e r aldığı s ü r e c i g e n e l h a t ­ l a r ı y l a t a s v i r v e t a h l i l e d e n b i r g i r i ş t e n s o n r a , I I . B ö l ü m de o k u r a b u d ö ­ n e m i n ayrıntılı b i r k r o n o l o j i s i s u n u l m u ş t u r . B ö y l e b i r k r o n o l o j i y e b u b ö ­ l ü m d e y e r v e r m e m i z i n a m a c ı , g e n e l o k u r u n I I I . B ö l ü m de a k t a r ı l a c a k o l a n m e t i n l e r i n t a r i h s e l seyrine nüfuzlarını kolaylaştırmaktır. Ç ü n k ü I I I . v e I V . b ö l ü m l e r d e a k t a r ı l a n m e t i n l e r i n — h e r n e k a d a r k r o n o l o j i k se­ y i r n a z a r - ı i t i b a r a a l ı n m ı ş s a d a — ayrıntılı b i r t a k v i m e i s t i n a d e t m e k s i ­ z i n lâyıkıyla yorumlanmaları, h a t t a anlaşılmaları p e k m ü m k ü n değildi. B u b a k ı m d a n I I . B ö l ü m ' d e 1932 Ramazanı



Kronolojisine,



I I I . Bölüm'de



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



8 1932



Ramazanı'na



Dâir



Metinlere,



I V . bölümde b i r önceki bölümü t a ­



m a m l a y ı c ı b i r n i t e l i k t a ş ı y a n Hâtıralar



Hakkındaki



Münakaşalara,



yer



verilmiş, I . B ö l ü m ise, m e v c u t m a l z e m e y i 'anlamlı b i r bütün' h a l i n e g e t i ­ recek b i r t a r z d a k a l e m e alınmıştır. C u m h u r i y e t t a r i h i n i n en h a r e k e t l i d e v i r l e r i n d e n b i r i o l a n 1932 R a m a z a n ı , İslâm'ı



Türkleştirme



v e y a Millî Müslümanlık



adıyla yürütü-



ı l e n büyük b i r inkilâp p r o j e s i n i n e n önemli safhasını teşkil e t m e s i n e rağmen, b i r türlü ciddî t e d k i k l e r i n k o n u s u olmayı b a ş a r a m a m ı ş ve b u k o n u y l a i l g i l e n m e l e r i lâzım gelen k i m s e l e r ise, her nedense b u dönemi görmezlikten gelmişlerdir. Oysa geçmişlerini b i l m e y e n n e s i l l e r i n , k e n d i ­ l e r i n e sağlıklı b i r gelecek inşâ e d e m e y e c e k l e r i tecrübeyle s ü b û t b u l m u ş b i r kâidedir. B i n a e n a l e y h ne k a d a r görmezden gelirsek g e l e l i m , t a r i h i ­ m i z d e n kaçamaz, ondan uzaklaşmayız. K e n d i s i n d e n kaçmak, uzaklaş­ m a k istediğimiz h e r defasında, ' t a r i h ' ö n ü m ü z e çıkar ve şimdimizi, h a t t a i s t i k b a l i m i z i b e l i r l e m e y e d e v a m eder. Dolayısıyla b u g ü n k ü sıkıntıları­ mızın t e m e l i n d e , tartışma ve münakaşalarımızın ardında, tarihî sebep­ l e r d e n ve tarihî k a b u l l e r i m i z d e n başka birşey a r a m a y a g e r e k y o k t u r . B u kanaatler sadedinde, b u eserin, bilhassa k e n d i t a r i h l e r i n d e n b i ­ h a b e r b ı r a k ı l m ı ş g e n ç n e s i l l e r i n ö n l e r i n e d ü ş e n cılız b i r ı ş ı k h u z m e s i olmasını t e m e n n i eder, b u vesileyle, eserin yazımı sırasında yardımlarını b e n d e n aslâ esirgememiş o l a n kıymetli dostlarıma teşekkürü borç b i l i ­ r i m . B u k ı y m e t l i d o s t l a r o l m a s a y d ı , h i ç k u ş k u y o k k i b u eser b u h a l i y l e o r t a y a çıkamazdı. N e k i b u n a r a ğ m e n k e n d i l e r i n e minnettarlığımı lâyıkı veçhile sunamadım; beni mâzur göreceklerini u m u y o r u m . Ç a b a b i z d e n , tevfîk O n d a n ! D ü c a n e Cünrîioğlu Ç a m h c a / 5 O c a k 1998



I. BÖLÜM 1932 R A M A Z A N I v e T Ü R K Ç E K Ü R ' A N



[ M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün] son dileği, E z a n ' d a n başka i b a d e t l e r i de Türkçe yaptırmak ve Türk kafasını A r a p kafası köleliğinden kurtarmaktı. Türk Ocağına gittiğimiz gün, Kur'an'ı Türkçe'ye çevirmek k o n u s u n u açtı i d i . Orada b u l u n a n Kâzım K a r a b e k i r [şöyle dedi]: — Kur'an-ı Azîmüşşan Türkçe'ye çevrilemez, Paşa hazretleri! — Niçin çevrilemez efendim? B u sözünüz, " K u r ' a n ' m mânâsı y o k t u r ! " de­ mektir. — Hayır efendim ama, meselâ 'Eîif-Lâm-Mim'... Ne diyeceğiz buna? — Ne d e m e k t i r 'Elif-Lâm-Mim'?! — Meçhul efendim... — Öyle ise karşısına b i r sıfır koyar, çevirmeye devam edersiniz. ( F a l i h Rıfkı A t a y , Atatürkçülük



Nedir?,



sh. 47-48, İstanbul, 1966)



I. T a r i h ve Y o r u m D i n î v e s i y a s î y ö n l e r i n i b i r b i r i n d e n b a ğ ı m s ı z b i r b i ç i m d e ele a l m a k s u r e ­ t i y l e tarihî olguları y o r u m l a m a y a kalkışmak, hiç kuşku y o k k i d a h a işin başında ciddi b i r hata y a p m a k demektir. O halde t a r i h hakkında, t a r i ­ h i m i z hakkında konuşacak olanların, her halükârda d i n i l e siyaset'in b i r b i r l e r i n i nasıl e t k i l e d i k l e r i n i hesaba katmaları ve s a l t dinî k a r a k t e r e s a h i p g ö r ü n e n nice hâdisenin esasen siyasî b i r programın parçası o l a b i ­ leceğini v e y a d i n le alâkası y o k m u ş g i b i g ö r ü n e n pür siyasî s t r a t e j i l e r i n b i l e t e m e l i n d e dinî i h s a s l a r ı n b u l u n a b i l e c e ğ i n i g ö z ö n ü n d e t u t m a l a r ı l â ­ zım gelir. B u h ü k ü m , p e k t a b i i d i r k i sadece D o ğ u t o p l u m l a r ı i ç i n d e ğ i l , B a t ı t o p l u m l a r ı için de g e ç e r l i d i r . Ç ü n k ü X V I . y ü z y ı l d a b a ş l a y a n hareketleri



reformasyon



n a z a r - ı i t i b a r a a l ı n m a d a n , n e A v r u p a ' n ı n d i n î v e felsefî d ü ­



ş ü n c e s i n d e k i d e ğ i ş m e l e r i n , n e de k ı t ' a n ı n s i y a s î v e i k t i s a d î g e l i ş m e l e r i ­ n i n açıklanması mümkündür. N i t e k i m Descartes, Spinoza, K a n t , Locke, H u m e , v b . B a t ı l ı f i l o z o f l a r ı n s a l t felsefî g ö r ü ş l e r i n i b i l e , k e n d i d ö n e m l e ­ r i n i n siyasî



v e dinî h a y a t ı n d a n b a ğ ı m s ı z s u r e t t e t a s v i r v e t a h l i l e t m e y e



çalışmak, artık n a i f b i r t u t u m o l a r a k k a b u l e d i l m e k t e , insanoğlunun, k e n d i t a r i h i n i n toprağından âzâde hiçbir amelî y a da nazarî e d i m i n i n , böylesine m e v h û m b i r aralıkta i k a m e t edemeyeceği sıklıkla d i l e g e t i r i l ­ mektedir. H a l böyle i k e n , a n a f o r l u b i r geçmişin çocukları o l a n bizler, ne za­ m a n k e n d i siyasî ve dinî t a r i h i m i z i b i l m e y e / a n l a m a y a yönelecek o l s a k y a d a k e n d i g e ç m i ş i m i z d e n e l e r o l u p bittiğini ö ğ r e n m e k i s t e s e k , h e m e n dinî ihsaslarımızı



b i r k e n a r d a t u t m a m ı z ı v e y a siyasî



tasavvurlarımızı



b u iş­



lere karıştırmamamızı bize öğütleyen b i r i l e r i n e r a s t g e l i r i z . N e g a r i p t i r k i büyüklerimizin sözlerini d i n l e y i p böylesine b i r şartlanmayla t a r i h e h e r gidişimizde, tarihî olguların bizâtihi k e n d i l e r i n i n , b i z i m b u çocukça



12



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



teşebbüslerimizi sürdürmemize i z i n v e r m e d i k l e r i n i görür, tabiatıyla h e r defasında t a r i h i n yanından e l l e r i m i z boş b i r halde döneriz. B u nedenle de sağlıklı b i r gelecek k u r m a y a y a r a y a c a k b i l g i l e r i , t a r i h t e n b i r türlü e d i n e m e z ve i s t e r istemez b i r süre s o n r a t a r i h i m i z e yabancılaşır, o n u n l a ortak b i r dili konuşamaz hale geliriz. Tarihî olguları, b i r t e k 'genel t e o r i ' bağlamında y o r u m l a m a k ,



1



her



ne k a d a r artık m o d e r n t a r i h yazımında pek b i r i t i b a r görmüyorsa da o l ­ g u l a r hakkında o olguları b i r a r a y a getirecek öngörüleri dışarıda bıraka­ r a k konuşmayacağımız da b i r h a k i k a t t i r ; z i r a yanlış öngörülere sahip o l m a k , y a da yanlış öngörülerin bizleri yanlış y o r u m l a r a sürüklediğini tecrübe e t m e k , öngörülerden k u r t u l m a k l a aşılabilecek b i r s o r u n değildir; b u b a k ı m d a n y a n l ı ş ö n g ö r ü l e r i n k a r ş ı l ı ğ ı , m a s a b a ş ı n d a nesnel



ve



tarafsız



b i r t a r i h yazımı teorisi inşâ e t m e k olmamalıdır. Pekâlâ öngörülerimizi gözden geçirebilir, düzeltebilir, değiştirebilir, e n n i h a y e t t a r i h ' i n karşı­ sında d a h a soylu b i r m e v k i d e k o n u m l a n m a hakkımızı k u l l a n a b i l i r i z ; ye­ t e r k i m u h k e m b i r m e v z i e d i n m e d i k ç e , t a r i h i m i z i sağlıklı b i r t a r z d a y o ­ r u m l a m a şansımız olmadığını b i l e l i m ; t a r i h i m i z i a n l a y a b i l m e m i z için t ü m h a t a ve savablarıyla b u t a r i h e a i d i y e t i m i z i i t i r a f e t m e k t e n çekinmey e l i m . İşte o z a m a n t a r i h i m i z , b i z i m l e k o n u ş m a y ı , bize k e n d i s i n i açmayı reddetmeyecek, k e n d i çocuklarını kapısının önünde d a h a fazla b e k l e t ­ m e y i ve sırf b u y ü z d e n b i z l e r i n ona d a h a fazla yabancılaşmasını göze alamayacaktır. T a r i h l e aramızdaki k r o n o l o j i k mesafe, t a r i h t e k i olguları anlayıp yorumlamayı h e r z a m a n zorîaştırmaz, h a t t a bazı d u r u m l a r d a kolaylaş­ tırdığı b i l e s ö y l e n e b i l i r . B u n a m u k a b i l , y a k ı n t a r i h t e c e r e y a n e t m i ş h â d i ­ seleri sağlıklı b i r biçimde değerlendirmek, p e k öyle sanıldığı g i b i k o l a y d e ğ i l d i r ; z i r a y o r u m c u , ilgilendiği o h â d i s e l e r e , h â l â k e n d i l e r i n d e n e t k i ­ lenecek k a d a r yakın b i r m e v k i d e d u r a b i l i r ve b u yakınlık, o n u n , hâdise­ l e r i o hâdiselerin k e n d i koşullarını nazar-ı i t i b a r a almaksızın değerlen­ d i r m e s i n e y o l açabilir. B u d u r u m d a da 'eşzamanlılık' b i r a v a n t a j o l m a k -



D a h a farklı b i r ifadeyle: cüz'iyyâtı, bu cüz'iyyâtın hiçbir unsurunu rakmayacak külli bir kaziyye yardımıyla açıklamak... 1



dışarıda



bı­



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n



13



t a n çıkıp, yanıltıcı b i r f o n k s i y o n değeri kazanır. Oysa t a r i h l e y o r u m c u arasındaki k r o n o l o j i k mesafe, y o r u m c u n u n , ilgilendiği dönemle k e n d i dönemi arasındaki m e s a f e y i f a r k e t m e s i n i ve o dönemin hâdiselerini y i n e o dönemin koşullarından h a r e k e t l e açıklamasını m ü m k ü n kılacak d e n l i derin olduğunda, yorumcu, ister istemez daha m u h k e m t a h l i l l e r yapa­ b i l m e g ü c ü n e erişir. 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n İbadetlerin Projesini



Türkçeleştirilmesi



ele a l a n b u ç a l ı ş m a m ı z , i ş b u m ü l a h a z a l a r d o ğ r u l t u s u n d a ş e k i l ­



l e n m i ş v e din-siyaset



ilişkilerinin



b i r a n l a m d a t ü m çıplaklığıyla o r t a y a



ç ı k t ı ğ ı b u d ö n e m i n c e l e n i r k e n , o y ı l l a r d a o l u p b i t e n l e r i n b u g ü n de h ü kümfermâ olduğu hiçbir s u r e t t e gözden u z a k tutulmamıştır. Hâdiselerin v u k û bulduğu t a r i h l e aramızda 65 yıllık b i r mesafe olması, b u dönemi anlamamızı sağlayacak v e r i l e r e ulaşmamız b a k ı m ı n d a n işimizi kolaylaş­ tırıcı b i r h u s u s i y e t t a ş ı m a k l a b i r l i k t e , h e m b u v e r i l e r i b i z l e r e a k t a r a n l a ­ rın, geleceği manipüle e t m e n i y e t i taşımaları i h t i m a l i n i n fazla olması, h e m de s ö z k o n u s u s ü r e ç h a k k ı n d a k o n u ş u r k e n , b i r b i ç i m d e o s ü r e c i n içinde y e r a l a c a k , dolayısıyla b u o l a y l a r d a n e t k i l e n m e y e müsait b i r k o ­ n u m d a b u l u n a c a k k a d a r hâdiselerin yakınında b u l u n u y o r olmamız, hiç kuşku y o k k i o r t a y a k o n u l a n t a h l i l l e r i n kesinliğine ve/veya değişmezli­ ğ i n e mutlak



vurgular



yapmayı imkânsız hâle g e t i r m e k t e d i r .



M a a m a f i h , aklî v e o l g u s a l ö n e r m e l e r i n b i z â t i h i ' d e ğ e r ' t a ş ı m a d ı ğ ı , b i l a k i s 'değer'in b u tür önermelere dışarıdan yüklendiği ve y o r u m c u n u n m a r i f e t i y l e a n c a k olguların 'değer' kazandığı k a b u l e d i l d i k t e , söylenecek ç o k az ş e y k a l m a k t a d ı r . B u i t i b a r l a h i ç k i m s e , h â d i s e l e r i , o h â d i s e l e r d e b i r i n c i d e r e c e d e n r o l a l m ı ş z e v â t ı n v e r d i k l e r i b i l g i l e r l e t a s v i r e t m e k zo­ r u n l u l u ğ u n d a n k a ç a m a z . N i t e k i m b i z de b ö y l e y a p t ı k v e e s e r i m i z i n d i ğ e r b ö l ü m l e r i n d e b u z o r u n l u l u ğ u n b i z i i c b â r ettiği k o ş u l l a r ı n g e r e ğ i n i y e r i n e g e t i r m e y e çalıştık, [ b k z . B ö l ü m I I , I I I , I V ] P e k i b u d u r u m d a , t a h l i l v e y o r u m l a r ı n b i z i i k a m e t e m e c b u r ettiği b ö y l e s i n e v a z g e ç i l e m e z b i r m e v k i d e n y a d a k e n d i s i n e r i â y e t e t m e y i zo­ r u n l u kılan k e s i n i l k e ve ölçülerden sözedebilir m i y i z ? E d e b i l i r i z ; h e m de yorum



s ö z c ü ğ ü t e l a f f u z e d i l d i ğ i n d e , a l a b i l d i ğ i n e b i r keyfiliğin,



l e m e z b i r özgürlüğün



v e ö n l e n e m e z b i r öznelliğin



sınır çeki­



hemen akla gelmesine,



14



T ü r k ç e K u r a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



h a t t a tarafsızlığı



b i r ' h a y a l ' h a l i n e g e t i r e n i n de y o r u m u n t a b i a t ı n a m a h ­



sus b u özellikler olduğunun hep söylenip durmasına rağmen... D o ğ r u d u r , tarafsız olamayız! Tarafsız olamadığımız g i b i , yorumlarımız hakkında ö n e s ü r ü l e b i l e c e k o l a n keyfilik,



özgürlük



v e öznellik



suçlamalarım da y o k



e d e m e y i z v e e s a s e n e d e m e y e c e ğ i m i z i de b i l i r i z ; z i r a t a r i h ' i y a z a n l a r , tıpkı t a r i h ' i y a p a n l a r g i b i tarafsız o l a m a z l a r . T a r i h hakkında, t a r i h t e o l u p b i t e n l e r hakkında k o n u ş a c a k o l a n l a r , h e p b i r y e r d e d u r m a k ve t a ­ r i h e hep o y e r d e n b a k m a k zorundadırlar. Peki bulunduğumuz b u yeri terkedemez miyiz? Elbette terkedebil i r i z ; a n c a k b u sefer b a ş k a b i r y e r d e d u r m a k v e t a r i h e a r t ı k b u y e n i y e r ­ d e n b a k m a k k o ş u l u y l a . . . İ ş t e b u n o k t a d a , b a z ı i t i r a z l a r a itham



sıfatını



k a z a n d ı r a c a k b i r t u t u m d a n u z a k l a ş m a k ve — m a k s a t l ı saldırılar m ü s ­ t e s n a — s a m i m i ve hiç değilse c i d d i itirazların s e s i n i n kesildiği b i r m e v k i y e yerleşebilmek, pek öyle sanıldığı g i b i h a m b i r h a y a l değildir; z i r a tarafsız o l u n a m a s a da pekâlâ dürüst o l u n a b i l i r . l ı ğ ı n b i r düş, d ü r ü s t l ü ğ ü n i s e b i r vazife



1



B i n a e n a l e y h tarafsız­



olduğunu akıldan çıkarmadıkça,



yorumlarımızın soylu b i r hüviyet taşıyacağına yürekten i n a n a b i l i r ve i ş t e a n c a k b u d u r u m d a , y a n i b u a s g a r î şartı y e r i n e g e t i r d i ğ i m i z d e , t a r i h î o l g u l a r hakkındaki değer yargılarımızı o r t a y a k o y m a k t a n çekinmeyiz. Ç ü n k ü b i z â t i h i dürüstlüğün



k e n d i s i , kendisine karşı k o n u l a m a y a c a k



d e n l i büyük b i r güçtür. II. Bilgi ve Y o r u m Ü n l ü A l m a n tarihçi R a n k e , "siyasî t a r i h i l e k i l i s e t a r i h i b i r b i r i n d e n b a ­ ğ ı m s ı z b i r s û r e t t e ele a l ı n a m a z " d e r v e b u t e z i n i d e Reform Alman



Tarihi



Devrinde



(İstanbul, 1953) adlı e s e r i n d e fevkalâde e t k i l e y i c i b i r



t a r z d a i s b a t e d e r . R a n k e ' n i n b u s ö z ü b i z i m k e n d i t a r i h i m i z i ç i n de g e ç e r ­ l i d i r . N i t e k i m sadece C u m h u r i y e t t a r i h i d e ğ i l , t a r i h i m i z i n h i ç b i r d e v r e s i esas i t i b a r i y l e din-siyaset



ilişkilerinden bağımsız b i r s u r e t t e ele alına­



m a z . B u n e d e n l e Cumhuriyet



Devrimlerinin



dinî t e f e k k ü r v e h a y a t ı m ı z ı



n a s ı l e t k i l e d i ğ i n i , İ s l â m D ü ş ü n c e s i n i n hâl-i h a z ı r d u r u m u n u n ş e k i l l e n -



Impartiality is a dream and honesty a duty. We cannot be impartial, be intellectually honest. (Gaetano Salvemini) 1



1



but we can



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



15_



mesiıide b u d e v r i m l e r i n ne tür b i r rolü olduğunu k a v r a y a b i l m e k ve d a h a da önemlisi yakın t a r i h i m i z d e o l u p b i t e n bazı hâdiselerin k e y f i y e t i n e v â ­ kıf olmadıkça, b u g ü n k ü sıkıntılarımızı aşamayacağımızı



anlayabilmek



i ç i n , g e ç m i ş e , h e m de ç o k u z a k o l m a y a n b i r g e ç m i ş e u z a n m a k , k ı s a c a b u y a k ı n geçmişte neler o l u p bittiğim sağlıklı b i r biçimde ö ğ r e n m e k m e c b u ­ riyetindeyiz. H a l böyle olmasına r a ğ m e n , 1932 R a m a z a n ı n d a u y g u l a m a y a k o ­ n u l a n İbadetlerin



Türkçeleştirilmesi



Projesi,



b i r türlü ciddî tedkîklerin



k o n u s u olmayı başaramamış, eldeki kaynakların çoğu da 'işlenmemiş h a m m a l z e m e ' şeklinde, i l g i l i l e r i n i n k e n d i l e r i n e e l uzatacakları g ü n ü yıl­ l a r c a b e k l e y i p durmuşlardır. İkinci dereceden e s e r l e r i n d u r u m u da ne y a z ı k k i p e k farklı d e ğ i l d i r ; z i r a b u n l a r d a b i r - i k i k i t a p t a y e r a l a n b i l g i ­ l e r i t e k r a r l a m a k l a yetinmişler, b u b i l g i l e r i yeniden tahkîk ve t a n z i m e i h t i y a ç d u y m a k s ı z ı n sadece o k u r l a r ı n ı e t k i l e m e y o l u n u s e ç m i ş l e r d i r . N e t i c e i t i b a r i y l e s ö y l e y e c e k o l u r s a k , ibadetlerin tatbik



Projesinin



mevkiine



konulmuş



olduğu



Türkçeleştirilmesi 1932



Ramazanı,



C u m h u r i y e t d e v r i m l e r i n i n , h a k k ı n d a e n az s a ğ l ı k l ı b i l g i y e s a h i p o l d u ­ ğ u m u z s a f h a l a r ı n d a n b i r i n i teşkil e t m e k t e d i r v e b i z e g ö r e b u n u n b a ş l ı c a i k i nedeni vardır: Birincisi:



"ibadetlerin



Türkçeleştirilmesi



Projesi",



tamam­



l a n a m a m ı ş , b i r diğer t a b i r l e amacına ulaşamamış b i r projedir. D e v r i n i k t i d a r ı , b u p r o j e y i b ü t ü n ü y l e t a t b i k e k o y m a k t a ç o k çeşitli s o r u n l a r l a k a r ş ı l a ş t ı ğ ı n d a n , p r o j e n i n b a z ı k ı s ı m l a r ı n d a ısrarlı o l m a k t a n v a z g e ç m i ş ve f a k a t b u n a r a ğ m e n hiç değilse bazı k ı s ı m l a r ı m — c e z r î t e d b i r l e r y o ­ l u y l a — yürürlükte t u t m a y a çalışmıştır. A n c a k çok p a r t i l i siyasî h a y a t a geçişle b i r l i k t e , b u 'kısmî ısrar' da p e k b i r netice vermemiş, v e r e m e m i ş ­ tir. i k i n c i s i : " İ b a d e t l e r i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i P r o j e s i " , ideolojik



mânâ



ve e h e m m i y e t i n i b e l l i b i r z a m a n içerisinde kaybettiğinden, dinî gelenek­ l e r i b u d e n l i köktenci b i r yöntemle dönüştürme teşebbüsleri, b i r süre sonra



ister



istemez



siyasî



amaçlarından



kopmuş



ve



Türkiye



16



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



C u m h u r i y e t i n i n siyasî ittifakları, d e v r i n iktidarlarını, d i n - s i y a s e t ilişki­ l e r i n i farklı b i ç i m l e r d e t a n z i m e t m e y e s e v k e t m i ş t i r ;



1



d a h a farklı b i r de­



y i ş l e , C u m h u r i y e t k a d r o l a r ı n ı n , dinî g e l e n e k l e r k a r ş ı s ı n d a a l ı n a c a k b ö y ­ lesine m ü t e h a k k i m b i r p o z i s y o n u , artık oldukça değişmiş b u l u n a n siyasî söylemle bağdaştırmakta güçlük çekmeleri, sözkonusu p r o j e n i n r a f a k a l dırılmasındaki en önemli âmillerden b i r i olmuştur. Ö n c e ideolojik



mânâ



ve ehemmiyetini,



z a m a n l a d a siyasî



kıymetini



kaybetmiş tarihî b i r teşebbüs hakkında konuşacak k i m s e l e r i n , o dö­ n e m d e n e l e r o l u p bittiğini t e s b i t ve t a h l i l e t m e k y e r i n e , — b u teşebbüs­ l e r i n r a d i k a l k a r a k t e r i sebebiyle— bütün olup b i t e n l e r i n üzerine b i r sünger çekmeye çalışmalarından veya bunları, z a m a n z a m a n k e n d i dö­ n e m l e r i n i n siyasî maksatlarına u y g u n b i r biçimde ' k u l l a n m a k ' i s t e m e l e ­ r i n d e n d a h a t a b i i b i r d u r u m d ü ş ü n ü l e m e z . N i t e k i m b ö y l e de o l m u ş , a k a ­ d e m i k ç e v r e l e r t a r a f ı n d a n Atatürk



ve Devrimleri



üzerine çok sayıda ilmî



k i t a p ve m a k a l e yazılmış olmasına rağmen, b u eserlerin sahipleri, nere­ deyse s ö z k o n u s u p r o j e n i n adını b i l e a n m a k i s t e m e m i ş l e r d i r . B u p r o j e y i k o n u ş m a y a değer b u l a n k i m s e l e r ise, n e l e r o l u p bittiğini a n l a m a k m a k ­ sadıyla değil, muhataplarını e t k i l e m e k v e y a manipüle e t m e k maksadıyla meseleye yaklaşmışlar ve tabiatıyla k e n d i kurguları içerisine, t a h k i k e t m e k s i z i n birtakım 'söylentileri' yerleştirmek, b u k i m s e l e r için y e t e r l i o l m u ş , d a h a f a z l a s ı n a ise i h t i y a ç d u y m a m ı ş l a r d ı r .



2



B u gelişmeleri t a k i p etmek bakımından bkz. K e m a l H . K a r p a t , Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul, 1967; Feroz ve B e d i a T . A h m a d , Türkiye'de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 1945-1971, A n k a r a , 1976; Necdet E k i n c i , I I . Dünya Savaşından Sonra Türkiye'de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, İstanbul, 1997 1



İbadetlerin Türkçeleştirilmesi hakkında yazılmış olan propaganda kitaplarının ekseriyeti bu durumdadır. Bkz. Arın E n g i n , Atatürkçülük 'te Dil ve Din, İstanbul, 1955; Osman N u r i Çerman, Modern Türkiye İçin Dinde Reform, İstanbul, 1958; B e s i m A t a l a y , Türk Dili ile İbadet, İstanbul, 1960; Arın E n g i n , Yükseliş Savaşımızda Jüpiter: Kur'an'da Atatürkçülük ve Rus-Çin Işkencesindeki Türklük, İstanbul, 1 9 7 1 ; N e c a t i Gündüz, Atatürk Çağı ve Zihniyeti, Ankara, 1973; Cevdet P e r i n , Atatürk Kültür Devrimi, İstanbul, 1982; H a y d a r Seçkin, Atatürk'ü Kur'an'da Aradım ve Buldum, İstanbul, 1995; C e m a l K u t a y , Atatürk'ün Beraberinde Götürdüğü Hasret: Türkçe İbadet, İstanbul, 1997 2



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n M e v c u t k a y n a k l a r ı n h e m bilgi zayıf, h e m de yorumlarındaki



17



seviyeleri bakımdan yetersiz ve



isabet derecesi bakımından başarısız ve o



d e n l i de h a t a l a r l a m â l u l o l m a l a r ı n ı , b u k o n u l a r d a özgürce



konuşmaya



i z i n v e r m e y e n s i y a s î b a s k ı l a r l a i z a h e t m e k i s t e y e c e k l e r ç ı k a b i l i r s e de gösterilecek b u sebep, esasen karşı karşıya b u l u n d u ğ u m u z m a n z a r a n ı n ' f u k a r a l ı ğ ı n ı ' y e t e r i n c e i z a h e t m e z . Ç ü n k ü Atatürk



hakkında



devrimleri



— b u d e v r i m l e r i n yanında y e r a l m a k sûretiyle— yazı y a z a n i l i m a d a m ­ larının e k s e r i y e t i , siyasî iktidarların k e n d i l e r i n e z a r a r verebileceği k i m ­ seler değillerdi. B u s a h a d a k i ilmî çalışmalar, y a siyasî iktidarların k o ­ ruması altında yapılmış ve/veya y a p ı l m a imkânı bulmuş, y a da siyasî b a s k ı l a r d a n h e r h a l ü k â r d a â z â d c o l m u ş l a r d ı r . Sö/.ün ö z ü . fnkilab



Tarihi



d e r s l e r i n i n o k u t u l d u ğ u b i r ü l k e d e , b ö y l e b i r m a z e r e t i k n â e d i c i değildir. A t a t ü r k d e v r i m l e r i n i eleştirel



bir



açıdan



ele a l ı p



yorumlayan



e s e r l e r e g e l i n c e , b u n l a r ı n s a y ı s ı n ı n d i ğ e r l e r i n e n i s b e t l e az o l d u ğ u n d a v e m e v c u t yasaların i z i n verdiği ölçülerde k a l e m e alındıklarında



kuşku



y o k t u r . A n c a k b u d u r u m , b u t ü r e s e r l e r i n de — t ı p k ı d i ğ e r l e r i



gibi—



t a h k i k e d i l m e m i ş 'söylentilere' i s t i n a d e n y a z ı l m ı ş o l m a l a r ı n a b i r m a z e r e t t e ş k i l e d e m e z . Ç ü n k ü eleştirel y o r u m l a r ı n g ü c ü , e l e ş t i r i y e z e m i n t e ş k i l eden hâdiseler hakkındaki mâlumâtın doğruluğuyla orantılıdır; yo­ r u m u n dayandığı mâlumâtın zayıf y a da yanlış olduğu gösterildiği t a k ­ d i r d e , sadece y o r u m u n k e n d i s i d e ğ i l , y o r u m u m ü m k ü n k ı l a n i d e o l o j i k ç e r ç e v e de ç ö k ü v e r i r . B u b a k ı m d a n , n e l e r i n o l u p bittiği h a k k ı n d a s a ğ l a m b i r b i l g i z e m i n i n e i s t i n a d e t m e y e n y o r u m l a r , ister istemez retoriği öne ç ı k a r m a k sûretiyle v a r o l m a y a çalışırlar; dolayısıyla siyasî k o ş u l l a r d a n e t k i l e n e n t a r a f d a ç o ğ u n l u k l a y o r u m l a r ı n b i l g i z e m i n i değil, r e t o r i ğ i o l u r . N e v a r k i r e t o r i ğ i n t a b i a t ı d a m a k s a d ı d a etkileyici



o l m a k t a n iba­



r e t t i r ; bizâtihi b i l g i v e r i c i olmadığı g i b i , b u n u amaçlamaz da. E t k i l e y i c i o l m a y ı , kalıcı o l m a y a t e r c i h e d e r . O y s a b i l g i z e m i n i g ü ç l ü y o r u m l a r b ö y l e d e ğ i l d i r ; e t k i l e y i c i o l m a y ı i s t e m e d i k l e r i n d e n değil, kalıcı v e d ö n ü ş t ü r ü c ü b i r e t k i y a p m a y ı i s t e d i k l e r i n d e n d o l a y ı zor o l a n ı t e r c i h e d e r l e r . N i t e k i m b u d u r u m , siyasî iktidarların, b i l g i z e m i n i güçlü y o r u m l a r d a n niçin hoş­ lanmadıklarını i z a h ediyor olmalıdır; z i r a e t k i l e y i c i değil, kalıcıdırlar; muhataplarının zaaflarından beslenen ve gücünü b u zaaflara h i t a b et­ m e k t e n a l a n f i k i r l e r i n b i r süre sonra zeval bulacağını b i l d i k l e r i n d e n .



18



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



e t k i l e y e r e k iknâ e t m e y i değil, iknâ e t m e k s u r e t i y l e e t k i l e m e y i d a h a t e r ­ cihe şâyan b u l u r l a r . Atatürk



hakkında müsbet y a da menfî m a k s a t l a r l a y a ­



devrimleri



zılmış e s e r l e r i n i ş a r e t e t t i ğ i m i z b i l g i zaafları, tarafsız



yazılamamış



olma­



larından kaynaklanıyor değildir; z i r a b i l g i yetersizliği, t a r a f o l m a n ı n z a ­ r u r i b i r s o n u c u değildir. B u e s e r l e r d e k i y o r u m z a a f l a r ı n a g e l i n c e , b u t ü r z a a f l a r ı n d a t e k n e d e n i tarafsız



d e ğ i l d i r ; b i l a k i s asıl n e d e n ,



olamamak



sağlıklı b i r b i l g i z e m i n i n e i s t i n a d e t m e k s i z i n , y a p ı l a n y o r u m l a r ı a n l a m l ı kılan i d e o l o j i k çerçevenin sağladığı e m n i y e t i suistimaî e t m e k t i r . B u e m n i y e t i n y a s a l a r tarafından sağlanıyor olup olmamasının b u bağlamda pek b i r kıymeti y o k t u r . Çünkü ideolojiler — i k t i d a r d a veya m u h a l e f e t t e o l s u n l a r — k e n d i mensuplarına e m n i y e t t e l k i n e d e b i l m e k için h e r z a m a n y a s a l a r a ihtiyaç d u y m a z l a r ; dolayısıyla h e r ideoloji m e n s u b u , k e n d i s i y l e aynı t a r a f t a d u r a n k i m s e l e r e sesleniyor olmanın verdiği b i r özgüvenle h a r e k e t eder ve çoğu z a m a n , m e n s u b u bulunduğu ideolojik çerçevenin k e n d i s i n e sağladığı e m n i y e t i suistimaî e t m e k kolaycılığından k u r t u l a ­ maz. Bu



mülâhazalara



Ramazanında



binâen



elinizdeki



eser, e v v e l e m i r d e



1932



o l u p b i t e n l e r i sağlıklı b i r b i ç i m d e t e s b i t e t m e y i , s o n r a d a



b u t e s b i t l e r d e n h a r e k e t l e Cumhuriyet



İdeolojisinin



d i n ' e v e dinî g e l e n e k ­



lere yaklaşımını açıklamayı i s t i h d a f eylemiştir. N i t e k i m kitabın dört a n a b ö l ü m e ayrılıp, s o n ü ç b ö l ü m ü n ü n tarihî m a l z e m e n i n t e n k i d l i a k t a r ı m ı n a d a y a n ı y o r o l m a s ı n ı n e n ö n e m l i s e b e b i de b u d u r . Ç a l ı ş m a m ı z ı n b a ş ı n d a n i t i b a r e n , m e v c u t v e r i l e r i n sağlıklı b i r b i ç i m d e t e s b i t v e t a s n i f i n e özel b i r e h e m m i y e t atfedilmiş, hâdiselerin muhtevası, b u hâdiselerde



birinci



derecede r o l a l m ı ş z e v â t m a n l a t ı m ı y l a b e l i r l e n d i k t e n s o n r a , i l k iş o l a r a k b u muhtevanın kronolojisi oluşturulmuştur. Bu



çerçevenin,



esas



itibariyle



din-siyaset



münasebetlerine



C u m h u r i y e t d e v r i n d e v e r i l m e k i s t e n e n i s t i k a m e t l e ve özel o l a r a k d a 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n İbadetlerin Projesiyle



Türkçeleştirilmesi



s ı n ı r l ı k a l m a s ı n a ö z e n g ö s t e r i l m i ş s e de b u s o r u n l a r ı n ç o k



d a h a önceleri başlamış b u l u n a n b i r sürecin parçası olmaları n e d e n i y l e , ister istemez I I . Meşrûtiyet



dönemine



referanslarda bulunmak



ve



1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n



li?



C u m h u r i y e t i n d i n p o l i t i k a l a r ı n a m e ş r û i y e t k a z a n d ı r a n fikrî z e m i n i n i n ­ şâsını d a h a öncesine ircâ e t m e k kaçınılmaz b i r z a r u r e t



olmuştur.



S ö z g e l i m i Z i y a G ö k a l p ' i n b u g e l i ş m e l e r d e k i fikrî k a t k ı l a r ı n a z a r - ı i t i b a r a alınmaksızın, M u s t a f a K e m a l Atatürk ile arkadaşlarının b u sahada y a p t ı k l a r ı v e y a y a p m a k i s t e d i k l e r i devrimleri



t e m e l l e n d i r m e k çok güç



olacağından, z a m a n z a m a n C u m h u r i y e t d e v r i m l e r i n i n yakın geçmişte k a l a n köklerine işaret edilmiş ve d e v r i m l e r k a d a r b u d e v r i m l e r i m ü m ­ k ü n k ı l a n fikrî v e siyasî o r t a m d a d i k k a t e alınmıştır. Hâsılı, h e m tedkîk ve t a h l i l ettiğimiz hâdiselerin ş ü m û l ü n ü n b e l l i o l a y l a r ı n g ö z d e n k a ç m a s ı n ı e n g e l l e m e m e s i , h e m de t e k t e k d ö n e m v e v a k ' a l a r m , b u h â d i s e l e r i n i ç i n d e y e r aldıkları g e n e l s ü r e c i n i h m a l i n e y o l açmaması için elden gelen g a y r e t gösterilmiş, b u a r a d a y o r u m l a r k a d a r b u y o r u m l a r a m e s n e d teşkil e d e n m a l z e m e de t ü m a ç ı k l ı ğ ı y l a s e r i m l e n m e y e çalışılmıştır. I I I . T ü r k ç e K u r ' a n Çevirilerinin Siyasî Değeri Çağdaş İslâm D ü ş ü n c e s i n i n geçirdiği e v r e l e r i i z l e m e k isteyecek k i m s e ­ l e r i n , i s t e r istemez Osmanlı Modernleşmesini, b i l h a s s a 1839 d a ilân e d i ­ l e n T a n z i m â t Fermanı'yla b i r l i k t e başlayan süreci nazar-ı i t i b a r a a l m a ­ ları, v a r a c a k l a r ı s o n u ç l a r ı n s ı h h a t i n i t e m i n e t m e k b a k ı m ı n d a n b i r z a r u ­ r e t t i r . Ç ü n k ü k l a s i k dinî d ü ş ü n c e t a r z ı n ı n d e ğ i ş m e s i n e v e y a f a r k l ı l a ş ­ m a s ı n a y ö n e l i k g e l i ş m e l e r a ç ı k l a n m a k {açık kılınmak)



istendiğinde, ister



i s t e m e z b u g e l i ş m e l e r i n 'siyasî k a r a k t e r i ' h e m e n k e n d i s i n i g ö s t e r i r v e s i ­ y a s î g e l i ş m e l e r l e dinî d ü ş ü n c e n i n g e l i ş i m i a r a s ı n d a k i k o ş u t l u k h i ç b i r s u ­ r e t t e gözardı edilemez b i r hüviyet kazanır. B u b a k ı m d a n , Batılılaşma



IModernleşme



teşebbüsleriyle b i r l i k t e



siyasî yapımızın değişime uğradığı h e r d ö n e m d e , b u değişikliklerle eş­ z a m a n l ı o l a r a k m u h a k k a k dinî d ü ş ü n c e a l a n ı n d a d a d ö n ü ş ü m l e r h u s û l e g e l m i ş v e d i n î h a y a t l a siyasî h a y a t , k a r ş ı l ı k l ı o l a r a k b i r b i r l e r i n i e t k i l e ­ m i ş l e r d i r . N i t e k i m b u m ü n a s e b e t l e r i n sıkılık d e r e c e s i n i g ö r m e k i ç i n , s a ­ dece K u r ' a n



çevirilerinin o r t a y a çıkış sürecine b a k m a k



yeterlidir:



1 8 3 9 ' d a T a n z i m â t i l a n e d i l m i ş , i k i yıl s o n r a ( 1 8 4 1 ' d e ) i l k m a t b û T ü r k ç e Kur'an



ç e v i r i s i (Terceme-i



Tefsîr-i



Tibyan)



ortaya



çıkmış



ve I I .



M e ş r û t i y e t e k a d a r b u çeviriyi y e n i l e r i i z l e m i ş t i r . B u d ö n e m d e , d ö r t a d e t



20



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



tamamlanmış eserin yanısıra, eksik k a l a n ya da t e k t e k sûrelerin t e r cüme-tefsiıierini i h t i v a eden birçok risale veya k i t a p yayımlanmıştır. I I . Meşrûtiyet i n ilanının (1908) daha i l k aylarında,



1



matbuâtta



T ü r k ç e t e r c ü m e ve t e f s i r i n l ü z û m u h a k k ı n d a şiddetli b i r m ü n a k a ş a z u ­ h u r e t m i ş v e b u m ü n a k a ş a l a r s ü r e r k e n y e n i b i r Türkçe n i n y a y ı m ı n a b a ş l a n m ı ş (Tafsîl'ul-Beyan,



çevirisi­



Kur'an



1908), a r d ı n d a n diğerleri de



sökün edivermiştir. Başta Şeyhülislâm M u s a Kâzım o l m a k üzere, siyasî iktidarın yönelimlerine b i r şekilde yakınlık d u y a n pekçok k i m s e t e f s i r ve t e r c ü m e d e n e m e l e r i n e g i r d i ğ i g i b i , farklı g ö r ü ş l e r d e de o l s a l a r d ö n e m i n ciddi birçok mecmuasında K u r ' a n a y e t l e r i n i n tercümeleri yayımlanmaya başlamış ve I . Dünya Savaşından (1914'den) i t i b a r e n matbuâtta müsta­ k i l çeviri t e ş e b b ü s l e r i n i n de o r t a y a çıktığı g ö r ü l m ü ş t ü r . Kezâ C u m h u r i y e t ' i n ilanının (29 E k i m 1923) i l k aylarında y a y ı m ­ l a n a n e s e r l e r a r a s ı n d a , y i n e i k i K u r ' a n çevirisi v a r d ı r {Nûr'ul-Beyan Kur'an-ı



Kerim



Tercemesi,



y e n i s i d a h a (Türkçe



ve



N i s a n 1924); ve birkaç ay sonra b u n l a r a b i r



Kur'an-ı



Kerim,



Eylül 1924) eklenmiştir. 2 1 Şubat



1925'de K u r ' a n çevirisiyle i l g i l i M e c l i s e b i r önerge v e r i l m e s i ve s o n r a M e c l i s i n aldığı k a r a r a b i n a e n K u r ' a n i Türkçe'ye çevirme v a z i f e s i n i n M e h m e d Âkif e tevdi edilmesi, ancak b u mümkün olamayınca, t e f s i r l e b i r l i k t e ç e v i r i i ş i n i n de E l m a l ı l ı H a m d i Y a z ı r t a r a f ı n d a n h â d i s e s i (Hak Dini



Kur'an



üstlenilmesi



1935-1938), y i n e a n c a k siyasî gelişmeler



Dili,



nazar-ı i t i b a r e alınarak i z a h e d i l e b i l i r b i r m a h i y e t t e d i r . H a r f İnkilabı'nı t a k i b e n geçen dört yıllık s u s k u n l u k d ö n e m i n d e n sonra,



1932 R a m a z a n ı n d a



(22 Ocak



1932'den itibaren)



K u r ' a n i n T ü r k ç e ç e v i r i l e r i n i n o k u n m a y a b a ş l a m a s ı , tekbir, salâ ve hutbelerin



kamet,



Türkçeleştirilmesi teşebbüsleriyle b i r l i k t e , L a t i n h a r f ­



l e r i y l e b a s ı l m ı ş T ü r k ç e K u r ' a n ç e v i r i l e r i n i n (Türkçe Tercümesi,



camilerde



ezan,



1 9 3 2 ; Kur'an-ı



Kerim,



1 9 3 2 ; Tanrı



Buyruğu,



Kur'an-ı



Kerim



1934) ve n a m a z



K u r ' a n çevirlerinin tarihî ve siyasî bağlamına dâir genel mâlumât için bkz. Dücane Cündioğlu, Matbû Türkçe Kur'an Çevirileri ve Kur'an Çevirilerinde Yöntem Sorunu, "2. K u r ' a n S e m p o z y u m u : Tebliğler-Müzakereler 4-5 Kasım 1995" içerisinde, sh. 164-171, A n k a r a , 1996 1



1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n



21



sûrelerini m u h t e v i r i s a l e l e r i n — k i miktarı çok fazladır— zuhûru, hiç kuşku y o k k i siyasî iktidarın eğilimleriyle Türkçe K u r ' a n çevirilerinin yayımı arasındaki m ü n a s e b e t i n , te'vîle ihtiyaç b ı r a k m a y a c a k



kadar



açıklık k a z a n d ı ğ ı b i r d ö n e m i n s o n u c u d u r . 1 9 4 6 ' d a n ve b i l h a s s a 1950'den s o n r a y e n i çevirilerin y a y ı n l a n m a ­ sının ve K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesiyle i l g i l i şiddetli m ü n a k a ş a l a r ı n başlamasının en önemli nedeni ise, b u yıllarda çok p a r t i l i h a y a t a geçil­ mesi, b i i ' süre sonra da D e m o k r a t P a r t i n i n i k t i d a r a gelmesidir. B u bağ­ l a m d a , 2 7 M a y ı s 1 9 6 0 ' d a ihtilâl y a p a n l a r ı n i l k i c r a a t l a r ı n d a n b i r i s i n i n , K u r ' a n i Türkçe'ye tercüme e t t i r m e k olduğu ve y e n i yönetim tarafından g ö r e v l e n d i r i l e n b i r e k i b i n 1 K a s ı m 1 9 6 0 ' d a resmen



faaliyete geçirildiği



h a t ı r l a n m a l ı d ı r . N i t e k i m b u e k i b i n ç a l ı ş m a l a r ı 8-9 a y i ç e r i s i n d e t a m a m ­ l a n m ı ş v e t a m a m l a n a n b u ç e v i r i (Kıır'an-ı



Kerim



ve Türkçe



Anlamı,



E y l ü l 1 9 6 1 ) ' D i y a n e t İşleri B a ş k a n l ı ğ ı ' e l i y l e y a y ı m l a n m ı ş t ı r . B u çeviri­ n i n 12 E y l ü l 1 9 8 0 ' d e n ö n c e v e s o n r a g e r ç e k l e ş t i r i l e n b a s ı m l a r ı v e b a s ı m miktarları incelendiğinde, b u i k i dönem arasında m u k a y e s e k a b u l edi l e m e y e c e k ö l ç ü d e b i r f a r k l ı l ı ğ ı n o r t a y a çıktığı v e D i y a n e t ç e v i r i s i n i n asıl t a n ı n ı p y a y g ı n l a ş t ı ğ ı d ö n e m i n 12 E y l ü l s o n r a s ı n a r a s t l a d ı ğ ı g ö r ü l e c e k ­ tir.



1



B u tür ilginç tesadüflerin sayısı o k a d a r fazladır k i I I . M e ş r û t i y e t b i r y a n a , b i l h a s s a C u m h u r i y e t d ö n e m i n d e k i 'siyasî d ö n e m e ç l e r ' a ç ı s ı n ­ d a n bakıldığında, karşılaşılacak m a n z a r a çok şaşırtıcıdır.



2



Binaenaleyh



böyle b i r d u r u m d a b i r araştırmacının yapacağı t e k şey, g e r e k dinî neşriy â t ı n , g e r e k s e n e ş r i y â t y o l u y l a d i l e g e t i r i l e n dinî reform



taleplerinin, si­



yasî iktidarların y e n i l e n m e evreleriyle k r o n o l o j i k i l g i s i n i tesbit edip, aradaki mutabakatı t e m e l l e n d i r m e k t e n ibarettir.



12 Eylül 1980 ihtilâlinin, b u k i t a p t a ele a l m a n meselelerle alâkasını tesbit etmek bakımından bkz. Seçil Akgün, Türkçe Ezan, " T a r i h Araştırmaları Dergisi 1979-1980", c. X I I I , sy. 24, sh. 105-113, A n k a r a , 1980 1



M a r t 1997'den i t i b a r e n t e k r a r Türkçe Kur'an olması da yine >?anp b . r rastlantı (!) olmalıdır. 2



tartışmalarının gündeme gelmiş



22



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi I I . Meşrutiyetin ilânının i l k aylarında K u r ' a n i n Türkçe tercüme



ve t e f s i r i meselesiyle alâkalı o l a r a k matbuâtta c i d d i b i r m ü n a k a ş a n ı n başgösterip M u s t a f a Sabri E f e n d i ile A h m e d M i d h a t E f e n d i



arasında



önemli b i r k a l e m mücadelesinin m e y d a n a geldiğine daha önce işaret edilmişti. A h m e d M i d h a t E f e n d i n i n , M u s t a f a S a b r i E f e n d i y e şiddetle i t i r a z edip —önceleri (1901'de) a k s i n i savunmuş olduğu h a l d e — y e n i 1



siyasî koşulların e t k i s i y l e K u r ' a n i n m u h a k k a k T ü r k ç e b i r t e r c ü m e ve t e f s i r i n i n yazılması gerektiğinden d e m vurması, — b i r kez d a h a söyleye­ l i m — m e v c u t i k t i d a r ı n siyasî v e fikrî y ö n e l i m l e r i n a z a r - ı i t i b a r a a l ı n m a ­ dıkça sağlıklı b i r biçimde açıklanamaz. N i t e k i m b u m e t i n l e r i n c e l e n d i ­ ğinde, münakaşalara katılan k i m s e l e r i n , K u r ' a n i n Türkçe çevirisiyle i n k i l â b ' ( I I . Meşrûtiyet İnkilâbı) arasında b i r bağ k u r m a k t a n geri k a l ­ madıkları, h a t t a K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesinin inkilâb i n gereği o l ­ duğunu çok açık b i r biçimde ifade e t t i k l e r i görülecektir. İşte b u n o k t a d a , Türkçülük



2



c e r e y a n ı n ı n efkâr-ı u m û m i y e y e h â k i m



olmasıyla b i r l i k t e , K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi t a l e p l e r i n i n seslendi­ r i l m e y e başlaması 'eşzamanlı b i r olgu' o l a r a k karşımıza çıkmaktadır. B u d a g a y e t t a b i i d i r ; z i r a Türkçe



söylemi, b i d a y e t i n d e n b u y a n a



Kur'an



dinî



o l m a k t a n z i y a d e h e p siyasî b i r m u h t e v a t a ş ı m ı ş t ı r . 1908 İ n k i l â b i n d a n s o n r a diğer İslâm unsurlarını t a k l i d e n Türkler



arasında



başlayınca,



da Milliyetfçilik]



ve Türkçülük



cereyanları



K u r ' a n i n Türkçe olması münakaşaları



yavaş işitilmeye başladı.



A h m e d M i d h a t Efendi, Beşâir-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Dersaadet, 1317 1



yavaş



3



Muhammediyye,



sh. 97-100,



M u s t a f a Sabri E f e n d i n i n Millet gazetesinde yayımlanan m a k a l e l e r i için bkz., sy. 29, sh. 2, 2 Eylül 1908; sy. 34, sh. 2, 7 Eylül 1908; sy. 36, sh. 1-2, 9 Eylül 1908; sy. 40, sh. 2, 13 Eylül 1908; A h m e d M i d h a t E f e n d i n i n 'Tercümân-ı H a k i k a t ' gazetesinin Bend-i Mahsus köşesinde yayımlanan m a k a l e l e r i için ise bkz. sh. 1, 5 Eylül 1908; sh. 1, 11 Eylül 1908; sh. 1, 16 Eylül 1908. B u münakaşalara, Mehmed Ubeydullah, İbradılı Mehmed Şükrü, Süleyman Tevfik el-Hüseynî, Ali Ferid, Mehmed Fehmi, Ahmed Es'ad, Ömer Ziyaüddin Efendi gibi katılan başka isimler de vardır. 2



3



Osman E r g i n , Türkiye Maarif



Tarihi,



V/1606-1607, İstanbul, 1943



1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n



23



K u r ' a n çevirilerinin o r t a y a çıkışıyla T ü r k ç ü l ü k cereyanı arasın­ d a k i a l â k a y ı a n l a y a b i l m e k i ç i n , b u c e r e y a n ı n efkâr-ı u m û m i y e y e m a l o l duğu yıllarda dile getirilmiş görüşlere b a k m a k gerekir. N i t e k i m I I . M e ş r û t i y e t i n i h t i d a l a r ı n d a y a z ı l m ı ş şu satırlar, Türkçe



Kur'an



münaka­



şalarını a t e ş l e y e n i l k m a k a l e l e r d e n b i r i n d e y e r a l m a k t a d ı r : B i r k e r e d i n , A r a p ç a b i l m e y e n halkın m e ç h u l ü kaldı. S o n r a halkın z i h n i n e "Arapçasız d i n olmaz!" itikadı yerleşti. Hâlâ Türkçe b i r Kur'animız y o k t u r . B u olmadıktan başka, olma­ sının imkânına



kimseyi



kâil e t m e k



de m ü m k ü n



değil.



B u n d a n dolayıdır k i ' m e d r e s e l e r i bozalım, ıslah e d e l i m ' de­ m e k , e n z â r - ı â m m e d e ' d i n i b o z a l ı m ' m â n â s ı n a a l m ı y o r . (...) D i n i n l i s a n i l e k â i m o l m a d ı ğ ı , Kur'an-ı Türkçe



dahî



olması



lâzım



geleceği



Kerim'in



Türkler



için



hakkında bâlâda îrad et­



tiğim sözlere çok k i m s e l e r i n şiddetle ilişeceklerini b i l i r i m . F a k a t b u m a k a l e n i n mevzûuyla o mesele başka b a ş k a şeyler olduğundan burada o n u n tafsiline mecburiyet görmem.



1



"Hâlâ b i r Türkçe K u r ' a n i m ı z yok!" tarzındaki şikayetler telaffuz e d i l m e y e b a ş l a d ı ğ ı n d a , T ü r k l e r i ç i n b i r Türkçe



Kur'an



inşâsı için açılan



y o l u n t a ş l a r ı z a m a n içinde t e k t e k d ö ş e n m i ş , b u y ı l l a r d a y e n i l i k ç i a y d ı n ­ l a r ı n (!) s e s l e n d i r d i ğ i t a l e p l e r i ç e r i s i n d e K u r ' a n i n T ü r k ç e ' y e ç e v r i l m e s i i s t e ğ i b a ş s ı r a l a r d a y e r a l m ı ş t ı r . N i t e k i m U b e y d u l l a h E f e n d i b i r k a ç yıl s o n r a k a l e m e aldığı Kavm-i



Cedid



adlı r i s a l e s i n d e de aynı g ö r ü ş l e r i n i y i -



M e h m e d U b e y d u l l a h , Lisan Neler Yapıyor, " M i l l e t " , sy. 9, sh. 2, 13 Ağustos 1908. Şam udebâsmdan Azimzâde R e f i k ' i n Tenbih'ul-Efhâm ilâ Metâlib'ilHayat'il-Ictimaiyye ve'l-Islâm adlı kitabını Türkçe'ye çevirip 1906'da Mısır'da yayımlayan U b e y d u l l a h Efendi, b i r vesileyle b u esere düştüğü b i r d i p n o t t a şöyle demektedir: "Biz Türkler m a a r i f - i unıumiyeyi ta'mîm için t a r i k - i t a l i m i k e n d i ­ mize mahsus yolda t a ' d i l ve ıslaha muhtacız. F a k a t dinî öğretmek ve a n l a m a k için herhalde Kuranı ve ehâdisi kamilen Türkçe'ye tercüme etmek mecburiyetin­ deyiz. İçimizde, d i n i A r a p a öğrenmek isteyenlere kimse mâni olamaz. Lâkin d i ­ n i n Arapça'ya inhisarını k a f a n k a b u l edemeyiz. D i n i n Arapça'ya münhasıran t u tulmasmdandır k i Arapça bilmeyip hakâyık-ı diniyeyi öğrenmek isteyenler Kur'an'ı Fransızca'dan, ingilizce'den okuyup anlamaya çalışıyorlar." (İzmirli Hocazâde M e h m e d Ubeydullah, Kıvâm-ı İslâm, sh. 157, Mısır, 1324) 1



24



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



n e l e r v e f a k a t b u sefer Hutbelerin



mevzûuna da t e m a s



Türkçeleştirilmesi



etmeyi i h m a l etmez: Geçenlerde siyasî g a z e t e l e r d e n b i r i n d e , " U m û m Türkiye'de lisan-ı Arab'ın taallüm ve t a a m m ü m ü n e e h e m m i y e t



veril­



m e l i imiş k i m i l l e t hiç o l m a z s a C u m a günleri kıraat e d i l e n h u t b e l e r i a n l a y a b i l s i n " d e n i l i y o r d u . B u söz de b e l â h e t e s e r i ­ d i r . H u t b e y i a n l a t m a k için b ü t ü n Türklere A r a p ç a ' y ı öğret­ m e k t e n ise, h u t b e y i Türkçe îrad e t m e k k a d a r k o l a y b i r şey tasavvur Kur'an



e d i l e b i l i r m i ? Zaten



ve Hadîs



ve Hutbeyi



İmam-ı tercüme



Azam



mezhebince



caizdir.



Peygamber



e f e n d i m i z y a l n ı z k a v m - i A r a b ' a ba's b u y u r u l m a d ı . K u r ' a n - ı A z î m m ü ş ş a n i n u m u m elsineye tercümesi farzdır. " V e m â ers e l n â k e illâ r a h m e t e n l i ' l - â l e m î n " b u y u r u l d u . A l e m i n d i n - i mübîn-i İslâm'a davetine me'mûr o l a n N e b i y y - i Zîşân efen­ d i m i z e nâzil o l a n K i t a b , v â k ı a A r a p ç a ise de h e r d a v e t e d i l e n k a v m i n Arapça öğrenmesi lâzım gelmez. O K i t a b i n ahkâm ve meânî-i c e l i l e s i n i n elsine-i a k v â m ' a s u r e t - i s a h i h a ve sâlimede bi't-tercüme o suretle telkinâtta b u l u n m a k e d e r . Kitabımızın dedir.



Kudsiyet-i



asıl kudsiyeti lafziye



ikinci



meânî-i derecede



celile



ve



iktiza



cemilesin-



H e r fert ahkâm



kalır.



ve evâmir-i d i n i y e s i n i K i t a b ı n d a n o k u r s a , imanı yükselir, ş e r r u f e s a d azalır, d i n s i z l i k r e v a c ı zâil o l u r .



1



K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi h a l i n d e köklü reformların vukûa geleceğinden k i m s e kuşku d u y m u y o r d u ; z i r a A v r u p a ulusları da b e n z e r i b i r süreçten geçmişlerdi. N i t e k i m b u k o n u d a i l k adımı a t a n l a r d a n b i r i o l a n M u s a C a r u l l a h , b i r ç ı r p ı d a İslâmiyet'in



Luther'i



ilân edilmiş ve bü­



t ü n Türklerin b u y o l d a n g i t m e s i için h a l k a davetiye çıkarılmıştır: islâmiyet'in



Luter'i



şimdi



Asya'da



zuhur



etti.



B u müceddid,



b u mücâhid-i d i n , Kazanlı M u s a E f e n d i B i g i y e f bakınız ne d i y o r : (...) Şimdi ediyor.



B u , İslâm



Şeyh U b e y d u l l a h Afganî, Kavm-i



Musa fikir



Efendi



Kur'an'ı



Türkçe'ye



tercüme



ve vicdanının e s a r e t t e n halâsına b i r



Cedîd, Dersaadet, 1331



1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n



25



beşârettir. Rusyalı b i r m ü s l ü m a n , d i n i n h a k i k a t i n e doğru i l k a d ı m ı n ı attı, b i z de o n u t a k i p e d e l i m !



1



H â ş i m N â h i d ' i n m e z k û r e s e r i n e k a r ş ı Dinî Müceddidler



adıyla b i r



reddiye k a l e m e almış olan Şeyhülislâm M u s t a f a S a b r i E f e n d i , Türkçe b i r t e f s i r y a z m a k l a K u r ' a n i n T ü r k ç e t e r c ü m e s i n i y a z m a n ı n , b i r b i r i n d e n ayrı v e f a r k l ı m e s e l e l e r o l a r a k ele a l ı n m a s ı g e r e k t i ğ i n i , ü s t e l i k i k i n c i s i n i n b i r i n c i s i n d e n d a h a g ü ç v e m ü ş k i l b i r iş o l d u ğ u n u s ö y l e m e k t e v e a r d ı n d a n d a K u r ' a n i n T ü r k ç e ' y e d a h a ö n c e l e r i de ç e v r i l d i ğ i n i b e l i r t e r e k , b u r a d a m a k s a d ı n farklı o l d u ğ u n a i ş a r e t e t m e k t e d i r : Şimdiye k a d a r Kur'an-ı K e r i m i n Türkçe t e f s i r i veya tercü­ m e s i y a z ı l m a m ı ş d a değildir. Y a z ı l m ı ş v e f a k a t b e ğ e n i l m e m i ş v e k i f a y e t e t m e m i ş k i H â ş i m N â h i d B e y de b u n a



henüz



b i r i n c i defa o l a r a k Kazanlı [Musâ] E f e n d i tarafından teşeb­ büs o l u n u y o r gibi i d a r e - i kelâm ediyor. K e n d i



tabiriyle



"İslâm f i k i r ve vicdanının e s a r e t t e n halâsı" böyle b i r tercüme teşebbüsüyle hâsıl olsa, b u n u n d a h a e v v e l k i tercümelerle h u s û l ü i k t i z a e d e r d i . (...) Müceddidlerimiz



Kur'an-ı



Türkçesini



ederek



namazını



asıl Kur'an bile



işte



makamına



bu Türk



Kur'an'ı



ikame



ile kıldırmak



Kerimin Türklerin isterler.



İ ş t e b e n de c â i z o l m a y a n ş e y i n , K u r ' a n - ı K e r i m i T ü r k ç e ' y e t e r c ü m e e t m e k d e ğ i l de b e l k i " h e r h a n g i b i r l i s a n i l e t e r c ü m e ­ s i n i n n a m a z d a tilaveti meselesi olduğunu" söylemek iste­ rim.



2



K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi t a l e p l e r i gittikçe artıyor, b u sırada g a z e t e l e r i l e m e c m u a l a r d a k ı s m î K u r ' a n çevirileri y a y ı m l a m a k t a n g e r i kalmıyorlardı. F a k a t t ü m b u t a z y i k l e r e rağmen, k i t a p h a l i n d e müstakil b i r çeviri y a y ı m l a n a m a d ı ğ m d a n şikayetlerin ardı arkası d a k e s i l m i ­ yordu.



Hâşim Nâhid, Türkiyâ İçin Necat ve İ'tilâ Yolları, sh. 213-214, İstanbul, 1331; krş. Şeyh M u h s i n - i Fâni, İstikbale Doğru, sh. 10-15, İstanbul, 1331 1



2



M u s t a f a Sabri, Dinî Müceddidler,



sh. 196-197, İstanbul, 1338



26



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B i r s a h i b - i g a y r e t çıkıp d a Kur'an-ı



Kerim'i



Türkçe'ye



nakle­



y a h u d elde m e v c u t o l a n T ü r k ç e l i K e l â m - ı K a d î m i n



demiyor



l i s a n v e ş i v e s i n i herkesin



anlayacağı



bir hale



getiremiyor.



H a l b u k i b u g ü n yüz m i l y o n Türk, Çerkeş, İranlı, Afganlı ve ş â i r e K u r ' a n - ı K e r i m i n i h t i v a ettiği â y â t - ı c e l i l e ' n i n m â n â ­ sını b i l m i y o r . Ş ü p h e s i z K u r ' a n - ı K e r i m y a l n ı z b i r n u m û n e - i f e s a h a t v e b e l a ğ a t o l m a k ü z e r e nâzil o l m a m ı ş t ı r . A r a p o l m a ­ y a n a k v â m o n u n meânî



ve ahkâmını



b i l m e k ister. Öyle m ü -



f e s s i r î n i n y a z d ı k l a r ı o n - y i r m i c i l t l i k t e f â s i r i de h e r k e s o k u ­ yamaz.



1



T ü c c a r z â d e İ b r a h i m H i l m i , b u k o n u d a h a y l i m ü r e k k e p a k ı t m ı ş zev â t t a n d ı r . Ö y l e k i e n n i h a y e t k e n d i s i K u r ' a n i n Türkçesini



yayımlamaya



k a l k ı ş m ı ş v e b u s a h a d a k i t e ş e b b ü s l e r i n d e n de h i ç b i r s u r e t t e v a z g e ç m e ­ m i ş t i . E r k e n s a y ı l a b i l e c e k b i r t a r i h t e y a z m ı ş o l d u ğ u şu s a t ı r l a r a b a k ı l a ­ c a k o l u r s a , s ö z l e r i n i n sırf ş a h s î b i r k a n a a t l e k a l m a y ı p efkâr-ı u m û m i y e y i de t e m s i l ettiği k o l a y c a anlaşılır: İşte b u g ü n m i l y o n l a r c a m ü s l ü m a n , A l l a h Z ü l c e l â l i n k e n d i ­ l e r i n e ne emrettiğini, Kitab-ı Mübin'de n e l e r söylemiş o l d u ­ ğ u n u b i l m i y o r l a r . Hele tercümesi



olmaması



kıf olamıyoruz



biz Türkler



yüzünden



Kur'an-ı



dinimizin



Kerimin esaslarına



Türkçe bile



vâ­



ve diyoruz k i : "Kur'an-ı K e r i m Türkçe'ye t e r ­



cüme edilemez ve h e r ayet birçok meânîyi ifade eder, m u t ­ l a k a u z u n b i r tefsire ihtiyaç gösterir". O h a l d e m i l y o n l a r c a A r a p l a r , Arapça'ya vakıf olanlar, Kur'an-ı K e r i m ' i d a i m a tef­ sirlerle beraber m i okuyorlar? Ulemâ ve fudelâ'dan o l m a y a n b i r A r a p , K e l â m u l l a h i o k u m a k l a ne k a d a r birşey anlıyorsa, b i r T ü r k de â y â t - ı c e l i l e ' n i n T ü r k ç e m e â l - i şerifini o k u m a k ­ t a n d a o k a d a r az b i r ş e y ö ğ r e n s e , y i n e h i ç b i l m e m e k t e n , esa­ sen K u r ' a n ' d a olmayıp a n - c e h l i n K u r ' a n ' a a t f e d i l e n b i n türlü rivayât ve hurafâtla z i h n i n i tağlîz e t m e k t e n d a h a i y i değil m i d i r ? Kur'an-ı A z î m ü ş ş â n i n meâni-i şerifesine b u a d e m - i



Tüccarzâde İbrahim H i l m i , Zavallı Millet,



sh. 10, İstanbul 1330



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n v u k û f , biz Türklerin



akide



ve maneviyatını



tasdik e t t i k t e n sonra...



mış olduğunu



27 pek ziyade



sars­



1



İbrahim H i l m i , b u n c a şikayetten s o n r a işin başa d ü ş t ü ğ ü n ü ve u l e m â d a n d a b i r hayır çıkmayacağını anlamış olmalı k i Kur'an-ı K e r i m ' i Türkçe'ye çevirme işini S u r i y e kökenli k a t o l i k b i r h r i s t i y a n a



(Zeki



Meğamiz'e) h a v a l e etmiş ve 1914'ün i l k aylarında b u çevirinin a n c a k beş formasını neşretmeyi başarmıştı. K e n d i s i , b u çevirinin i l k formasına y a z d ı ğ ı girişte g ö r ü ş l e r i n i şu ş e k i l d e i f a d e e d e r : V a t a n d a ş l a r ı m a b i r hizmet-i



dindarâne



o l m a k üzere Kur'an-ı



A z î m ü ş ş a n i n meâl-i münîfini açık ve selis b i r T ü r k ç e i l e n e ş r e d i y o r u m . (...) B u g ü n y ü z m i l y o n Türk, Laz,



Afgan,



Arnavud,



Kürd



ve Acem



Tatar,



Çerkeş,



Kur'an-ı K e r i m ' i n i h t i v a



ettiği âyât-ı c e l i l e n i n m e â n i s i n i b i l m i y o r , d i n i n e s a s ı n a h a k ­ k ı y l a v â k ı f b u l u n m u y o r . (...) Ötedenberi lâb-ı fikrî dan,



ve içtimaî



yapmak



kerimenin



meâl-i



ehass-ı



amalim



âyât-ı



neşr eylemek



M e ş r û t i y e t t e Millet



vatanımda



için var kuvvetimle münîfini



tercüme



miştim.



1



çalıştığım­



ettirerek



tab' ıı



idi. H a t t a b u m a k s a t l a m e b d e - i



açmıştım. Sonra b u



b i r b u ç u k sene evvel [ B a l k a n h a r b i esnasında] Millet



inki-



gazetesinde t e f s i r ve tercüme-i K u r ' a n



hakkında uzun bir münakaşa



Zavallı



bir



fikri



yazdığım



eserciğinde kemâl-i h a r a r e t l e müdafaa eyle­



2



Tüccarzâde i b r a h i m H i l m i , Avrupalılaşmak,



sh. 141-142, İstanbul, 1332



Tüccarzâde İbrahim H i l m i , Kur'an-ı Kerim Tercüme ve Tefsiri Cİhvân-ı D i n i m e ' ) , sh. 3, İstanbul, 1332. İbrahim H i l m i , b u çevirinin i l k formalarını neş­ retmeye başladığında, A h m e d Şîrânî'nin Hayr'ul-Kelâm adıyla çıkardığı dergide şöyle b i r t e n k i d yazısı kaleme alınır ve hükümet uyarılır: "Lisan-ı Arabî i l e cilveger olan Kur'an-ı Mübîn, elfâz-ı kalîle ile meânî-i cezîle ve ahkâm-ı celîle'yi müfîd ve müştemil bulunduğundan, lisân-ı A r a b i ' y e nisbetle hâiz-i vüs'at o l m a y a n elsine'ye lâyıkıyla terceme edilemeyeceğine ve gerçi mücmelen veya mufassalan her lisânda tefsir olabilir ise de o tefsir, Furkân-ı Hakîm'in müfâdı olup Kur'an-ı Azîmüşşânin olamayacağına ve kıraat-ı vâhide üzerine nâzil olan İncil-i Şerifin tercemesinde vâki olan ihtilafât-ı kesîre nazar-ı i t i b a r a alınırsa, kıraat-ı mütenevvia üzerine münzel olan ve zaman-ı nüzûlünden şimdiye k a d a r nezâhet-i u l 2



28



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi İ b r a h i m H i l m i , o n i k i yıl s o n r a ( 1 9 2 6 d a ) t a m a m ı n ı



yayımladığı



a y n ı ç e v i r i n i n g i r i ş i n d e , b u s ö z l e r i n i u f a k - t e f e k (!) d e ğ i ş i k l i k l e r y a p m a k s u r e t i y l e b i r kez d a h a t e k r a r l a r . A n c a k t a m da b u n o k t a d a , yaptığı de­ ğişikliklerden özellikle b i r t a n e s i n e işaret e t m e k f a y d a d a n hâli o l m a y a ­ caktır; z i r a b u k ü ç ü k i l a v e , o d e v i r d e k i h â k i m eğilimleri yansıtması b a ­ kımından fevkalâde önemlidir: O t e d e n b e r i v a t a n ı m d a b i r 'inkilâb-ı fikrî v e i ç t i m a î ' y a p m a k i ç i n v a r k u v v e t i m l e ç a l ı ş t ı ğ ı m d a n v e bu hususta cümesi



en büyük



bir âmil



olduğundan...



Kur'an



ter­



1



Türkçe K u r ' a n çevirilerinin, "inkilâblarm h a y a t a geçirilmesinde e n b ü y ü k âmil o l d u ğ u " b i r d ö n e m e , C u m h u r i y e t d ö n e m i n e g e l i n d i ğ i n d e , d i n siyaset ilişkileri d a h a d a sıkılaşmış ve i l k birkaç a y içinde 3'ayımlanan Türkçe çevirilerin girişlerinde b u h u s u s m ü t e m a d i y e n tekrarlanmıştır. N i t e k i m 1908'den önce Abdülhamid d e v r i n d e K u r ' a n i Türkçe'ye çeviren ve f a k a t yayımlama imkânı b u l a m a y a n , I I . Meşrûtiyetin ilânından b i r ­ kaç ay s o n r a e s e r i n i n i l k formasını bastığı h a l d e devamını g e t i r e m e y e n , a n c a k C u m h u r i y e t i n ilânıyla maksadına ulaşan Seyyid Süleyman T e v f i k e l - H ü s e y n î (öl. 1 9 3 9 ) , K u r ' a n ç e v i r i l e r i y l e s i y a s î i k t i d a r l a r a r a s ı n d a k i münasebetlerin



mahiyetini



gayet



açık



b i r biçimde



gözler



önüne



s e r m e k t e , y e n i b i r d e v r i n b a ş l a d ı ğ ı n ı i s e ş u sözleriyle d i l e g e t i r m e k t e d i r : • S a l t a n a t devr-i nâmeşrûunda b u ihtiyaç b e r t a r a f edile­ m e z d i ve e d i l e m e d i . Ç ü n k ü serkâr-ı ü m m e t e geçen ve k e n d i -



viyesi m u h a f a z a o l u n a r a k t e b d i l ve t a h r i f t e n masûn k a l a n Kelâm-ı K a d î m i n âyât-ı beyyinâtı dere olunmayıp îcâz-ı m u h i l l derecesinde ve İncil tercümeleri tarzında tercümesine çığır açılırsa, eyâdî-i tedâvülde İncil nâmıyla b u l u n a n t e r ­ cümeler g i b i birçok tercümelerin fürceyâb-ı saha-i intişar olacağı âşikâr ve b u sûretin Kitab-ı Kerîm hakkında hâlen ve i s t i k b a l e n b i r i h a n e t teşkil edeceği derkâr olduğuna ve b u babda daha bazı mahzûrât vârid idüğüne binâen b u g i b i ter­ cümelerin kat'iyyen mevki-i tedâvülden kaldırılması hakkında icâb eden m u a m e ­ l e n i n icrâsı lüzûmu, Makam-ı Meşihattan, Polis ve Matbuât Müdîriyetlerine iş'âr kılınmıştır." (Kur'an-ı Kerim Tercemesi Hakkında, "Hayr'ul-Kelâm", sy. 17, sh. 136, 11 M a r t 1914). B u yazı üzeKne çevirinin basımı tamamlanamamıştır. İbrahim H i l m i , Türkçe Kur'an-ı Kerim Tercümesi, sh. 3-4, İstanbul, 1344/1926 1



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n



29



l e r i n e m i n t a r a f i l l a h a d e m - i mesûliyet ve fevkalâde k u v v e t ve k u d s i y e t isnad edenler, K u r ' a n i n k i t l e - i h a l k tarafından h a ­ kikî



surette



mes'ûd-i



anlaşılmasından



korkarlardı.



Fakat



devr-i



— k i İ s l â m ' d a esas o l a n i d a r e , m a -



Cumhuriyette



kam-ı r i y a s e t i n i n icma-ı ü m m e t l e i n t i h a b o l u n a n zâta t e v d i i v e b i n a e n a l e y h Cumhuriyet



Hükümet-i



Meşrûası



olduğun­



d a n — d e v r - i sâkıtm h a v f u endişesine m a h a l olmadığı g i b i . . . • Saltanat



devrinin



tercemesinden



istibdadı,



ürküyordu.



bilhassa



Kur'an'ın



1



Türkçe'ye



Çünkü " h i l a f e t - i m u k a d d e s e mese­



l e s i n i n aslı a n l a ş ı l ı r v e p a d i ş a h l a r ı n k e n d i l e r i n e v e r d i k l e r i fuzûlî k u d s i y e t i n e s a s s ı z o l d u ğ u t e z â h ü r e d e r " d i y e k o r k u l u ­ y o r d u . B u sebepten dolayı, Meşrûtiyetin



ilanına



T e f s i r i n n e ş r i n e m u v a f f a k o l a m a d ı m . (...) İslâm'da i meşrûa kabulü



olduğu



kabil-i



inkâr



olmayan



kadar hükumet-



Cumhuriyet'in



m u f a s s a l e s e r i m i n n e ş r i n i d ü ş ü n d ü m i s e de



üzerine



i m k â n h â s ı l o l a m a d ı . Y a l n ı z âyât-ı k e r i m e n i n m e â l i n i m u h ­ t e v i o l m a k üzere b i r t e r c e m e v ü c u d a g e t i r d i m , g e ç e n sene Terceme-i



Şerife



n â m ı a l t ı n d a n e ş r e d i l d i . A y n ı e s e r i n b i r de



k ü ç ü k kıt'ası b a s ı l d ı .



2



B u e s e r i n i l k yayımcılarından N a c i K a s ı m da K u r ' a n çevirileri i l e i n k i l â b ' arasındaki doğrudan münasebetlerin gayet farkındadır ve y a y ı m faaliyetine meşrûiyet kazandıracak hususun, b u k o n u y a mahsus b i r siyasî



teminat



olduğunu ifade e t m e k t e n çekinmemektedir:



B u k e r e m e m l e k e t i m i z d e hâsıl o l a n b ü y ü k i n k i l a b —o lâb ki vicdanlardaki çalışmayacağını



tazyiki, ilan



etti—



dimağlardaki



hurafâtı



inki­



idameye



sebebiyle ve Allah'ın i n a y e t i y l e o



b ü y ü k v a z i f e y e b a ş l ı y o r u z . (...) E s e r i n t a b i n a g e ç e n . s e n e b a ş ­ landığı halde, zamanın kâbus-ı h u r a f â t m d a n ürken m a t b a -



1



Süleyman Tevfik, Terceme-i



2



Süleyman Tevfik, Türkçe Mushaf-ı Şerif, İstanbul, 1927



Şerife, İstanbul, 1926



30



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi acının tab'a d e v a m d a n imtinaı, bugüne k a d a r t e ' h i r - i neşre s e b e b i y e t v e r m i ş ve b u g ü n o m u v a f f a k i y y e t h â s ı l o l m u ş t u r .



1



H e r inkilâbm, o inkilâbm yanında yer a l a n l a r için ne d e n l i geniş b i r ' h ü r r i y e t h a v a s ı ' s a ğ l a d ı ğ ı ve t a r a f t a r l a r ı n a n e b ü y ü k a d ı m l a r a t m a k i m k â n ı v e r d i ğ i , N â c i K a s ı m i n şu s a t ı r l a r ı n d a n d a anlaşılabilir: İstibdat yıkıldıktan sonra henüz hurafâtm yıkılmadığını gö­ ren



Maarif



nâmındaki



Muhammed Kur'an-ı



Kütübhanesi,



Kerim



aziz



eser-i



Tercemesi'nin



vatandaşlarına



muazzamı



Hayat-ı



tab'etmiş



2



ve



t a b i n a başlamıştı. O v a k i t



h a k k ı n t e z â h ü r ü n ü i s t e m e y e n b i r k i t l e , Hayat-ı



Muhammed



aleyhinde b a y r a k açarak M a a r i f Kütübhanesi n i n b u teşeb­ b ü s ü n e m â n i o l m a k i s t e m i ş v e h a r e k e t i n d e de m u v a f f a k o l ­ muştu.



Ç o k ş ü k ü r Cumhuriyet



Maarif



Kütübhanesi'ne



ve hakikî



o kuvveti



hürriyet



bahşettiğinden,



devri, Maarif



K ü t ü b h a n e s i de K u r ' a n - ı K e r i m ' i n t e r c e m e s i n i siz m u h t e r e m kârilerine t a k d i m e m u v a f f a k o l m a k l a k e n d i n i b a h t i y a r sa­ yar.



3



N a c i K a s ı m l a beraber C u m h u r i y e t d e v r i n i n i l k çevirilerinden b i ­ r i n i y a y ı m l a y a n diğer nâşir, yukarıda b u k o n u d a k i görüşlerini aktarmış o l d u ğ u m u z Tüccarzâde İbrahim H i l m i ' d i r ve b u zât da tıpkı N a c i K a s ı m g i b i , K u r ' a n ç e v i r i l e r i y l e siyasî i k t i d a r ı n e ğ i l i m l e r i a r a s ı n d a k i k o ş u t l u ğ u z i k r e t m e k t e n geri kalmamıştır: İşte Hükümet-i



Cumhuriyetimizin



müsaadekârlığı



sayesinde



din-i mübînimizi k e n d i d i l i m i z l e , k e n d i idrâkimizle



1



N a c i Kasım, Kur'an-ı Kerim'in



Terceme ve Tefsiri,



anla-



İstanbul, 1924



Yukarıdaki satırların yazarı olan Nâci Kâsımin, 'Lütfullah A h m e d ' müsteâr adıyla yazıp neşrettiği Hayat-ı Muhammed adlı üç c i l t l i k eser, t o p l a m 1042 say­ fadır ve b i r i n c i cildi 1331'de, i k i n c i ve üçüncü c i l t l e r i ise 1332'de neşredilmiştir. (Bkz. Seyfettin Özeğe, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Katalogu, 11/525) 2



3



Naci Kasım, Türkçe Kur'an-ı Kerim,



İstanbul, 1926



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



3_1_



m a y a ve icra etmeye başladığımız a n d a n i t i b a r e n büyük b i r h i m m e t l e N û r ' u l - B e y a n ı neşreyledim.



1



B u v e b e n z e r i m e t i n l e r d e n de a n l a ş ı l a c a ğ ı ü z e r e , T a n z i m â t ' t a n b u y a n a y a y ı m l a n a n K u r ' a n ç e v i r i l e r i , h i ç b i r s u r e t t e siyasî



değerini



kay­



b e t m e m i ş , n e z a m a n d i n - s i y a s e t ilişkileri g ö n d e m e gelse, h e m e n b a ş s ı r a y a oturuvermiştir. B u siyasî a r k a p l a n i h m a l edildiği t a k d i r d e , ne b u ç e v i r i t e ş e b b ü s l e r i n i n y o ğ u n l u ğ u i z a h e d i l e b i l i r , n e de siyasî i k t i d a r l a r ı n d i n s i y a s e t i . . . Ç ü n k ü b u ç e v i r i l e r , doğrudan ürünü



olarak



ortaya



çıkmış,



uluslaşma



sürecinin



bir



b u süreç hızlanıp i m p a r a t o r l u k t a n a r t a k a ­



l a n u n s u r l a r b i r t e k potada erimeye başladığında ise, T ü r k u l u s u n u n k e n d i a n a d i l i y l e k u t s a l kitabını a n l a m a y a o l a n ihtiyacı artmış, b i r süre s o n r a da "Türk'ün Millî Dinî" tezi devlet eliyle h a y a t a geçirilmek i s t e n ­ m i ş t i r . B u b a k ı m d a n C u m h u r i y e t d e v r i n i n dinî a l a n d a y a p t ı ğ ı r e f o r m l a ­ rın menşeini Meşrûtiyet i d e a l l e r i n d e a r a m a k t a n d a h a t a b i i birşey ola­ m a z . N i t e k i m b u i d e a l l e r , Z i y a G ö k a l p ' i n (öl. 1 9 2 4 ) Vatan



şiirinin m ı s r a ­



l a r ı n d a m ü k e m m e l s u r e t t e d i l e g e t i r i l m i ş v e n e z a m a n Türkçe



Kur'an



te­



şebbüsleri sözkonusu olsa hep b u mısrâlar hatırlanıvermiştir: B i r ü l k e k i c a m i i n d e Türkçe



Ezan



okunur.



Köylü anlar mânâsını n a m a z d a k i duânm... B i r ü l k e k i m e k t e b i n d e Türkçe



Kur'an



okunur.



Küçük, büyük herkes bilir buyruğunu Hudâ'mn... E y Türkoğlu, işte s e n i n orasıdır v a t a n ı n !



2



Türkçe Ezan, Türkçe D u a , Türkçe K u r ' a n . . . tüm b u t e m e n n i l e r i n h a y a t a g e ç m e s i için C u m h u r i y e t i k t i d a r ı n ı n i y i c e y e r l e ş m e s i n i b e k l e m e k g e r e k e c e k v e n i t e k i m b i r g ü n b u d ü ş l e r de g e r ç e k o l a c a k t ı r .



1



Tüccarzâde İbrahim H i l m i , Türkçe Kur'an-ı Kerim



Tercümesi,



1926



Ziya Gökalp Külliyâtı I, Şiirler ve Halk Masalları, sh. 113, (Haz. Pevziye A. Tansel), A n k a r a , 1952. [ B u şiir i l k kez 1918'de yayımlanmıştır.] 2



32



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



I V . 1932 Ramazanı'na G i d e n Y o l II.



M e ş r û t i y e t i n ve d a h a sonra C u m h u r i y e t i n ilânını



müteâkiben



K u r ' a n çevirilerinin zuhûruyla b i r l i k t e , aynı yıllarda i m p a r a t o r l u k h a l k ­ l a r ı n ı n i ç i n d e n b i r T ü r k U l u s u n u n ç ı k m a s ı a r a s ı n d a sadece b a k ı m d a n d e ğ i l , mahiyet



kronolojik



b a k ı m ı n d a n d a k ö k l ü b i r ilişki b u l u n m a k t a d ı r .



Çünkü b i r d e n b i r e " m i l y o n l a r c a Türk'ün k e n d i m u k a d d e s kitabını a n l a ­ m a d a n okumasının ne d e n l i büyük b i r e k s i k l i k olduğunun..." f a r k e d i l m e s i ve b u y o l d a teşebbüslere girişilmesi, siyasî iktidarların b u söylemin sahiplerine



a r k a çıkmalarıyla hızlanmış, b u süreç içerisinde



mevcut



s ö y l e m , sadece efkâr-ı u m u m i y e y e değil, aynı z a m a n d a siyasî i k t i d a r a d a h â k i m o l u n c a , b u n d a n b ö y l e b i z z â t d e v l e t , d i n ' i n millî t u r u c u b i r fonksiyon



oluş­



karakterini



yüklenivermiştir.



Meşrûtiyet idealleriyle



yetişmiş b i r siyasî l i d e r o l a n



Mustafa



K e m a l Atatürk'ün, C u m h u r i y e t i n ilânıyla b i r l i k t e b u i d e a l l e r i n i h a y a t a geçirmek istemesi



ve f a k a t hâl-i hazır d u r u m u n , b u i d e a l l e r i n d e v l e t



eliyle h e m e n h a y a t a geçirilmesine imkân tanımaması, C u m h u r i y e t i n i l k y ı l l a r ı n d a k i n e ş i r f a a l i y e t l e r i n i n i s t e r i s t e m e z işini b i l i r b a z ı y a y ı n c ı l a r tarafından Takrir-i



üstlenilmesiyle sonuçlanmış, ne k i i l k yıllarda



Sükûn



ilân edilene



kadar)



(1925'de



m u h a l e f e t i n sesi h e n ü z k ı s ı l m a d ı ğ m -



d a n , b u g e l i ş i g ü z e l t e ş e b b ü s l e r , c i d d i eleştiriler k a r ş ı s ı n d a p e k m u k a v e ­ m e t edememişlerdir. B u n a m u k a b i l i l k yıllarda, b u y o l d a k i



adımların



ö n ü n ü k e s e b i l e c e k d i ğ e r m â n i â l a r m o r t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı y l a (idarî yasî



tedbirlerin



ve si­



meşgul olunmuş, y e n i devletin yapısı t a n ­



alınmasıyla)



z i m e d i l i p i k t i d a r y e t e r l i gücü b u l d u k t a n sonra da adım adım diğer dev­ r i m l e r gerçekleştirilmiştir. Ezanların, mazların



Türkçe



1



tekbirlerin,



salaların,



hutbelerin



Kur'an'la



kılınması



gibi,



Türkçe



okunması,



na­



i b a d e t l e r i n millî dilde îfa



B u arada, D i y a n e t İşleri Reisi R i f a t Börekçinin, 1924 yılında yayımlanan üç Türkçe K u r ' a n çevirisinden i k i s i aleyhinde (27 N i s a n 1340 ve 1 Teşrin-i E v v e l 1340 t a r i h l i ] b i r e r fetva (beyanname ve ikâz) neşrettiği unutulmamalıdır. [ B k z . " T e v h i d - i Efkâr", 27 R a m a z a n 1342, 5 Rebiülevvel 1343; krş. "Sebilürreşad", XXIV/599, sh. 7-8, Mayıs 1340; XXIV/620, sh. 349, Teşrin-i Evvel 1340] 1



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



33



e d i l m e s i n e dâir t ü m g a y r e t l e r i n t e m e l mantığı, esasen D i n ' i n ,



yani



İ s l â m ' ı n T ü r k ' e h a s b i r f o r m u n u ü r e t m e k , d a h a açık b i r i f a d e y l e Türk 'ün Millî Dini



n i meydana getirebilmekti. N i t e k i m b u tasavvur tüm unsurla­



rıyla nazar-ı d i k k a t e alınmadığı t a k d i r d e , "halkın k u t s a l kitabını k e n d i d i l i n d e anlaması" şeklinde m â s u m b i r t a l e b i n niçin b u d e n l i şiddetli b i r mukavemetle



karşılaştığını i z a h e t m e k m ü m k ü n olmaz. B u b a k ı m d a n



T ü r k ç e K u r ' a n ç e v i r i l e r i n i n o r t a y a çıkışını, s i y a s î a r k a p l a n m d a n b a ğ ı m ­ sız b i r s u r e t t e v e â d e t a k e n d i t a b i i m e e r â s m d a g e r ç e k l e ş e n b i r o l g u y m u ş g i b i a ç ı k l a m a k a r z u s u n d a o l a n l a r ı n , fıkıh k i t a p l a r ı n d a n {bilhassa fıkhının



kitaplarından)



Hanefî



t e d a r i k edilmiş bazı delillere i s t i n a d e n k e n d i gö­



rüşlerini t a h k i m etmeye çalışmaları veya münakaşalar esnasında ayet­ lerden, hadîslerden ve f u k a h a n m i c t i h a d l a r m d a n misâller öne sürülmüş o l d u ğ u n a k a n ı p , b u m e s e l e n i n siyasî



d e ğ i l , s a l t ilmî b i r m e s e l e o l d u ğ u n u



sanmaları b ü y ü k b i r yanılgıdır ve bize göre, b u yanılgının başlıca i k i n e ­ deni vardır: B i r i n c i s i : F ı k ı h k i t a p l a r ı n d a n a k t a r ı l a n g ö r ü ş l e r i n de k e n d i l e r i n e m a h s u s b i r siyasî arkaplanı olduğu u n u t u l m a k t a ve dolayısıyla tıpkı m o d e r n f e t v a l a r g i b i , kadîm f e t v a l a r da k e n d i bağlamından koparılmak s u r e t i y l e ele a l ı n m a k t a d ı r . i k i n c i s i : K u r ' a n i n Türkçeleştirilmesi t a l e p l e r i n i n — b u t a l e p l e r i n de i ç e r i s i n d e y e r aldığı p r o g r a m h e s a b a k a t ı l m a k s ı z ı n — h a l k ı n k e n d i a r ­ z u l a r ı n ı n s o n u c u n d a h u s û l e g e l d i ğ i , z a t e n ilmen



de dinen



de b ö y l e o l m a s ı



gerektiği varsayılmakta, gelişmelerin yukarıdan aşağıya doğru ve siyasî k a r a r l a r n e t i c e s i n d e v u k û b u l d u ğ u ise hiç d ü ş ü n ü l m e m e k t e d i r . O y s a h e r i k i t u t u m d a h e m esas i t i b a r i y l e , h e m de v â k ı a y a u y g u n ­ l u k b a k ı m ı n d a n d o ğ r u değildir. E s a s i t i b a r i y l e d o ğ r u d e ğ i l d i r ; z i r a h i ç b i r h u k u k î k a r a r (fıkhı



ictihadlar)



s i y a s î n e t i c e l e r i n d e n ayrı d ü ş ü n ü l e m e z .



V â k ı a y a u y g u n l u k b a k ı m ı n d a n d a d o ğ r u değildir; z i r a b u g ö r ü ş l e r , s i y a s î kararların gerektirdiği cezri t e d b i r l e r eşliğinde ve h a l k a r a ğ m e n h a y a t a geçirilmeye çalışılmıştır. B i n a e n a l e y h



b u gelişmelerin m a h i y e t i n i daha



d e r i n d e n k a v r a y a b i l m e k için o l u p b i t e n l e r i n s e y r i n i h i ç d e ğ i l s e g e n e l hatlarıyla i z l e m e m i z



gerekmektedir.



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



34



C u m h u r i y e t i l a n e d i l m e d e n k ı s a b i r s ü r e ö n c e ( 1 6 - 1 7 O c a k 1923'de) meşhur İzmit Basın Toplantısı sırasında, M u s t a f a K e m a l Atatürk'le b i r g a z e t e c i a r a s ı n d a şöyle b i r k o n u ş m a g e ç e r : K ı l ı ç z â d e H a k k ı B e y : Paşa h a z r e t l e r i , y e n i hükümetin d i n i olacak mı? G a z i P a ş a : Vardır efendim, İslâm dinidir. İslâm d i n i hürriy e t - i efkâra mâliktir. H a k k ı B e y : Y e n i h ü k ü m e t b i r d i n i l e t e d e y y ü n edecek m i ? G a z i P a ş a : Edecek m i etmeyecek m i b i l m e m . Bugün m e v c u t o l a n k a n u n l a r d a aksine birşey y o k t u r . M i l l e t d i n s i z değildir, mütedeyyindir ve d i n i [de] d i n - i İslâm'dır. Y a n i komünistlik g i b i d i n i r e d d e d e c e k o r t a d a b i r m e s l e k (sebep) y o k t u r . B u t o p l a n t ı d a A t a t ü r k ' ü n r e f a k a t zâbiti o l a r a k h a z ı r Mahmut



B e y (Siirt



Mebusu



Mahmut



Soydan),



"Gazi



1



bulunan



hazretlerinin



K ı l ı ç z â d e H a k k ı B e y ' e v e r d i k l e r i c e v a p l a r l a , y a k ı n d a n b i l d i ğ i m asıl k a ­ n a a t l e r i arasında t a m b i r m u t a b a k a t y o k t u . Müzâkereler b i t t i k t e n sonra b u n u b i z z a t k e n d i l e r i de i f a d e e t t i l e r " d e m i ş t i r . N i t e k i m M u s t a f a K e m a l 2



A t a t ü r k de d a h a s o n r a b u h u s u s a Nutuk'ta



değinmiş ve b u k o n u ş m a d a k i



sözlerine şu şekilde açıklık getirmiştir: ... İ z m i t ' t e , İ s t a n b u l v e İ z m i t e r b a b - ı m a t b u a t ı y l a u z u n b i r mülâkat ve hasbıhalimiz esnasında, muhataplarımdan b i r



Arı İnan, Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları, sh. 67, A n k a r a , 1996; krş. İsmail A r a r , Atatürk'ün izmit Basın Toplantısı, sh. 48¬ 49, i s t a n b u l , 1969; Mustafa Kemal, Eskişehir-İzmit Konuşmaları (1923), İstanbul, 1993. [ K a y n a k Yayınları, b u m e t n i " i l k kez sansürsüz t a m m e t i n " ola­ r a k t a k d i m etmiş ve kitabın son bölümünde, m e t n i n o r i j i n a l el yazmalarının fo­ t o k o p i l e r i n i de neşretmiştir.] 1



M i l l i y e t , 17 Aralık 1929, ( A r a r , 1969: 83-84; İnan, 1996: 68'den). M a h m u t Soydan, hâtıralarını ve toplantı zabıtlarını, Atatürk'ün izniyle, Milliyet gazetesi­ n i n Kasım-Aralık 1929/Ocak 1930 t a r i h l i nüshalarında 75 kısımlık b i r yazı dizisi halinde neşretmiş ve b u yayım, daha s o n r a k i neşirlere de büyük ölçüde mehaz teşkil etmiştir. 2



1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n



35_



zâtın şu suâline mâruz kaldım: " Y e n i h ü k ü m e t i n d i n i olacak mı?" İ t i r a f e d e y i m k i b u s u â l e m u h a t a p o l m a y ı h i ç de a r z u e t m i ­ y o r d u m . Sebebi, pek kısa olması lâzım gelen cevabın o g ü n k ü ş e r â i t e g ö r e a ğ z ı m d a n ç ı k m a s ı n ı h e n ü z i s t e m i y o r d u m . (...) Efendiler! Gazeteci muhatabımın suâline, 'Hükümetin d i n i olmaz!" d i y e m e d i m . A k s i n i söyledim, "Vardır efendim, İslâm d i n i d i r " d e d i m . F a k a t derâkap "İslâm d i n i hürriyet-i efkâra m â l i k t i r " c ü m l e s i y l e c e v a b ı m ı t a v z i h ve t e f s i r l ü z û m u n u h i s ­ s e t t i m . D e m e k i s t e d i m k i h ü k ü m e t , efkâr v e v i c d a n a r i a y e t l e m u k a y y e t ve mükellef olur. M u h a t a b ı m , verdiğim cevabı, ş ü p h e s i z , m â k u l b u l m a d ı v e s u â l i n i şu t a r z d a t e k r a r e t t i : " Y e n i h ü k ü m e t b i r d i n i l e t e d e y y ü n edecek m i ? " "Edecek m i , etmeyecek m i b i l m e m ! " dedim, meseleyi k a p a t ­ m a k istedim. F a k a t mümkün olmadı.



1



İmdi, b e l l i başlı idarî/siyasî d ' e v r i m l e r i n gerçekleştiği, siyasî i k t i ­ darın k e n d i k o n u m u n u iyice t a h k i m edip büyük ölçüde m u h a l e f e t i tasfiye ettiği, n i y e t v e h e d e f l e r i n i k i m s e d e n ç e k i n m e k s i z i n d a h a açık b i r s u r e t t e ifade



edebildiği yıllara,



1928 M a y ı s i n a



g i d e l i m ve



Cumhuriyetin



i l a n ı n d a n h e n ü z b e ş yıl g e ç m i ş k e n , M i l l î M e c m u a ' d a y a y ı m l a n a n inkılâbı



Karşısında



Müslümanlık



Türk



adlı b i r a n k e t t e y e r a l a n ş u s u â l l e r e



b i r göz a t a l ı m : 1. D i n , i ç t i m a î h a y a t a l â z ı m m ı d ı r , d e ğ i l m i d i r ? A s r ı m ı z ı n ilmî, ahlâkî, bediî inkişaflarına r a ğ m e n dinî h a y a t z a r u r i m i d i r , değil m i d i r ? 2 . İ s l â m d i n i n i n t e k â m ü l ve i n k i l â b k a b i l i y e t i v a r m ı d ı r , y o k mudur? 3. V a r s a o i n k i l â b ı y a p a c a k k i m l e r d i r ?



1



Gazi M u s t a f a K e m a l , Nutuk,



11/204-205, İstanbul, 1934



36



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



4. H r i s t i y a n l ı k k a r ş ı s ı n d a M ü s l ü m a n l ı ğ ı n a h l â k î h ü v i y e t i nedir? 5. M ü s l ü m a n l ı k t a i n k i l â b e s a s l a r ı n e o l a b i l i r ?



1



Suâller, meşrûiyetlerini a n c a k tereddütlerin derinleştiği ve z i h i n ­ l e r i y e t e r i n c e m e ş g u l ettiği b i r z e m i n d e k a z a n ı r l a r . C u m h u r i y e t ' i n d i n e bakışı, b i d a y e t i n d e n b u y a n a hep böylesi tereddütler arasında şekillen­ miş ve i d a r e c i l e r , t o p l u m u n dine ihtiyacı o l u p olmadığına b u tereddütler dolayımmda ve f a k a t b u tereddütleri b i r biçimde sona e r d i r m e k gaye­ siyle k a r a r vermişlerdir. N i t e k i m İsmail Hakkı Baltacıoğlu'nun b u suâl­ l e r e v e r d i ğ i c e v a p l a r a b a k ı l d ı ğ ı n d a , k e n d i s i n i n Müslümanlıkta Esasları



İbadet



adı altında, mâbedlerin t e m i z (ayakkabıyla g i r i l e b i l i r ) olması



lâzım geldiğinden, i b a d e t l e r i n tümünün Türkçe yapılmasından, müez­ z i n l e r i n s e s l e r i n i n güzel o l u p , c a m i l e r e k e m a n , p i y a n o g i b i m ü z i k aletle­ r i n i n k o n m a s ı n d a n söz ettiği g ö r ü l e c e k t i r . B u r a d a b i z i i l g i l e n d i r e n h u ­ sus, Baltacıoğlu'nun, içinde bütün cevapların hülâsasını bulacağımız şu ifadesidir: ... Hülâsa



islâm



Dini'ni



Türkleştirmek



lâzımdır!



2



E s a s e n I I . M e ş r û t i y e t t e n b e r i b ü t ü n y a p ı l m a k i s t e n e n de b u d u r : İslâm Dini'nin



Dini'ni



Türkleştirmek!



Türkle sürüme



P e k i b u nasıl m ü m k ü n



olacak,



islâm



si p r o j e s i n a s ı l h a y a t a g e ç i r i l e c e k t i ? A n k e t t e y e r



a l a n 2. v e 3. s o r u l a r ı t e k r a r l a m a k s u r e t i y l e i f a d e e d e c e k o l u r s a k : " İ s l â m d i n i n i n t e k â m ü l ve inkilâb k a b i l i y e t i v a r mıdır, y o k m u d u r ? V a r s a o i n kilâbı y a p a c a k k i m l e r d i r ? " B u s u a l l e r i n c e v a b ı , e s a s e n y i r m i yıl ö n c e s i n d e n v e r i l m i ş t i b i l e . N i t e k i m b u h a k i k a t i a n l a m a k için A b d u l l a h C e v d e t ' i n I I . M e ş r u t i y e t i n h e m e n i l â n ı n d a n s o n r a y a z m ı ş o l d u ğ u ş u s a t ı r l a r a b a k m a k kâfi g e l e c e k ­ tir:



1



Millî M e c m u a , Türk inkılâbı



Karşısında



Müslümanlık



( A n k e t i m i z ) , 1 Mayıs



1928 Millî M e c m u a , Türk İnkılâbı Karşısında Müslümanlık, (İsmail H a k k ı n ı n Cevabı), 15 Mayıs 1928: krş. O s m a n E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1644, İstanbul, 1943 2



1932 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n



37



H a k i k a t - i halde İslâm'ın, ulemâsı üzerine kuracağı ümîdi a z d ı r . U l e m â - i İ s l â m f ü n û n - i c e d i d e ' d e n sarf-ı n a z a r e d i y o r ­ l a r , f ü n û n - i c e d i d e d a h i u l e m â - i İ s l â m ' d a n sarf-ı n a z a r e d i ­ y o r . D i n - i İ s l â m r i c â l i n d e n o l m a y a n l a r ı n (tabiblerin, ların,



avukat­



hasbe'l-lüzûm teoloji z e m i n i n e nasıl



iktisadiyyûn'un)



g i r d i k l e r i n i gördük. Eğer ulemâ öne geçmemekte taannüd edecek o l u r l a r s a ,



onlar



(tabibler,



avukatlar,



ilh.)dır k i



İslâm'ın suver-i itikadına düsturlarını v e r e c e k l e r d i r . D a h a şimdiden ulûm, ne e l - E z h e r g i b i b ü y ü k teşkilât-ı



diniyye



m e k t e p l e r i n i n , n e de u l e m â s ı n ı n i n h i s a r ı a l t ı n d a değildir. B u g i b i müessesât-ı d i n i y y e n i n yanında diğer m e k t e p l e r yapıldı. Cami



kürsüleri



mürebbileri matbuât, den



hayliye



artık değil;



bu Avrupa azalttı.



fikirlerin kitaplar, müessesesi,



yegâne



mevzuları,



yegâne



cerideler,



hülasâ-i



kelâm



ulemânın



nüfuzunu



hayli­



U l e m â hakkında hâlâ ihtiramkâr o l a n



m a t b u â t , onları bahçelerinden çıkmaya d a v e t e d i y o r .



1



A b d u l l a h C e v d e t ' i n b u sözleri, Baltacıoğlu'nun yukarıda sözü e d i ­ l e n suâle cevap v e r i r k e n kullandığı şu i f a d e y l e b i r l i k t e o k u n d u ğ u n d a , asıl m a k s a d ı n d a h a i y i a n l a ş ı l a c a ğ ı m u h a k k a k t ı r : " G e r ç i b ö y l e b i r i n k i lâbı p e y g a m b e r l e r , v e l î l e r g i b i m i s t i k a d a m l a r ı n y a p a c a ğ ı n ı z a n n e d e n l e r v a r d ı r . B e n o k a n a a t t e d e ğ i l i m ; z a m a n ı m ı z , sırrîleri b e s l e y e c e k b i r z a ­ m a n değildir. Dinî inkilâbm tohumları —ilmî, ahlâkî, iktisadî ve bediî inkilâbm tohumları g i b i — evvelâ



fikrin



ve i l m i n açtığı ve temizlediği



t a r l a l a r a e k i l e c e k t i r . B u g ü n bütün içtimaî müesseseleri t a n z i m eden şey, c e m i y e t i n i l m î v e m ü s b e t v e l a y e t i o l d u ğ u g i b i , dinî m ü e s s e s e y i de a y n ı c e m i y e t i n ilmî ve m ü s b e t v e l a y e t i t a n z i m e d e b i l i r . B u n u n h a r i c i n d e k i k a n a a t l e r i n yaratıcı b i r m a h i y e t i y o k t u r . "



2



1909'da A b d u l l a h Cevdet t a -



A b d u l l a h Cevdet, Son Kırk Sene Zarfında İslâmiyet, "R. Dozy, " T a r i h - i İslâmiyet" içerisinde, 11/719-720, Mısır, 1909; A b d u l l a h Cevdet hakkında ciddi b i r t e d k i k için bkz. M . Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul, 1981 1



"Millî M e c m u a " , Türk İnkilâbı Karşısında Müslümanlık, (İsmail H a k k ı n ı n Cevabı), 15 Mayıs 1928; krş. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1643, i s t a n b u l , 1943 2



38



T ü r k ç e K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi



rafından bahçelerinden çıkmaya davet e d i l e n ulemâ, 1928'de k e n d i s i n e sadece vesaire



sözcüğüyle atıf yapılacak b i r d u r u m a g e l m i ş ; böylelikle



u l e m â ö n e g e ç e m e y i n c e , onlar



(tabibler, a v u k a t l a r , iktisatçılar) h e m



İ s l â m ' ı n s u v e r - i i t i k a d ı n a , h e m de s u v e r - i a m e l i y e s i n e d ü s t u r l a r ı n ı v e r ­ mişlerdi. I I . M e ş r û t i y e t t e n b e r i ulemâ, sürekli saldırılara uğrayan, k e n ­ disine eleştiriler yöneltilen b i r durumdadır. T o p l u m d a k i



saygınlığını



a z a l t m a k için sözbirliği etmişçesine h e r k e s u l e m â n ı n yetersizliğinden, cahilliğinden, g a f l e t i n d e n , miskinliğinden d e m v u r u y o r ve y e n i l i k l e r i n önündeki en büyük engel olarak ulemayı görüyordu. H u t b e l e r i n g e r e k dili, rin



arkaplamnda



yatan



g e r e k s e muhtevası psikozu



açığa



k o n u s u n d a k i gelişmele­



çıkarmak



bakımından, I I .



M e ş r u t i y e t i n ilanından s o n r a k a l e m e alınmış i k i m e t i n n a k l e d e c e k ve b ö y l e l i k l e u l e m â n ı n n a s ı l o l u p d a vesaire



derekesine indirildiğini, s a h i p



o l d u ğ u m e v k i i n a s ı l k a y b e t t i ğ i n i , d a h a d a ö n e m l i s i sırf k e n d i s i n d e n b e k ­ l e n e n i y e r i n e g e t i r m e d i ğ i için b u sınıfın n a s ı l a c ı m a s ı z c a h ı r p a l a n d ı ğ ı n ı g ö s t e r m e y e ç a l ı ş a c a ğ ı z . B u m e t i n l e r ( a ) H â ş i m N â h i d (Türkiyâ Necat



ve İ'tilâ



İstanbul, 1331) i l e ( b ) Tüccarzâde



Yolları,



H i l m i ' n i n (Avrupalılaşmak,



İçin



İbrahim



İstanbul, 1332) e s e r l e r i n d e n alınmıştır.



(a) H r i s t i y a n âlemi K a t o l i k m e z h e b i n i n sâbit, zâlim ve ateş g i b i y a k a n , k a n k u s a n z i n c i r i altında i n l e r k e n şimdikine n a ­ z a r a n p e k geride i d i . D i n i n bütün esrarını, k i l i s e l e r i n k a r a n ­ lık d e h l i z l e r i n e b e n z e y e n v a r l ı k l a r ı n d a g i z l e m i ş g i b i bir lisanın



anlaşılmaz



kelimelerini



meçhul



sihr-âlûd b i r tavır ile p a ­



pazlar terennüm ederken, hristiyanlar garip bir hiss-i i n k i y a d i l e diz çöker, k i l i s e kaldırımlarını öper ve Cenab-ı İsâ i l e aralarında vasıta olan b u nim-kudsî, b u



nim-mâbudlarm



ayaklarına kapanırlardı. " K a t o l i k m e z h e b i n i n sâbit, zâlim ve ateş g i b i y a k a n , k a n k u s a n z i n c i r i " v e y a "meçhul b i r lisanın anlaşılmaz k e l i m e l e r i n i sihr-âlûd b i r tavır i l e t e r e n n ü m eden p a p a z l a r " y a da " H r i s t i y a n h a l k i l e İsâ arasında vasıta olan nim-kudsî, nim-mâbudlar" şeklindeki b u t a s v i r l e r , İslâm Dünyası'ndaki m u k a b i l l e r i hesaba katılmadığı t a k d i r d e , gerçek mânâla-



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



39



r ı m i h s a s e t m e z l e r . Ç ü n k ü b ü t ü n b u s ö z l e r , sırf ş u b e n z e t m e y i y a p a b i l ­ m e k için sarfedilmiştir: Beyaz, yüksek m i n b e r l e r i n üstünde, başında sarık, elinde kılıç, s ü s l ü c ü b b e l e r g i y i n m i ş h o c a l a r ı m ı z K e l â m u l l a h i n e l hân-ı semavîsini t e k r a r ederken Türk, Kürt, L a z , T a t a r , Ç e r k e z , H i n d l i , Ç i n l i m ü ' m i n l e r de bu anlamadıkları semavi'yi



lal u meshûr



dinliyorlar.



lahn-ı



Teşbihte h a t a y o k t u r .



B e n âlî v e m u k a d d e s o l a n d i n i m i , D i n - i İ s l â m ' ı , m e n s u h o l a n b i r d i n i l e — h â ş â — kıyas e t m i y o r u m . İslâmiyet'i yanlış t e ­ l a k k i e t t i ğ i m i z i i z a h e t m e k i s t i y o r u m . O zamanki lar



Katoliklikten



dinlerinden



ne anladılarsa,



o kadar



şimdiki



hristiyan-



müslümanlar



da



anlıyorlar.



B u i k i t a b l o d a y e r a l a n ifadelerle ("meçhul b i r lisanın anlaşılmaz k e l i m e l e r i " , "anlaşılmaz lahn-ı semavî") L a t i n c e i l e A r a p ç a ' y a atıf yapı­ lırken, "beyaz, y ü k s e k m i n b e r l e r i n üstünde, başında sarık, e l i n d e kılıç, süslü cübbeler giyinmiş h o c a l a r " t a s v i r i n e b i n a e n ulemâ da r u h b a n sını­ fıyla



(Katolik



Kilisesi



mensuplarıyla)



özdeşleştirilmekte;



Latince



A r a p ç a ' y a , R u h b a n sınıfı i s e U l e m â y a k a r ş ı l ı k g e l d i ğ i n d e n , a r t ı k t a b l o ­ n u n t a m a m l a n a b i l m e s i için s ö y l e n e c e k ç o k az ş e y k a l m a k t a d ı r : Luther



ve



Protestanlık! A l m a n l a r ı n b i r u l u s h a l i n e g e l m e s i , millî d i l i n v e e d e b i y a t ı n o r t a y a çıkması, u l u s b i l i n c i n i n k u v v e t l e n m e s i , böylelikle Almanların



hem



L a t i n c e ' n i n , h e m de R o m a n ı n b o y u n d u r u ğ u n d a n k u r t u l m a l a r ı . . . s ü r e c i , K u t s a l K i t a b i n L u t h e r tarafından A l m a n c a ' y a çevrilmesiyle başladığı ve b u y o l u i z l e y e n d i ğ e r l e r i n i n de tıpkı A l m a n l a r g i b i e n n i h a y e t b i r e r u l u s o l u v e r d i k l e r i nazar-ı i t i b a r a alındığında, K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi d u r u m u n d a aynı n e t i c e l e r i n i s t i h s a l e d i l m e s i k u v v e t l e m u h t e m e l d i . B u nedenle K u r ' a n Türkçe'ye çevrilmeli, böylelikle Türkçe Arapça'nın, d i n ise u l e m â n ı n e l i n d e n k u r t a r ı l m a l ı y d ı . H r i s t i y a n l a r içinde b i r h a k i k a t p e r e s t , b i r 'müceddid' çıktı, İ n c i l i t e r c ü m e e t t i v e İncil'i a n l a d ı k l a r ı d a k i k a d a n i t i b a r e n ağır z i n c i r i n halkaları çözülmeye, Allah'ın v e k i l i g i b i g ö z ü ­ k e n p a p a z l a r k ü ç ü l ü p İncil'in Allahları y ü k s e l m e y e başladı



40



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi ve n i h a y e t f i k r i n , v i c d a n ı n e s a r e t i n i k ı r m a y a m u v a f f a k o l d u ­ l a r . İslâmiyet'in



Lııter'i



şimdi Asya'da



zuhur



etti.



B u müced-



did, b u mücâhid-i d i n , Kazanlı M u s a E f e n d i B i g i y e f bakınız ne d i y o r : (...) Şimdi ediyor.



Musa



Efendi



Kur'an'ı



Türkçe'ye



tercüme



B u , İslâm f i k i r ve vicdanının e s a r e t t e n halâsına b i r



beşârettir. Rusyalı b i r m ü s l ü m a n , d i n i n h a k i k a t i n e doğru i l k a d ı m ı n ı attı, b i z de o n u t a k i p e d e l i m !



1



H â ş i m N â h i d ' i n çizdiği b u t a b l o d a , y e n i l i k l e r e d i r e n e n İ s l â m u l e ­ m a s ı Katoliklere



b e n z e t i l i r k e n , y e n i gelişmelere a y a k u y d u r a b i l e n l e r ise b e n z e t i l m e k t e d i r . B u tür teşbihler b i r süre s o n r a o d e n l i



Protestanlara



y a y g ı n b i r h a l e g e l e c e k t i r k i i n s a n l a r ı n z i h n i n d e Mehdi'nin Luther'in



Zuhuru



y a s ı n d a ıslâh Protestanlık



ve



Zuhuru



ile



beklentisi arasında b i r f a r k k a l m a y a c a k , İslâm dün­ tecdîd



sözcükleri ne z a m a n telaffuz edilse, h e m e n



mezhebi akla gelecektir.



2



H â ş i m N â h i d ' i n y u k a r ı d a çizdiği b u t a b l o n u n a r k a p l a n m d a k i p s i ­ koz, o d ö n e m m ü n e v v e r â n ı m n z i h n i n d e b i r f i k r - i sâbit h a l i n e geldiğin­ den, b u k o n u d a daha başka örnekler arayacakların çok z e n g i n b i r m a l -



Hâşim Nâhid, Türkıyâ İçin Necat ve İ'tilâ Yolları, sh. 213-214, İstanbul, 1331; B u k i t a b a yazılmış b i r reddiye için bkz. M u s t a f a S a b r i , Dinî Müceddidler, İstanbul, 1338 1



"İngiltere'de terakkiyât mı e v v e l d i r , Protestanlık mı? Şüphe e d i l m e z k i Protestanlık zuhûr etmeyip de eski h r i s t i y a n i y y e t bâki kalsaydı, medeniyet-i hâzıradan nâm u nişân olmazdı. Protestanlık hristiyanlığm ıslah olunmuş b i r sure­ t i d i r . K a t o l i k ve Ortodoks olan İspanyollar ve Ruslar ile Protestan olan A l m a n l a r ve İngilizleri mukayese edersek, d i n i n akvâm üzerindeki t e s i r i n i pek ayân ve âsân görürüz. Fransızlar da resmen K a t o l i k t i r . F a k a t Fransızlar dinde mübalatsızlık ile akide-i h r i s t i y a n i y e ' y i yırtarak meydan-ı t e r a k k i y e atılmışlarsa da d i n ­ sizlikle olan terakkiyâtta esas-ı k a v i m olamayacağı o memlekette v a k i t v a k i t za­ h i r olan birçok misâllerle taayyün e t m e k t e d i r . İşte b u g i b i menâzır-ı g a y r e t nümâ gözümüz önünde câri i k e n , b i z i m elân terakkiyât ve ıslahât çarelerini a r a m a k t a isabet-i f i k r gösteremeyişimize h a y r e t etmemek k a b i l m i d i r ? " [Şeyh U b e y d u l l a h Afganî, Kavnı-i Cedid, sh. 19, Dersaadet, 1331. Ayrıca bkz. Dücane Cündioğlu, Sözlü Kültür'den Yazılı Kültüre Anlam'ın Tarihi, sh. 224-248 {İslâm'ın huther'ini Beklerken), İstanbul, 1997] 2



41



1932 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n



z e m e y l e k a r ş ı l a ş a c a k l a r ı m u h a k k a k t ı r . O h a l d e ş i m d i de T ü c c a r z â d e İbrahim H i l m i ' y i dinleyelim: ( b ) O n b e ş sene e v v e l b i r R a m a z a n g ü n ü B â y e z i d



Cami-i



Şerifinde b ü y ü k b i r kürsüye çıkan a k sakallı b i r vâizi d i n l i ­ y o r d u m . V â i z b i r s a a t s ü r e n v a a z ı n d a öyle ş e y l e r s ö y l e m i ş t i k i g ü l m e m e k i ç i n k e n d i m i zor z a b t e t m i ş t i m . S ö y l e d i ğ i ş e y l e r ne a k l a , ne usûle g e l i r d i . Meselâ b i r soğanın mekrûh



addediyordu.



Soğan y u m r u k l a



kesilmesini



parçalanmalıydı.



S o n r a b u n a a i t u z u n b i r h i k â y e . . . Y e m e k y e r k e n t a b a ğ ı n içini parmaklarla memeli...



güzelce



sıyırmak,



kat'iyyen



çatal i l e y e n -



B u n u n gibi türlü türrehât. Âdâba, i l m e , i c t i m a -



iyâta, herşeye m u g a y i r safsatiyâtı, az-çok t a h s i l g ö r m ü ş b i r a d a m nasıl d i n l e y e b i l i r ? İslâm'ın fezâil-i a h l â k i y e s i n d e n . P e y g a m b e r - i hayatından,



hulefâ-yı



râşidîn'in



zîşânımızm



efâlinden,



Kur'an-ı



K e r i m ' d e n , ehâdis-i n e b e v i y e ' d e n , bazı ü m m e h â t - ı İslâmiye'den,



menâkıb-ı



çehâr



yâr-ı



kütüb-i



güzîn'den,



tarih-i



islâm'dan, ictimiyyâttan, h u k u k - i insaniyeden,



insanların



yekdiğerine olan vezâifinden, İslâmiyet'in ve



İslâm'ların



m e v k i - i hâzırından, mâzisinden, hâlinden,



istikbalinden



bahs edemeyen vâizlerin o kürsüye nasıl çıktıklarına b u g ü n bile h a y r e t ederim. İ b r a h i m H i l m i , B â y e z i d C a m i i n d e k i a k sakallı h o c a e f e n d i y i b u n i ­ t e l i k l e r i y l e t a v s i f e t t i k t e n s o n r a , o n u b i r Ermeni



Protestan



Rahibi



karşılaştırmadan y a p a m a z . F a k a t a k sakallı hoca e f e n d i y i



(!) i l e



tiksinerek



t a s v i r eden i b r a h i m H i l m i , b u n u n t a m da aksine E r m e n i r a h i p t e n h a y ­ r a n l ı k l a söz e t m e k t e d i r : Küçük i k e n b i r E r m e n i Protestan r a h i b i n i n b i r vaazını d i n ­ lemiştim. Vâiz gayet fasih Türkçe söylüyordu. Verdiği vaaz da Türkçe i d i . İncil'e, H z . İsa'ya a i t birçok m e n k ı b e l e r d e n b a h s e t t i k t e n , Havariyyûn'un hristiyanlığm intişârı



husu­



s u n d a k i fedakârlıklarından, İseviyet'in, insanların umûr-ı dünyeviye ve t e r b i y e - i m a n e v i y e l e r i n i n t e h z i b i n e o l a n



hide-



42



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi mât-ı mühimmesinderı, b u g ü n k ü şerâit-i hayâtiyeyi ne de­ rece t e s h i l e t t i ğ i n d e n , u h u v v e t - i b e ş e r i y e y i n e s u r e t l e v ü c û d a getirdiğinden bahsetmiş ve bütün sâmiini t e s h i r eylemişti. D e v r - i s e b â v e t i m e a i t şu h â t ı r a y ı aslâ u n u t m a d ı m v e v â i z i n fesahât-ı beyanına h a y r a n o l d u m . B i r - i k i nasihat-ı ahlâkiyes i n e de b u g ü n e k a d a r s â d ı k k a l d ı m .



1



B i r i m ü s l ü m a n , diğeri h r i s t i y a n i k i v â i z a r a s ı n d a y a p ı l a n b u m u ­ k a y e s e d e n çıkacak netice, sanırız şu paragrafın o k u n m a s ı y l a d a h a i y i tebellür edecektir: Niçin bizde hoca e f e n d i l e r i n e s k i m e v k i ve şeref-i ihtiramı azalıyor? Niçin b i z gençler, sarıklı b i r hoca g ö r d ü ğ ü m ü z z a m a n o n a daha hürmetkâr b i r vaziyet almıyoruz? Niçin vaazlarına koşmuyoruz? S u n û f - ı m ü n e v v e r e ve m ü t e f e k k i r e a r a s ı n d a h o c a l a r a n i ç i n o kadar ehemmiyet verilmiyor? Bu



esbabı,



çar-ı takdir



hocaların



teceddüd



hâlet-i



ve tahavvül



edememelerinde



ruhiye



ve zihinlerinin



olmamasında, aramalıdır.



aslâ



ihtiyacât-ı



du­



zamanı



2



Yazarımıza göre, hoca efendiler y e n i l i k l e r e , değişme ve gelişmelere (teceddüd



ve tahavvül)



açık olmadıklarından, zamanın ihtiyaçlarını da



t a k d i r e t m e k t e y e t e r s i z k a l d ı k l a r ı n d a n dolayı, g e n ç l i k k e n d i l e r i n e i t i b a r e t m e d i ğ i g i b i , a y d m sınıfı d a hiçbir e h e m m i y e t v e r m e m i ş t i r . G ü y a b u se-



İbrahim H i l m i , b u eserinin başka b i r yerinde, taassubunun gevşediğini şöyle anlatmaktadır: "Yirmibeş senedir hemen bütün hayatım h r i s t i y a n l a r arasında geçtiği ve A v r u p a ' d a seyahatler yaptığım halde Hristiyanlığa ne dost, ne de düşman o l d u m . Akâid-i esasiyye-yi d i n i y y e m d e n hiçbir şey zayi e y l e m e d i m . Filhakika taassubum gevşedi." (Avrupalılaşmak, sh. 175, İstanbul, 1332). Tüccarzâde İbrahim H i l m i (Çiğıraçan) hakkında bkz. A y h a n Y e t k i n e r , Bab-ı Âli'nin Hatıra Defteri, IH/45, i s t a n b u l , 1988 1



2



Tüccarzâde İbrahim H i l m i , Avrupalılaşmak,



sh. 132-133, İstanbul, 1332



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



43



heplerle ulemâ öne geçemeyince, o r t a y a çıkmakta o l a n yenilikçi aydın s ı n ı f ı n ı n ( A b d u l l a h C e v d e t ' i n t a b i r i y l e : tabiblerin, ların),



avukatların,



iktisatçı­



Batı'daki R e f o r m a s y o n h a r e k e t i n d e n m ü l h e m o l a r a k İslâm'ın s u -



v e r - i i t i k a d ı n a d a , s u v e r - i a m e l i y e s i n e de d ü s t u r l a r ı n ı v e r m e s i k o l a y l a ş ­ m ı ş , ç a ğ ı n k e n d i s i n e ihtiyaç d u y d u ğ u "millî d i n " t a s a v v u r u n u n i ş b u s ı n ı f aracılığıyla o r t a y a k o n u l m a s ı b i r z a r u r e t h a l i n e g e l m i ş t i r . B i z c e b u g e l i ş m e l e r i t e r s i n d e n de okumak,



meselâ Türk u l u s u n u



t a r i h s a h n e s i n e çıkaran siyasî koşullarda z i h i n l e r e "millî d i n " t a s a v v u ­ r u n u n yerleştirilebilmesi için, siyaseten u l e m â n ı n tezyîf ve t a h k i r e d i l ­ d i ğ i n i d ü ş ü n m e k de p e k â l â m ü m k ü n d ü r . N i t e k i m k e n d i s i n d e n



tiksin­



t i y l e söz e d i l e n h o c a e f e n d i l e r e m u k a b i l ö n e s ü r ü l e n P r o t e s t a n r a h i p l e r , g e r ç e k t e n de y e n i l i k ç i a y d ı n l a r ı n k e n d i l e r i n e h a y r a n l ı k d u y a c a k l a r ı k a ­ d a r m e z i y e t l e r l e m ü c e h h e z m i i d i l e r v e y a h o c a e f e n d i l e r , v a a z l a r ı n d a so­ ğanın y u m r u k l a p a r ç a l a n m a s ı n d a n , çatalla y e m e k y e m e n i n k e r a h a t i n d e n b a ş k a h i ç b i r şey a n l a t m ı y o r l a r m ı y d ı ? Hiç k u ş k u y o k k i b u suâllere müsbet cevap v e r m e k



eğilimindeki



k i m s e l e r , oluşturacakları farklı b i r t a b l o için k e n d i l e r i n e misâl



{delil)



- b u l m a k t a pek zorlanmayacaklardır: z i r a gerçekte olup b i t e n l e r , yukarı­ d a k i t a b l o y u t a m t e r s i n e çevirebilin e y i m ü m k ü n k ı l a c a k k a d a r farklı b i r ş e k i l d e c e r e y a n etmiştir. İslâm'ı runu



Türkleştirmeyi



yerleştirmeyi



Reformasyon



veya. h a l k ı n z i h n i n e 'millî b i r d i n ' t a s a v v u ­



hedef h a l i n e getirmiş



b u l u n a n aydın



sınıfının,



h a r e k e t i n e alâka duyması k a d a r t a b i i b i r d u r u m düşünü­



lemezdi. Çünkü o d e v r i n koşullarında yüzünü B a t ı y a dönmüş olan her­ k e s , u l u s l a ş m a s ü r e c i n i n a n c a k dinîn



uluslaşmasıyla



mümkün olabile­



c e ğ i n e i n a n ı y o r ve dinî d ü ş ü n c e n i n m o d e r n k a r a k t e r i s t i k l e r i b e l i r l e n m e ­ dikçe, h a y a l l e r i n d e yaşattıkları i d e a l l e r i n gerçekleşebileceğini pek dü­ ş ü n m ü y o r l a r d ı . D i n s i z b i r dünya değildi onların düşledikleri... B i l a k i s yenilenmiş, ıslah edilmiş, m o d e r n çağın g e r e k l e r i n e cevap v e r e b i l i r hale g e t i r i l m i ş b i r d i n i n , i ç i n d e y e r aldığı b i r d ü n y a i d i . Nitekim Tanrıöver'in,



b i r başka



misâl



olmak



üzere,



1923'de A n k a r a E r k e k M u a l l i m



Hamdullah Mektebinde



Suphi Milliyet



44



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



Düsturları



adıyla verdiği b i r k o n f e r a n s t a söylediklerine bakıldığı t a k ­



d i r d e , b u t e s b i t i n t a s d i k v e t e y i d edildiğini g ö r m e k k o l a y l a ş a c a k t ı r : E f e n d i l e r ! M i l l i y e t l e r i n d o ğ m a s ı n d a son derece y a r d ı m ı do­ k u n m u ş b i r h a r e k e t v a r d ı r k i b u n a dinî



ıslahat



nâmını ve­



r i r l e r . Bazı A l m a n müellifleri çok haklı o l a r a k "Dinî ıslahât h a r e k e t l e r i m i l l i y e t d e v r i n i n başlangıcıdır" diye i d d i a eder­ l e r . Reformasyon



ismiyle yâdedilen b u feyizli büyük hareket,



T ü r k l e r i n n e k a d a r n a z a r - ı d i k k a t i n i celbetse y e r i d i r . Ç ü n k ü k a n i i m v e i d d i a e d e r i m k i lüzumsuz buhrandan,



bir keşmekeşten



R e f o r m a s y o n hareketini derslerden



istifade



sonra,



tedkik



etmeye



derecede



biz de dönüp



etmeye



muhtaç



uzayan



bir



dolaşıp



bu



ve ondan



olacağız,



çıkabilecek



hatta



mecbur



olacağız, A v r u p a milletlerinin uyanmasına büyük nisbette e d e n b u din hareketi,



yardım



Protestan m i l l e t l e r i n Roma ile alâka­



l a r ı n ı k e s m e y e sebep o l d u ; mâbed'e



anadilleri



girdi.



Çünkü



Cenab-ı H a k k i n L a t i n c e ' y i A l m a n c a ' d a n , İngilizce'den daha i y i anladığına v e y a d a h a fazla sevdiğine dâir b i r iddianın g ü ­ lünç olduğunu anladılar; m e r a s i m e



boğulmuş dine



sadelik



s o k t u l a r ; papazlığın b i r zühd ü itikâf hayatı olmasına n i h a ­ y e t v e r d i l e r . Bu hareket cihet,



şüphesiz



içinde



anadilinin



bizi en fazla



mâbed'e



alâkadar



edecek



girmesidir.



1



B u m e t n i n d i k k a t çekici y ö n l e r i n d e n b i r i , " a n a d i l i n i n m â b e d e g i r ­ m e s i " b e k l e n t i s i y l e , "dinî ıslahât h a r e k e t l e r i n i n m i l l i y e t d e v r i n i n baş­ langıcı olması" inancı arasındaki münasebeti, şuurlu b i r biçimde o r t a y a k o y u y o r o l m a s ı d ı r . Ç ü n k ü b ö y l e l i k l e dinî ı s l a h â t h a r e k e t i



(reformasyon),



bir m i l l e t i n inşâsmdaki i l k adım k a b u l edilmekte, a n a d i l i n i n mâbede g i r m e s i i s e , b u h a r e k e t i n alâmet-i



fârikası



addedilmektedir.



H a m d u l l a h Suphi, Dağ Yolu, I . K i t a p , sh. 172-173, İstanbul, 1929; 2. bas. [Türk Ocakları H a r s Heyeti Neşriyatı: 6.) 1



1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n



45



Yenilikçi aydınlar, Meşrûtiyet d e v r i n d e b u ideâlleri sadece m u ­ h a y y i l e l e r i n d e yaşatırlarken, C u m h u r i y e t d e v r i n d e onları h a y a t a geçir­ mek



imkânı da bulmuşlardı.



1



N i t e k i m H a m d u l l a h Suphi'nin yukarıda



n a k l e t t i ğ i m i z k o n u ş m a y ı y a p t ı ğ ı yıl i ç e r i s i n d e ( 1 9 2 3 ' d e ) , b i r b a ş k a m ü ­ nevver, C u m h u r i y e t ' i n başlıca ideologlarından Z i y a Gökalp Esasları r i n i n Dini



Türkçülüğün



( A n k a r a , 1 3 3 9 ) adlı e s e r i n i n e ş r e d i y o r d u . Z i y a G ö k a l p , b u ese­ Türkçülük



bölümünde, C u m h u r i y e t ' i n dine bakışını o k a d a r



açık b i r şekilde t a s v i r etmiştir k i s o n r a k i yıllarda âdeta siyasî iktidarın d i n politikalarının esasını belirlemiştir. B a l t a c ı o ğ l u ' n u n îslâm



Dini'nin



2



B u sebebe b i n â e n ,



Türkleştirilmesi



a ç a n , 1932'de i s e D r . R e ş i t G a l i p ' e Müslümanlık:



1928'de



teklifini yapmasına yol Türk'ün



t e z i n i n y a z ı m ı n d a i l h a m k a y n a ğ ı o l a n 1 9 2 3 t a r i h l i Dinî



Millî Dini Türkçülük



adlı prog­



ramını b u r a d a naklediyoruz: Dinî



Türkçülük,



d i n kitaplarının ve hutbelerle vaazların



T ü r k ç e o l m a s ı d e m e k t i r . B i r m i l l e t , dinî k i t a p l a r ı m o k u y u p a n l a y a m a z s a , t a b i i d i r k i d i n i n i n hakikî m a h i y e t i n i öğrene­ mez. H a t i b l e r i n , vâizlerin ne söylediklerini anlayamadığı s u ­ r e t t e de i b a d e t l e r d e n h i ç b i r z e v k a l a m a z . İ m a m - ı A z a m h a z ­ r e t l e r i , h a t t a " n a m a z d a k i sûrelerin bile millî l i s a n d a o k u n ­ masının câiz o l d u ğ u n u " b e y a n buyurmuşlardır. Ç ü n k ü i b a ­ d e t t e n a l ı n a c a k v e c d , a n c a k o k u n a n d u a l a r ı n t a m a m ı y l a an­ laşılmasına



b a ğ l ı d ı r . H a l k ı m ı z ı n dinî h a y a t ı n ı t e d k î k e d e r ­



sek görürüz k i âyinler arasında en ziyade vecd d u y u l a n l a r , n a m a z l a r d a n sonra a n a d i l i y i e yapılan derûnî ve



samimi



münâcaatlardır. Müslümanların camiden çıkarken büyük b i r v e c d v e i t m i n a n i l e ç ı k m a l a r ı , işte h e r f e r d i n k e n d i v i c d a n ı içinde yaptığı b u m a h r e m m ü n a c a a t l a r m neticesidir.



I I . Meşrutiyet döneminde revaçta olan söylemi genei çizgileriyle görmek için bkz. Tarık Zafer T u n a y a , islamcılık Cereyanı, İstanbul, 1962; İsmail K a r a , islamcıların Siyasi Görüşleri, i s t a n b u l , 1994 1



Z i y a Gökalp i n f i k i r l e r i ve bilhassa Türkçülüğün Esasları (İstanbul, 1339) adlı t-:-;:jn hakkında yazılmış önemli b i r t e n k i d için bkz. Hüseyin Kâzım K a d r i , Ziya Gökalp'm Tenkidi, (Haz. ismail Kara), İstanbul, 1989 £



46



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Türklerin n a m a z d a n aldıkları ulvî z e v k i n b i r kısmı da y i n e a n a d i l i y l e inşâd ve terennüm o l u n a n ilâhîlerdir. B i l h a s s a T e r a v i h n a m a z l a r ı n ı c a n l a n d ı r a n â m i l , şiir i l e m û s i k î y i c â m i o l a n T ü r k ç e ilâhilerdir. R a m a z a n d a ve şâir



zamanlarda



T ü r k ç e î r a d o l u n a n v a a z l a r d a h a l k t a dinî d u y g u l a r v e h e y e ­ c a n l a r uyandıran b i r âmildir. Türklerin en ziyade vecd a l ­ dıkları ve z e v k d u y d u k l a r ı b i r âyin d a h a v a r d ı r k i o d a Mevlûd-i Şerîf kıraatinden i b a r e t t i r . Şiir i l e mûsikîyi



ve



canlı vak'aları cem eden b u âyin, dinî b i r b i d ' a t s u r e t i n d e s o n r a d a n hâdis o l m a k l a beraber, en canlı âyinler sırasına geçmiştir. Tekyelerde Türkçe yapılan z i k i r l e r



esnasında



o k u n a n T ü r k ç e ilahîlerle n e f e s l e r de b ü y ü k b i r v e c d m e n b a ıdır. İşte b u misâllerden anlaşılıyor k i b u g ü n T ü r k l e r i n arasıra dinî b i r h a y a t y a ş a m a s ı n ı t e m i n e d e n â m i l l e r , dinî i b a d e t l e ­ r i n arasından eskiden b e r i T ü r k lisanıyla icrâsma m ü s a a d e o l u n a n â y i n l e r i n m e v c u d i y e t i d i r . O halde daha



büyük



müstesna



bir vecd ve inşirah



olmak



lerle âyinlerden ve hutbelerin Bilhassa



üzere—Kur'an-ı sonra



Türkçe



son p a r a g r a f a



okunan okunması



vermek



dinî



için, gerek



Kerim'in



gelir.



—tilavetler



ve gerek



bütün dualarla lâzım



hayatımıza.



ibadet­



münacaatların 1



d i k k a t edilecek olursa, Ziya



Gökalp,



" t i l a v e t l e r müstesna o l m a k üzere Kur'an-ı K e r i m ' i n ve gerek i b a d e t l e r l e âyinlerden sonra o k u n a n bütün d u a l a r l a münacaatların ve h u t b e l e r i n Türkçe okunması lâzım geldiğini" söylemektedir. İbadetlerin i n s a n l a r a sağladığı vecd ve inşirahı, o i b a d e t l e r d e o k u n a n m e t i n l e r i n



dilinin



Z i y a Gökalp, Türkçülüğün Esasları, I I . Kısım: Türkçülüğün Programı, V . Mebhas: Dinî Türkçülük, sh. 163-164, A n k a r a , 1339. B u eserin imzalı b i r nüs­ hası, Ziya Gökalp tarafından Mustafa Kemal'e hediye edilmiştir. Bkz. Atatürk'ün Özel Kütüphanesinin Kataloğu, sh. 118, no: 688, A n k a r a , 1973; krş. Şerafettin T u r a n , Atatürk 'ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, sh. 18-21, A n k a r a , 1982; Gürbüz D. Tüfekçi, Atatürk'ün Okuduğu Kitaplar, sh. 469, A n k a r a , 1983 1



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n



47



'anlaşılması' i l e i z a h eden, halkın g e r e k M e v l i d e , gerekse ilahîler i l e n e ­ f e s l e r e d ü ş k ü n l ü ğ ü n ü i s e , b u n l a r ı n h a l k ı n k e n d i a n a d i l i y l e , h a t t a şiir v e musikî unsurlarıyla b i r l i k t e icrâ e d i l m e s i n e bağlayan b i r bakışaçısınm, son t a h l i l d e böylesi b i r neticeye varması kaçınılmazdır. Vecd ve inşirah, esas i t i b a r i y l e zihnî halde



değil, hissi



o l m a k g e r e k i r k e n ve halkın



anlamadığı



K u r ' a n i d i n l e m e k l e vecde geldiği sıradan b i r m ü ş a h a d e i l e t e s b i t



o l u n a b i l e c e k k e n , ' a n l a m a ' e d i m i n i n ısrarla zihnî b i r sürece i n d i r g e n m e s i n d e k i sebep, ' a n l a m a ' i l e ' d i l ' arasındaki k o p m a z bağdır; z i r a m e t i n d e d i l e g e t i r i l e n i a n l a m a k için, öncelikle o m e t n i n d i l i n i a n l a m a k g e r e k i ­ y o r d u v e t a b i a t ı y l a b u r a d a esas a ş ı l m a k i s t e n e n s o r u n d a m e t n i n d i l i y d i . Ç o k g e ç m e d e n h a l k ı n dinî h a y a t ı n ı n ' v i c d a n î ' b i r m a h i y e t e



sahip



olduğunu, olması gerektiğini (meselâ, " d i n i n A l l a h ' l a k u l arasında kalıp k a m u s a l a l a n a taşınmaması gerektiğini") i d d i a edip, sosyal ve hukukî k u r a l l a r ı n dinî h a y a t ı n d ı ş ı n d a b ı r a k ı l m a s ı l â z ı m g e l d i ğ i n i t e l k i n e d e n k i m s e l e r , halkı, b u t e l k i n l e r i boşa çıkaracak b i r yola niçin sürüklüyor­ lardı? Başka b i r t a b i r l e , k u t s a l kitaplarını o k u y u p a n l a y a n v e y a d i n i n e m i r ve yasaklarını öğrenen insanların, öğrendikleri kuralları k e n d i h a ­ yatlarında t a t b i k etmek i s t e m e l e r i n d e n daha t a b i i birşey olamayacağına g ö r e , b u i n s a n l a r , s o s y a l h a y a t l a r ı n d a t a t b i k e d e m e y e c e k l e r i b i r ç o k şeyi niçin öğrenmeye teşvik ediliyorlardı? B u s u â l l e r i n c e v a b ı n ı , hiç k u ş k u y o k k i 1923 y ı l ı n ı n k o ş u l l a r ı n d a a r a m a k lâzımdır; z i r a farklı d ö n e m l e r d e vaz'edilmiş siyasî k a r a r l a r d a r a s t l a n a b i l e c e k çelişkili d u r u m l a r ı n e n i y i i z a h ı , b i r k a i d e h a l i n e g e l m i ş şu c e v a p t ı r : " O z a m a n b ö y l e s ö y l e m e k g e r e k i y o r d u ! " Z i y a G ö k a l p ' i n , a d ı n a Dinî



Türkçülük



dediği p r o g r a m d a



dile ge­



tirdiği esasların, o dönemin başlıca g ü n d e m m a d d e l e r i n d e n b i r i n i oluş­ turduğu muhakkaktır. N i t e k i m İzmit Toplantısından kısa b i r süre sonra, 7 Şubat 1923'de M u s t a f a K e m a l Atatürk, Balıkesir'deki C a m i i n d e — i l e r i d e Balıkesir



Hutbesi



Paşa



olarak anılacak— b i r konuşma



y a p m ı ş v e t a b i a t ı y l a G ö k a l p ' t e n f a r k l ı o l a r a k g ö r ü ş l e r i n i 'fikrî b i r t e ­ m e n n i ' s a d e d i n d e değil, 'siyasî b i r k a r a r ' b i ç i m i n d e d i l e g e t i r m i ş t i r : G e ç e n sene Millet



Meclisinde



îrad ettiğim b i r n u t u k t a de­



miştim k i : M i n b e r l e r halkın dimağları, vicdanları için b i r



48



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi m e n b a - ı feyz, b i r m e n b a - ı n û r o l m u ş t u r . B ö y l e o l a b i l m e k i ç i n m i n b e r l e r d e n aksedecek sözlerin b i l i n m e s i ve anlaşılması ve hakâyık-ı fenniye ve i l m i y e y e mutabık olması



lâzımdır.



Hutebâ-yı k i r â m i n , ahvâl-i siyasiye, ahvâl-i içtimaiye ve medeniye'yi hergün t a k i b etmeleri zaruridir. B u n l a r b i l i n ­ mediği



takdirde,



halka



yanlış



B i n a e n a l e y h h u t b e l e r , tamamen muvafık



olmalıdır



ve



telkinât Türkçe



verilmiş



ve icabât-ı



olur. zamana



olacaktır!



1



H u t b e l e r , o dönemin en önemli k a m u o y u oluşturma araçlarından b i r i o l m a k i t i b a r i y l e f e v k a l â d e y ü k s e k b i r siyasî hutbelerin



Türkçeleştirilmesinin,



değeri



vaazların



hâiz olduğundan,



Türkçe



yapılmasının,



M e ş r û t i y e t i n ve C u m h u r i y e t i n siyasî kadrolarını cezbetmesi anlaşılır bir d u r u m d u r .



2



Sonraları aksi söylenecek olmasına rağmen, b u d ö n e m ­



l e r d e c a m i l e r i n , siyasî



ve dünyevî



meselelerin



konuşulduğu



mekânlar



o l a r a k t a n ı m l a n m a s ı n ı n , h u t b e ve v a a z l a r ı n ise halkı e ğ i t m e n i n



en



ö n e m l i y o l l a r ı n d a n b i r i o l a r a k g ö r ü l m e s i n i n t e m e l n e d e n i de b u d u r . Efendiler! Camiler, b i r b i r i m i z i n yüzüne bakmaksızın yatıp k a l k m a k için y a p ı l m a m ı ş t ı r . C a m i l e r t a a t v e i b a d e t i l e b e r a ­ ber d i n v e d ü n y a için n e l e r y a p ı l m a k l â z ı m g e l d i ğ i n i d ü ş ü n ­ mek,



1



y a n i meşveret için yapılmıştır.



3



Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I



H u t b e l e r i n Türkçeleştirilmesi meselesini, k r o n o l o j i k bakımdan Tanzimât dö­ nemine k a d a r geri götürmek mümkünse de b u mesele o dönemde yeterince aksül a m e i bulmadığı için ayrıntılı b i r t a s v i r e gerek görülmemiştir. A n c a k A l i Suavî'nin (öl. 1877). Ulûm. gazetesinin i k i n c i cildindeki Zamane Hutbesi başlıklı yazısında (nüsha: 18, sh. 1116), h u t b e l e r i n Arapça yerine Türkçe okutulmasını istediği, " h u t b e n i n Arapça y e r i n e Türkçe okunmasının z a r u r e t , n a m a z d a ise Türkçe yerine Arapça kullanılmasının İslâm vahdetine riâyet olduğunu" söyle­ diği b i l i n m e k t e d i r . Kezâ k e n d i s i , Ulûm gazetesindeki Lisan ve Hatt-ı Türkî adlı b i r yazısında (sh. 129) namaz sûrelerinin Türkçe okunabileceğini de öne sürmüş­ tür, (bkz. İsmail H a m i Damşmend. Ali Suâvi'nin Türkçülüğü, sh. 31-32. 1942) 2



Bkz. Bolüm I I I , M e t i n i : M u s t a f a K e m a l Balıkesir'de (7 Şubat 1923'i b u k o ­ nuşmayı yapmadan kısa b i r süre önce, i z m i t Kasrında i s t a n b u l gazetecileriyle yaptığı mülakatta (16-17 Ocak 1323) b i r vesileyle şöyle demiştir: '•Efendim, b i r 3



1 9 3 2 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n



49



M u s t a f a K e m a l Atatürk, hayatı b o y u n c a ve siyasî koşullar da e l ­ v e r d i ğ i s ü r e c e , b u s ö z l e r i n i n t a k i p ç i s i o l m u ş v e z a m a n ı g e l d i ğ i n d e de f i ­ k i r l e r i n i t a t b i k e t m e k t e n çekinmemiştir. N e v a r k i koşullar değiştiğinde, fikirlerde



de b a z ı d e ğ i ş i k l i k l e r y a p ı l m a s ı k a ç ı n ı l m a z d ı . B u b a k ı m d a n b i r



d ö n e m d e c a m i l e r e siyasî



bir mahiyet



yüklenebilirken, d a h a i l e r i d e k i yıl­



l a r d a b u g ö r ü ş d e ğ i ş m i ş v e c a m i l e r i n 'sadece i b a d e t e m a h s u s m e k â n l a r ' olduklarını söylemek gerekmişti. 1909'da A b d u l l a h Cevdet, "Câmi kürsüleri artık f i k i r l e r i n yegâne m e v z û l a r ı , y e g â n e m ü r e b b i l e r i değil; k i t a p l a r , c e r i d e l e r , h ü l a s â - i k e l â m matbuât, b u A v r u p a müessesesi, ulemânın nüfuzunu h a y l i d e n hayliye azalttı"



demişse



de



Cumhuriyet



idarecilerinin



Hutbelerin



h u s u s u n d a k i ısrarlarından anlıyoruz k i geçen süre



Türkçeleştirilmesi



z a r f ı n d a c a m i k ü r s ü l e r i ö n e m i n d e n h i ç b i r şey k a y b e t m e m i ş t i v e h u t b e ­ ler, hâlâ halkı e t k i l e m e n i n en önemli yollarından b i r i olmayı sürdürü­ y o r l a r d ı . O h a l d e h u t b e l e r i n " ı s l a h e d i l m e l e r i ve i c a b â t - ı z a m a n a m u v a ­ fık k ı l ı n m a l a r ı " g e r e k i y o r d u . B u d a a n c a k h u t b e l e r i n d i l i n i n T ü r k ç e o l ­ masıyla ve muhtevalarının da m e v c u t siyasî söylemi destekleyecek b i r m a h i y e t kazanmasıyla mümkün olabilirdi. 8



O halde



dini



hayatımıza



vermek



için,



Kur'an-ı



Kerim'in



nan



bütün



okunması



gerek



daha



—tilavetler ve gerek



dualarla lâzım gelir.



büyük



bir uecd



müstesna



ibadetlerle



münacaatların



ve



olmak



âyinlerden ve hutbelerin



sonra



inşirah üzere— oku­ Türkçe



(Ziya Gökalp)



h a t i b i n vazifesi m u t l a k a mensub olduğu m i l l e t ve devletin istiklâl ve hâkimiye­ t i y l e alâkadardır. D i n d e , h a t i b , b i r devletin r e i s i d i r veya o reisin b u l u n a m a y a ­ cağı yerlerde onun mümessilidir. Dinde h a t i b var mıdır? H u t b e nedir? Doğrudan doğruya b i r r e i s - i devletin v e y a h u t en büyük rüesâ-yı hükümetin halkı t e n v i r için söz söylemesi değil mi? (...) Başında sarık olan bazı kimseler halkın karşı­ sına geçerler ve bizim hiç de anlatmak istemediğimiz bt-mânâ şeyleri kafalarına sokarlar. Bu olamaz! (Her başında sarığı olanın halkın karşısına geçip istediği, b'i-mânâ şeyleri onun kafasına sokmağa müsaade edilemez. ) B e n i m k a n a a t i m , malumatım ve kat'î olan itikadım b u n d a n i b a r e t t i r . " (İnan, 1996: 67; krş. A r a r , 1969: 48)



50



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi • Binaenaleyh muvafık



hutbeler,



olmalıdır



tamamen



ve olacaktır!



Türkçe



ve icabât-ı



zamana



(Mustafa K e m a l Atatürk)



1923 yılında dile getirilmiş o l a n b u k a n a a t l e r , çok g e ç m e d e n ( 2 1 Şubat 1341'de) M e c l i s ' i n g ü n d e m i n e taşınmış, D i y a n e t İşleri R i y a s e t i B ü t ç e s i n i n görüşmeleri sırasında, Kangırı M e b û s u Talât ve Z i y a B e y l e r , b i r Türkçe mecburi



Hutbe



Mecmuası



tutulması



t e r t i p v e neşri i l e Türkçe Hutbe



okunmasının



h a k k ı n d a T ü r k i y e B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i n e 4/162 n o ' l u



b i r ö n e r g e v e r m i ş l e r ve f a k a t b u , b i r ' t e m e n n i t a k r i r i ' a d d e d i l d i ğ i n d e n Başvekâlete havalesi münasip görülmüştür. Ö n e r g e n i n verilişinden b i r 1



yıl



sonra



(27



Şubat



1926'da),



Zonguldak



Mebûsu



Tunalı



müzakereler sırasında b u k o n u y u gündeme getirdiğinde, Türkçe



hutbelerin



hazırlandığı



Hilmi,



kendisine



s ö y l e n m i ş v e n i t e k i m s ı r a s ı y l a 10 N i s a n



1 9 2 7 , 19 N i s a n 1 9 2 8 , 18 M a y ı s 1929 v e 17 M a y ı s 1 9 3 0 t a r i h l i m ü z a k e r e ­ l e r d e Türkçe edilmiştir.



Hutbe



h a z ı r l ı k l a r ı için p e y d e r p e y t a h s i s a t v e r i l m e y e d e v a m



2



Kur'an-ı K e r i m ' i n Türkçe'ye tercüme e d i l m e s i y l e b e r a b e r âsâr-ı d i n i y e n i n de n e ş r e d i l m e s i n i t e k l i f e d e n b i r b a ş k a ö n e r g e n i n de g ü n d e m e alındığı 1925 yılı D i y a n e t İ ş l e r i n i n bütçe m ü z a k e r e l e r i n d e , sık Hutbelerin



Türkçeleştirilmesi



sık



m e v z û u d a ele a l ı n m ı ş v e m e b û s l a r b u h u ­



s u s l a i l g i l i o l a r a k çok ilginç meselelere t e m a s etmişlerdir.



Nitekim



K a r e s i M e b û s u V e h b i B e y , h e m h u t b e l e r i n t a r z ı n a , h e m de m e v z u u n a dâir şu m ü t a l a a l a r d a b u l u n m u ş t u r : S o n r a e f e n d i m , b i z d e hutbe



diye b i r âdet çıkmıştır:



Teganni.



V e t e g a n n i de n e ş i m d i k i m û s i k î y e u y a r , n e a l a f r a n g a m û s i -



"Riyaset-i Celîleye. Diyanet İşleri Riyaseti'nce bi'l-müsabaka b i r Türkçe h u t b e mecmuası t e r t i p ve neşredilmesini ve b u Türkçe h u t b e l e r i n kıraati m e c b u r i t u ­ tulmasını t e k l i f ederiz. Kangırı Mebûsları Z i y a ve Talât." (T.B.M'.M. Zabıt Ceridesi, Devre: I I , İçtima Senesi: I I , İçtima: 6 1 , C i l t : 14, sh. 220, 21-2-1341 Cumartesi) 1



T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: I I , İçtima senesi: I V , İçtima: 49, C i l t : 3 1 , sh. 4 1 ; Devre: I I I , İçtima senesi: I , İçtima: 62, C i l t : 3, sh. 166; Devre: I I I , İçtima Senesi I I I , İçtima: 66, C i l t : 12, sh. 32; Devre: I I I , İçtima: I I I , İçtima: 59, C i l t : 19, sh. 92. 2



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



51



kîye u y a r . H o c a y a da sorsanız 'camide t e g a n n i



haramdır'



der, f a k a t c a m i d e i b a d e t y e r i n e t e g a n n i eder. B e n d e n i z D i y a n e t İ ş l e r i n d e n r i c a e d i y o r u m , bu harama versin



ve benim



dilimle



bana



hitab



da bir



nihayet



(Alkışlar). Hiçbir



etsin.



p e y g a m b e r k a v m i n e , k e n d i d i l i n d e n gayrı b i r d i l l e ü m m e t i n e h i t a b etmemiştir. B i n a e n a l e y h b a n a h i t a b edecek a d a m be­ n i m d i l i m l e h i t a b e t m e l i ! ( B r a v o s e s l e r i ) . V e orası u y k u y e r i değil, düşünce y e r i o l s u n ! Şimdilik o n l a r d a n y ü k s e k i k t i s a ­ d i y â t m e v i z e l e r i b e k l e m i y o r u z . Fakat sın, siyasete elinin



de karışmasın



hamuruyla,



yalnız



ahlâkî



aklı ermeyecek ahlâkî



şeyler



mevizeler



ise de



yap­



karışmasın



söyleşini



1



D e n i z l i M e b û s u M a z h a r M ü f i t B e y de y e n i h u t b e l e r m e v z û u n d a şöyle demiştir: Ş i m d i b i r de h u t b e n i n T ü r k ç e o k u n m a s ı m e s e l e s i v a r d ı r . Efendiler! E l h a m ' d a n sonra, selavât'tan sonra Türkçe söy­ l e n m e s i n d e b i r beis y o k t u r . E ğ e r b i r b e i s v a r i d i y s e , b u n d a n y e d i , s e k i z sene e v v e l , y a n i H a r b - i U m u m î e s n a s ı n d a Hutbe



Türkçe



o k u y o r d u ve k e n d i s i y l e g ö r ü ş t ü ğ ü m d e b e n i b u h u ­



s u s t a i k n a e t m i ş t i r k i T ü r k ç e h u t b e n i n t e s i r i de z i y a d e o l u r . Çünkü anlaşılmayan b i r lisanla hitab ediyorsunuz. h ü r m e t e n d i n l i y o r u z . F a k a t anlayabileceğimiz



Sade



bir lisanla



hi­



t a b edildiği z a m a n , d i n l e m e k değil, k a l b i n d e b i r cezbe h u s û l e gelir. A k s i kalıyor.



halde



hutbeyi



hürmetle



dinlemekten



ibaret



2



M ü z e k e r e l e r s ı r a s ı n d a U r f a M e b û s u Ş e y h S a f v e t E f e n d i de söz alıp kısa b i r k o n u ş m a yapmış, ardından Başvekil A l i F e t h i Bey h ü k ü m e t a d ı n a , A k s e k i l i A h m e d H a m d i E f e n d i ise D i y a n e t İşleri R e i s i a d ı n a b a z ı i z a h l a r d a bulunmuşlardır. B u arada Karesi Mebûsu V e h b i Bey t e k r a r söz a l m ı ş v e ş ö y l e d e m i ş t i r :



1



T.B.M.M.



Zabıt Ceridesi,



cilt. 14, sh. 211-214-215



2



T.B.M.M.



Zabıt Ceridesi,



cilt. 14, sh. 211-216



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



52



E f e n d i m ! Şimdi vaizlerimize, h a t i b l e r i m i z e r i c a ederiz; eski s e y i r l e r i n d e n biraz infikâk etsinler, h a k i k a t e g i r s i n l e r ! H a l k birşey



anlamıyor.



Memleket



lâzım,



Cenneti,



iktisat



cenennemi



lâzım,



geçinmek



biraz lâzım,



bırakalım. hayat



lâzım.



V a i z l e r i m i z vaazlarını b u cihete i n t i k a l ettirdiği g i b i , h a t i b l e r i m i z de h e r h a n g i b i r m ü n ş i y e g i d e r e k d e v l e t e , i n s a n i y e t e , dünyaya lâzım olan b i r h u t b e y i t e r t i b e t t i r e r e k o k u s u n l a r . Y u k a r ı d a d a i ş a r e t e t t i ğ i m i z g i b i , Hutbelerin



1



Türkçeleştirilmesi



m e v z û u u z u n b i r süre Meclis'te D i y a n e t bütçelerinin müzâkerâtı esna­ s ı n d a ele a l ı n m ı ş v e M e c l i s t a r a f ı n d a n b u i ş e t a h s i s â t d a a y r ı l m ı ş t ı r . N i t e k i m 17 Ş u b a t 1927 t a r i h i n d e D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i , b u h a z ı r l ı k l a r ı n i l k s e m e r e s i n i o r t a y a ç ı k a r m ı ş , Türkçe



adıyla 5 1 h u t b e y i m u h t e v i



Hutbe



b i r k i t a p n e ş r e t m i ş t i . D e v r i n D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t B ö r e k ç i , mukaddime



2



eserin



k ı s m ı n d a , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n d ö r t yıl ö n c e s ö y l e m i ş



o l d u ğ u " h u t b e l e r , t a m a m e n T ü r k ç e ve icabât-ı z a m a n a m u v a f ı k o l m a l ı d ı r v e o l a c a k t ı r " ş e k l i n d e s ö z ü n ü hatırlatır b i r b i ç i m d e ş ö y l e k o n u ş m a k t a d ı r : B u r a y a k a d a r vermiş olduğumuz izahâttan da anlaşılacağı ü z e r e , h u t b e l e r de z i k r u l l a h i m u h t e v i b i r i b a d e t t i r . B u n u n l a beraber h u t b e l e r , ehl-i İslâm'ın, cemaat-i müslimîn'in i n t i ­ bahına vesile olacak mevâizi



de m u h t e v i



bulunacaktır.



H u t b e d e b i r de ' m e v i z e k ı s m ı ' b u l u n a c a k v e m e v i z e k ı s m ı n d a m u k t e z a - y ı h â l e g ö r e h a l k a dünyevî



ve uhrevî



muhtaç olduk­



ları ş e y l e r t e ş r i h e d i l e c e k , a h k â m v e â d â b - ı İ s l â m i y e k e n d i ­ l e r i n e a n l a t ı l a c a k t ı r . O halde malıdır



ki erkân



ber meşrûiyetindeki



ve âdabına hikmet



hutbeler riâyet



de tecelli



hangi



edilmiş



lisan



ile



okun­



ve bununla



eylemiş



bera­



olsun!'?



R i f a t B ö r e k ç i b u suâli s o r d u k t a n s o n r a , c e v a b ı n ı d a ş ö y l e v e r i r :



1



T.B.M.M.



Zabıt Ceridesi,



cilt. 14, sh. 225



Rifat Börekçi hakkında bkz. Naşit Hakkı Uluğ, Hemşehrimiz 42, İstanbul, 1973 2



Atatürk,



sh. 41¬



1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n



53



H u t b e n i n t a m a m e n Arapça okunması, hutbelerdeki mevizel e r d e n müstefid o l m a k i s t e y e n ve lisan-ı A r a b i ' y e v â k ı f o l ­ m a y a n m ü s l ü m a n l a r m şu dindarâne e m e l i n e i m k â n v e r m e ­ m e k t e d i r . B i n a e n a l e y h h e m m e z â h i b - i âliye-i İ s l â m i y e y e v e i l e ' l - y e v m m ü s l i m î n b e y n i n d e câri i c m â - ı a m e l î y e m u h a l e f e t e t m e m e k , h e m de t e m e n n i e d i l e n g a y e y i e l d e e d e b i l m e k i ç i n h u t b e l e r i n , " z i k r u l l a h , salât ve selâm g i b i " erkânı müştemil o l a n k ı s m ı , lisan-ı



dinî olan



Arabi



ile edâ e d i l e r e k erkân-ı



h u t b e t a m a m o l d u k t a n s o n r a , mevize



kısmının



mizde



okunan



Türkçe



ve ehâdis-i



okunması,



şerife



mealleri



daha



doğrusu



Türkçe



izah



edilmesi



memleketi­ âyât-ı



kerime



muvafık gö­



rülmüş ve f a k a t her hatîb b u y o l d a h u t b e t e r t i b i n e m u k t e d i r olamayacağına binâen, hatîblerimize b i r r e h b e r o l m a k üzere şerâit-i m e ş r û a s ı m câmi o l a r a k e l l i k a d a r h u t b e n u m û n e s i tertib olunmuştur.



1



1925 Ş u b a t ı n d a M e c l i s ' t e D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i n i n b ü t ç e s i m ü z a ­ k e r e e d i l i r k e n , Kangırı Mebûsları Talât ve Z i y a B e y l e r tarafından c a m i -



Türkçe Hutbe, sh. 5-6, İstanbul, 1927 ( D i y a n e t İşleri Reisliği Neşriyatı: 3). H u t b e l e r i n başlıkları şöyledir: 1) Çalışan Mükâfatını Görür; 2) V a t a n Müdafaası; 3) T a y y a r e C e m i y e t i n e Yardım; 4) T e m i z l i k ; 5) Sağlığın Başı T e m i z l i k t i r ; 6) Nezâfet; 7) İman, A m e l ; 8) Mü'min-i Kâmil; 8) Namazın H i k m e t - i Meşrûiyeti; 10) Namaz ve H i k m e t i : 11) Peygamber E f e n d i m i z i n Ahlâkı; 12) Anaya-Babaya İtaat; 13) A n a y a - B a b a y a Hürmet; 14) E v l e n m e k , Evlât Yetiştirmek; 15) H e r k e s Kazancına Bağlıdır; 16) İslâm D i n i n d e Sa'ym Kıymeti; 17) Sa'y u A m e l ; 18-19) Ticaret; 20) San'at; 21) Z i r a a t ; 22) Ebnâ-yı Cinsimize Hürmet ve Muâvenet; 23) Öksüzlere Yardım; 24) Öksüzleri H i m a y e E t m e k ; 25) Allah'ın, P e y g a m b e r i n H a y a t Verecek E m i r l e r i ; 26) Allah'ı Sevmek, P e y g a m b e r e İttiba E t m e k ; 27) Ramazan-ı Şerif ve Oruç; 28) Oruç ve E h e m m i y e t i ; 29) Kötü H u y l a r d a n Tahzîr; 30) S u - i Z a n , Tecessüs, Gıybet; 31) İstihza, Kötü Söz, Kötü L a k a b ; 32) E k s i k Ölçenler, Yanlış T a r t a n l a r ; 33) Dünya ve A h i r e t İçin Çalışmak, Fesad Ç ı k a r m a m a k ; 34) N i f a k ve H a s e d ; 35) A l l a h ' t a n K o r k m a k , Nâs i l e Hoş Geçinmek; 36) E m a n e t e Riâyet; 37-38) İçkinin Fenalığı; 39) İşretin İçtimaî Zararları; 40) Kumarın Fenalığı; 41) H e k i m , İlaç, Hastalık; 4 2 ; H e r k e s Yaptığının Cezasını B u l a c a k ; 43) Kardaşlık, Dargınlık; 44) Tevazu, K i b i r ; 45) M e v l i d ; 46) Mi'râc; 47) K a d i r Gecesi; 48) R a m a z a n Bayramı; 49) K u r b a n Bayramı; 50) B a y r a m Haftası; 51) Askerliğin Şerefi. 1



54



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



l e r d e h u t b e l e r i n T ü r k ç e o k u n m a s ı n a dâir v e r i l e n ö n e r g e n i n y a n ı s ı r a , E s k i ş e h i r M e b û s u A b d u l l a h A z m i E f e n d i (öl. 1 9 3 7 ) t a r a f ı n d a n , a l t ı n d a e l l i imzanın y e r aldığı b i r başka önerge d a h a verilmiş ve başta Kur'an-ı K e r i m o l m a k ü z e r e âsâr-ı d i n i y e ' n i n T ü r k ç e ' y e ç e v r i l e r e k n e ş r e d i l m e s i v e b u n u n i ç i n de 2 1 4 . f a s l a b i r m a d d e i l a v e s i y l e b ü t ç e d e n 2 0 . 0 0 0 liralık b i r t a h s i s a t ayrılması t a l e p olunmuştur: Riyaset-i



Celîleye.



Bazıları tarafından Kur'an-ı



Kerim'in



hata-âlud b i r surette lisanımıza tercüme ve neşredildiği gö­ rülmektedir. B u Kitab-ı Celîlin, e l y e v m m e v c u t o l a n T ü r k ç e t e f s i r l e r i d a h i i h t i v a ettiği m e â n î - i d a k i k a y ı i f a d e d e k â s ı r o l ­ duğu



cihetle, mütehassıs



bir heyet-i ilmiye



tarafından



Kur'an-ı A z î m ü ş ş â n i n lisanımıza tercüme ve Türkçe t e f s i r i v e k e z â l i s a n ı m ı z a t e r c ü m e s i e l z e m o l a n b a z ı âsâr-ı i l m i y e ­ n i n n a k i l ve tercümesi ve d i n - i İslâm a l e y h i n d e intişar eden âsâr-ı ecnebiye'ye m u k a b e l e t e n neşriyatta b u l u n m a k üzere 2 1 4 . f a s l a 8. m a d d e o l a r a k 2 0 . 0 0 0 l i r a z a m v e t a h s i s i n i t e k l i f ederiz.



1



Abdullah Azmi Efendi



2



M e c l i s e s u n d u ğ u t a k r i r h a k k ı n d a s ö z alıp



k ü r s ü y e ç ı k t ı ğ ı n d a , d i n - d e v l e t m ü n a s e b e t l e r i n e dâir b a z ı m ü t a l a a l a r d a n s o n r a s ö z ü K u r ' a n çevirileri m e s e l e s i n e g e t i r i p şöyle d e m i ş t i r : Kezâlik K u r ' a n tercümesi[nin], b u g ü n ihtiyac-ı u m u m î h a ­ line geldiğini görüyorum. R a s t g e l e n K u r ' a n tercümesi yaz­ m a y a kalkıyor. B u n u n hata-âlud olduğu görülüyor ve m ü t e -



T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: I I , İçtima Senesi: I I , İçtima: 6 1 , C i l t : 14, sh. 222-223, 21-2-1341 Cumartesi. [Önergenin altında A b d u l l a h A z m i Efendi ile b i r ­ l i k t e 50 mebusun imzası mevcuttur.] 1



I . M e c l i s ' i n 'sarıklıları' arasında sayılan Eskişehir Mebûsu A b d u l l a h A z m i Efendi (Torun), 1908'de Meclis-i Mebusân'a seçilmiş, 1913'de İstanbul B i d a y e t M a h k e m e s i Ü y e l i ğ i n e t a y i n edilmiş, 1919'da M e c l i s - i Mebusân'a Eskişehir Mebûsu o l a r a k girmiş ve 1922'de de Şer'iyye ve E v k a f Vekilliği yapmıştır. [Kâzım Öztürk, T.B.M.M. Albümü 1920-1973, sh. 28, A n k a r a , 1973; F a h r i Çöker, Türk Parlamento Tarihi 1919-1923, I I I / 4 0 7 - 4 0 8 , A n k a r a , 1995; Hıfzı V . Velidedeoğlu, İlk Meclis, sh. 140, İstanbul, 1990] 2



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



55



hassısları tarafından cerh o l u n u y o r . Kitabımız o l a n Kur'an-ı K e r i m ' i n m ü t e h a s s ı s b i r h e y e t - i i l m i y e t a r a f ı n d a n tefsiri şekilde



bir



tercüme edilerek herkesin b u h u s u s t a k i ihtiyacâtmı



t e m i n i ç i n b u r a y a m ü r a c a a t e t m e s i de h e m e n b u g ü n v e c i b e h a l i n i almıştır. Gerçi bazı mütalaat b u n u n b u s u r e t l e tercü­ m e s i n d e de r ı z a g ö s t e r m e m e k t e d i r . Ç ü n k ü K u r ' a n - ı M ü b î n ' i lâyıkıyla a n l a y a b i l m e k , birtakım mukaddemât-ı



fünûn'a



â ş i n â o l m a y a m ü t e v a k k ı f t ı r . (...) B i n e n a l e y h g e r e k K u r ' a n - ı K e r i m i t e f s i r i b i r şekilde tercüme e t m e k ve T ü r k ç e âsâr-ı diniye neşrederek maneviyatımızı yükseltmek ve b u h u s u s ­ t a k i i h t i y a c â t ı m ı z ı t a t m i n e d e c e k âsârı t e r c ü m e e d e r e k n e ş ­ r e t t i r m e k ve g e r e k m e m â l i k - i e c n e b i y e d e d i n - i İ s l â m a l e y ­ h i n e v e y a hata-âlud o l a n neşriyâta karşı m u k a b e l e e t m e k için m u t l a k a D i y a n e t bütçesinde b i r fasla b i r m a d d e k o y m a k l ü z û m u n u h i s s e d i y o r u m . B u n u n i ç i n de e l l i i m z a l ı b i r t a k r i r t a k d i m ederek 214. fasla b i r m a d d e o l m a k üzere 20.000 l i r a ­ lık b i r t a h s i s â t i s t e y e c e ğ i m . H e y e t - i C e l î l e ' n i n b u n u e s i r g e ­ m e y e c e ğ i n i z a n n e d e r i m . Hükümet nan



bu müesseseyi



meclisin



üzerine



işletmek, vecibedir.



müesseseleri



gerek



hükümetin



içinde



bulu­



ve gerek



bu



1



A b d u l l a h A z m i E f e n d i ' d e n s o n r a söz a l a n K a s t a m o n u



Mebûsu



A h m e d M a h i r E f e n d i de ö n e r g e n i n k a b u l ü n e m ü t e v e c c i h b i r k o n u ş m a yapmıştır: B i z i m A b d u l l a h A z m i E f e n d i az s ö y l e d i . Bugün Kerimimiz



bizi ya dinli



edecektir,



ya dinsiz.



Kur'an-ı



Eğer K u r ' a n b i ­



l i n m e z s e , b i z t a m a m i y l e e f r â d a t â b i b i r h a l k o l a c a ğ ı z . (...) İsterim k i ulemâ-yı d i n d e n mürekkeb b i r 'encümen' teşekkül e t s i n ve A b d u l l a h A z m i E f e n d i n i n verdiği t a k r i r i — k i b e n i m de i m z a m v a r d ı r — k a b u l e d i n i z . ( ' K a b u l e d i y o r u z ' s e s l e r i ) . Toplansınlar,



1



T.B.M.M.



Zabıt Ceridesi,



anlayalım



şu Kur'an



cilt. 14, sh. 211-212



nedir?



56



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi E f e n d i l e r ! Ya şu Kur'an'a ( h a n d e l e r ) veyahut



olalım



istinad hurafât'tan



edelim ibaret



tam



müslüman



imiş diyelim



çı­



kalım!



1



M e c l i s ' i n b u o t u r u m u n d a b u m i n v a l ü z e r e söz a l a n b a ş k a m e b u s l a r d a ç ı k ı p k a n a a t l e r i n i d e r m i y a n e t m i ş l e r ve b u a r a d a b i l h a s s a h a d î s - i ş e ­ r i f l e r i n de t e r c ü m e e d i l m e s i , k e z â h u t b e l e r i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i , D i y a n e t mensuplarına m a h s u s resmî kıyafetlerin hazırlanması, c a m i l e r i n h a r a b e o l m a k t a n çıkarılması, D i y a n e t İşlerinin e t k i n hâle g e t i r i l m e s i , v b . k o n u ­ l a r d a önerilerde bulunmuşlardır. E n n i h a y e t o y l a m a y a geçilmiş A b d u l l a h A z m i E f e n d i n i n önergesi k a b u l edilmiştir. Diyanet



ve



2



İşleri Reisliği, M e c l i s ' i n t a h s i s â t m a b i n â e n



Kur'an-ı



K e r i m ' i n T ü r k ç e ' y e ç e v r i l m e s i işini M e h m e d A k i f e, t e f s i r k ı s m ı n ı n y a ­ z ı m ı n ı E l m a l ı k H a m d i Y a z ı r ' a v e B u h a r î - i Ş e r i f i n t e r c ü m e s i i ş i n i de B a b a n z â d e A h m e d N â i m ' e h a v a l e etmiş, bazı siyasî sâiklerle M e h m e d A k i f a l d ı ğ ı ü c r e t i i a d e e d i n c e , i s t e r i s t e m e z b u v a z i f e de



Eimakk'nm



üzerine kalmış, o da 1926'dan i t i b a r e n b u vazifeyi kemâl-i i t i n a i l e y e r i n e getirmeye başlamıştır.



1



T.B.M.M.



Zabıt Ceridesi,



3



cilt, 14, sh. 212



Önergenin altında imzası b u l u n a n l a r d a n Afyon Mebûsu K a m i l M i r a s (öl. 1957), b u k o n u y l a i l g i l i o l a r a k hâtıralarında şöyle d e m e k t e d i r : " B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i ' n i n i k i n c i i n t i h a b devresinde —doğup büyüdüğüm A f y o n ' d a n — mebûs seçilerek iştirak ettiğimde, Diyanet İşleri bütçesine icab eden tahsisât k o n u l a r a k Kur'an-ı K e r i m ' i n meâlen tercümesiyle ilmî b i r t e f s i r i n i n yazılmasını teklif ettim. B u t e k l i f i m Meclis'te i t t i f a k l a k a b u l e d i l d i . " ( K a m i l M i r a s , Kur'an Tercümesi Hakkında. Tarihî Hâtıralar ve İlmi Hakikatler, "Sebilürreşad", 11/38, sh. 195, N i s a n 1949) 2



1934'de Babanzâde'nin vefatı dolayısıyla, Buharî'nin tercümesini ikmâl etmek vazifesi Kâmil M i r a s a verilmiştir, 1928'den i t i b a r e n başlanıp, 1948 yılma k a d a r 12 cilt h a l i n d e yayımı t a m a m l a n a n b u eserin Mücteba Uğur ve Cemal Sofuoğiu tarafından b i r de f i h r i s t i hazırlanmıştır. Sahih-i Buharı Muhtasarı Tecrld-i Sarih Tercemesi ve Şerhi Kılavuzu, A n k a r a , 1982 ( D i y a n e t İşleri Başkanlığı Yayınları). 6



1 9 3 2 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n



57



D i y a n e t İşleri Reisliği i l e E l m a l ı l ı H a m d i Y a z ı r a r a s ı n d a a k t e d i l e n m u k a v e l e d e T e f s i r i n y a z ı m ı n a d â i r b i r de p r o g r a m y e r a l m ı ş v e E l m a l ı l ı , eserini b u p r o g r a m a u y g u n olarak yazmıştır. M u k a v e l e d e v e r i l e n p r o g r a m şu i d i : T a r z - ı T a h r i r : E v v e l â â y e t v e y a âyât-ı k e r i m e y a z ı l a r a k a l ­ t ı n a m e â l - i şerifi v e b u n u m ü t e â k i b t e f s i r v e i z a h y a z ı l a c a k ­ tır. T e f s i r v e i z a h k ı s m ı n d a b e r v e c h - i âti n u k â t n a z a r - ı d i k ­ k a t e alınacaktır: 1. Â y â t - ı K e r i m e b e y n i n d e k i m ü n a s e b â t . 2. E s b â b - ı n ü z û l . 3. K ı r a a t k i âşere'yi t e c â v ü z e t m e m e k l â z ı m d ı r . 4. İ k t i z a s ı n a g ö r e t e r k i b v e k e l i m â t m izahât-ı l i s a n i y e s i . 5. İ t i k a t ç a Ehl-i



Sünnet



m e z h e b i n e v e a m e l c e Hanefi



bine riâyet o l u n a r a k âyâtın m u t a z a m m m



mezhe­



olduğu ahkâm-ı



d i n i y y e , şer'iyye ve h u k u k i y y e , i c t i m a i y y e ve ahlâkiyye'ye, işaret ve alâkadar bulunduğu mebâhis-i h i k e m i y y e ve i l m i y ye'ye müteallik izahât, bilhassa tevhid'e, tezkîr u mevâiz'e müteallik âyâtın m ü m k ü n m e r t e b e bast u izâhı, alâkadar v e y a h u t münasebatdâr olduğu t a r i h - i İslâm vukûatı. 6. F r e n k m ü e l l i f l e r i n c e y a n l ı ş v e t a h r i f y o l l u ş e y l e r d e r m i y a n edildiği g ö r ü l e b i l e n n o k t a l a r d a t e n b i h i m u h t e v i n o t . 7. B a ş t a r a f a m ü h i m b i r m u k a d d i m e i l e h a k i k a t - ı K u r ' a n ' m v e K u r ' a n ' a m ü t e a l l i k bazı m e s â i l - i m ü h i m m e ' n i n i z a h ı .



1



1. c i l d i 1935'de, 2. v e 3. c i l t l e r i 1 9 3 6 ' d a , 4. c i l t t e n 9. c i l d e k a d a r k i 6 c i l d i ise — k i 9. c i l t T e f s i r i n



fihristidir—



1938'de b a s ı l m ı ş o l a n Hak



Dini



Elmalılı M u h a m m e d H a m d i Yazır, Hak Dini Kur'an Dili: Yeni Meâlli Türkçe Tefsir, 1/19-20, M a t b a a - i Ebuzziya, İstanbul, 1935, (T.C. D i y a n e t İşleri Reisliği Neşriyatı: 5) 1



58 Kur'an



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi adlı b u eser, i ş t e b ö y l e b i r s ü r e c i n v e b ö y l e b i r p r o g r a m ı n



Dili



eseridir. T . B . M . M . en n i h a y e t b u eseri hazırlatmakla, b i d a y e t i n d e n b u yana



birtakım



yayımcıların



insafına



terkedilmiş



olan



Kur'anin



T ü r k ç e ' y e ç e v r i l m e s i m e s e l e s i n e e l a t m ı ş v e b u işi de e h l i n e t e v d i e t m i ş o l u y o r d u . A n c a k b u a r a d a ilginç b i r hâdise v u k u a gelmiş ve Göztepe'de M e h m e d C e m a l e d d i n ( S e v e n ) adlı b i r i m a m (öl. 1 9 6 4 ) , önceleri h u t b e l e r i 1



Türkçe o l a r a k v e r i r k e n , 1926 R a m a z a n ı n ı n i l k haftasında n a m a z ı da Türkçe o l a r a k kıldırmaya başlamış, F a t i h a y ı , küçük sûreleri, t e k b i r , t a h m i d , selâm ve t a h i y y e l e r i n Türkçe karşılıklarını o k u m a y a başlamıştı. Cemaleddin



Efendinin



namazda okuduğu



kısımlar



arasında



İhlâs



S û r e s i n i n T ü r k ç e çevirisi de b u l u n u y o r d u : Münevver



Bir



Hocamız



Türkçe



Namaz



Kıldırdı:



Allah



Büyük! "De k i : O Allah'tır, b i r d i r . A l l a h h e r k e s i n imdadına yetişen u l u mevlâdır. Doğrulmadı, doğurulmadı ve O'na a y a r hiç kimse bulunmadı." G a z e t e l e r i n {Vakit,



Milliyet,



Cumhuriyet,



Hâkimiyet-i



Milliye)



ben­



zer b a ş l ı k l a r l a k a m u o y u n a d u y u r d u ğ u b u h â d i s e n e t i c e s i n d e C e m a l e d d i n E f e n d i görevinden alınmış, f a k a t müderrislik maaşı kesilmemişti. B u gelişmeler üzerine A h m e d Ağaoğlu,



11 N i s a n



1926 t a r i h l i



gazetesinde b i r makale yayımlayarak Cemaleddin E f e n d i y i



Milliyet



savunmuş



v e D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i n i n b ö y l e b i r m ü d a h a l e y e h a k k ı o l m a d ı ğ ı n ı ö n e sürmüştü. Ağaoğlu'nun b u hâdise hakkında yaptığı şu y o r u m , o yıllarda



1878'de doğan Cemaleddin Efendi, M a h m u d Paşa C a m i i 1. İmamı M i d i l l i l i B e k i r Hâzım E f e n d i n i n oğludur. 1898'de Darülfünun İlahiyat Fakültesine k a y dolup o t a r i h t e açılan b i r imtihanı k a z a n a r a k dersiâm olmuş, 12 yıl Ayasofya C a m i i n d e müderrislik yapmış, Şeyhülislâm H a y r i Efendi zamanında ise Sahn m e d r e s e l e r i n d e Belagat d e r s i okutmuştur. Beş-altı sene k a d a r Göztepe C a m i i n d e imamlık da yapan M e h m e d Cemaleddin Efendi, Ictihad mecmuasının yazı h e y e t i n d e de y e r almıştır. T a l e b e l i k yıllarında hazırladığı Şerh'ulManzumet'iz-Zahire fî Kavânin'il-Bahs ve'l-Menâzire adlı eseri 1904'de yayım­ lanmıştır. (Ayrıntılı b i l g i için bkz. Bedi N . Şehsuvaroğlu, Göztepe, sh. 96-99, İstanbul, 1963) 1



1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n



59



d i n - s i y a s e t münasebetlerini ne tür b i r i s t i k b a l i n beklediğini göstermesi bakımından fevkalâde önemlidir: T ü r k m i l l e t i altı s e n e d e n r i 9 2 0 ' d e n ] b e r i y a p t ı ğ ı m u a z z a m m ü c a d e l e y i sırf k e n d i s i n i n b u i n k i ş a f ı için i c r a e t m e k t e d i r . Y o k s a l i s a n ı d a , d i n i de v e h a y a t ı n d i ğ e r t e c e l l i y â t ı d a e s k i s i g i b i k a l a c a k s a , b u m ü c a d e l e d e n f a y d a n e o l u r ? Bu nazardan, ve hem inkilâbın



Türkçe dinimizin esaslarına



namaz



kılmış



olan



inkişafına,



yani



hizmet



etmiştir.



hoca,



hem



yaptığımız



nokta-i



lisanımızın mücadele



ve



O halde böyle b i r hoca



nasıl o l u y o r d a ceza g ö r ü y o r v e n a s ı l o l u y o r d a i n k i l â b ı n b a ­ ş ı n d a b u l u n a n b i r R i y a s e t , b ö y l e b i r h o c a y ı icra-yı v a z i f e d e n m e n ediyor?



1



D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i n i n 2 0 N i s a n 1 9 2 6 g ü n v e 2 7 5 9 / 1 0 2 3 sayılı y a z ı s ı y l a resmen



görevinden a l m a n M e h m e d Cemaleddin Efendi, M a a r i f



V e k a l e t i n i n 17 E k i m 1 9 2 6 g ü n v e O r t a T e d r i s a t 8 0 7 7 / 1 1 5 8 sayılı y a z ı ­ sıyla İ m a m - H a t i b M e k t e b i m u a l l i m l i ğ i n e a t a n ı r k e n , D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t Börekçi, 3 Mayıs 1926'da gazetelere verdiği b i r beyanâtta b u tür eleştirilere ş i d d e t l e m u k a b e l e d e b u l u n m u ş v e i t i r a z s a h i p l e r i n i a b e s l e i ş ­ t i g a l e t m e k l e , h a t t a inkilâbın esaslarını a n l a m a m a k l a



suçlamıştır.



Börekçi, T ü r k ç e n a m a z kılınamayacağım, n a m a z l a r d a ayet ve sûrelerin a s ı l l a r ı n ı n ( A r a p ç a l a r m m ) o k u n m a s ı l â z ı m g e l d i ğ i n i de b e l i r t e r e k , b u k o n u d a k i k a n a a t i m g a y e t açık b i r şekilde d i l e g e t i r m i ş t i r : ' T ü r k ç e n a m a z olmaz!'



2



Osman E r g i n , 11 N i s a n 1926 t a r i h l i M i l l i y e t t e yayımlanan b u m a k a l e n i n t a ­ mamına eserinde yer vermiştir: a.g.e., V/1613-1616, İstanbul, 1943 1



Sadık A l b a y r a k , 26 H a z i r a n 1926 t a r i h l i Akşam gazetesine istinaden (Diyanet işleri Reisi nin isabetli Bir Kararı), Rifat Börekçinin şöyle b i r sözünü a k t a r m a k ­ tadır: "Arapça'ya vukûf ve rüsûhu olan ulemadan mürekkeb b i r heyet Kur'an-ı K e r i m ' i terceme edecek, Kur'an-ı K e r i m ' i n Türkçe'ye tercemesinden sonra na­ mazlar da Türkçe olarak eda edilecek ve diğer Kur'an-ı K e r i m tercemelerinin sa­ tışı men'olunacaktır." (Şeriat'ten Lâikliğe, sh. 332, İstanbul, 1977; krş. G. Jâschke, Yeni Türkiye'de İslâmlık, sh. 48, İstanbul, 1972). B u i k i farklı beyanın b i r b i r i y l e mütenakız olduğu ortadadır. 2



60



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi N e v a r k i t o p l u m h a y a t ı n ı n h e r y ö n ü y l e millîleştirildiği



b i r dö­



n e m d e , b u t ü r k a r ş ı çıkışlar p e k u z u n s o l u k l u o l a m a y a c a k v e i b a d e t l e r i n Türkçeleştirmesine yönelik taleplerden vazgeçilmeyecekti. N i t e k i m b u münakaşaların



üzeri



henüz



küllenmeden



(1927'de),



bizzât



Rifat



B ö r e k ç i n i n taht-ı r i y a s e t i n d e h u t b e l e r T ü r k ç e l e ş t i r i l m i ş v e k i t a p o l a r a k d a b a s ı l m ı ş t ı . K e z â Millî



Mecmua



da 1928 yılında — d a h a önce sözünü



ettiğimiz— birtakım a n k e t sorularını ve cevaplarını y a y ı m l a m a y a b a ş ­ lamıştı. Hülâsa



islâm'ı-



Türkleştirmek



lâzımdır!



B a l t a c ı o ğ l ü n u n b u s ö z ü , Millî Mecmuada s ü r e s o n r a , 2 1 H a z i r a n 1928'de Son Posta



yayımlandıktan kısa b i r



gazetesi, İstanbul Darülfünun



İlahiyât Fakültesi Müderrisler M e c l i s i tarafından hazırlandığı söylenen b i r l â y i h a (mazbata Islah



Beyannâmesi



müsveddesi) adıyla



neşretmiş ve k a m u o y u n a malolan



bu



lâyihada,



1928



Dini



ibadetlerin



Türkçeleştirilmesine ve y e n i d e n t a n z i m i n e ilişkin bazı esaslar y e r a l ­ m ı ş t ı . B u l â y i h a m e t n i , h e r ne k a d a r " İ s l â m ' ı T ü r k l e ş t i r m e k l â z ı m d ı r " d i y e n Baltacıoğlü n u n k a l e m i n d e n çıkmışsa da b u r a d a öne sürülen f i k i r ­ lerle siyasî yönetimin eğilimleri arasında t a m b i r mutabakatın b u l u n d u ­ ğ u n d a hiçbir kuşku y o k t u r . B i n a e n a l e y h b u m e t i n (bilhassa madde),



dördüncü



b u m u t a b a k a t nazar-ı i t i b a r a alınmak s u r e t i y l e okunmalıdır: 4 ) Evvelâ kabil-i



ibadetin ziyaret



şeklinde: ve



kabil-i



Mâbedlerimiz temiz, m u n t a z a m , iskân b i r hale g e t i r i l m e l i d i r .



Mâbetlerde sıralar, e l b i s e l i k l e r tesis e d i l m e l i ve t e m i z a y a k ­ kabılarla mâbedlere g i r i l m e s i terviç e d i l m e l i d i r . B u , dinî ıs­ l a h a t ı n i b a d e t e a i t o l a n sıhhî şartıdır. Sâniyen



ibadetin



dilinde:



İbadet lisanı Türkçe



olmalıdır.



A y e t l e r i n , duaların, h u t b e l e r i n T ü r k ç e şekilleri k a b u l ve i s ­ t i m a l e d i l m e l i d i r . B u n l a r , yalnız hâfızamn s e r m a y e s i o l a r a k değil, m e k t u b ve m u h a r r e r o l a r a k dahî i s t i m a l e d i l e b i l m e l i ­ d i r ve mâbedlerde b u esasta teşkilat yapılmalıdır. Sâlisen heyyic,



ibadetin derunî



sıfatında:



İbadetlerin son derece bediî, m i i -



b i r şekilde yapılması



temin



edilmelidir.



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n



61



B u n u n için usûl d a i r e s i n d e tegannîye m ü s t a i d m ü e z z i n l e r , i m a m l a r yetiştirmek lâzımdır. Ayrıca mâbedlerde



mûsikî



a l e t l e r i n i n kabulü dahî lâzım g e l i r . M â b e d l e r d e ilahî m a h i ­ y e t i n d e asrî ve e n s t r ü m e n t a l m û s i k î y e kat'î i h t i y a ç v a r d ı r . Râbian



ibadetin



değildir.



H u t b e l e r i n m a t b u şekilleri kâfi



fikriyatında:



Hitabet



kıraatten



ayrı b i r şeydir.



Hutbelerde



m ü h i m o l a n m a h i y e t doğrudan doğruya ilmî, y a h u t iktisadî f i k i r l e r d e ğ i l , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a dinî o l a n k ı y m e t v e m u â k a i e l e r d i r (?). B u n u v e r e b i l e c e k o l a n i n s a n l a r , h i t a b e t e m u k ­ t e d i r d i n feylesoflarıdır, ( . . . j



1



A s ı l m ü h i m o l a n şey, n e K u r ' a n - ı K e r i m i n T ü r k ç e s i , n e de b u T ü r k ç e ' n i n t a s n i f v e t e n s i k e d i l m i ş şeklidir. Mühim



olan



Kur'an



mahiyetini



'ın ve islâm



gösteren



felsefi



dininin



rüyettir.



beşerî



Şimdiye



ve mutlak



kadar



bu



şey,



yapılmamıştır.



Kur'an-ı K e r i m , b u gözle görülüp kuvvânî b i r zekâ i l e a n l a ­ ş ı l m a d ı k ç a , akl-ı m a h z v e m a n t ı k - ı m ü c e r r e d i l e a n l a ş ı l a ­ maz.



2



Siyasî i k t i d a r b i r y a n d a n Türkçe h u t b e l e r hazırlatıp K e r i m ile Sahih-i ibadetlerin



Buharî'yi Türkçe'ye



Türkçeleştirilmesi



Projesi



Kur'an-ı



çevirtiyor, diğer y a n d a n



da



için k a m u o y u n u n nabzını y o k l u ­



yordu. A n c a k K u r ' a n i n , devlet eliyle Türkçe'ye tercüme edilmesinden



Baitacıoğlu, Millî M e c m u a n ı n "Müslümanlıkta inkilâb esasları ne o l a b i l i r ? " suâline verdiği cevabı da —tıpkı b u lâyihada olduğu g i b i (ibadetlerin şekli, dili, sanatı, felsefesi)— dört kısma ayırmaktadır: ibadetlerin şekli, dili, sıfatı ve fikri­ yatı. 1



Dini Islah Beyannâmesi 'nin t a m m e t n i için bkz. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1639-1641, İstanbul, 1943. Baitacıoğlu dışında, b u olaya adı karışan ve beyannameyle i l g i l i i l k elden görüş izhâr eden üç kişi ( M e h m e d A l i Aynî, Şerafeddin Y a l t k a y a , Y u s u f Z i y a Y ö r ü k a n ) , k e n d i k a n a a t l e r i n i , sırasıyla T e m m u z 1928'de, 1942-43'de ve 1947'de k a m u o y u n a açıklamışlardır. [ B k z . O s m a n E r g i n , a.g.e., V/1644-1646, İstanbul, 1943; Dini înkilap ve Islahat Hakkında, "İslâm-Türk A n s i k l o p e d i s i ve Mecmuası, 11/73, 1947; İsmail K a r a , Dini. İslah Beyannamesi Üzerine Yusuf Ziya Yörükan'la Konuşma, "Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi", 11/670-672, İstanbul, 1997] 2



62



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



h e r k e s aynı n e t i c e y i beklemiyordu#ve t a r a f l a r , u z u n pazarlıkların s o n u ­ c u n d a fiiliyâta g e ç e n b u t e ş e b b ü s e b i r b i r i n d e n farklı a n l a m l a r y ü k l ü y o r ­ lardı. Meselâ, Kur'an-ı K e r i m i n Türkçe'ye çevrildiği yıllarda (30 K a s ı m 1 9 2 9 ' d a ) M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n Vossische



Zeitung



muhabirine ver­



diği d e m e c i n m u h t e v a s ı n a b a k ı l a c a k o l u r s a , b u farklı n i y e t l e r i t e ş h i s v e t e f r i k e t m e k h i ç de zor o l m a y a c a k t ı r : A h i r e n K u r ' a n i n tercüme e d i l m e s i n i e m r e t t i m . B u da i l k defa Türkçe'ye tercüme ediliyor. M u h a m m e d i n hayatına a i t b i r k i t a b ı n [Sahih-i



Buharı



e m i r v e r d i m . Halk,



tekerrür



olduğunu yurup,



ve din ricalinin başka



n i n ] t e r c ü m e e d i l m e s i i ç i n de etmekte



derdi



bir işleri



bulunan



ancak



olmadığını



birşey



kendi



mevcut



karınlarını



do­



Camilerin ka­



bilsinler.



panmasına hiçbir k i m s e t a r a f t a r olmamasına rağmen, b u n ­ ların b u s u r e t l e boş kalmasına taaccüb ediyor m u s u n u z ? Çobanlar güneş, b u l u t ve yıldızlardan başka birşey b i l m e z ­ l e r . Y e r y ü z ü n d e k i k ö y l ü l e r de a n c a k b u n u b i l i r l e r . m a h s u l â t h a v a y a t â b i d i r . Türk, (...) Ben cemiyet-i



bu muammayı beşeriyenin



kabul reisi



yalnız



edemem.



olan



tabiatı Takdise



kimsedir!



Çünkü



takdis



eder.



lâyık,



ancak



1



M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n b u b e y a n â t ı n d a n y e d i - s e k i z yıl s o n r a , y a n i k e n d i s i y i n e h a y a t t a i k e n (17-18 Şubat 1937'de), Y o r g i P e s m a z o ğ l u adlı Y u n a n l ı b i r g a z e t e c i n i n , A t i n a ' d a ç ı k a n b i r g a z e t e d e y a z m ı ş o l d u ğ u satırlar da kezâ aynı şekilde K u r ' a n i n T ü r k ç e t e r c ü m e s i n d e n b e k l e n e n faydaların, d i n d a r halkın b e k l e n t i l e r i n d e n çok farklı o l d u ğ u n u göster­ mektedir: V a k t i y l e Osmanlı İmparatorluğunun k u v v e t l e n m e s i n i m u ­ cip o l a n " d i n budalalığı ve t a s a v v u f , son z a m a n l a r d a b u n u n parçalanmasını



intaç



etmişti.



Kemal'in



kanaatince



bu



İmparatorluk mâmulâtı, yabancı u n s u r l a r a i s t i n a d etmiş o l -



Atatürk'ün (4. bas.) 1



Söylev ve Demeçleri



(1918-1937),



111/124-125, T.T.K., A n k a r a , 1989



1932 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n



63



d u ğ u n d a n m e m l e k e t t i n ] v e T ü r k l e r i n öz m a l ı değildi. B u n u n içindir k i K e m a l , , d e v l e t i dinî t e s i r l e r d e n u z a k l a ş t ı r m ı ş t ı r . K e n d i s i n i n dediği g i b i , b u n u yalnız k a n u n l a r i l e uzaklaştır mamıştır; K u r ' a n i Türkçe'ye tercüme e t t i r m e k l e , b u n u her­ k e s i n m a l ı y a p m ı ş t ı r . Bu suretle felsefi



ahkâmın



asrî



kâfi gelemeyeceğini



Kitab'ı



bir devletin



okuyanlar,



yurttaşlarının



içindeki ihtiyacına



anlamışlardır.



1



B ü t ü n b u aktarılanlar m u v a c e h e s i n d e şu suâlin cevabını a r a m a k g e r e k m e k t e d i r : " D e v l e t eliyle desteklenen ve esasen b ü y ü k pazarlıklar sonucu h a y a t a geçirilmiş o l a n Kur'an-ı K e r i m ' i n ve S a h i h - i Buharî'nin Türkçe'ye tercüme edilmesi ile Türkçe h u t b e l e r i n hazırlanması projesi, projede r o l a l a n k i m s e l e r i n , gerçekte b u tür b e k l e n t i l e r e u y g u n eserler ortaya koymalarıyla mı neticelenmişti?" B u suâle cevap v e r m e d e n önce, sözkonusu projede r o l a l a n z e v â t m i s i m l e r i n i v e k a t k ı l a r ı n ı b i r k e z d a h a h a t ı r l a m a k g e r e k i r : 1) Börekçi, 2) A h m e d H a m d i A k s e k i ,



Rifat



* M e h m e d A k i f E r s o y , 4) E l m a l ı l ı



H a m d i Y a z ı r , 5) B a b a n z â d e A h m e d N â i m ve 6) K â m i l M i r a s . D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t B ö r e k ç i n i n h a z ı r l a t t ı ğ ı T ü r k ç e h u t b e l e ­ rin



başlıklarını



daha



önce



zikretmiş,



hazırlanma



maksadını



da



Börekçinin yazdığı m u k a d d i m e ' d e n yaptığımız i k t i b a s l a r l a o r t a y a koy­ m u ş t u k . B i n a e n a l e y h b u h u t b e l e r l e i l g i l i o l a r a k , sadece b u e s e r i n o r t a y a ç ı k m a s ı n ı s a ğ l a y a n i r a d e n i n değil, e s e r i n m u h t e v a s ı n ı n d a m e v c u t s i y a s î iktidarın b e k l e n t i l e r i n e u y g u n olduğunu söyleyebiliriz. N i t e k i m h u t b e ­ l e r i n sadece b a ş l ı k l a r ı n a b a k m a k b i l e , b u t e s b i t i n h a k l ı l ı ğ ı n ı g ö s t e r e c e k -



Y o r g i Pesmazoğlu, Kemal Atatürk, 17-18 Şubat 1937 t a r i h l i Proin A t i n a ' d a n ; ('Yabancı Gözüyle C u m h u r i y e t Türkiyesi" içerisinde, sh. 2 1 , A n k a r a , 1938, D a h i l i y e Vekâleti M a t b u a t U m u m Müdürlüğü Neşriyatı). Oysa A m e r i k a n Sefiri S h e r r i l l , b u teşebbüsü daha farklı b i r biçimde yorumlamaktadır: "[Atatürk], h a l k t a n b i r el ile aldığını, diğer el ile iâde ediyordu; ona K u t s a l K i t a b i k e n d i d i ­ linde veriyordu. H i l a f e t zamanında K u r ' a n i tefsir edebilecek yalnız d i n adamları i k e n , şimdi okur-yazar herkesin b u n u yapmaya k u d r e t i vardı." (bkz. Bölüm I I I , Metin XVIII) 1



64



T ü r k ç e K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi



t i r : Çalışan Yardım; İslâm



Dini'nde



Ebnâ-yı



Dünya Askerliğin



Görür;



Sağlığın Sa'yin



Cinsimize



Tartanlar; Hased;



Mükâfatını



Temizlik;



Vatan



Kıymeti; Hürmet



ve Ahiret Şerefi.



Müdafaası;



Başı Temizliktir; Sa'y ve



u Amel;



Muavenet;



için Çalışmak,



Tayyare



Herkes



Kazancına



Ticaret; Eksik



Fesad



Cemiyetine Bağlıdır;



San'at;



Ziraat;



Ölçenler,



Yanlış



Çıkarmamak;



Nifak



ve



B u başlıklar altında y e r a l a n m u h t e v a ince­



l e n d i ğ i t a k d i r d e de f a r k l ı b i r n e t i c e y l e k a r ş ı l a ş ı l m a y a c a k , e n n i h a y e t h u t b e l e r i hazırlayanların, 1927 Türkiye'sinde din'e ayrılan y e r i n dışına çıkmayıp k e n d i l e r i n e v e r i l e n görevleri k e m a l - i c i d d i y e t l e i f a e t t i k l e r i gö­ rülecektir. D i y a n e t İşleri R e i s i n e v e k â l e t e n K u r ' a n - ı K e r i m i n t e r c ü m e v e t e f ­ s i r i , S a h i h - i B u h a r î ' n i n ise t e r c ü m e v e ş e r h i p r o j e s i n i n h a y a t a geçirilrnes i n d e k i e n önemli idarî rolü üstlenmiş o l a n A k s e k i l i ' y e gelince, k e n d i s i ­ n i n b u s ü r e ç b o y u n c a i n c e b i r s i y a s e t t a k i p ettiği v e m e v c u t i m k â n l a r içerisinde m ü m k ü n olabilecek en i y i sonucu a l m a y a çalıştığında hiçbir k u ş k u m u z bulunmamaktadır. D a h a açık b i r şekilde söylemek g e r e k i r s e , A k s e k i l i , bazı mahzurları hesaba k a t a r a k m e y d a n d a n çekilmeyi t e r c i h e t m e m i ş , b i l a k i s h e m siyasî i r a d e y i r a h a t s ı z e t m e y e c e k b i r y o l b u l m a y a , h e m de b u ş a r t l a r d a y a p ı l a b i l e c e k o l a n ı n e n i y i s i n i y a p m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı r .



1



M e h m e d  k i f ise, i l k y ı l l a r d a k i ş a r t l a r ı n d e ğ i ş i p , d a h a s o n r a h a z ı r ­ ladığı K u r ' a n çevirisinin istemediği b i r m a k s a d için k u l l a n ı l a c a ğ ı m a n ­ l a y ı n c a , aldığı ü c r e t i i a d e e d i p b u i ş t e n v a z g e ç m i ş , t ü m ı s r a r l a r a r a ğ m e n çevirisini y e t k i l i l e r e t e s l i m e t m e m i ş t i r .



2



B u k o n u d a önemli b i r değerlendirme için bkz. İsmail K a r a , Bizden Biri Olarak Ahmet Hamdi Akseki, "Ülke", yıl. 2, sy. 3 1 , sh. 29-31, Aralık 1997; krş. aynı y a ­ zar, Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi, 11/269-379 (Ahmed Hamdi Akseki), İstanbul, 1997; 1. bas. 1987 1



S a a d e t t i n K a y n a k ' m hatırlarında aktardığına göre, 1932 R a m a z a n ı n d a k u l ­ lanılan C e m i l Said'in Türkçe Kur'an-ı Kerim (İstanbul, 1924) adlı çevirisinin h a ­ t a l a r l a mâlul olduğu anlaşılınca, M u s t a f a K e m a l Atatürk, " B u tercümeyi bıraka­ lım, M e h m e d A k i f i n tercümesini alalım" demiş ve f a k a t bütün a r a m a l a r a rağ­ m e n , Â k i f i n Mısır'da b u l u n a n tercümesi b i r türlü ele geçirilememişti (bkz. Bölüm I I I , M e t i n X I I ) . Mustafa K e m a l Atatürk, Âkif Türkiye'ye döndükten sonra da b u çabalarından vazgeçmemiş, h a t t a kendisine, farklı zamanlarda aracı ola2



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n



65



E l m a l ı l ı H a m d i Y a z ı r i s e , b u p r o j e n i n h e m ç e v i r i , h e m de t e f s i r kısmını d e r u h t e e t m e k suretiyle üzerine düşen vazifeyi yerine getirmiş ve n i t e k i m eser de 1 9 3 5 - 1 9 3 8 yılları arasında neşredilmiştir. Elmalık



Ancak



' n m m e y d a n a g e t i r d i ğ i b u e s e r i n b i l h a s s a çeviri k ı s m ı , b e k l e n e ­



n i n t a m a k s i n e ç ı k m ı ş t ı r . Elmalılı'nm



t a k d i r y e t k i s i olanların



Türkçesini



d a t e y i d e d e c e k l e r i ü z e r e , k e n d i s i n i n çeviri k ı s m ı n d a k u l l a n d ı ğ ı T ü r k ç e ile, diğer kısımlarda kullandığı Türkçe b i r b i r i n d e n farklıdır ve b u n u n n e d e n i de  k i f i n gerekçesiyle aynıdır. Ç ü n k ü diğer y a z ı l a r ı n d a y o k denecek k a d a r d e v r i k cümle k u l l a n a n Elmalılı, b i r y a n d a n fevkalâde özenle k o r u m a y a g a y r e t e d e r k e n , diğer y a n d a n



mânâyı



çevirisinde



m e b z u l m i k t a r d a d e v r i k cümleler kurmuş, âdeta okuyuşu kolaylaştıra­ cak u n s u r l a r a riâyet e t m e k t e n alabildiğine kaçınmıştır. N i t e k i m çeviris i n d e k i s ö z d i z i m i n i v e s ö z c ü k s e ç i m l e r i n i t e d k i k edecek o l a n l a r , b u t e s h i ­ rimizi



t e y i d edecek b i r neticeyle karşılaşacaklardır.



1



T e f s i r kısmına ve



özellikle T e f s i r ' i n o m u h t e ş e m m u k a d d i m e s i n e g e l i n c e , E l m a l ı l ı m e r h u m , i l m î d i r a y e t i n i n y a n ı s ı r a s i y a s î d i r a y e t i n i de t e b a r ü z e t t i r m e k t e n a s l â ç e k i n m e m i ş ve " H â ş â Türkçe K u r ' a n ! " şeklinde sarfettiği b i r i f a d e n i n m u k a d d i m e d e n çıkarılması istendiğinde, b u isteği k a b u l eder g ö r ü n ü p b i l â h a r e d a h a ağırını y a z m ı ş t ı r : "Türkçe Tecrîd-i



Sarihin



kıymetli



mı v a r behey şaşkın!?"



2



Babanzâde A h m e d Nâim tarafından hazırlanmış



o l a n ü ç c i l t l i k k ı s ı m d a (ilk cildin dâir gayet



Kur'an



bir teliftir),



tamamına



yakın



kısmı



hadîs



usûlü'ne



k e n d i s i n i töhmet altında bırakacak h e r -



h a n g i b i r ifadeye rastlanılmamışsa da b u hususta b i r h ü k ü m v e r e b i l m e k için d a h a d e r i n t e d k i k l e r i n gerekeceği i z a h t a n vârestedir. E s e r i n t e r ­ c ü m e ve şerh kısmını ikmâl etmiş o l a n K a m i l M i r a s a gelince, k e n d i s i ­ n i n , g e r e k bab başlıklarının çevirisinde, gerekse şerh kısmında aynı s i -



r a k çeşitli k i m s e l e r i göndermiş, ancak b i r netice alamamıştır. ( K a y d a değer b i r misâl için bkz. M i t h a t Cemal K u n t a y , Ölümünün 50. Yılında Mehmet Akif, sh. 195-198, A n k a r a , 1986) B u k o n u d a k i misâllere kolay ulaşabilmek bakımından bkz. Elmalılı H a m d i Yazır, Hak Dini Kur'an Dili: Kur'an-ı Kerim ve Meali, (Haz. Dücane Cündioğlu), İstanbul, 1993 1



2



Elmalılı, a.g.e., 1/15, İstanbul, 1935



66



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



y a s î d i r a y e t i g ö s t e r e m e d i ğ i n i , h a t t a sırf b u n e d e n l e z a m a n z a m a n i l m î esaslara riâyetten dahî i n h i r a f ettiğini söyleyebiliriz. N i t e k i m Buhârî'nin H z . Peygamber'den r i v a y e t etmiş olduğu, "Sizler



İmam Türklerle



s a v a ş m a d ı k ç a K ı y a m e t k o p m a z " h a d î s i , t e r c ü m e y e esas a l m a n Z e b i d î ' n i n et-Tecrîd'us-Sarîh



adlı e s e r i n d e b u l u n m a s ı n a r a ğ m e n , K a m i l



Mirasin



t e r c ü m e s i n d e b u h a d î s i n n e A r a p ç a s ı n a , n e de T ü r k ç e s i n e y e r v e r i l m i ş , üstelik bazı bab başlıklarının çevirisinde m e v c u t koşulların t e s i r i n d e kalınmıştır.



1



B u m ü l a h a z a l a r ı n , — T ü r k ç e Hutbe



( İ s t a n b u l , 1 9 2 7 ) a d l ı eser b i r



k e n a r a bırakılacak o l u r s a — gerek Kur'an-ı K e r i m i n tercüme ve t e f s i r i ­ n i n , gerekse S a h i h - i Buhârî'nin tercüme ve şerhinin ilmî kıymetine b i r gölge d ü ş ü r m e m e s i için, şu hususların hatırda t u t u l m a s ı n ı n b i r vecibe o l d u ğ u n u i h t a r e t m e k i s t e r i z : B u e s e r l e r i n o r t a y a çıkışı, h e r n e k a d a r s i ­ y a s î i r a d e n i n m ü s a a d e s i y l e (: talimatıyla)



ve o d e v r i n seçkin âlimlerinin



k a t k ı l a r ı y l a m ü m k ü n o l m u ş s a d a h e r i k i tarafın d a b u p r o j e d e n b e k l e n t i ­ l e r i n i n b i r b i r i n d e n farklı o l d u ğ u n u u n u t m a m a k lâzım g e l i r .



Nitekim



farklı b e k l e n t i l e r i n m e v c û d i y e t i , tarafları k a r ş ı k a r ş ı y a g e t i r d i ğ i n d e , b i r . ç a t ı ş m a n ı n y a d a b u b e k l e n t i l e r e u y g u n o l a r a k farklı t a v ı r l a r ı n o r t a y a çıkması kaçınılmazdır: (a) B i r t a r a f diğerinin iradesine t a m a m e n t e s l i ­ m i y e t gösterir; (b) B i r t a r a f diğerinin b e k l e n t i l e r i n i y e r i n e g e t i r m e k t e n k a ç ı n d ı ğ ı n d a , k e n d i b e k l e n t i l e r i n d e n de v a z g e ç e r ; ( c ) İki t a r a f d a k e n d i b e k l e n t i l e r i n i m u h a f a z a e t m e k kaydıyla aralarında uzlaşmanın b i r yo­ lunu bulurlar. B i r i n c i s i , t a r a f l a r d a n b i r i n i n (siyası



iradenin)



çok k u v v e t l i ve m ü -



t e h a k k i m , d i ğ e r i n i n ise i l m e n v e s i y a s e t e n ç o k g ü ç s ü z v e y e t e r s i z o l m a s ı d u r u m u n d a v u k û a gelir. İkincisi, a n c a k i k i tarafın da çok güçlü o l m a ­ sıyla m ü m k ü n o l a b i l i r k i b u d u r u m d a m e y d a n d a n ç e k i l m e k reddetmek)



(işbirliğini



h e r z a m a n ' y e n i l m e k ' anlamına gelmez. Ü ç ü n c ü s ü ise, h e r i k i



tarafın da güçlü ve zayıf yönlerinin bulunması h a l i n d e takınılacak b i r tavırdır.



Buharî, Câmiu's-Sahîh, K. 60, B. 94; K. 65, B. 22, İstanbul, tsz.; Zebidî, Tecrîd'us-Sahîh, K . 53, h a d . no. 1262, İstanbul, tsz.; Kâmil M i r a s , Tecrîd-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, V I I I / 3 4 2 , A n k a r a , 1970 1



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



67



C u m h u r i y e t d e v r i n e yetişen ulemânın tavrı, z a m a n z a m a n b u t a b l o y a u y g u n o l a r a k değişmiş, dolayısıyla bazen iktidarların k e n d i l e ­ r i n d e n i s t e d i k l e r i n i y e r i n e g e t i r m i ş l e r , b a z e n g e t i r m e m i ş l e r , b a z e n de b i r şekilde uzlaşmanın y o l u n u bulmuşlardır. B u üç tavırdan i l k i , b u tür t a ­ vır s a h i p l e r i n i ahlâkî b i r zaafla suçlamayı m ü m k ü n kılabilecek b i r a h ­ v â l i n m e v c u d i y e t i n i a k l a g e t i r i y o r s a d a b ö y l e b i r h ü k m e v a r m a k t a acele e t m e m e l i d i r ; z i r a b u d u r u m d a t e s l i m i y e t i n sadece siyaseten de g e r ç e k l e ş t i ğ i g ö s t e r i l m e l i d i r . N i t e k i m siyaseten



değil,



zihnen



teslîm olanların,



zih­



nen de t e s l i m o l d u k l a r ı t e c r ü b e l e r l e s a b i t o l m a k l a b i r l i k t e , b u n u n a k s i de vâriddir. İkincisi, hiç kuşku y o k k i d a h a soylu, d a h a a s i l ve d a h a h a y s i ­ y e t l i b i r tavırdır. A n c a k b u h a y s i y e t l i tavrın gösterilmesinde, kişilerin k a r a k t e r özelliklerinin yanısıra, b i r siyaset s a h i b i olmalarının d a b ü y ü k b i r rolü vardır. T a r i h i n tanıklığına başvurmak s u r e t i y l e , siyaset s a h i b i o l m a y a n , d a h a d o ğ r u s u , m ü c a d e l e ettiği t a r a f k a d a r s i y a s î u f u k t a n m a h ­ r u m b u l u n a n k i m s e l e r i n , böylesine şahsiyetli b i r tavrı göstermelerinin p e k m ü m k ü n olmadığını, olamadığını söyleyebiliriz. Ü ç ü n c ü ve s o n t a v ı r - a l ı ş b i ç i m i n e g e l i n c e ; b u , b i r s i y a s î h e d e f s a ­ h i b i o l a n ve f a k a t h e d e f l e r i n i h e m e n ve açıkça gerçekleştirecek gücü b u ­ l u n m a y a n insanların t a k i p e t t i k l e r i b i r y o l d u r . N i t e k i m t a r i h , böylesi b i r y o l u ustaca izleyenler tarafından yazılmıştır; u z u n s o l u k l u o l a n , öngörü­ lerde b u l u n a b i l e n ve yürüdüğü y o l u n doğruluğuna k e s i n o l a r a k i n a n a n k i m s e l e r tarafından... A n c a k ahlâkî m e t a n e t i , siyasî kararlılığı ve d a h a da önemlisi t o p l u m s a l mesûliyeti hâiz k i m s e l e r i n yürütebilecekleri böy­ l e s i i n c e b i r s i y a s e t i n , esas i t i b a r i y l e kahramanlık,



dâhilik,



ustalık



gibi



sıfatlarla n i t e l e n e b i l m e s i , mücadele bitmedikçe m ü m k ü n o l m a z . B u n e ­ denle k i m i n uzlaştığını, k i m i n t e s l i m olduğunu ayırdetmek



güçleşir;



h a t t a uzlaşanların başarı kazanamadıkları düşünülüyorsa, o n l a r da k o ­ laylıkla t e s l i m olanların safında görülebilirler. N e k i böyle b i r yargı, o k i m s e l e r i n i d e a l l e r i n i n v e b u i d e a l l e r i n t a h a k k u k u için ç e k t i k l e r i s ı k ı n t ı ­ ların ve harcadıkları mesâinin basitçe inkârı m â n â s ı n a g e l m e k l e k a l m a z , aynı z a m a n da hâdiselerin s e y r i n i ve m a h i y e t i n i a n l a m a m ı z a da mâni olur. H â s ı l ı , s ö z ü e d i l e n d ö n e m d e , farklı k i m s e l e r t a r a f ı n d a n g e r e k a y n ı z a m a n d a , gerekse farklı z a m a n l a r d a b u tavırların t ü m ü gösterilmiş;



68



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



k i m i l e r i t e s l i m o l u r k e n , k i m i l e r i m e y d a n d a n ç e k i l m i ş , k i m i l e r i de u z ­ l a ş m a n ı n y o l u n u a r a y a r a k h e r halükârda birşeyler y a p a b i l m e k için ça­ balayıp durmuştur. B i r süre sonra, y a n i uzlaşmanın, uzlaşarak birşeyler y a p m a n ı n i m k â n ı k a l m a d ı ğ ı n d a , işte o z a m a n m e y d a n d a n çekilenlerin de, t e s l i m o l u p k e r v a n a k a t ı l a n l a r ı n d a sayısı a r t m ı ş , m ü c a d e l e d a h a d e ­ r i n l e r e , k i m s e l e r i n hissedemeyeceği k a d a r derinlere inmiştir.



Çünkü



m u h a l e f e t i n kalmadığı siyasî z e m i n l e r , m e y d a n d a uzlaşacak k a d a r güçlü k i m s e l e r i n kalmadığı zeminlerdir. İmdi, böyle b i r d ö n e m e , artık m u h a l e f e t i n d i b e i n i p karşıt s e s l e r i n iyice kesildiği 1932 R a m a z a n ı n a gelmiş b u l u n u y o r u z . V . " M ü s l ü m a n l ı k : Türk'ün Millî D i n î " T e z i 9 Ocak 1932'den 7 Şubat 1932 t a r i h i n e k a d a r geçen b i r aylık z a m a n d i ­ l i m i ( R a m a z a n 1350), C u m h u r i y e t d e v r i n i n en önemli inkilâblarmdan b i r i n e sahne olmuş, T a n z i m â t i n ilânından i t i b a r e n zayıf b i r şekilde başlayıp I I . M e ş r û t i y e t i n ilânıyla yükselen, C u m h u r i y e t i n ilânıyla b i r ­ l i k t e g e r e k l i t ü m hazırlıkları tamamlanıp müteâkib yıllarda parça parça h a y a t a geçirilen "İslâm'ın Türkleştirilmesi Projesi", işbu dönemde (1932 R a m a z a n ı n d a ) kemâl noktasına ulaşmıştır. B u p r o j e y e t e m e l t e ş k i l e d e n t e z (Müslümanlık: Dini),



Türk'ün



Millî



1932 R a m a z a n ı n d a n kısa b i r süre s o n r a M a a r i f V e k i l i t a y i n edile­



c e k o l a n A y d ı n M e b û s u D r . R e ş i t G a l i p (öl. 1 9 3 4 )



1



tarafından k a l e m e



a l ı n m ı ş v e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n fikrî v e s i y a s î d e s t e ğ i y l e de t a t b i k m e v k i i n e konulmuştur. Atatürk'ün okuduğu, üzerinde f i k i r l e r yürüttüğü ve el yazılarıyla n o t l a r k o y d u ğ u b u t e z i n t a m m e t n i n i elde e t m e k m ü m ­ k ü n o l a m a d ı y s a d a E k i m 1 9 4 7 y ı l ı n d a M ü n i r H a y r i E g e l i n i n (öl. 1 9 7 0 ) ,



Reşit G a l i p hakkında b i l g i için bkz. A h m e t Şevket E l m a n , Dr. Reşit Galip, A n k a r a , 1953; 2. bas. 1959; Kâzım Öztürk, T.B.M.M. Albümü 1920-1973, sh. 76, A n k a r a , 1973; F a h r i Çöker, Türk Tarih Kurumu: Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, sh. 294-297, A n k a r a , 1983; F a h r i Çöker, Türk Parlamento Tarihi 1919-1923, III/118-119, A n k a r a , 1995 1



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



69



" r u h u n a t a m a m e n s â d ı k k a l a r a k n a k l e t t i ğ i " b i r ö z e t i n i esas a l m a k s u r e ­ tiyle b u t e z i n muhtevasını tanıtmaya çalışacağız.



1



D i n i h t i y a c ı n ı n , i n s a n o ğ l u n u n ' i l k ihtiyacı' o l d u ğ u n u s ö y l e y e n R e ş i t G a l i p ' e göre, insanın, t a r i h i n başlangıcında k e n d i n i i d r a k ettiği



zaman



i l k korkularının ve i l k hayranlıklarının k e n d i s i n e t e l k i n ettiği



duygu



' A l l a h ' olmuş ve i l k t e s e l l i s i n i A l l a h ' a sığınmakta bulmuştur. A l l a h ' a s ı ğ m a n i n s a n , O'na k e n d i n i beğendirmek için çırpınmış ve b u çırpınışın i l k t e z a h ü r l e r i , ibadet



h a l i n d e k e n d i s i n i göstermiştir. İ b a d e t i n i l k şekli,



insanoğlunun Tanrısına k e n d i beğendiklerini tekrarlaması ( m s l . güzel k o k u d a n hoşlandığı için Tanrısına güzel k o k u l a r s u n m a s ı v e y a güzel h a r e k e t l e r d e n hoşlandığı için Tanrısının h u z u r u n d a d a n s e t m e s i y a d a güzel sözlerden ve r i t i m l e r d e n hoşlandığı için, Tanrısına güzel sözler ve şarkılar



söylemesi)



şeklinde



olmuştur.



Bütün



bunlara



karşılık



Tanrısından yardım ve k o r u m a i s t e y e n y a d a d i l e k l e r i n i n y e r i n e



ge­



t i r i l m e s i n i a r z u eden insanoğlunun, meramını Tanrı'ya anlatması, dü­ şündüklerini O'na söylemesi gerekmiştir. " B u d u r u m d a i n s a n , T a n r ı y a nasıl h i t a b edecektir? T a n r ı n ı n d i l i nedir?" Tanrı nın k e n d i s i n e a i t b i r d i l i olmadığını, o n u n d i l i n i n , k e n d i ­ s i n e i b a d e t e d e n i n s a n ı n e n t a b i i v a s ı t a s ı o l a n anadili



olduğunu söyleyen



Reşit G a l i p , b u r a d a t e z i n i n en önemli aksiyomlarından b i r i n i öne sür­ mektedir: Şu halde Burada



din, dil vasıtasıyla din, millî bir unsur



tin birbirinden



ayrılmaz



bir



insanın oluyor.



milliyetine Binaenaleyh



girmektedir. din,



milliye­



parçasıdır.



Reşit G a l i p , Türklerin e n eski d i n anlayışlarının " i l e r i b i r telâkki" olduğunu b e l i r t t i k t e n sonra, İslâm'ın a n a p r e n s i p l e r i n i n Türk'ün Millî D i n i n e u y g u n olduğunu söyleyip, h e r i k i dinî anlayış arasında bazı k a r -



E s a s aldığımız metin için bkz. E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i Egeli], Atatürk ve Din IV-V, "Millet" (Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), c. 4, sn. 2, sy. 90, 97; sh. 4, 23 E k i m 1947; 11 Aralık 1947. Münir H a y r i Egeli hakkında bkz. A y h a n Yetkiner, Bab-ı Ali'nin Hatıra Defteri, 111/53, İstanbul, 1988 1



70



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



ş ı l a ş t ı r m a l a r y a p a r ve a r d ı n d a n Hz. Muhammed'in ğunu



Türk aslından



oldu­



isbatlamaya koyulur. T e z i n e n m ü h i m noktalarından b i r i , hiç kuşkusuz k i burasıdır. B u



n e d e n l e ş i m d i b u k o n u d a k i d e l i l l e r e de y e r v e r e l i m : 1.



Hz.



Muhammed,



Arabistan'a



şimalden



müsta'reb



Araplardandır;



(kuzeyden) gelen



bir



yani



soydandır.



A r a p l a r ise S â m î s o y u n d a n d ı r . E ğ e r ş i m a l d e n g e l e n soy d a S â m î o l s a , o n l a r a müsta'reb



( A r a p l a ş m ı ş ) g i b i ayrı b i r ı r k adı



v e r i l m e s i icab etmezdi. 2. H z . M u h a m m e d , evlâd-ı İsmail'dendir. D a h a açıkçası evlâd-ı İbrahim'dendir. H z . İ b r a h i m B a b i l h a l k m d a n d ı r . H z . İbrahim'in yaşadığı d e v r i n N e m r u d ' u , Sümer ülkesine zorla giren Sâmî soyuna m e n s u p t u . Tez i n b u bölümünde, Reşit G a l i p ' i n H z . İbrahim'in Sümer s o y u n a



1



m e n s u p olduğunu o r t a y a a t a n birçok deliller ve v e s i k a l a r zikrettiğini söyleyen Münir H a y r i Egeli, bunları aktarmayıp h e m e n b u



muha­



k e m e n i n sonuç kısmını verir: Dünyanın en büyük d i n prensibi koyucularından b i r i s i olan Hz.



1



Süm.er dili



İbrahim'in



ile Türk dili



böylece



Türk



meydana



çıkıyor.



2



arasında yapılan m u k a y e s e l i b i r çalışma için bkz.



Osman N e d i m T u n a , Sümer ve Türk Dillerinin Meselesi,



olduğu



Tarihî İlgisi ile Türk Dili'nin



Yaşı



A n k a r a , 1990



Ne ilginçtir 'ki Hz. İbrahim 'in Türklüğü meselesi, benzeri delillere i s t i n a d e n 1924 yılında İbrahim Hakkı Baltacıoğlu tarafından da b i r tez olarak öne sürül­ müştür. Baltacıoğlu'nun Tevhid-i Efkar gazetesinde i k i gün süreyle yayımlanan makalesine binaen Tahir'ul-Mevlevî tarafından istîzâh maksadıyla b i r yazı k a ­ leme alınmış, Baltacıoğlu buna y e n i b i r yazıyla mukabele etmiş, ardından Y u s u f Ziya Yörükan da b u konuda b i r makale yazmıştır. Tevhid-i Efkârda, yayımlanan b u m a k a l e l e r için bkz. İbrahim Hakkı, Hz. İbrahim, (a.s) Bir Türk'tür, 9-10 H a z i r a n 1340; Tahir'ul-Mevlevî, İbrahim (a.s) Hakkında Bir İstîzâh, 14 H a z i r a n 1340; İbrahim Hakkı, Hz. Sârâ Hz. İbrahim'in Nesi idi?, 19 H a z i r a n 1340; Y u s u f Ziya, Hz. İbrahim'e Dâir, 2 1 H a z i r a n 1340. [Türklerin Hz. İbrahim'in soyundan geldiği iddiaları, Abbasîler döneminden b e r i öne sürülmektedir. B u k o n u d a k i 2



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



TL



Esasen H z . İbrahim'in koyduğu prensipler, tesamüh, geniş d ü ş ü n c e v e A l l a h ' ı n birliği b a k ı m ı n d a n T ü r k i t i k a d l a r ı n a d a p e k u y g u n d u r . H z . M u h a m m e d ' i n evlâd-ı İbrahim'den o l ­ d u ğ u m ü t e a d d i d d e f a l a r t a s r i h e d i l d i ğ i n e g ö r e , dünyanın büyük



din yapıcısının



kabul



etmek



da [ H z . M u h a m m e d ' i n de]



en



Türklüğünü



lâzımdır.



Münir H a y r i E g e l i , Reşit G a l i p ' i n b u sonuç önermesinin kenarına, M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün elyazısıyla düşülmüş b i r n o t bulunduğunu b e l i r t i p b u n o t u da aktarır: Doğrudur! olan



Ancak



bütün



dünya



böyle bir tezi çok daha



ölçüsünde



etraflı



tedkîk



ehemmiyeti etmek



âşikâr



gerekir.



T e z i n i n b u n d a n s o n r a k i k ı s m ı n d a , T ü r k l e r i n m ü s l ü m a n h ğ m ge­ lişmesindeki ve intişarındaki r o l l e r i n i bahis mevzûu eden Reşit G a l i p , İmam-ı A z a m E b u H a n i f e ' n i n , İ m a m Buharî'nin, İbn Sina'nın, Reşid'in [İbn R ü ş d ' ü n ? ] , soyadı A r a b i olmasına r a ğ m e n Arabi'nin



Türk



olduklarını



söyler,



Selahaddin-i



İbn



Muhyiddin-i Eyyubî'lerin



A t a b e k l e r i n , Kılıçarslan'larm hep Türk olup büyük yararlılıklar göster­ d i k l e r i n e t e m a s eder. B u r a d a (Türklerin A b b a s î imparatorluğuna h â k i m olduklarının ve h a t t a Türk emîr'ul-umerâlarmm h a l i f e l e r i n hakikî m ü ­ messilleri



vaziyetine



girdiklerinin



yazıldığı



paragrafın



kenarına)



M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k t a r a f ı n d a n şöyle b i r n o t d a h a d ü ş ü l m ü ş t ü r : Emîr'ul-Umerâ



' e m i r l e r i n emîri' d e m e k t i r . H a l b u k i yalnız



h a l i f e l e r e ' e m î r ' u l - m ü ' m i n î n ' d e n i r d i . D e m e k o l u y o r k i sadece b i r emîr o l a n h a l i f e y e hâkim olduklarını böylece ifade e t m e k istemişlerdir. B u n o k t a y a d i k k a t e t m e k lâzımdır. İ s l â m M e d e n i y e t i n i n b i r Türk



Medeniyeti



olduğunu, müslüman



m e d r e s e l e r i n i f i i l e n T ü r k l e r i n k u r d u k l a r ı n ı , y e d i asır b o y u n c a İ s l â m âlimi o l a r a k görünen şahsiyetlerin 8 / 1 0 ' i n i n düpedüz T ü r k olduklarını,



tartışmalar için bkz. Dücane Cündioğlu, Anlamın 149-154, İstanbul, 1995; 2. bas. 1997]



Buharlaşması



ve Kur'an,



sh.



72



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



A r a p d i l i n i de e s a s e n T ü r k l e r i n i n k i ş a f e t t i r d i k l e r i n i u z u n u z u n a n l a t a n tez s a h i b i , Türklerin, m ü s l ü m a n h ğ ı t e r a k k i e t t i r d i k l e r i n i , a n a d i l i A r a p ç a o l m a y a n Türk halkına yarım y a m a l a k b i l d i k l e r i Arapça k a y n a k l a r d a n k e n d i m e n f a a t ve hesaplarına göre n a k l e t t i k l e r i a k i d e l e r i y a y m a y a baş­ l a y a n h o c a t a k ı m ı n a (saray



karşı, Türk halkının hiss-i seli­



ulemasına)



m i n i n a y a k l a n d ı ğ ı n ı , b ö y l e c e h a k i k î T ü r k â l i m l e r i n i n Tekkeler



içinde



İ s l â m ' ı y e n i b i r h a y a t a k a v u ş t u r m a y a çalıştıklarını ö n e s ü r e r . R e ş i t G a l i p , t e z i n i n s o n k ı s m ı n ı , İslâm'ı h a s r e d e r ve A h m e d Velîlerin,



Hacı



gayretlerine



Türkleştirme



Yesevî'lerin, S u l t a n Veled'lerin, Hacı



Bayram-ı



Velîlerin



kurdukları



Bektaş-ı



tekkelerle



islâm'ı



Türkleştirmek



y o l u n d a şâyân-ı d i k k a t g a y r e t l e r s a r f e t t i k l e r i n i , A h i zâvi-



yelerinin



aynı



de



yolda



atılmış



hususundaki



Türkleştirmek



adımlar



olduğunu,



en büyük hissenin



[Süleyman Çelebî'ye] a i t bulunduğunu söyler.



fakat



Mevlûd



islâm'ı



nâzımına



1



D r . Reşit G a l i p ' i n t e z i şu satırlarla son bulmaktadır: Yukarıdan b e r i anahatlarını naklettiğimiz



müslümanlığın



tekâmül t a r i h i göstermiştir k i m ü s l ü m a n d i n i , T ü r k millî bünyesinin e n u y g u n d i n i d i r ve ancak müslümanlığın T ü r k m i l l î b ü n y e s i n e e n u y d u ğ u z a m a n v e h a l l e r , onun letince



hakikî



mânâsıyla



anlaşıldığı



B u n u n ç a r e s i de t e k t i r : Müslümanlığı ceği bir hâle getirmektir. yapılmasıyla



kabil



dinî duaları



ve kitapları



etmek



olabilir.



Bu da ancak Bizim herkesin



Türk



mil­



hallerdir. Türk'ün ibadetin



Türk



ilk ve en büyük anlayacağı



anlayabile­ diliyle



gayretimiz,



bir dille



tayin



olmalıdır.



İnsanlar dinsiz yaşayamazlar. B e l k i yüzbin senelik b i r a n a n e , insanoğullarma d i n ihtiyacını t e l k i n etmiştir.



Türk



Münir H a y r i E g e l i , Atatürk'ün b u r a d a b u büyük Türk âlimini öven u z u n b i r sahife yazdığım b e l i r t m e k t e ve f a k a t m e t n i n i n a k l e t m e m e k t e d i r . 1



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n milleti yetçiliği



de kendi



millî dinine



için de bir



sahip



zarurettir.



73



olmalıdır.



Bu, Türk



milli­



1



R e ş i t G a l i p ' i n k a l e m e a l d ı ğ ı , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n de b a z ı n o t l a r i l a v e s i y l e k a t k ı l a r d a b u l u n d u ğ u Müslümanlık:



Türk'ün



Millî



Dini



tezi, 1932 Ramazanı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o n u l m a d a n önce, Atatürk'ün akşam sofralarında da tartışmaya açılmış ve b u k o n u d a Darülfünun h o ­ calarıyla bazı mübâhaselerde bulunulmuştur. N i t e k i m b u meclislerde cereyan eden mübâhaselerden b i r i n i n kayıtları g ü n ü m ü z e ulaşmış olup Reşit



Galip'in tezine



açıklık



kazandıracak



hususiyetleri



Tamamını I I I . Bölüm'de nakletmiş olduğumuz b u m e t n i n ,



hâizdir.



konumuzla



alâkalı kısımlarını özetleyerek aşağıda v e r i y o r u z : M u s t a f a K e m a l Atatürk, sofradakilerden birine namazla i l g i l i s u ­ âller s o r d u k t a n s o n r a , n i h a y e t s ı r a K u r ' a n ' d a n b a z ı â y e t l e r e g e l i r . B u se­ f e r A t a t ü r k , s o f r a d a k i l e r e Yâsîn



Sûresi



nden



bazı âyetler s o r u p bunların



tercümesini i s t e r . O r a d a b u l u n a n l a r d a n bazısı tercümeyi y a p a b i l i r k e n , bazıları d a y a p a m a z . F a k a t n e t i c e i t i b a r i y l e hiç k i m s e Atatürk'ü t a t m i n edemez. B u n u n üzerine Atatürk i l k m u h a t a b ı n a şu suâli t e v c i h eder: — P e k i d e m i n sen, "âdeta A l l a h ' l a karşı karşıya kalıyorum" dedin; O'na k e n d i anlamadığın b i r dille h i t a b e t t i n . B u söy­ l e d i k l e r i n d e n sen birşey anlamadığın halde, Allah'ın m u t ­ l a k a A r a p ç a anladığına nasıl hükmettin? — E f e n d i m , Kur'an-ı K e r i m A r a p ç a nâzil olmuştur da... — Evet ama, Kur'an-ı K e r i m A r a b i s t a n ' d a , A r a p m i l l e t i n e kendi diliyle hitab ediyordu.



Sorarım size, A l l a h yalnız



Arapların Allahı mıdır? — Hayır efendim, Cenab-ı H a k , Rabb'ul-Âlemîn'dir! — O halde... M !



Reşit G a l i p ' i n Türk Tarih Tezi hakkındaki görüşleri için bkz. Büşra Ersanlı Behar, İktidar ve Tarih: Türkiye'de 'Resmî Tarih' Tezinin Oluşumu (1929-1937), İstanbul, 1992 1



74



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi K i m s e , Atatürk'ün mevzûu nereye getireceğini k e s t i r e m e z h a l e



g e l i r ve susar. S o f r a d a b u l u n a n Reşit G a l i p söz i s t e y i p ,



"İbadetin,



A l l a h ' l a k u l arasında k a l b e n birleşmek olduğunu, b u n u n b i z i m anladı­ ğ ı m ı z m â n â d a d i l i o l a m a y a c a ğ ı n ı , d a h a d o ğ r u s u k e l i m e l e r i n , ibadet tası



vası­



olamayacaklarını; zira ibadet'in, düşüncelerin A l l a h ' a t e v c i h i n d e n



i b a r e t b u l u n d u ğ u n u " söyler. A t a t ü r k , "İnsan düşüncelerini ne i l e i f a d e eder?" d i y e s o r u n c a , R e ş i t G a l i p , " Ş ü p h e s i z k e l i m e l e r l e . . . " c e v a b ı n ı v e r i r . Atatürk, "O halde bilmediğiniz b i r d i l i n k e l i m e l e r i n i k u l l a n a r a k nasıl k o n u ş u r , h i s v e d ü ş ü n c e l e r i n i z i n a s ı l i f a d e e d e r s i n i z ? " d e y i n c e , b u sefer Reşit G a l i p , "mânâlarını öğreniriz" diye karşılık v e r i r . B u cevaba kızan Atatürk, "Bırakın e f e n d i m şunu!" diye bağırır: Siz a n n e n i z e s e v g i n i z i a n l a t m a k i ç i n ah chère



maman



der­



s e n i z , a n n e n i z size n e d e r ? D e l i d e m e z m i ? A n n e , A l l a h ' ı n yeryüzündeki t i m s a l i d i r . A l l a h , a n n e y i insanı y a r a t m a k için vasıta eder, ona k e n d i k u d r e t i n d e n b i r değil, birçok şeyler v e r i r . Şu halde Allah'a



insan,



anasına



da yine ana diliyle



nasıl ana diliyle



hitab



hitab



ederse,



eder.



S o f r a d a b u l u n a n l a r d a n b i r i s ö z e atılıp, " E f e n d i m , T ü r k l e r i n m i l l î d i n i Şamanlıktır. Ş a m a n d i n i n i n bütün duaları Türkçe'dir" diyecek o l u r v e f a k a t A t a t ü r k h e m e n şu sözlerle o n u t e r s l e r : Ahmak!



Müslüman-lık



da



Türk'ün



millî



dinidir.



Müslümanlığı Türkler yaymışlar ve Türkler k e n d i l e r i n e göre e n geniş mânâsıyla anlamışlar ve benimsemişlerdir. softaların millî önünde



mütereddi



dini



olarak



lâzım



olan



kafası



görmemiştir. mânâyı



1 9 2 3 ' d e Z i y a G ö k a l p ' i n Dinî B a l t a c ı o ğ l u ' n u n İslâm'ın Millî



Müslümanlık



Projesinin,



1



Türkçülük,



verdiği



bir türlü



Müslümanlığa



vermek



Türkleştirilmesi, adını



müslümanlığı



lâzımdır.



Türk



Ancak Türk'ün milleti



1



1928'de İsmail



Hakkı



1932'de ise D r . Reşit G a l i p ' i n İbadetlerin



Türkçeleştirilmesi



M u s t a f a K e m â l Atatürk'ün z i h n i n d e tasarladıklarının yazılı



Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I I



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n



75



i f a d e l e r i olduğunda esasen hiçbir k u ş k u b u l u n m a m a k t a d ı r .



1



Nitekim



kendisi, "müslümanlığa Türk m i l l e t i önünde lâzım olan mânâyı v e r m e k l â z ı m d ı r ! " ş e k l i n d e i f a d e ettiği i d e a l i , ş a r t l a r ı n o l u ş t u ğ u n a i n a n d ı ğ ı b i r d ö n e m d e , y a n i 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o y m a y ı d ü ş ü n m ü ş v e b u n u n i ç i n de D r . R e ş i t G a l i p l e b i r l i k t e g e r e k l i h a z ı r l ı k l a r a g i r i ş m i ş ­ t i r . Reşit G a l i p ' i n anlattığına göre, M u s t a f a K e m a l Atatürk, [1932 yı­ 2



lında] Ayasofya C a m i i n i ziyaret edip Dolmabahçe S a r a y ı n a döndükten s o n r a k e n d i s i n i h u s u s î o d a s ı n a ç a ğ ı r ı r v e o n a Ayasofya



Camii



hakkın­



d a k i b a z ı d ü ş ü n c e l e r i n i açar: B u m a b e d dünya t a r i h i n d e birçok vicdan münakaşalarının kürsüsü olmuştur. B i z a n s d e v r i n d e birçok d i n âlimleri, b i z zât İ m p a r a t o r u n veya İmparatoriçe'nin h u z u r u n d a tarihî mezheb münakaşalarını



oradaki kürsüden



yapmışlardır.



B ü y ü k ve mücahid papazlar, o r a d a k i kürsüden Tiranların yüzüne, h a l k karşısında tükürmüşlerdir. F a t i h Mehmet



orada,



İstanbul'u



zabtettiğini



ve



[Sultan] Bizans



İ m p a r a t o r l u ğ u n u n s o n u n u i l a n etmiş, k e n d i geniş ve m ü ­ samahalı anlayışıyla orada, İstanbul'daki i l k namazını kıl­ mıştır. Ayasofya, dünya ölçüsünde b i r m a b e d d i r ! Ayasofya C a m i i hakkındaki b u düşüncelerini n a k l e t t i k t e n sonra, M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , asıl m e s e l e y e g e l i r v e R e ş i t G a l i p ' e ş ö y l e b i r teklifte bulunur: R e ş i t G a l i p ! S e n i n müslümanlık



tezini



münakaşa edeceğin



g ü z e l b i r y e r değil m i ? İ s t a n b u l ' d a k i d i n u l e m â s ı n ı t o p l a y a ­ lım, h a l k a da ilân edelim, h e r k e s gelsin. C a m i y e hoparlör



M u s t a f a K e m a l ' i n ibadetlerin teessüsü hakkındaki görüşlerini öğrenmek ba­ kımından, k e n d i s i n i n L . C a e t a n i ' n i n İslâm Tarihi (İstanbul, 1924) adlı eserine düştüğü şu n o t a bakılabilir: " M a a m a f i h m ü s l ü m a n âyininin t e e s s ü s ü M u h a m m e d ' i n düşündüğü b i r programın m e v k i - i t a t b i k e v a z i suretinde v u k u a gelmemiştir. Peygamber'den âdeta müstakil surette teşekkül etmiş b i r mahsûl-i z a r u r i oldu." (Şerafettin T u r a n , Atatürk'ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, sh. 36-37, A n k a r a , 1982) 1



2



Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I I I



78



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi k o y d u r a l ı m , i ç e r i y e g i r e m e y e n l e r de d ı ş a r ı d a n d i n l e s i n . S e n f i k r i n i b u u l e m a ile münakaşa et. H a l k h a k e m olsun! Reşit G a l i p b u t e k l i f i tereddütle karşılar, f i k i r l e r i n e güvendiğini,



f a k a t işin f i k i r m ü n a k a ş a s ı n d a n e l şakasına dökülmesi i h t i m a l i n d e n e n ­ d i ş e e t t i ğ i n i v e b u h a l i n d e f i k i r l e r i n i dejenere



edebileceğini



söyler.



M u s t a f a K e m a l b i r a z düşünür, s o n u n d a Reşit G a l i p ' i n endişelerine o da h a k v e r i r . N i t e k i m b u a r a d a H ü k ü m e t [ İ n ö n ü ? ] de b u ş e k i l d e



davran­



m a n ı n u y g u n olmayacağına dâir k a n a a t i n i bildirmiştir. B u m ü l â h a z a l a r 1



üzerine, M u s t a f a K e m a l t e k l i f i n d e n vazgeçer ve b u sefer farklı b i r y o l izlemeyi önerir: H ü k ü m e t de s e n i n f i k r i n d e . B ö y l e b i r f i k i r m ü n a k a ş a s ı n ı n mevsimsiz



o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r l a r . N e de o l s a b e n g a y r ı m e s û l



b i r R e i s - i C u m h u r u m . B u işi y i n e S a r a y ' d a y a p a l ı m ! Aldıkları b u k a r a r üzerine Atatürk i l e Reşit G a l i p



Dolmabahçe



S a r a y ı n d a b i r l i k t e çalışıp d ö r t m a d d e l i k b i r p l a n h a z ı r l a r l a r : 1. M ü s l ü m a n l ı ğ ı n b i r Türk Dini



olduğu isbat edilecek.



2. D i n d e i b a d e t i n " A l l a h ' l a k u l a r a s ı n d a b i r k a l p b a ğ l ı l ı ğ ı " olduğu tezi inkişaf ettirilecek. 3. K u l u n , Tanrısına i b a d e t e d e r k e n söylediklerini



kalbinden



s ö y l e m e s i l â z ı m d ı r . K a l b i n d i l i de a n a d i l i d i r . İ n s a n e n g ü z e l h i s l e r i n i a n a d i l i y l e e n i y i i f a d e e d e r . Onun diliyle



yapılması



lâzımdır.



için duaların



ana



B u f i k i r , müdafaa ve m ü n a k a ş a



edilecektir. 4.



B u fikirde



Türkçeleştirilmesi



ittifak



hâsıl



olduktan



sonra,



Duaların



h u s u s u n d a b i r işbölümü yapılacaktır.



"Muhafazakârların sözcülüğünü yapan İnönü, Atatürk'e yalvarmış, "Önce e z a n i Türkçeleştirelim, sonra namaza sıra gelir" demişti." { F a l i h Rıikı Atay, Çankaya, s h . 394; İstanbul, 1984) 1



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n



77



Planı böylece hazırladıktan sonra M u s t a f a K e m a l , Reşit G a l i p ' e , "İstersen ihtiyatlı olalım. B e l l i başlı



duaları sen b i r kere



güzelce



Türkçe'ye çevir. Onların üzerinde m ü n a k a ş a y a p a l ı m , d a h a i y i o l u r " d e r v e o n a Tekbir



ile Ezanın



emredip ardından da k e n ­



Türkçeleştirilmesini



d i s i n i uyarır: Dikkat



et! T e k b i r ' i n



bestesi



en büyük



Türk



bestekârı



I t r î n i n d i r . Itrî o n a b u b e s t e y i u y d u r u r k e n k e l i m e l e r i n v e h e ­ celerin v e z i n l e r i n i olduğu k a d a r , mânâlarını da gözönünde tutmuştur. Türkçeleştirirken b u n a d i k k a t et! B u h u s u s t a k i m s e y e birşey söylememek üzere anlaştıktan sonra, R e ş i t G a l i p o d a s ı n a çekilir, o g ü n ü n a k ş a m ı n a k a d a r ç a l ı ş ı r . A k ş a m ü s t ü hazırladığı tercümeleri götürdüğünde, M u s t a f a K e m a l bunları beğenmez v e o gece s o f r a y a k i m s e y i d a v e t e t m e y i p s a b a h a k a d a r R e ş i t G a l i p ' i n yaptığı tercümeleri düzeltmekle uğraşır. Çalışmalar sona erip g e r e k l i hazırlıklar t a m a m l a n ı n c a da tatbikâta geçmek için İstanbul'un mûsikî­ d e n a n l a y a n m e ş h u r hâfızları Dolmabahçe Sarayı'na davet e d i l i r l e r . Nitekim



Dolmabahçe



Sarayı'na



davet edilen hâfızlardan



Sağman



da (öl. 1965) Reşit G a l i p ' i n verdiği b i l g i l e r i



A l i Rıza



doğrulayarak



Atatürk'ün b u k o n u d a k i planının b i r kısmını aktarır ve yapılacak i l k işin, "Kur'an'ı Türkçeleştirmek, s o n r a h u t b e l e r d e ve v a a z l a r d a o k u n a n A r a p ç a âyet ve sûrelerin Türkçelerini o k u m a k olduğunu" ifade eder: S a r a y ' d a y a p t ı ğ ı m ı z t o p l a n t ı l a r d a b u reform



hareketinin



m e k t e p l e r e t e ş m i l i işi i k i n c i p l a n d a k a l ı y o r d u . İ l k iş o l a r a k c a m i l e r i n ı s l a h ı ele a l ı n m ı ş t ı . A t a t ü r k , " A r a p d i l i n e v e i l m i n e vâkıf hocalarımız m e v c u t olsa d a h i halkımız b u n d a n y e t e r i kadar istifade edemeyeceklerdir. Çünkü herkesin Arapça bilmesine imkân yoktur. H a l b u k i halk, okunan



herşeyin



m â n â s ı n ı ö ğ r e n m e l i , d a h a e v v e l de K u r ' a n o k u m a s ı n ı b i l m e ­ l i d i r . Ş u h a l d e y a p ı l a c a k i l k i ş : Kur'an'ı sonra



hutbelerde



ve vaazlarda



okunan



Arapça



Türkçeleştirmek, âyet ve



sûrele-



78



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi rin



Türkçelerini



okumak



olmalıdır" şeklinde çalışma planı­



mızı kısaca hudutlandırmıştı.



1



B u m e c l i s l e r d e b u l u n m u ş o l a n H a f ı z Y a ş a r O k u r d a (öl. 1 9 6 6 ) y i n e aynı şekilde 1932 Ramazanı'ndaki t a t b i k â t m hazırlıklarının



önceden



p l a n l a n m ı ş o l d u ğ u n u v e b u işe i b a d e t l e r i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i y l e b a ş l a n ­ dığını a ç ı k ç a i f a d e e t m e k t e d i r : A t a t ü r k Türkçe Türkçe



Tekbir



Ezan,



Türkçe



Kur'an,



Türkçe



Hutbe



ve



ile 'dinde inkilâb' y a p m a k i s t i y o r d u . B u i n k i -



lâbı i l e m u k a d d e s m i h r a b ı c e h l i n e l i n d e n alıp e h l i n e v e r m e y i de s a ğ l a m ı ş o l a c a k t ı ş ü p h e s i z .



2



Zaten müteaddit konuşma­



larında b u n o k t a y a t e m a s eder, pekçok c a h i l l e r i n ilmî k i s v e ­ lere bürünerek K u r ' a n i yanlış okuduklarını, etraflarına t o p ­ l a n a n l a r a da yanlış t e l k i n l e r d e bulunduklarını söyler, h a l ­ b u k i Türkçe i l e bütün b u yanlış ve zararlı



hareketlerin



önüne geçilebileceği mütalaasında b u l u n u r d u . C a m i l e r i ıslah e t m e k , i m a m , h a t i b ve müezzinlerin maaşlarının arttırılma­ sını t e m i n e t m e k , A t a t ü r k ' ü n d i n i n k i l â b ı ' n d a ele a l m a k i s ­ tediği m e v z û l a r d ı .



3



H a z ı r l a n a n b u p l a n ı n t e d k î k i n d e n de a n l a ş ı l a c a ğ ı ü z e r e , " İ s l â m ' ı n T ü r k ' ü n millî d i n i olduğu" t e z i i l e " i b a d e t l e r i n T ü r k ç e o l a r a k edâ e d i l ­ mesi" arasında doğrudan b i r münasebet vardır. N i t e k i m daha önce, H a m d u l l a h S u p h i ' n i n 1923'de yaptığı k o n u ş m a d a m e s e l e y i aynı z a v i y e ­ den değerlendirdiği söylenmiş, " a n a d i l i n i n mâbede g i r m e s i " b e k l e n t i ­ s i y l e , " d i n î ı s l a h â t h a r e k e t l e r i n i n milliyet



devrinin



başlangıcı olması"



inancı arasında k u r u l a n bağlantıya i s t i n a d e n , dinî ıslahât h a r e k e t i n i n (reformasyonun),



1



b i r m i l l e t i n inşâsmdaki i l k adım k a b u l edildiğine, a n a



Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I V



" M u k a d d e s mihrabı cehlin elinden alıp ehline v e r m e k zamanı gelmiştir" sözü esasen M u s t a f a K e m a l Atatürk'e a i t t i r . N i t e k i m Hâfız Yaşar, b u sözün söylen­ mesine neden olan hâdiseyi başka b i r vesileyle nakletmiştir. (Bkz. Sadi B o r a k , Atatürk ve Din, sh. 70-71, İstanbul, 1997; 1. bas. 1962) 2



3



Bkz. Bölüm I I I , M e t i n X



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



79



d i l i n i n m â b e d e g i r m e s i n i n ise, b u h a r e k e t i n alâmet-i fârikası a d d e d i l d i ­ ğine işaret edilmiş; kezâ Z i y a Gökalp i l e İsmail Hakkı Baltacıoğlu'nun da k e n d i k a n a a t l e r i n i aynı m i n v a l ü z e r e t e m e l l e n d i r d i k l e r i g ö s t e r i l m i ş t i . M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün yakın hizmetinde b u l u n u p genel sekre­ t e r l i ğ i n i y a p m ı ş o l a n H a s a n R ı z a S o y a k (öl. 1 9 7 0 ) , y ı l l a r s o n r a y a z d ı ğ ı hâtıralarında, bütün olup b i t e n l e r i n gelişigüzel ve münferid hâdiseler o l m a y ı p b i r program



d a h i l i n d e tatbikâta geçirildiğini, Kur'an'ı Türkçe'ye



tercüme f a a l i y e t l e r i n i n ise, bâ-husus i b a d e t l e r i n



Türkçeleştirilmesine



m â t u f b i r m a k s a d ı o l d u ğ u n u g a y e t a ç ı k v e sade b i r l i s a n l a i f a d e e t m e k ­ tedir: Atatürk



ayrıca



her Türk'ün gelince, mına



islâm



dini'nin



anlayabilmesi



ibadetin almıştı.



1



Türkçe



temelini



teşkil



için Türkçe'ye yapılmasını



eden



çevirtmeyi



sağlamayı



da



Kur'an'ı, ve



sırası progra­



Ç ü n k ü b i r insanın anlamadığı ve bilmediği



şeye t a m ve içten inanması imkânsızdır; t a m ve h a l i s i m a n , a n c a k b i l i n e n l e r üzerinde teessüs edebilir, i b a d e t t e k u l için ş a r t o l a n h u ş û v e s a m i m i y e t de y i n e a n c a k o k u d u ğ u n u a n ­ l a m a k l a vücut bulabilirdi. Bu



yoldaki



faaliyetine



ilkin



ezanı



Türkçeleştirmek



ve



Kur'an'ı tercüme e t t i r e r e k — k i hayatında birkaç tercümesi yapılmış ve y a y ı n l a n m ı ş t ı r — b a z i c a m i l e r d e hafızlara m u ­ kabelelerini Kur'an'ın Türkçesinden o k u t m a k l a başlamıştı. B i l i n d i ğ i g i b i , Kur'an'ın namazda olanın



o dillerle lafız değil,



Arapça'dan



okunmasının mânâ



olduğunu,



başka



dillere



caiz bulunduğunu,



çevrilip, muteber



İslâm'ın en b ü y ü k imamı



B u k o n u d a b i r m u v a f f a k i y e t elde edilemeyince, yıllar sonra şu tür y o r u m l a r da ortaya çıkmıştır: "[Atatürk] savaştan sonra âlimleri toplamış, o n l a r l a d i n h a k ­ kında u z u n boylu görüşmüş ve vâkıfâne müdâvele-i efkârda bulunmuştur. Bu toplantıda Kur'an'ın Türkçe'ye çevrilmiş âyet ve süreleriyle namaz kıldırmış, lâ­ kin kat'iyyen beğenmemişlerdir. Bunun için din hakkında en ufak reforma razı olmamıştır. Yalnız Ezan'la H u t b e n i n Türkçe okunmasını istemişlerdir. Türkçe h u t b e çok faydalı olmuştur." ( E m e k l i Süvari Albayı Şerif Güralp, Dinler Devrimler, sh. 80-81, İstanbul, 1961) 1



80



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi tanınan E b u H a n i f e , asırlarca evvel, açıkça ifade ve t e s b i t etmiştir.



1



H a s a n Rıza S o y a k i n , "sırası gelince, i b a d e t i n T ü r k ç e yapılmasını s a ğ l a m a y ı d a p r o g r a m ı n a a l m ı ş t ı " ş e k l i n d e k i i f a d e s i n d e n de a n l a ş ı l d ı ğ ı ü z e r e , 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a , ibadetlerin



Türkçeleştirilmesi



safhasına sıra



geldiğinde, b u programı t a t b i k m e v k i i n e k o y m a k t a hiçbir tereddüt gös­ terilmemiştir.



2



İ ş t e ş i m d i b i z de b u s a f h a y ı , 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a o l u p b i t e n l e r i ele alacak, genel çerçevesini zikretmiş bulunduğumuz b u programın nasıl h a y a t a geçirildiğini a n a hatlarıyla t a s v i r e t m e y e çalışacağız. V I . 1932 R a m a z a n ı v e İbadetlerin Türkçeleştirilmesi P r o j e s i



3



Birkaç yakını h a r i c i n d e hiç k i m s e , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n b i r kış günü A n k a r a ' d a n İstanbul'a gelmesiyle b i r l i k t e , C u m h u r i y e t t a r i h i n i n e n b ü y ü k dinî inkilâblarmın başlayacağını k e s t i r e m e z d i . Mustafa Kemal'in



Oysa



herşey



1 9 3 2 R a m a z a n ı n ı n 4. g ü n ü ( 1 2 O c a k 1 9 3 2



Salı)



Haydarpaşa İstasyonu'nda m a i y e t i y l e beraber t r e n d e n i n m e s i y l e başladı. B u gelişinde, görünürde hiçbir fevkalâdelik bulunmadığı g i b i , askerî tören bile yapılmamış, yapılması da istenmemişti. İstasyonda M u s t a f a K e m a l ' i kalabalık b i r t o p l u l u k karşılamış, o da k e n d i s i n i karşılayanların



1



Hasan Rıza Soyak, Atatürk 'ten Hatıralar,



1/259, İstanbul, 1973



P r o j e n i n Türkçe namaz kısmı eksik kaldığından, yıllar sonra bazıları inkilâbm eksik k a l a n b u safhasını tamamlaması için D i y a n e t İşleri'nden t a l e p t e b u ­ lunmuştur: "Fahiş h a t a l a r i l e Arapça K u r ' a n o k u y u p namaz kılmak caiz o l m a ­ yınca, [kişininl Türkçe okuyup da namazını kılması ve i b a d e t l e r i n i yapması daha hayırlı olmaz mı? M e r h u m Atatürk b u k a d a r i l e r i gitmemiştir. Yalnız ezan ve ikâmet'in Türkçe'ye çevrilmesini istemiştir. Bundan dolayı inkılâp eksik kalmış­ tır. Bunun tamamlanmasını biz şimdi Diyanet işleri Riyasetinden beklemeliyiz. Orası fetva vermek selâhiyetine mâliktir. B u n a kat'î b i r lüzûm vardır." ( M . Celâl Saygın, Diyanet Cephesinden Atatürk inkılâpları, sh. 30, A n k a r a , 1952) 2



S o n r a k i bölümlerde (Bölüm I I I - I V ) , b u bölüme de mehaz teşkil eden o r i j i n a l m e t i n l e r , lüzûmlu izah ve tafsilâtla b i r l i k t e nakledildiğinden, b u a r a bölümde t a h k i y e edilen hâdiselerin kaynaklarına çok gerekmedikçe atıf yapılmamıştır. 3



1932 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n



81



e l l e r i n i sıkıp hatırlarım s o r d u k t a n sonra Söğütlü Y a t ı y l a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a geçmişti. M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün İstanbul'a gelişinin i l k haftasında (17 O c a k 1932 P a z a r ) Müdafaa-i M i l l i y y e Müsteşarı Derviş Paşa v e f a t eder. B u n u n ü z e r i n e A t a t ü r k o gece, D e r v i ş P a ş a i ç i n T ü r k ç e b i r m e r s i y e y a z a r ve Hâfız Yaşar O k u r ' d a n b u m e r s i y e y i besteleyip ertesi g ü n Derviş Paşa nın k a b r i başında okumasını ister. Hâfız Y a ş a r d a k e n d i s i n e v e r i l e n görevi



yerine



getirerek



18



Ocak



1932



Kabristanında i l k Türkçe M e r s i y e y i o k u r .



Pazartesi 1



günü



Maçka



B u teşebbüs, birkaç gün



s o n r a b a ş l a y a c a k o l a n dinî i n k i l â b l a r ı n i l k a d ı m ı o l m a s ı n a r a ğ m e n k a ­ m u o y u n u n pek d i k k a t i n i çekmemiş, Derviş P a ş a n ı n vefatına geniş y e r a y ı r a n İ s t a n b u l g a z e t e l e r i , Türkçe



Mersiye



o k u n m a s ı m e s e l e s i n e sadece



birkaç satırla y e r vermişlerdi. B u hâdiseden i k i g ü n s o n r a (20 O c a k 1932 Ç a r ş a m b a ) M u s t a f a K e m a l Atatürk, A y d ı n M e b û s u D r . Reşit G a l i p i l e A n t e p M e b û s u Kılıç A l i ' n i n de b u l u n d u ğ u b i r m e c l i s t e H â f ı z Y a ş a r O k u r ' a b u C u m a g ü n ü Y e r e b a t a n C a m i i n d e Türkçe



Kur'an



okuyacağını söyler; i k i m e b û s u d a



b u hâdiseyi gazetelere b i l d i r m e k ve bizzât m e r a s i m e nezâret e t m e k l e g ö ­ revlendirir.



2



22 O c a k 1 9 3 2 C u m a g ü n ü , H â f ı z Y a ş a r Y e r e b a t a n C a m i i n e g e l d i ­ ğinde, hâdiseleri gazetelerden öğrenmiş o l a n halkın orada m e r a k l a k e n ­ d i s i n i b e k l e d i k l e r i n i g ö r ü r . H â f ı z Y a ş a r , k a l a b a l ı ğ ı y a r a r a k içeri g i r d i k -



Güftesi M u s t a f a K e m a l Atatürk'e, bestesi Hâfız Yaşar O k u r ' a a i t a l a n mersiyenin sözleri şöyledir: 1



Büyük Türk Ordusu, Ulu Türk Milleti, Toprak!



büyük bir kahramanını



değerli bir evlâdını toprağa



Bu kıymeti içine almaktan



Bize dersen ki kıymetliniz Sükûn buluruz.



toprağa



Sükûn



veriyor.



veriyor.



hoşlanmıyor



musun?



bağrımda, yeni kahraman



çiçekleri



açacaktır.



buluruz.



Ancak o zaman gözlerimizin



yaşı seni sular.



(bkz. Bölüm I I I , M e t i n V )



M u s t a f a K e m a l Atatürk, c a m i l e r d e k i Türkçe Kur'an o k u m a d e n e m e l e r i n i n hiçbirine bizzât nezâret etmemiş ve 1932 Ramazanı boyunca tüm olup b i t e n l e r i sadece Dolmabahçe Sarayı'ndan yönetmekle yetinmiştir. 2



82



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



t e n k ı s a b i r s ü r e s o n r a R e ş i t G a l i p l e Kılıç A l i de c a m i y e g e l i r l e r . R e ş i t G a l i p i n , k e n d i s i n e kürsüye çıkmasını ve o k u m a y a başlamasını söyleme­ s i n i n ardından, besmele çekip Y â s i n S û r e s i n i r a s t m a k a m ı y l a A r a p ç a o l a r a k t i l a v e t e d e n H â f ı z Y a ş a r , Müşfik



ve Rahim



olan



Allah'ın



d i y e b a ş l a y a r a k b u sefer Y â s i n S û r e s i n i n T ü r k ç e s i n i de rast



ismiyle makamıyla



o k u r ve m e r a s i m e b i r Türkçe d u a y l a son v e r i r : U l u T a n r ı m ! B u o k u d u ğ u m Y â s î n - i Ş e r i f t e n hâsıl o l a n s e v a b ı Cenab-ı



Muhammed



Efendimiz



hazretlerinin



rûh-i



sa­



a d e t l e r i n e ulaştır. U l u Tanrım! H a k ve a d a l e t üzere h a r e k e t edenleri sen p a y i d a r eyle! Türkiye C u m h u r i y e t i ' n i ilelebed p a y i d a r kıl! T ü r k m i l l e t i n i s e n m u h a f a z a eyle! Şanlı T ü r k o r d u s u n u ve o n u n değerli k a h r a m a n , k u m a n d a n v e e r l e r i n i ; k a r a d a , d e n i z d e , h a v a d a h e r v e ç h i l e m u z a f e r kıl yârabbî! V a t a n uğrunda feda-yı can ederek [Çanakkale ve İstiklâl H a r b i n d e ] şehid o l a n a s k e r kardeşlerimizin r u h l a ­ rını ş â d e y l e ! V a t a n ı m ı z a k e m g ö z l e b a k a n d ü ş m a n l a r ı m ı z ı perişan



eyle!



Memleketin



ve



Topraklarımıza milletin



bol



refahına



bereket çalışan



ihsan



eyle!



büyüklerimizi



umurlarında m u v a f f a k b i ' l - h a y r eyle! A m i n . A k ş a m Hâfız Yaşar, M u s t a f a Kemâl'in huzurundadır. K e n d i s i n e izlenimlerini



anlatır,



halkın



çok



teveccüh



gösterdiğini



ve



fakat



Y e r e b a t a n C a m i i ' n i n b u tür b i r m e r a s i m i i z l e m e k i s t e y e n l e r i içine a l a c a k k a d a r büyük olmadığından birçok kişinin dışarıda kaldığını



söyler.



B u n u n üzerine M u s t a f a K e m a l , kendisine, İstanbul'un m û s i k î y e âşinâ meşhûr hâfızlarmın b i r l i s t e s i n i hazırlamasını e m r e d e r ve b i r s o n r a k i C u m a g ü n ü (29 O c a k 1932), aynı m e r a s i m i n S u l t a n a h m e t



Camiinde



yapılacağını b i l d i r i r . E r t e s i a k ş a m (23 O c a k 1932 C u m a r t e s i ) hâfızlar



Dolmabahçe



S a r a y ı n a d a v e t e d i l i p , d o ğ r u c a s a r a y ı n a l t s a l o n u n d a k i Türk Tedkik



Cemiyetinin



Tarih



odasına götürülürler. D o k u z kişiden mürekkeb b u



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



83



h e y e t i , M u s t a f a K e m a l Atatürk tarafından k e n d i l e r i n e r i y a s e t



etmekle



1



g ö r e v l e n d i r i l m i ş b u l u n a n D r . R e ş i t G a l i p k a r ş ı l a r v e o n l a r a şöyle d e r : C a m i l e r d e T ü r k ç e K u r ' a n o k u y a c a k s ı n ı z . İ ş t e size b i r e r t a n e K u r ' a n v e r i y o r u z . E v e t b u tercüme b e l k i i y i değildir. Ç ü n k ü Arapça'dan Fransızca'ya ve o n d a n da Türkçe'ye



tercüme



edilmiştir. B u n u n l a beraber A n k a r a ' d a s e l a h i y e t l i b i r h e y e t tarafından Türkçe b i r K u r ' a n hazırlanmaktadır. s o n r a c a m i l e r d e v e namazlarda Reşit



Galip



böylelikle



Cemil



onlar okunacaktır.



S a i d ' i n Türkçe



Bundan



2



Kur'an-ı



( İ s t a n b u l , 1 9 2 4 ; 2. b a s . 1 9 2 6 ) adlı ç e v i r i s i n i h â f ı z l a r a d a ğ ı t ı r .



Kerim B u eser



3



— R e ş i t G a l i p ' i n de i ş a r e t ettiği g i b i — K a s i m i r i s k i ' n i n Le Koran



adlı



Fransızca K u r ' a n çevirisinden hareketle hazırlanmıştı. A n k a r a ' d a hazır­ landığı söylenen diğer çeviriye gelince, b u n u n l a da M e h m e d hazırladığı ve f a k a t son a n d a , aldığı ücreti i a d e e d i p t e s l i m



Akif in



etmekten



v a z g e ç t i ğ i T ü r k ç e çeviri k a s t e d i l i y o r d u . Müzâkerelerden sonra b u i l k toplantıda, h a n g i hâfızm nerede ve h a n g i saatte okuyacağı kararlaştırılır ve f a k a t h a n g i sûrelerden h a n g i a y e t l e r i n o k u n a c a ğ ı h â f ı z l a r m t e r c i h i n e bırakılır. H â f ı z l a r b i r e r aşır s e ç -



Hâfızlar h e y e t i şu i s i m l e r d e n oluşmaktadır: 1) Hâfız S a d e t t i n ( K a y n a k ) ; 2) S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza (Sağman); 3) Beşiktaşlı Hâfız Rıza; 4) Süleymaniye C a m i i Başmüezzini Hâfız K e m a l ; 5) Beylerbeydi Hâfız F a h r i ; 6) Dârüt-Tâlim-i Mûsikî C e m i y e t i âzası Hâfız Büyük Z e k i (Çağlarman); 7) G a l a t a s a r a y Lisesi m u a l l i m l e r i n d e n Hâfız N u r i (Börekçi); 8) Beşiktaşlı Hâfız B u r h a n (Sesyılmaz); 9) E n d e r u n l u Hâfız Yaşar ( O k u r ) . Aslında Dolmabahçe S a r a y ı n a dâvet edilen başka hâfızlar da vardır: 1) Üsküdarlı Hâfız A l i , 2) Eyüb H a t i b i Hâfız İdris, 3) Adapazarlı Hâfız N u r i , 4) Hâfız Sâmi, 5) Hâfız Âsim. F a k a t b u zevâtm t e k l i f edilen görevden ictinab etmeleri dolayısıyla, kendilerine b u proje'de h e r h a n g i b i r görev verilmemiştir. 1



2



Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I V , V I I I



Hâfız Yaşar O k u r u n elindeki nüsha, o gece M u s t a f a Kemal Atatürk tarafından imzalanmıştır (imzanın üzerindeki t a r i h : 23-24 Ocak 1932). S a d e t t i n K a y n a k ' t a da yine Atatürk imzalı b i r nüshanın m e v c u t olduğunu k e n d i i f a d e l e r i n d e n b i l i y o r u z . Kezâ, C e m i l S a i d ' i n bizzât i m z a l a y a r a k M u s t a f a K e m a l Atatürk'e hediye ettiği nüsha, k e n d i s i n i n Anıtkabir'deki özel kütüphanesinde mahfuzdur. 3



84



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



t i k t e n s o n r a — b u i l k gece M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' l e k a r ş ı l a ş m a k s ı z m — dağılırlar. B u toplantıda a l m a n k a r a r l a r , h e m e n ertesi gün (24 Ocak 1932 P a z a r ) t a t b i k m e v k i i n e k o n u l a r a k İ s t a n b u l c a m i l e r i n d e Türkçe



Kur'an



o k u m a d e n e m e l e r i n e başlanır ve n i t e k i m Hâfız B u r h a n s a a t 12.00'de Beyoğlu Aynalı Çeşme'de K a m e r H a t u n C a m i i n d e , Hâfız K e m a l saat 14.00'de Süleymaniye C a m i i n d e , Hâfız Y a ş a r s a a t 15.00'de T a ş k a s a p ' t a S e l ç u k S u l t a n C a m i i n d e Türkçe



Kur'an



Aksaray



(Fâtiha, İnfitar ve



Enbiyâ sûreleri) o k u r l a r . B u a r a d a Hâfız Z e k i , Dolmabahçe'de Vişnezâde C a m i i n d e görevlendirilmiş olmasına r a ğ m e n , g r i p n e d e n i y l e sesi b o z u l ­ d u ğ u i ç i n Türkçe



Kur'an



o k u y a m a z i s e de e r t e s i g ü n ( 2 4 O c a k 1 9 3 2



P a z a r t e s i ) a y n ı c a m i d e s a a t 14.00'de Türkçe



Kur'an



okur ve sonunda da



kısa b i r konuşma y a p a r : A l l a h Gazi Paşama dünyalar durdukça ömür versin! Bize K u r ' a n ı m ı z ı n m â n â s ı n ı d a anlattı. K a ç y ı l d ı r n a m a z k ı l a r ı m . O k u d u ğ u m duayı ve i m a m ı n okuduklarını anlayamadım. P r o g r a m artık h e m e n hiç a k s a m a d a n u y g u l a n m a y a başlamıştır. Gazeteler b i r gün öncesinden h a n g i hâfızm h a n g i camide ve saat kaçta K u r ' a n o k u y a c a ğ ı n ı y a z m a k t a , e r t e s i g ü n de h â f ı z l a r m r e s i m l e r i n i b a ş s a y f a d a n büyük manşetlerle y e r m e k t e d i r l e r . H a t t a peşisıra, c a m i l e r d e o k u n a n sûrelerin çevirileri y a y ı m l a n m a k t a , b a ş y a z a r l a r d a n köşe y a z a r ­ l a r ı n a g a z e t e c i l e r Türkçe



Kur'an



okuma denemelerini



övmektedirler.



N i t e k i m 26 O c a k 1932 Salı g ü n ü Hâfız K e m a l , öğle namazını m ü t e a k i b Süleymaniye C a m i i n d e Kıyamet Sûresini segâh m a k a m ı n d a ;



Hâfız



Z e k i , öğle namazını müteakib Beyoğlu A ğ a C a m i i n d e Fâtiha Sûresi i l e B a k a r a S û r e s i n d e n 19 a y e t i h i c a z m a k a m ı n d a ; H â f ı z B u r h a n , ö ğ l e d e n e v v e l s a a t 10.15'de K a b a t a ş C a m i i n d e F u r k a n S û r e s i n i ; B e ş i k t a ş l ı H â f ı z Rıza, yatsı namazından önce Dolmabahçe C a m i i n d e Fatır



Sûresini



değişik m a k a m l a r d a o k u r k e n , 28 O c a k 1932 Perşembe g ü n ü Hâfız A l i Rıza saat 14.30'da Köprülü C a m i i n d e A l u İmran S û r e s i n i , Hâfız F a h r i de A n k e b u t S û r e s i n i s e g â h m a k a m ı n d a o k u r l a r . B u sırada 28 Ocak 1932 Perşembe akşamı, b e k l e n m e d i k b i r t a r ­ tışma m e y d a n g e l i r ve Dolmabahçe Sarayı n d a M u s t a f a K e m a l Atatürk



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



85



ile D r . Reşit G a l i p münakaşa ederler. Reşit G a l i p , — b i r a z da içkinin t e ­ s i r i y l e — M a a r i f V e k i l i E s a t Bey'i eleştirmeye başlar; h a t t a d a h a da i l e r i g i d i p Atatürk'e dönüp şu tür sözler sarfeder: • K a b a h a t h e p sizde... H o c a m , h o c a m d i y e c a h i l l e r i b a ş ı m ı z a koydunuz... M u s t a f a K e m a l Atatürk, k e n d i s i n e " B u m a s a d a h o c a m a ve b i r M a a r i f V e k i l i n e h a k a r e t e t m e n i z e m ü s a a d e e d e m e m " derse de Reşit G a l i p d i n l e m e z ve k o n u ş m a y a d e v a m eder: • İnkilâbları k o r u m a k için s i z d e n m ü s a a d e



istemiyorum.



H a t a y ı y a p a n siz de o l s a n ı z , s i z i de e l e ş t i r i r i m . Roz



Nuvar'a



1



v e r d i ğ i n i z 1 5 . 0 0 0 liralık k r e d i m e k t u b u d a siz y a p t ı n ı z d i y e h a t a o l m a k t a n çıkmaz! • B e n i mâzur görünüz. Vâkıa burası saraydır. F a k a t S u l t a n Sarayı-değil, M i l l e t Sarayıdır. Sofranızdaki zât da s i z i n hocanızdır. F a k a t S u l t a n ı n hocası değildir. S i z i S u l t a n y e r i n e k o y m a d ı ğ ı m için s e r b e s t ç e k o n u ş t u m . K e n d i s i n e b u şekilde h i t a b e d i l m e s i n d e n hoşlanmayan



Mustafa



K e m a l , Reşit G a l i p ! y e n i d e n sükûnete davet edip uyarır, f a k a t b i r t e s i r i o l m a z ; R e ş i t G a l i p h â l â k o n u ş m a y a d e v a m e d i n c e , b u sefer o n a , s o f r a d a n ayrılmasını söyler. N e v a r k i Reşit G a l i p , d a h a sert b i r karşılıkla m u k a ­ bele eder: B e n i b u r a d a n k o v u y o r m u s u n u z ? Burası m i l l e t i n sofrasıdır. A l l a h d a gelse k i m s e b e n i b u r a d a n k o v a m a z ! B u sözler üzerine M u s t a f a K e m a l ayağa k a l k a r , "O h a l d e sofrayı t e r k e t m e k b i z e d ü ş ü y o r " d e y i p sofrayı t e r k e d e r . B i r s ü r e s o n r a m i s a f i r l e r de a y r ı l ı p g i t t i k l e r i h a l d e , R e ş i t G a l i p h â l â i n a t e d e r , s ö y l e n i p d u r u r , sof­ r a d a n k a l k m a z . N i t e k i m Kılıç A l i , h â d i s e n i n b u k ı s m ı n ı ş ö y l e a n l a t ı r :



1



Doğrusu Türkuâz' olacaktır.



86



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B u a r a l ı k Türkuaz



gecesi h a t ı r ı n a g e l m i ş o l a c a k ; " L o k a n t a



sahiplerine paralar veriliyor. M a d a m Veralara iltifat edili­ yor. B i z i m h a l i m i z gözetilmiyor" gibi birtakım saçmalara da b a ş l a y ı n c a b u sefer b i z i m de t a h a m m ü l ü m ü z k a l m a d ı . A r t ı k b u haline b i r n i h a y e t v e r m e k lâzım geliyordu. B u n u n üzerine Reşit G a l i p y a t m a y a iknâ edilir. Sabah uyandı­ ğ ı n d a ise a c e l e y l e İ s t a n b u l ' d a n ayrılır. O n u n A n k a r a ' y a d o ğ r u y o l a ç ı k ­ tığı g ü n , M e c l i s B a ş k a n ı K â z ı m Ö z a l p d a İ s t a n b u l ' a g e l i r . H a y d a r p a ş a İstasyonu'nda



kendisini



karşılayanlar



arasında



bulunan



Cumhurbaşkanlığı Genel S e k r e t e r i T e v f i k Bıyıklıoğlu'na, "Atatürk nasıl, sıhhat ve neşesi y e r i n d e m i ? " diye sorar. T e v f i k B e y ise, b u suâle, "İyidir, geziyor, eğleniyor ve b a r kadınlarına p a r a dağıtıyor" diye cevap v e r i r .



1



M e c l i s B a ş k a n ı K â z ı m Ö z a l p ' i n geldiği g ü n ( 2 9 O c a k 1 9 3 2 C u m a ) , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n Hâfız Yaşar'a b i r h a f t a öncesinden emrettiği ü z e r e S u l t a n a h m e t C a m i i n d e t o p l u o l a r a k Türkçe



Kur'an



o k u m a dene­



m e s i n i n yapılacağı gündür ve bütün gazeteler b u h a b e r e başsayfalarmda yer ayırmışlardır. N i t e k i m S u l t a n a h m e t C a m i i n d e C u m a namazı eda e d i l d i k t e n sonra, sekiz hâfız, Kur'an-ı K e r i m ' i n bazı sûrelerinin T ü r k ç e çevirilerini; ardından da bazı ilahîlerle b i r l i k t e S ü l e y m a n Mevlial'ini



Çelebi'nin



o k u r l a r . H a t m - i Şerifin kıraatini müteakib, F a t i h



Camii



H a t i b i Hâfız Şevket E f e n d i Türkçe b i r d u a ile m e r a s i m e son v e r i r . Hâfız Yaşar, Fâtiha S û r e s i n i , sonra Türkçe çevirisini, ardından B a k a r a ' d a n



27-28 Ocak 1932 (Perşembe ve Cuma) t a r i h l e r i n d e cereyan eden b u hâdiseler, hâtırat kitaplarında sıklıkla n a k l e d i l m e s i n e rağmen •—İsmet B o z d a ğ ' m Atatürk'ün Sofrasında (İstanbul, 1995) adlı eseri müstesna— t a r i h l e n d i r i l m e miştir. İsmet Bozdağ'm verdiği t a r i h ise (1931 yılının Ağustosu) yanlıştır. Ayrıca Bozdağ, birgün önceki (27 Ocak'taki) hâdisenin M a d a m Senya'nın işlettiği Roze Noire adlı gece kulübünde cereyan ettiğini söylemektedir k i doğrusu, 'Türkuaz lokantası' olacaktır. B u hâdisenin tasvirinde i s t i n a d ettiğimiz k a y n a k l a r için bkz. Bkz. Özel Şahingiray, Atatürk'ün Nöbet Defteri 1931-1937, sh. 29-30, A n k a r a , 1955; Münir H a y r i Egeli, Atatürk'ün Bilinmeyen Hâtıraları, sh. 50-52, İstanbul, 1955; H a s a n C e m i l Çambel, Makaleler-Hâtıralar, sh. 79-82, A n k a r a , 1964; Hasan Rıza Soyak, Atatürk'ten Hatıralar, 1/22-23, İstanbul, 1973; N i y a z i A h m e t Banoğlu, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, 11/360-361, 377-382, İstanbul, 1973; İsmet Bozdağ, Atatürk 'ün Sofrası, sh. 93-106, İstanbul, 1995 1



1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n



87



b i r b ö l ü m ü segâh m a k a m ı n d a ; Hâfız B u r h a n , A m e n e r r a s û l ü ' y ü kürdili hicazkâr m a k a m ı n d a ; Hâfız Beşiktaşlı Rıza, Alû î m r a n S û r e s i n i segâh makamı'nda;



Hâfız



Nuri,



Zümer



Sûresi'ni



isfehan



makamı'nda;



S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza, M ü ' m i n Sûresi'ni segâh m a k a m ı n d a ; Hâfız F a h r i , E n f a l Sûresi'ni çarıgâh m a k a m ı n d a ; Hâfız Z e k i , A ' r a f Sûresi'ni hüseynî m a k a m ı n d a ; Hâfız K e m a l , înfıtar Sûresi'ni hüseynî-nevâ m a ­ k a m ı n d a o k u r . M e r a s i m i n s o n u n d a Hâfız Y a ş a r Türkçe b i r d u a y a p a r . B u sırada Hâfız S a d e t t i n K a y n a k F a t i h C a m i i n d e , Bursalı Hâfız R ı f a t Y e n i C a m i ' d e , diğer b a z ı t a n ı n m ı ş hâfızlar d a B e y a z ı t v e A k s a r a y C a m i i ' l e r i n d e Türkçe



Kur'an



okumayı sürdürürler. B u teşebbüsler, ülke­



n i n b a ş k a y e r l e r i n d e de m â k e s b u l m a y a b a ş l a m ı ş t ı r . N i t e k i m H â f ı z S â d ı k , İ z m i r K u ş a d a s ı ' n d a h ü z z a m m a k a m ı y l a i l k Türkçe



Ezanı



okur­



k e n , Hâfız Ö m e r , İzmir'de H i s a r C a m i i n d e Fâtiha S û r e s i n i n T ü r k ç e çe­ v i r i s i n i suzinak



m a k a m ı n d a , B a k a r a S û r e s i ' n i ferahnak



makamında,



H a ş r S û r e s i ' n i ise sabâ m a k a m ı n d a t i l a v e t eder. M u s t a f a K e m a l Atatürk, a k ş a m Hâfız Yaşar'ı h u z u r u n a



kabul



e d i p , k e n d i s i n e aynı m e r a s i m i n , K a d i r Gecesi A y a s o f y a C a m i i n d e de y a ­ pılması tâlimâtını v e r i r . B u arada D r . Reşit G a l i p A n k a r a ' y a gitmiş ol­ duğu için, Atatürk tarafından hâfızlara r i y a s e t e t m e vazifesi



Bolu



M e b û s u H a s a n C e m i l Ç a m b e l ' e (öl. 1 9 6 7 ) v e r i l i r . D o l m a b a h ç e S a r a y ı n ı n 1



alt katındaki Türk T a r i h Tedkîk C e m i y e t i n e d o k u z h â f ı z , Tekbirin



lafızlarını



Türkçeleştirmek



a i t olan odada t o p l a n a n için m e ş k e başlarlar.



B i r süre d e n e m e l e r yapıldıktan sonra, M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün y a n m a ç ı k ı p T e k b i r ' i n h e m " A l l a h b ü y ü k t ü r ! " , h e m de " T a n r ı u l u d u r ! " ş e k l i n d e k i i k i ç e v i r i s i n i de i k i ş e r k e z o k u r l a r . İ k i n c i ş e k l i t e r c i h e d e n



Mustafa



K e m a l A t a t ü r k , h â f ı z l a r a o gece b i r z i y a f e t v e r i r . A y a s o f y a C a m i i n d e k i K a d i r Gecesi i h t i f a l i n d e o k u n m a k üzere t e s b i t e d i l e n 'Türkçe T e k b i r ' m e t n i şu şekildedir:



1935de Y u s u f Akçura'nın ölümü üzerine Türk Tarih Kurumu Başkanlığı da yapacak olan Bolu Mebûsu Hasan Cemil Çambel, V I I I . dönemin sonuna (1950'ye) k a d a r milletvekilliği yapmıştır. [ B k z . Kâzım Öztürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 1920-1973, sh. 112, A n k a r a , 1973; F a h r i Çöker, Türk Tarih Kurumu: Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, sh. 254-255, A n k a r a , 1983] 1



88



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Tanrı



Uludur!



Tanrı



Uludur!



Tanrı'dan



Tanrı



Uludur!



Tanrı



Uludur!



Hamd



Sultanahmet'teki



merasimin



ertesi



başka



O'na



Tanrı



Yoktur.



mahsustur.



1



günü



(30



Ocak



1932



C u m a r t e s i ) bütün g a z e t e l e r i n başsayfalarmda, dünkü m e r a s i m i n fotoğ­ rafları y e r alır v e Kadir



Gecesi



için şimdiden hazırlık yapıldığı yazılır.



B u g ü n h e r k e s i b i r sürpriz b e k l e m e k t e d i r ; z i r a Hâfız Rıfat tarafından İ s t a n b u l F a t i h C a m i i n d e i l k Türkçe Allah



büyüktür!



Allah



Tanrı 'dan başka Ben şahidim Nebi Ben



Ey işitenler! Allah



yoktur!



ki Tanrım



büyüktür!



Allah



Rasûlü!



ki o Hak 'tan



Ey dinleyenler!



Geliniz



Tanrı 'dan başka



geldi! namaza!



Koşunuz



büyüktür!



okunacaktır:



büyüktür!



tapacak



Muhammed şahidim



Ezan



felaha!



Allah



büyüktür!



tapacak



yoktur!



2



B u ezanı o k u y a n Hâfız Rıfat, i k i n d i namazını m ü t e a k i b aynı ca­ m i d e Y u s u f S û r e s i n i n Türkçesini de o k u r k e n , Hâfız Y a ş a r , C i h a n g i r C a m i i n d e Türkçe



Kur'an



o k u m a y a d e v a m eder. B u d e n e m e l e r e r t e s i g ü n



de s ü r e r v e 3 1 O c a k 1 9 3 2 P a z a r günü. Anadolu



1



Ajansı



bütün gazetelere, 3



T e k b i r ' i n Arapça aslı şöyledir:



Allahu



Ekber, Allahu Ekber, lâ ilahe



Allahu



Ekber, Allahu



Ekber ve



illallah!



li'llahi'l-hamd!



31 Ocak 1932 t a r i h l i V a k i t gazetesinin baş sayfasındaki manşet: "İlk Türkçe E z a n Dün O k u n d u . " Başsayfada, F a t i h C a m i i ' n i n m i n a r e s i n d e Hâfız Rıfat'ın ezan o k u r k e n çekilmiş b i r resmi vardır. M i l l i y e t gazetesinin 2 Şubat 1932 t a r i h l i nüshasında ise, İzmitli Bülbülîzâde F a r u k tarafından yapılmış olan farklı b i r Ezan çevirisi yayımlanmıştır: Allah büyüktür! Allah'tan başka ma'bûd yoktur! . Ben şahidim ki Allah büyüktür! Nebi Muhammed Allah resulü! Ey dinleyenler gelin namaza! Ey işitenler koşun felaha! Allah büyüktür! Allah büyüktür! ! Allah'tan başka mabudyoktur! 2



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n Ş u b a t 1 9 3 2 Ç a r ş a m b a g ü n ü n ü n a k ş a m ı (Kadir



Gecesi)



89_ A y a s o f y a ' d a 25



hâfızm Türkçe K u r ' a n okuyacaklarını ve Türkçe t e k b i r l e r getireceklerini d u y u r u r ve b u m e t i n ertesi gün bütün gazetelerde yayımlanır: R a m a z a n günlerinde İstanbul'un büyük c a m i l e r i n d e o k u n a n Türkçe



Kur'an



bütün h a l k tabakalarında d e r i n tahassüsler



uyandırmıştır. B i l h a s s a geçen C u m a , şehrin kıymetli on [ ! ] " hâfızi tarafından S u l t a n a h m e t C a m i i n d e y a p ı l a n



Türkçe



m u k a b e l e y i d i n l e m e y e k o ş u ş a n ve b i r m a h ş e r i a n d ı r a n o n b i n i mütecaviz i n s a n kütlesini büyük c a m i Türkiye



Cumhuriyeti



Diyanet



İşleri



almamıştır.



halkın b u vic­



Riyaseti,



danî h e y e c a n ve t e m a y ü l ü n ü t a t m i n için azamî derecede i t i n a g ö s t e r i l m e s i n i a l â k a d a r l a r a e m r e t m i ş t i r . H e r sene o l ­ d u ğ u g i b i b u sene R a m a z a n ' d a d a Ş u b a t ı n 4 ' n c ü P e r ş e m b e g ü n ü a k ş a m ı n a (!) t e s a d ü f e d e n K a d i r G e c e s i n d e A y a s o f y a C a m i i n d e T ü r k ç e b ü y ü k dinî b i r i h t i f a l y a p ı l a c a k t ı r . O gece saat 20'den i t i b a r e n İstanbul'un en namlı ve güzel sesli hâf ı z l a r m d a n 25 g ü z i d e z â t , T ü r k ç e K u r ' a n v e M e v l û t o k u y a ­ c a k l a r v e T ü r k ç e T e k b i r g e t i r e c e k l e r d i r . Yapılan Tekbirin



ahenginde



ve Türkçe



çok derin



olduğunu



göstermiştir.



sözlerindeki



tesir



tecrübeler, ve



füsunun



B u muazzam ihtifali her



t a r a f a d i n l e t m e k için A y a s o f y a C a m i i n e r a d y o k o n u l m u ş ve h e r türlü t e r t i b a t alınmıştır. T a r i h l e r 1 Şubat 1932 P a z a r t e s i g ü n ü n ü gösterdiklerinde, Başvekil İsmet İnönü i l e D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a da A n k a r a ' d a n İstanbul'a gelirler.



Bu



arada



Kadir



Gecesi



için



Ayasofya'da



hazırlıklara



başlanmıştır ve c a m i y e r a d y o v e r i c i l e r i yerleştirilip deneme yayınları yapılmaktadır. A y n ı gecenin akşamı saat 19.30'da B a l k a n Paktı delegas­ y o n u o n u r u n a Dolmabahçe S a r a y ı n d a a l a t u r k a b i r konser hazırlanır ve d e l e g a s y o n a z i y a f e t v e r i l i r . C u m h u r r e i s i de, B a ş v e k i l de y e m e k t e h a z ı r bulunurlar.



K o n s e r h e y e t i i ç e r i s i n d e , Türkçe



Kur'an



okuma



dene­



m e l e r i n d e görev a l a n hâfızlar d a vardır. N i t e k i m gecenin i l e r l e y e n saat­ l e r i n d e M u s t a f a K e m a l Atatürk, hâfızlarla K a d i r G e c e s i n d e



Kur'an'ı



nasıl okumaları gerektiği k o n u s u n d a b i r toplantı y a p a r ve hepsine



90



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



F â t i h a S û r e s i n i t e k t e k o k u t t u k t a n s o n r a , k e n d i s i de b u s û r e y i ' h i t a b e ' tarzında okur. S o n P o s t a g a z e t e s i n i n 2 Ş u b a t 1 9 3 2 Salı g ü n k ü n ü s h a s ı n d a ş ö y l e b i r m a h y a ç i z i m i y e r alır: " B i z D e ğ i ş i r s e k Ş e r i a t d a D e ğ i ş i r ! " İ s t a n b u l M ü f t ü l ü ğ ü i s e , r a s t g e l e h e r h â f ı z m , ö n ü n e g e l e n c a m i d e Türkçe



Kur'an



o k u m a s ı n a m â n i o l m a k için, hâfızlara b i r e r v e s i k a dağıtır ve Gecesi Mevlid



v e Türkçe



Kur'an



Kadir



okuyacak hâfızlarm b i r listesi yapılarak



b u n l a r şehrin bütün camilerine t a k s i m edilir. B e k l e n e n g ü n g e l m i ş t i r : 3 Şubat



1932



B u , Hicrî 26



Çarşamba.



R a m a z a n 1350 t a r i h i n e t e s a d ü f e d e n K a d i r G e c e s i n i n i h y â e d i l e c e ğ i g ü ­ n ü n t a r i h i d i r . N i t e k i m b u g ü n ü n a k ş a m ı A y a s o f y a C a m i i n d e d o k u z hâfız tarafından i h t i f a l e başlanır: Hâfızlar önce t o p l u c a üç kez t e k b i r g e t i r i r ­ ler. T e k b i r l e r d e n sonra M e v l i d ' e başlanır; sırasıyla Hâfız Y a ş a r , Hâfız S u l t a n s e l i m l i Rıza, Hâfız Z e k i , Hâfız F a h r i , Hâfız S a d e t t i n , Hâfız K e m a l , Hâfız N u r i , Hâfız Beşiktaşlı Rıza ve Hâfız B u r h a n o k u r . H e r s û r e n i n tilavetinden



sonra



hâfızlar



topluca



tekbir



getirirler.



Tebâreke'yi; Hâfız Z e k i F e t i h S û r e s i n d e n b i r bölümü;



Hâfız



Yaşar



Sultanselimli



H â f ı z A l i R ı z a E l l e z î n (?) S û r e s i n i ; H â f ı z K e m a l K a d i r S û r e s i n i ; H â f ı z Nuri



Haşr



Müzzemmil



Sûresini; Sûresini



Hâfız



Fahri



Ayet'el-Kürsî'yi;



önce Arapça



aslını,



sonra



Hâfız



Türkçe



Sadettin çevirisini



(makamsız o l a r a k , 'hitabe' şeklinde) o k u r l a r . Sonra Beşiktaşlı Rıza Ha¬ M i m Sûresini önce Arapça, sonra Türkçe o l a r a k m a k a m l a o k u r . B u sûre­ n i n kıraati bittiğinde, Hâfız B u r h a n ile diğer hâfızlar t e k b i r g e t i r i r l e r . D u a kısmında, Hacı Hâfız F a i k E f e n d i b i r d u a o k u r : H a k Celle ve Alâ H a z r e t l e r i cümlemizi m u h a f a z a



eyliye.



Okuduklarımızın sevabını P e y g a m b e r i m i z e , eshâba, ervâha, S ü l e y m a n E f e n d i n i n r u h u n a vâsıl eyliye. Bilcümle şühedâ, alelhusus



vatan



uğrunda



feda-yı



can eden



İstiklâl



şe­



h i t l e r i n i n r u h u n a vasıl eyliye. A k r a b a ve taallukatımızdan ve



cemi-i



mü'minîn



ve



mü'minât



ervâhma,



Hükümet-i



C u m h u r i y e t i m i z e hayırlı s e l â m e t v e ş â n u şerefini âli e y l i y e , k u d r e t ve satvet ve e m n u selâmetini m ü z d â d eyliye. S o n r a Hâfız Y a ş a r da b i r d u a o k u r :



1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n



91



Y â rabbî! Sana h a m d u şükran olsun! O k u n a n



Kur'an-ı



K e r i m ' i dergâhında k a b u l eyle yâ rabbî! E c r u



sevabını



P e y g a m b e r i m i z r u h u n a hediye e y l e d i k vâsıl eyle y â rabbî! M i l l e t hâkimiyetinin tecelligâhı o l a n Türkiye C u m h u r i y e t i n i dünya durdukça b e r k a r a r eyle yâ rabbî! K a r a d a ve denizde d ü ş m a n l a r a k a r ş ı m u z a f f e r eyle v e mukaddes mandan



kurtaran



eyle yâ rabbî!



1



Mustafa



Kemal



hazretlerini



vatanı sıhhatte



düş­ dâim



Sevgili v a t a n ve m i l l e t i m i z i d a i m a m a n s û r ve



m u z a f f e r eyle y â r a b b î ! D u a l a r b i t t i k t e n sonra t o p l u c a t e k b i r g e t i r i l i r ve Hâfız B u r h a n b i r Türkçe



ilahî



okur: Elveda gitti mübarek Ramazan, N u r l a bulmuştur âlem y e n i can, Elveda gitti mübarek Ramazan...



İlahînin okunmasından sonra getirilen tekbirle Ayasofya i h t i f a l i sona erer. R a d y o d a n yapılan n a k l e n yayınla bütün dünyanın i z l e m e i m ­ kânı bulabildiği m e r a s i m i , Dolmabahçe



Sarayında



bizzât



Mustafa



K e m a l A t a t ü r k d i n l e d i ğ i g i b i , çeşitli i l l e r i n m e r k e z l e r i n e y e r l e ş t i r i l e n h o p a r l ö r l e r v a s ı t a s ı y l a h a l k d a d i n l e r . N i t e k i m e r t e s i g ü n k ü g a z e t e l e r (4 Şubat 1932 Perşembe) b u geceyi t ü m ayrıntılarıyla t a s v i r ederler, k i m i ­ l e r i 3 0 . 0 0 0 k i ş i n i n , k i m i l e r i de 4 0 . 0 0 0 k i ş i n i n c a m i y e g e l d i ğ i n i y a z a r l a r . Aynı gün, Kadıköy Osmanağa C a m i i n d e i k i n d i namazını müteakiben H â f ı z Y a ş a r , H â f ı z B u r h a n , H â f ı z N u r i ve H â f ı z A l i R ı z a Türkçe



Kur'an



o k u r l a r ve t i l a v e t aralarında Türkçe t e k b i r l e r g e t i r i r l e r : Önce Yaşar Müzzemmil



Sûresini



( m u h t e l i f m a k a m l a r d a ) ; Hâfız



Hâfız



Burhan



Z ü m e r S û r e s i n i n bazı kısımlarını; Hâfız N u r i B a k a r a S û r e s i n i n son kı­ sımlarını; Hâfız A l i Rıza y i n e Z ü m e r S û r e s i n i n bazı kısımlarını h e m A r a p ç a v e h e m de T ü r k ç e o l a r a k o k u r l a r , h e r s û r e o k u n d u k t a n s o n r a t o p l u c a Türkçe



Tekbir



getirirler.



B u sırada yapılan duayı Mustafa K e m a l Atatürk radyodan dinlemektedir.



92



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B u a r a d a Yozgat, K a y s e r i , Z o n g u l d a k , Balıkesir ve diğer bazı i l ­



l e r d e Türkçe



Kur'an



t i l a v e t i n e başlanmıştır. H e r h a n g i b i r s o r u n çıkma­



ması üzerine, İstanbul'da b u l u n a n Başvekil İsmet İnönü i l e D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a , 4 Şubat akşamı t r e n l e A n k a r a ' y a dönerler. 5 Ş u b a t 1 9 3 2 t a r i h i n i ö n e m l i k ı l a n , sadece b u R a m a z a n ı n s o n C u m a s ı olması değildi k u ş k u s u z . B u g ü n , yaklaşık onbeş g ü n d ü r sür­ m e k t e o l a n inkilâb teşebüslerinin son adımı atılacak ve Süleymaniye C a m i i n d e sadece K u r ' a n a y e t l e r i n d e n m ü t e ş e k k i l i l k Türkçe



Hutbe



oku­



n a c a k t ı . B u v a z i f e y e , s a r a y t o p l a n t ı l a r ı n d a v e b i l h a s s a A y a s o f y a gece­ s i n d e T ü r k ç e K u r ' a n ' ı hutbe



tarzında



o k u m a k l a tebarüz etmiş olan,



Hâfız S a d e t t i n K a y n a k seçilmişti. S a d e t t i n K a y n a k , S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e i l k Türkçe ve



gerek hutbe



esnasında,



gerek.se



hutbe'den



sonra



Hutbeyi



okur



Süleymaniye



C a m i i ' n i n müezzin m a h f i l i n d e toplanmış b u l u n a n diğer hâfızlar da T ü r k ç e t e k b i r l e r g e t i r e r e k m e r a s i m e katılırlar. Sâdettin K a y n a k ' m o k u ­ duğu h u t b e n i n m e t n i şu şekildedir: E y u l u l a r d a n u l u Tanrı! Sana hamdederiz. Bütün âlemleri y o k t a n v a r e d e n ve o n l a r a r ı z ı k v e r e n s e n s i n ! S a n a ş ü k r e d e ­ r i z . Bütün mahlukât içinde insanları e n m ü k e r r e m y a r a t a n sensin! [ E y u l u l a r d a n u l u T a n r ı ! ] E n şerefli k u l u n u , d o ğ r u l u ğ u n d a hiç şüphe etmediğimiz b ü y ü k Kitabınla bize h a k P e y g a m b e r olarak gönderdin. [ E y u l u Tanrı!] Yalnız sana t a p a r ve yalnız senden yardım isteriz. [Bize doğru y o l u gösteren büyük Kitab'ı O gönderdi. Ulu



Tanrı'nın



kulu



ve



peygamberi



sevgilimiz



Hz.



M t t h a m m e d ' e şehadet ederiz. Bize büyük K i t a b ı O d u y u r d u . ] E y u l u Tanrı! B i z i i m a n d a n ayırma! E y müslümanlar! U l u Tanrı b u y u r u y o r k i : Bazı i n s a n l a r [ k i m s e l e r ] , " A l l a h ' a ve A h i r e t G ü n ü n e inandık, biz [de] mü'miniz" derler. Böylelikle Allah'ı-ve mü'minleri



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



93



a l d a t m a k isterler. H a l b u k i onlar, yalnız k e n d i l e r i n i a l ­ datırlar



ve



böyle



yaptıklarını



da



anlamazlar.



Onlara



"Dünyayı fesada v e r m e y i n i z " denildiği z a m a n , "Hayır! B i z ıslah ediyoruz [edicileriz]" derler. H a l b u k i ifsad ederler, lâ­ k i n anlamazlar. Kendilerine "Herkes gibi i m a n ediniz" de­ nildiği z a m a n , - " B i z a p t a l l a r g i b i m i inanacağız?"



derler.



H a l b u k i k e n d i l e r i a p t a l d ı r l a r , b u n u b i l m e z l e r . [ B a k a r a : 8-9, 11-13] A l l a h ile yaptıkları a h d i bozanlar, Allah'ın birleş[tir]meyi emrettiğini ayıranlar ve y e r y ü z ü n ü fesada v e r e n l e r h ü s r a n ­ dadırlar [ B a k a r a : 27]. I s l a h edilen yeryüzünü ifsad e t m e y i ­ niz [A'raf: 56]. A l l a h ifsad edenleri sevmez [Mâide: 64]. K e n d i n i z yapmadığınız i y i l i k l e r i başkalarına nasıl t a v s i y e edersiniz? Kitabı o k u y o r s u n u z , hiç d ü ş ü n m ü y o r m u s u n u z ? [ B a k a r a : 44] E y i n s a n l a r ! Şeytan'a uymayınız. O sizin açık d ü ş m a n m ı z dır. S i z e fenalığı v e n a m u s s u z l u ğ u o e m r e d e r [ ö ğ r e t i r ] . A l l a h h a k k ı n d a bilmediğinizi söylemeyi [size] o öğretir [ B a k a r a : 168-169]. Allah'ın Kitabını o k u y a n l a r , n a m a z kılanlar [ve] i h s a n ettiğimiz rızıktan g i z l i ve âşikâr s a d a k a v e r e n l e r , t ü ­ kenmez b i r m a l a sahip olacaklarından e m i n olabilirler. A l l a h o n l a r a mükafatını verecek ve lütfunu



[da] artıracaktır.



[Fâtır: 2 9 - 3 0 ] —Oturulacak— Ayakta: A l l a h ve m e l e k l e r i , P e y g a m b e r e salât ve selâm ederler. E y m ü ' m i n l e r ! S i z de P e y g a m b e r e s a l â t v e s e l â m e d i n i z . [ A h z â b : 56] —Dua— U l u Tanrım! H a k ve adaletle hareket edenleri sen payidâr eyle! C u m h u r i y e t i m i z i [ C u m h u r i y e t hükümetini] ve Türk



94



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi m i l l e t i n i sen m u h a f a z a eyle! Türk o r d u s u n u h a v a d a , denizde ve k a r a d a d a i m a m u z a f f e r eyle! Topraklarımıza b o l b e r e k e t i h s a n eyle! M a h s û l â t ı m ı z ı h e r t ü r l ü a f e t l e r d e n s a k l a [ â f a t t a n vikâye eyle]! Mübarek şehitlerimize ve ölülerimize r a h m e t eyle! —Hâtime— A l l a h a d i ve i h s a n i l e e m r e d e r . A k r a b a n ı z d a n , m u h t a ç o l a n ­ l a r a m u a v e n e t i emreder. Fuhşu, kötülüğü [inkârı] ve h a k ­ sızlığı n e h y [ m e n ] e d e r . A l l a h size n a s i h a t v e r i y o r u m u l u r k i [ b u n u can kulağıyla dinler ve] düşünürsünüz. [ N a h l : 90] H u t b e y i m ü t e a k i b C u m a namazı kılınır ve n a m a z d a n s o n r a y i n e



T ü r k ç e t e k b i r l e r alınır. B u s ı r a d a H â f ı z S a d e t t i n k ü r s ü y e ç ı k a r v e m a ­ k a m l a d e ğ i l , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a hutbe b a ş l a r . Türkçe



tarzında Türkçe b i r sûre o k u m a y a



t i l a v e t i b i t i n c e , Türkçe



Kur'an



Tekbir



alınır v e b u t e k b i r i



y i n e T ü r k ç e b i r d u a t a k i p eder. O g ü n ü n akşamı hâfızlara Dolmabahçe S a r a y ı n d a b i r i f t a r yemeği v e r e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , h i z m e t l e r i n d e n ötürü k e n d i l e r i n i ayrı ayrı t e b r i k e d e r , o n l a r a K u r ' a n o k u t u r v e d a h a s o n r a h â f ı z l a r ı n s e r y a v e r ' i n odasına götürülmelerini söyler. G i t t i k l e r i odada h e r hâfıza h i z m e t l e ­ r i n e m u k a b i l 200'er l i r a ( t o p l a m 1800 l i r a ) v e r i l i p hâfızlar o t o m o b i l l e ev­ l e r i n e bırakılırlar. Ertesi



gün



(6



Şubat



1932



Cumartesi)



hâfızlar,



İstanbul



M ü f t ü l ü ğ ü n d e , Müftü F e h m i E f e n d i n i n r i y a s e t i n d e b i r toplantı yapıp B a y r a m ' d a b ü t ü n c a m i l e r d e o k u n m a s ı t a k a r r ü r e d e n Türkçe



Tekbiri



meşkle meşgul o l u r l a r ve b u toplantıda, hâfızlardan h e r b i r i n i n b a y r a m ­ 'da b i r c a m i d e m ü e z z i n l e r i n y a n ı n d a b u l u n m a l a r ı k a r a r l a ş t ı r ı l ı r . 8 Ş u b a t 1 9 3 2 P a z a r t e s i g ü n ü R a m a z a n B a y r a m ı d ı r . D a h a ö n c e d e n de k a r a r l a ş t ı ­ rıldığı g i b i İstanbul c a m i l e r i n d e ve ülkenin birçok y e r i n d e B a y r a m n a ­ m a z ı n d a h u t b e l e r ve t e k b i r l e r Türkçe o l a r a k okunmuştur. B a y r a m ı n i l k akşamı, M u s t a f a K e m a l Atatürk, O r d u müfettişle­ r i n i D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a d a v e t eder. F a h r e t t i n Paşa, İzzettin Paşa,



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



95



Şükrü Nâilî Paşa'nın yanısıra D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a da oradadır. M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n e m r i y l e , H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k o gece C e m i l S a i d ' i n K u r ' a n çevirisinden derlediği a y e t l e r i O r d u Müfettişlerinin h u z u ­ r u n d a o k u r . B u n u n üzerine ayağa kalkıp birer konuşma y a p a n Paşalar, M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' e , diğer i n k i l a b l a r ı d e s t e k l e d i k l e r i g i b i , b u i n k i lâbı da d e s t e k l e y e c e k l e r i sözünü v e r i r l e r . Böylelikle Derviş



Paşanın



k a b r i başında i l k Türkçe M e r s i y e n i n okunmasıyla başlayan ve sırasıyla Türkçe



Kur'an,



Türkçe



Ezan,



Türkçe



Tekbir



v e Türkçe



Hutbe



o k u m a de­



nemeleriyle devam eden reformlar nihayet tamamlanmış olur. İmdi, bütün b u olup b i t e n l e r i n arkasındaki t e o r i k çerçevenin d a h a i y i a n l a ş ı l a b i l m e s i için, i k i s i i n k i l â b m i l k g ü n l e r i n d e , b i r i de k ı s a b i r s ü r e s o n r a k a l e m e alınmış o l a n üç m e t i n n a k l e d e c e k ve böylece dinî r e ­ f o r m l a r ı n k e n d i s i n d e n m ü l h e m o l d u ğ u asıl k a y n a ğ a i ş a r e t e t m e k i m k â n ı bulacağız: • Türk inkilâbı i b a d e t i Türkçe'ye çevirmekle hiçbir şey y a p ­ madıysa, halkı taptıkları A l l a h i l e karşı karşıya g e t i r m e k , o r t a d a n çetrefil d i l l i y a l a n c ı t e r c ü m a n l a r ı k a l d ı r m a k iyiliğini y a p m ı ş t ı r . (...) H r i s t i y a n l ı k K i t a b - ı M u k a d d e s i n i n



gerek



İngilizce'ye, gerek A l m a n c a ' y a tercümesi o m i l l e t l e r i n i r f a n v e l i s a n t a r i h l e r i n d e de b i r e r yenileşme,



millîleşme



devrinin



b a ş l a n g ı c ı o l m u ş , öz d i l i n v a r l ı ğ ı n ı d u y m a s ı , g ö s t e r m e s i h â ­ disesini uyandırmıştı. U z u n z a m a n varlıklarını ve b ü y ü c e k şerâit farklarıyla b e r a b e r , halkın vicdanında o k a d a r d e r i n b i r t e s i r i o l a n K u r ' a n ' m özdile çevrilmesi, c e m a a t l e r e özdü ile h i t a b etmesi, hususiyle olduğu gibi görünmesi,



acaba



b i z d e de g e r e k d i l c e , g e r e k dinî t e l â k k i c e p e k d i k k a t e d e ğ e r b i r e r hayırlı hâdise d o ğ u r m a y a c a k mıdır? B i z b u suâle b ü ­ y ü k b i r k a n a a t l e Evet!



diye cevap v e r i y o r u z .



1



• O r t a ç a ğ ' d a A v r u p a ' d a b ü y ü k b i r dinî ihtilâl o l m u ş t u : İncil, L a t i n c e ' d e n bazı m i l l e t l e r i n h e r g ü n k ü d i l i n e [ h a l k d i l i n e ] t e r c ü m e e d i l m i ş t i . T a b i i b u h a l k a r ş ı s ı n d a , İncil'i o k u y a n l a -



A l i Rıza Seyfı, Gazi ve İnkılâp, sh. 62-63, İstanbul, 1933



96



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi rın sayısı arttı. B u m ü h i m değişiklik, R u h b a n



Sınıfının



i ç i n d e v u k û b u l a n b i r h i z i p l e ş m e d e n s o n r a y a p ı l m ı ş t ı . İleri f i k i r l i b a z ı p a p a z l a r , h a l k ı n İncil'i o k u y a b i l m e l e r i n i v e t e f s i r e d e b i l m e i m k â n ı n a s a h i p olmasına taraftardı. H a l k için k a ­ palı v e y a e r i ş i l m e z b i r h a l d e o l a n İ n c i l ' i n , y a b a n c ı b i r d i l d e kalması ve m â n â s ı n a u l a ş m a k için papazların t e f s i r i n e m u h ­ taç bulunması b e k l e n e m e z d i . M a r t i n L u t h e r ve arkadaşları, İncil'in h a l k a k a d a r i n m e s i için çok uğraşmışlardı. Kitab-ı Mukaddes'i tercüme etmekle g i r d i k l e r i t e h l i k e y i biliyoruz; f a k a t b u n u , b i l e r e k yapıyorlardı ve b u g ü n b u c e s a r e t l e r i n i t a k d i r ediyoruz. Cesaret b a h s i n d e şurasını söylemek g e r e k i r k i b u n u t a k d i r e d e b i l m e k için İslâm Dünyası'nda b i r m ü d d e t yaşamak, eski âdetlerin k u v v e t i n i yakından görmek lâzım­ dır. İ ş t e o z a m a n , G a z i n i n K u r ' a n ' ı t e r c ü m e e t t i r m e k l e g i ­ riştiği ' t e h l i k e l i t e ş e b b ü s ' l â y ı k ı y l a m e y d a n a ç ı k a r . Kemal,



sayısız



mücadeleleri



sine girişmemişti.



boyunca



bunun



kadar



tehlikeli­



H a l b u k i bunda da m u v a f f a k o l d u !



• R e d s l o b , Prensipe



des Nationalites'inde



Mustafa



1



diyor k i : "Milletler



k e n d i l e r i n i b u l u r l a r k e n diî'in p r e s t i ş i a r t a r , k e n d i ş a h s i y e t ­ l e r i n i b u s u r e t l e göstermeyi a r a r l a r ; millî ruhlarını b u l u n c a , dillerini



de



keşfederler.



Bunun



için



Dante,



Servantes,



Şekispir v a t a n l a r m u c i d i d i r l e r . R e f o r m zamanında h a l k d i l i , ruhların hayatında d e r i n kökler salar. B u suretle millî d i l , y e n i d e n ele g e ç e n i m a n ı n d i l i o l u r . K i l i s e g i b i E v r e n s e l



olan



L a t i n c e , y e r i n i millî dil'e bırakır. Reformacılar h a l k a k e n d i diliyle h i t a p ederler, İncil'in



halk [da] kendi



millîleştirilmesidir.



böyle yaptı



ve Kur'an



Türkçe



d i l i y l e söyler. B u



L ü t e r de b ö y l e y a p t ı " . Atatürk oldu.



Amerika'nın Türkiye Sefiri Charles H . Sherrill, Türkçe Kur'an, ve Martin Luther, 1934; [bkz. Bölüm I I I , Metin X V I I I ] 1



2



de



2



Mustafa



Mahmut E s a t Bozkurt, Atatürk İhtilâli, sh. 313-314, İstanbul, 1940



Kemal



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n Gerçekten



de



Ziya



B a l t a c ı o ğ l u ' n u n İslâm'ı



G ö k a l p ' i n Dinî Türkleştirmek,



şeklinde



Müslümanlık



ifade



Türkçülük,



9J7_ İsmail



Hakkı



D r . Reşit G a l i p ' i n ise



etmeye



çalıştıkları,



Millî



"İbadetleri



Türkçeleştirme P r o j e s i " b u s a f h a y l a b i r l i k t e z i r v e s i n e ulaştı v e b i r m â ­ n â d a Z i y a G ö k a l p ' i n , Vatan



şiirinin mısrâlarında dile getirdiği düşler



— h i ç değilse kısa b i r süre i ç i n — gerçek o l d u . V I I . " B i r Ü l k e k i C a m i i n d e Türkçe



Ezan



Okunur"



1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o n u l a n İbadetleri Projesi,



Türkçeleştirme



pek t a b i i d i r k i b u k a d a r kısa b i r z a m a n d i l i m i n d e gerçekleştiri­



l e n t e ş e b b ü s l e r l e sınırlı k a l m a y a c a k , h e m e n a k a b i n d e , b u p r o j e y l e b a ğ ­ lantılı b i r b i ç i m d e y e n i v e f a r k l ı p r o j e l e r de d e v r e y e s o k u l a c a k t ı . Ç ü n k ü C u m h u r i y e t yöneticileri, sadece e s k i y e a i t k u r u m l a r ı t a s f i y e



etmekle



kalmıyor, aynı z a m a n d a inkilâblarm kökleşmesini, yerleşmesini sağla­ y a c a k d i ğ e r t e d b i r l e r e de b a ş v u r m a y ı e l z e m a d d e d i y o r l a r d ı . N i t e k i m b u y ö n d e (tekkelerin



yerine)



i k a m e e d i l e n k u r u m l a r d a n b i r i de R a m a z a n



B a y r a m ı n ı n üzerinden henüz i k i h a f t a bile g e ç m e d e n (19 Şubat 1932'de) k u r u l a n ve birgün Türk'ün çağdaş mâbedi hâline geleceği Halkevleri'dir.



düşünülen



1



İlk b a k ı ş t a b i r b i r i y l e a l â k a s ı z g i b i g ö r ü n e n b u v e b e n z e r i t e ş e b b ü s ­ l e r a r a s ı n d a , sadece k r o n o l o j i k b a k ı m d a n b i r y a k ı n l ı k b u l u n d u ğ u d ü ş ü ­ nülmemelidir. Çünkü b i r b i r i n i izleyen b u adımlar, müşterek b i r gayeye h i z m e t amacıyla atılmış; başka b i r deyişle, h e r f a a l i y e t t e k t e k aynı s i ­ yasî irade tarafından planlanıp yürürlüğe sokulmuştur. N i t e k i m h e m b u m ü n a s e b e t l e r i n s ı k ı l ı k d e r e c e s i n i , h e m de d a h a k u r u l u ş Halkevlerine



yıllarında



a t f e d i l e n önem ve değerin ne olduğunu g ö r m e k için, o dö-



Halkevleri i l k olarak 19 Şubat 1932'de 14 vilayet merkezinde, i k i n c i merhalede 24 H a z i r a n 1932'de 20 merkezde açılmış, daha sonra birçok v i l a y e t ve kasabada b u n l a r a y e n i l e r i eklenmiştir. 1950'ye k a d a r hizmete açılan H a l k e v i sayısı 474, Halkodası sayısı ise 4306'dır. H a l k e v l e r i ; 8 Ağustos 1951 t a r i h ve 5830 sayılı k a n u n ile kapatılmıştır. [Bkz. Sami N . Özerdim, Atatürk Devrimi Kronolojisi, sh. 86, İstanbul, 1966; M u z a f f e r Gökman, 50 Yılın Tutanağı 1923-1973, sh. 67, İstanbul, 1973; U t k a n Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, sh. 5 3 1 , A n k a r a , 1983] 1



98



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



n e m i n t a n ı k l a r ı n d a n b i r i n i n , A h m e d H a m d i B a ş a r ı n (öl. 1 9 7 1 ) y a p m ı ş o l d u ğ u şu d e ğ e r l e n d i r m e ü z e r i n d e d ü ş ü n m e k l â z ı m d ı r : (...) B i z d e d i n i c e m i y e t i n d ı ş ı n a a t m a k d e ğ i l , b i l a k i s i n k i l â p l a r m e m r i n e v e r e r e k y a ş a t m a k l â z ı m d ı r . Camileri kealip



onların



mızda



yerine



Halkevleri



aslâ muvaffak



yapmak



yıkıp,



suretiyle



H e r zaman camide top­



olamayacağız.



l a n a n h a l k a o r a d a n sesimizi d u y u r m a k ; oralarını h a l i n e k o y m a k : d i n sınıfını o r t a d a n



halkevleri



ter-



maksadı­



h e r k e s i d i n ve dünya nâmına konuşturmak



modern



kaldırmak,



mümkündür.



İslâmlık b u bakımdan en m o d e r n , en i l e r i b i r d i n d i r . D e r i n b i r heyecanla anlattığım b u bahisleri Reşit G a l i p ' i n aynı he­ yecanla dinlediğini, sözleriyle beni tasdik ve teyid ettiğini hatırlar­ k e n , m e r h u m u n aziz hâtırasını rahmetle anıyorum. Halkevlerinin



kuruluşundan



bir müddet



1



sonra,



aynı



yılın



T e m m u z u n d a b i r başka adım d a h a atılmış; M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün e m r i y l e v e Türk s ı n d a Birinci



Tarih



Türk Tarih



Tezini



tanıtmak amacıyla A n k a r a H a l k e v i b i n a ­



Kongresi



toplanmıştı. O n gün süren K o n g r e y e



198 l i s e v e o r t o k u l m u a l l i m i , 18 D â r u l f ü n u n m e n s u b u v e y i n e



çoğu



M e c l i s ü y e s i o l a n 25 T ü r k T a r i h T e d k i k C e m i y e t i ü y e s i k a t ı l m ı ş v e 1 9 3 2 Ramazanı'ndaki Dolmabahçe Sarayı toplantılarına r i y a s e t eden D r . Reşit G a l i p i l e H a s a n C e m i l Ç a m b e l ' i n a k t i f r o l a l d ı k l a r ı b u K o n g r e de, g e r e k tebliğci, gerekse müzakereci sıfatıyla A f e t İnan, S a m i h R i f a t ,



Yusuf



Akçura, F u a t Köprülü, Sadri M a k s u d i Arsal, Zeki Velidi Togan gibi i s i m l e r de h a z ı r b u l u n m u ş l a r d ı . Cumhuriyet



2



yöneticilerinin



tarih'i



nasıl



yorumladıklarını,



C u m h u r i y e t için g e r e k l i o l a n y e n i t a r i h b i l i n c i n i nasıl oluşturduklarını



A h m e d H a m d i Başar, Atatürkle İstanbul, 1945 1



Üç Ay ve 1930'dan



Sonra



Türkiye,



sh. 5 1 ,



B u Kongre'de s u n u l a n tebliğ ve müzâkere m e t i n l e r i aynı yıl yayımlanmıştır: Birinci Türk Tarih Kongresi: Kongrenin Zabıtları, Konferanslar, Münakaşalar (1932), İstanbul, 1932. B u kongrede ele a l m a n mevzûların genel t a s v i r ve t a h l i l i için bkz. Büşra Ersanlı Behar, İktidar ve Tarih: Türkiye'de 'Resmî tarih' Tezinin Oluşumu (1929-1937), İstanbul, 1992 2



1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n



99



ayrıntılı b i r biçimde gözler ö n ü n e s e r e n b u K o n g r e ' d e t e m e l l e n d i r i l e n Türk



Tarih



Türk'ün



esasen D r . Reşit G a l i p ' i n hazırladığı



Tezi,



Millî



Dini



Müslümanlık:



y a k ı n d a n alâkalıdır ve d a h a d a önemlisi b u



Teziyle



a l â k a i h m a l edildiği t a k d i r d e , C u m h u r i y e t i n n e d i n ' e , n e de t a r i h e n a s ı l baktığını k a v r a m a k m ü m k ü n değildir. Ç ü n k ü sırf b u alâka s e b e b i y l e d i r ki



Türk T a r i h K o n g r e s i n i n



bittiği g ü n ü n



akşamı



Mustafa



Kemal



A t a t ü r k t a r a f ı n d a n , " D i l i ş l e r i n i de d ü ş ü n m e k l â z ı m d ı r " d e n i l e c e k v e e r t e s i g ü n (12 T e m m u z 1932'de) Türk Dili 1935'de Türk Dil Kurumu



Tedkik



kurulacaktır.



Cemiyeti



adını a l a n b u C e m i y e t i n k u r u l u ş a m a c ı ,



tıpkı diğerlerinde olduğu g i b i , C u m h u r i y e t i n i d e o l o j i k inşâsını gerçek­ leştirmek ve k u r u m l a r y o l u y l a b u inşâyı kökleştirip iyice yerleştirmektir. N i t e k i m Türk Dili



Tedkik



k u r u l d u k t a n kısa b i r süre s o n r a (26



Cemiyeti



Eylül-5 E k i m 1932 t a r i h l e r i arasında), y i n e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n direktifleriyle



Dolmabahçe



Sarayında



Türk



Dili



Birinci



Kurultayı



t o p l a n m ı ş v e b ö y l e l i k l e C u m h u r i y e t i d e o l o g l a r ı , sadece d i n ' i n v e t a r i h ' i n sınırlarını değil, d i l ' i n sınırlarını da b e l i r l e m e k y ö n ü n d e k i i r a d e l e r i n i ortaya koymuşlardı.



1



Binaenaleyh



S a m i h R i f a t ' i n (öl. 1 9 3 2 )



aşağıda



n a k l e d e c e ğ i m i z sözleri, b u i r a d e n i n t a b i i b i r i f a d e s i o l a r a k a n l a ş ı l m a l ı v e C u m h u r i y e t i d e o l o g l a r ı n ı n sadece d i n ' i n değil, t a r i h i n v e d i l i n i n ş â s ı n d a da k o y u b i r siyasî p r a g m a t i z m i önceledikleri hiçbir s u r e t t e



gözden



kaçırılmamalıdır: H a n ı m l a r , efendiler! Şeriaft] v a d i s i n i n yıldırımları ö n ü n d e i s t i k b a l i n bugünleriyim uğraşan ve o n l a r a b ü t ü n



hayatın



f e v k i n d e k ı y m e t v e r e n b i r i n k i l â b a z m i içindi- her fikrin, tasarrufun



en geniş



bir küll teşkil ettiğini bir tarihten ğini,



bugüne



biz, Büyük



teşebbüsleriyle idi;



'lisan'



ikinci



ve şümullü ve milliyet kadar



Gazi'nin öğrendik. merhale,



rabıtalarıyla şuurunun



her türlü birer



birer



bağlı muasır



tafsilatıyla



ihata



edildi­



meydana



çıkan



yüksek



Bu da 'tarih'in üstünde



birbirine insanlıkla



her



bir hareket



duruyordu.



noktası



M i l l e t i n öz-



B u K u r u l t a y ' d a s u n u l a n tebliğ ve müzâkere m e t i n l e r i de diğeri g i b i kısa b i r süre içinde yayımlanmıştır: Birinci Türk Dili Kurultayı: Tezler-Müzâkere Zabıtları, İstanbul, 1933 1



100



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi benliğini bulduğuna şiddetle k a n i olduğu d a h a d ü n k ü b i r d e v i r d e b u e s a s l a r ı n az ç o k n â k ı s k a v r a n ı l d ı ğ m ı s a m i m i y e t l e i t i r a f edelim; ve herşeyi olduğu g i b i görmeye m u v a f f a k ola­ b i l m e k için d i y e l i m k i : yanıldığımız n o k t a l a r , hiç o l m a z s a yanılmadıklarımızdan o k a d a r eksik değildi.



1



Hâsılı, b ü t ü n b u gelişmelerle b i r l i k t e , 1932 yılı, C u m h u r i y e t ' i n d i n e , t a r i h e v e d i l e y ö n e l i k r e s m î g ö r ü ş ü n ü n f i i l e n i n ş â e d i l d i ğ i b i r yıl olmuş ve b u k o n u d a oldukça cesur adımlar atılmıştı. N i t e k i m R a m a z a n 2



a y ı n d a k i İbadetleri d ı n d a n Birinci Türk



Dili



teşebbüslerinin son bulmasının a r ­



Türkçeleştirme



Türk



Tedkik



Tarih



Kongresi



Cemiyetinin



düzenlenmiş; E v k a f Müdüriyeti,



kuruluşundan



T e m m u z 1 9 3 2 ' d e ) b ü t ü n m ü f t ü l ü k l e r e Türkçe



bir hafta



Ezan



sonra



(18



için hazırlanmaları



t â l i m a t ı n ı v e r d i ğ i n d e , D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i E z a n ı n y e n i ş e k l i n i ç o k t a n tesbit etmişti bile. Tanrı



uludur!



Şüphesiz



bilirim



Tanrı



uludur!



bildiririm



Tanrıdan



başka yoktur



tapacak!



Türk Dili Tedkik Cemiyeti Reisi Samih Rifat Bey'in Açma Nutku, " B i r i n c i Türk D i l i Kurultayı: Tezler-Müzâkere Zabıtları" içerisinde, sh. 3, İstanbul, 1933. S a m i h R i f a t hakkında bkz. S a d e t t i n Nüzhet, Samih Rifat: Hayatı ve Eserleri, İstanbul, tsz. 1



Dinî inkilâpların o t a r i h l e r d e ülke dışında nasıl değerlendirildiğine ilişkin b i r misâl olmak üzere, 16 Kasım 1932 günü K r a l i y e t O r t a Asya Derneğinde v e r i l e n Türkiye'de Cumhuriyetin Dokuz Yılı başlıklı b i r k o n f e r a n s t a n sonra söz a l a n L o n d r a C a m i i İmamının şu sözlerine bakılabilir: " M u s t a f a Kemal'e büyük b i r general ve büyük b i r yönetici olarak s a m i m i b i r hayranlık duyuyor, ama el sür­ memesi gereken bazı şeylere karışmasına da esef e d i y o r u m . Kur'an-ı Kerimin Türkçe çevirisini Arapça aslının yerine geçirmekle büyük bir yanlış yaptı. K u r ' a n ı K e r i m ' i tercüme etmek yanlış değildir, H i n d i s t a n ' d a ve başka yerlerde çeşitli Doğu d i l l e r i n e yapılmış çevirileri vardır; fakat İslâm dünyasının her zaman ıs­ r a r l a istediği t e k şey, çevirinin m u t l a k Arapça asılla b i r l i k t e olmasıdır." (Sir. A . Telford W a u g h , Nine Years of Republic in Tıırkey, " J o u r n a l of the Royal C e n t r a l Asiatic Society", X X , sh. 66, Ocak 1933; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti'nin Tek-Parti Yönetiminin Kurulması 1923-1931, A n k a r a , 1981'den]. M e t e Tuncay'ın, L o n d r a İmamının sözlerini aktarırken yaptığı değerlendirme, m a k ­ sadın anlaşıl(a)madığmı göstermektedir. 2



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n Şüphesiz Haydi



bildiririm



namaza,



Namaz Tanrı



bilirim



haydi



uykudan uludur!



Tanrının



101



elçisidir



Muhammedi



felaha! (Yalnız s a b a h namazlarında)



hayırlıdır. Tanrıdan



başka yoktur



tapacak!



1



T ü r k ç e E z a n ı n bestesi için bazı sanatkârlar görevlendirilip beste olanca g a y r e t l e m e ş k e d i l m e s i n e r a ğ m e n , h a t t a birçok i m a m ve m ü e z z i n Türkçe



Ezan



o k u m a k u r s u n d a n m e z u n edildiği h a l d e , hazırlıklar 29



Aralık 1932 ( 1 R a m a z a n 1351) t a r i h i n e k a d a r yetişemediği için, b u R a m a z a n a y ı n d a Türkçe



tüm camilerde okunması m ü m k ü n ola­



Ezanın



m a m ı ş t ı r . B u sebeple, a ş a ğ ı d a y e r a l a n g a z e t e h a b e r i , esas i t i b a r i y l e b i r mübalağa ifade etmektedir: B u g ü n R a m a z a n ı n b i r i n c i günüdür. R a m a z a n için yapılan b ü t ü n h a z ı r l ı k l a r i k m â l e d i l m i ş t i r v e bu hazırlığın bâriz



hususiyeti



okunacak



ezan



ve mukabelelerin



her camide



en



müteTürkçe



İlk t e r a v i h n a m a z ı d ü n gece ş e h r i n b ü ­



olmasıdır.



yük c a m i l e r i n d e kalabalık b i r c e m a a t tarafından eda e d i l ­ m i ş t i r . M ü f t ü l ü k ç e Türkçe



Vaaz



vermeye m e z u n olan der-



siâm e f e n d i l e r i n b i r listesi E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü n e verilmiştir. V a a z v e r i l e c e k ve m u k a b e l e o k u n a c a k c a m i l e r d e n başlıcaları şunlardır:



Fatih,



Bayezit,



Ayasofya, Yeraltı,



Beşiktaş,



S i n a n p a ş a , D o l m a b a h ç e , A t i k a l i , H ı r k a - i Şerif, A r a p C a m i i , Damat



İbrahim



Paşa,



Mercan,



Selçuk,



S u l t a n a h m e t , E y ü p , Kılıç A l i Paşa, S u l t a n s e l i m ,



Türkali, Üsküdar



C e d i t V a l d e [Vâlide-i C e d i d ] , Ortaköy M e c i d i y e , Şehzâde, H e k i m o ğ l u A l i P a ş a , N û r o s m a n i y e c a m i i l e r i . (...) Ezan Türkçe



bugünden



itibaren



okunacaktır.



muvaffakiyetli



büyük



camilerimizin



Müezzinlerin



neticeler



vermiştir.



yaptıkları



hepsinde ses



tecrübeleri,



2



1



G o t t h a r d Jâschke, Yeni Türkiye'de İslâmlık, sh. 45, İstanbul, 1972



2



M i l l i y e t , 29 Aralık 1932 Perşembe. "Mâruf hâfızlar tarafından müezzinlere öğ­



r e t i l e n Ezan ve Kâmet t e d r i s i n i h a y e t bulmuştur." ( M i l l i y e t , 30 Aralık 1932



102



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi 1933 R a m a z a n ı b u t e m e n n i l e r l e b a ş l a m ı ş v e b u t e m e n n i l e r



kısmen



gerçekleşmiş, ancak bütün ülkede, h a t t a b i r şehrin bütün c a m i l e r i n d e Türkçe



Ezan



aynı a n d a okunamamıştır. B i r önceki yılda yapıldığı g i b i ,



1 9 3 3 R a m a z a n ı n d a d a (23 O c a k 1933 P a z a r t e s i a k ş a m ı ) K a d i r G e c e s i münasebetiyle Ayasofya C a m i i n d e büyük b i r i h t i f a l düzenlenmiş, y a ­ b a n c ı ü l k e l e r i n k o n s o l o s l a r ı ve eşleri için c a m i d e y e r a y r ı l a r a k o n l a r ı n d a m e r a s i m i i z l e m e l e r i sağlanmıştır. N i t e k i m A m e r i k a Birleşik D e v l e t l e r i 1



Sefiri Charles H . Sherrill, b u m e r a s i m i ailesiyle izleyen yabancılardan b i r i d i r ve k e n d i s i b u geceyle i l g i l i i z l e n i m l e r i n i şu şekilde d i l e getirmiş­ tir: ( U z u n z a m a n İstanbul Müzesi M ü d ü r ü ) H a l i l Bey tarafından b e n i m ve e ş i m i n A y a s o f y a ' d a k i b ü y ü k n a m a z d a b u l u n m a y a d a v e t edilişimizi b u r a d a a n m a l ı y ı m ! O, s e v i m l i eşi v e E v k â f Müdürü,



n a m a z ve d u a l a r m ü d d e t i n c e



benimle



birlikte



k a l d ı l a r ve p e k e n t e r e s a n i z a h â t l a r v e r d i l e r . (...) D i y e b i l i r i m k i 2 3 O c a k 1933 a k ş a m ı A y a s o f y a ' d a g ö r d ü ğ ü m ve h i s s e t t t i ğ i m i m a n s a m i m i y e t i n i h i ç b i r h r i s t i y a n â y i n i n d e d u y m a d ı m . B u İslâm kalabalığını h a r e k e t e g e t i r m e k için ne b i r h a t i b , ne b i r m ü z i k vardı. B ü t ü n içtimaî sınıflar m e v -



Cuma). "Ramazan ayından i t i b a r e n Sivas'ta Türkçe Ezan o k u n m a y a başlamıştır. Şimdi artık her camide Türkçe Ezan işitiliyor. 40 k a d a r müezzin, ezanı Lise Mûsikî M u a l l i m i Muzaffer Bey'in riyaseti altında t o p l a n a r a k t a l i m l e r i n e devam etmişler ve b i r ay zarfında çok k u v v e t l i olarak bestelemeye m u v a f f a k olmuşlar­ dır. V a l i Süleyman Bey'in h u z u r u n d a her müezzin ayrı ayrı okumuşlar ve V a l i Bey okunuş tarzından çok m e m n u n olmuşlardır.*' ( M i l l i y e t , 1 Ocak 1933 Pazar) "Ayasofya'da her sene m u t a d olduğu veçhile dün akşam da dinî âyin yapılmış, şehrin en güzel sesli müezzinleri tarafından mevlût okunmuştur. Camide, h a v a ­ nın kış olmasına rağmen çok kesif b i r kalabalık hâsıl olmuştur. B u izdihamı ev­ velden t a h m i n eden Eminönü M e r k e z M e m u r u H u l u s i Bey'le E v k a f M a s r a f Müdürü Sait Bey, gündüzden t e r t i b a t almışlar, M a s r a f memurları tarafından 1



kadınlara, erkeklere ve ecnebilerle süfera ve konsoloslara tahsis edilen yerler po­ lislere gösterilmiş, M e r k e z M e m u r u ' n a b u y e r l e r i n b i r de planı verilmiştir. Gündüz saat iki'den i t i b a r e n 150 resmî polis t a v z i f edilmiştir. ( M i l l i y e t , 24 Şubat 1933 Sah)



)



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



103



c u t t u ; kadınlar aşağıda yanları d o l d u r u y o r d u ; o r t a d a e r k e k ­ l e r sıkı sıralar [ s a f l a r ] h a l i n d e ( y ü z s ı r a v a r d ı ) v e h e r s ı r a d a d o k s a n a r kişi o m u z o m u z a v e r m i ş d i z ç ö k ü y o r , k a l k ı y o r , d i z ç ö k ü p secdeye varıyor, y a n m d a k i n d e n bî-haber T a n r ı i l e karşı karşıya g e l m e n i n h u ş û u içindeydi. T ü r k m i l l e t i n i n r u h u n u anlamanın y e r i ve zamanıydı. Sade ve imanlı Türk'ü böyle b i r şerâitte gördükten sonra, T ü r k m i l l e t i n i iyice a n l a m a k ve M u s t a f a K e m a l gibi,



Türkiye



C u m h u r i y e t i n i n k u r u c u s u ve i l k R e i s i c u m h u r u n u d o ğ u r a n b u tabiatı ölçmek m ü m k ü n olur. M u h a k k a k k i T ü r k m i l l e t i b i z A m e r i k a l ı l a r k a d a r d i n d a r d ı r , b e l k i de h a t t a fazla...



bizden



1



B u a r a d a b e k l e n m e y e n b i r g e l i ş m e o r t a y a çıkmış ve R a m a z a n B a y r a m ı n d a n b i r k a ç g ü n s o n r a ( 1 Ş u b a t 1 9 3 3 ' d e ) , B u r s a ' d a Türkçe



Ezan



uygulamasına karşı çıkan b i r g r u p , h e r yerde ( m s l . İstanbul g i b i b ü y ü k ş e h i r l e r d e ) Türkçe



Ezan



o k u n m u y o r oluşunu emsâl göstererek U l u C a m i i



ö n ü n d e n ü m a y i ş y a p m ı ş v e b a ş k a y e r l e r d e Arapça E z a n ı n B u r s a ' d a Türkçe



okunduğu halde,



okunmasını protesto etmişlerdir.



s ı r a s ı n d a c e m a a t t e n i k i k i ş i n i n Ezan



v e Kameti



Protesto



Arapça okumalarına b i r



polis m e m u r u n u n müdahale etmesi üzerine, " B u nedir yahu? Y a h u d i l e r havralarında, H r i s t i y a n l a r k i l i s e l e r i n d e serbestçe âyin



yaparlarken



neden bizi böyle k a n u n s u z t a z y i k ediyorlar? G i d i p d e r d i m i z i anlatalım!" diye



tepki



gösterilmiş,



ardından



da topluca



Evkaf



Müdürlüğüne



g i d i l m i ş t i r . A n a d o l u A j a n s ı aracılığıyla g a z e t e l e r e b i l d i r i l e n 5 Ş u b a t 1933 tarihli



i l k resmî



tebliğde



bu



hâdisenin



keyfiyetinden



şöyle



söz



edilmektedir: ( A . A . ) B u r s a ' d a 1 Ş u b a t t a Türkçe



Ezan



ve Kamet



sebebiyle



hâdis o l a n v a k ' a şöyle c e r e y a n etmiştir: Şubatın b i r i n c i g ü n ü öğleden s o n r a H o c a Y a h y a oğlu Kazanlı T a t a r



İbrahim,



İslâm oğlu elektrikçi



kuyumcu



Se3 fettin, M e h m e t r



oğlu



Şahin, k a s a p Hâfız M u s t a f a , Y u s u f Çavuş oğlu Köy İ m a m ı



1



Bkz. Bölüm I I I , M e t i n X V I I I



104



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Hâfız M u s t a f a , M e h m e t oğlu Hâfız Ali', M e h m e t oğlu k i l i m c i S a l i h , K a y a p a K ö y ü n d e n Ömer, Ö m e r oğlu K a y a A l i , H a s a n oğlu M u s t a f a H i l m i , A z i z oğlu A l i , M u s t a f a



oğlu



Halil,



A b d ü l m ü ' m i n oğlu Abdülkadir'in teşvikiyle 30 k a d a r şahsın c a m i y e m u t t a s ı l E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü ' n e m ü r a c a a t l a Ezan Kâmet'in



ve



İstanbul ve diğer t a r a f l a r d a olduğu g i b i B u r s a ' d a



Arapça okunmasını gürültülü b i r surette talep etmişlerdir. E v k a f M ü d ü r ü f n ü n ] , " D i y a n e t İşleri R i y a s e t i n i n v e E v k a f U m u m M ü d ü r l ü ğ ü n ü n e m i r l e r i n i b o z m a k iktidarına mâlik olmadığı" y o l u n d a k i cevabı üzerine, arkalarına topladıkları b i r c e m m i g a f i r l e h ü k ü m e t d a i r e s i n e g i t m e k i s t e m i ş l e r s e de polis k u v v e t l e r i tarafından dağıtılmışlar, müşevviklerle önay a k olanlar y a k a l a n a r a k tahkikâta başlanmıştır.



1



B u r s a h â d i s e l e r i n i n p a t l a k v e r m e s i ü z e r i n e , D i y a n e t İşleri R e i s i Rifat



Börekçi



hemen



harekete



geçerek,



4



Şubat



1933



tarihinde



— T a h r i r â t M ü d ü r l ü ğ ü n ü n 360/128 sayılı e m r i y l e — t ü m M ü f t ü l ü k l e r e b i r t â m i m göndermiş ve " e n u f a k b i r m u h a l e f e t i r t i k a b e d e c e k l e r i n kat'î v e şedid m ü c a z â t a m â r u z k a l a c a k l a r ı n ı " b i l h a s s a v u r g u l a m ı ş t ı r : D a h i l i y e V e k â l e t i C e l i l e s i ' n d e n v â r i d t e z k e r e d e ; Türkçe



Ezan



h a k k ı n d a riyâset-i a l i y y e l e r i n c e i t t i h a z o l u n a n k a r a r ve tâm i m i n h e r t a r a f t a a y n ı h a s s a s i y e t l e t a t b i k ve t a k i b e d i l m e ­ m e k t e olduğu v i l a y e t l e r i n iş'ârından anlaşılmakta olduğun­ d a n , b u teşevvüş ve intizamsızlığın i z a l e s i n i t e m i n edecek kat'î v e s a r i h t e b l i ğ â t m t e ' k î d e n v e m ü s t a ' c e l e n î f a s ı v e k e y ­ f i y e t t e n v i l a y e t l e r i n de h a b e r d a r e d i l m e s i i ç i n b i r s û r e t i n Vekâlet e gönderilmesi ifade ve izbar buyurulduğuna n a z a -



C u m h u r i y e t ve Son Posta, 6 Şubat 1933, (Resmî Tebliğ, A n k a r a ) ; Başvekâlet tarafından b i l d i r i l e n 8 Şubat 1933 t a r i h l i resmî tebliğde ise şöyle d e n i l m e k t e d i r : "Adliye ve D a h i l i y e V e k i l l e r i B u r s a ' d a k i t e d k i k l e r i ve yerinde aldıkları t e d b i r l e ­ r i n neticesini İcra V e k i l l e r i Heyeti'ne a r z e t t i l e r . Hâdisenin m a h i y e t i hakkında v e r i l e n izahat ve a l m a n t e d b i r l e r muvafık görülmüştür. Hâdiseyi ve m a h i y e t i n i R e i s i c u m h u r h a z r e t l e r i n i n tebliğleri tenvîr etmiştir. C u m h u r i y e t A d l i y e s i n c e tâkibâta devam olunacaktır." ( M i l l i y e t , 9 Şubat 1933) 1



1932 R a m a z a n ı ve T ü r k ç e K u r ' a n



105



r a n evvelce Riyaset m a k a m ı n c a tesbit ve E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü tarafından v i l a y e t l e r e ve E v k a f t â m i m e d i l e n Türkçe



Ezan



ve İkâmet



Umum



Müdürlerine



suretlerinin memleke­



t i n h e r tarafında, h a t t a e n ücra b i r köşesinde aynı şekil ve aynı z a m a n d a b i r â h e n k , b i r s i y a k d a i r e s i n d e t a t b i k i z a r u r i o l d u ğ u h a l d e , ş e r ' a n m e m n û o l m a y a n b ö y l e Türkçe Kâmet



Ezan



ve



hakkında bazı müftiler tarafından tereddüde m e y d a n



verildiği anlaşılmıştır. B i n a e n a l e y h b u t â m i m i n v ü s û l ü n ü m ü t e a k i b u m û m i l m i y y e memurları, i m a m ve h a t i b l e r e kat'î t e b l i ğ a t icrâsı i l e en ufak kat'î



ve şedid



mücazâta



bir muhalefet mâruz



irtikab



edeceklerin



tâmimen beyan



kalacakları



olur efendim. 4 Şubat 1933 D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t [ B ö r e k ç i ]



1



H â d i s e d e n h a b e r d a r edildiği s ı r a d a İ z m i r ' e g i t m e k t e o l a n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , 5 Şubat 1933'de B u r s a ' y a gelmiş ve g e r e k l i b i l g i l e r i a l ­ d ı k t a n s o n r a , e r t e s i g ü n (6 Ş u b a t ) A n a d o l u A j a n s ı m u h a b i r i n e ş u b e y a ­ natı vermiştir: (A. A . ) Bursa'ya geldim. Hâdise hakkında



alâkadarlardan



m â l u m â t aldım. Hâdise, haddizâtmda fazla e h e m m i y e t i hâiz değildir. H e r h a l d e c a h i l mürteciler C u m h u r i y e t A d l i y e s i n i n pençesinden kurtulamayacaklardır. Hâdiseye



dikkatimizi



b i l h a s s a çevirmemizin sebebi, d i n i , siyasetle] ve h e r h a n g i b i r t a h r i k e vesile e t m e y e aslâ m ü s a m a h a e t m e y e c e ğ i m i z i n b i r d a h a a n l a ş ı l m a s ı d ı r . Meselenin dildir.



mahiyeti



esasen



din



değil,



Kat'î o l a r a k b i l i n m e l i d i r k i T ü r k m i l l e t i n i n millî d i l i



v e millî b e n l i ğ i bütün



hayatında



h â k i m v e esas k a l a c a k t ı r !



2



Diyanet İşleri Reisliği Tahrirât Müdürlüğü, sy. 360-128, 4 Şubat 1933; [Sadık A l b a y r a k , Türkiye'de Din Kavgası, sh. 262, İstanbul, 1973'den] 1



Birçok gazete m e y a n m d a bkz. C u m h u r i y e t , 7 Şubat 1933. (Manşet: Gazi retlerinin irtica hâdisesi hakkında beyanâtları) 2



haz­



106



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Aynı günün akşamı M u s t a f a K e m a l , B u r s a eşrâfıyla ve b i r g r u p



g a z e t e c i y l e b i r l i k t e b u l u n d u ğ u b i r m e c l i s t e , d a h a s o n r a d a n Bursa



Nutku



diye anılacak olan meşhur konuşmasını yapmış; f a k a t gazetelerde y a ­ y ı m l a n m a s ı n a o g ü n için m ü s a a d e e d i l m e y e n b u k o n u ş m a , yıllar s o n r a , y i n e o akşam sofrada b u l u n a n gazetecilerden Rıza Ruşen Yücer tarafın­ d a n yayımlanmıştır. Bazı kesimlerce, "Atatürk d e v r i m l e r i adına şiddete başvurulabileceğine dâir b i r fetvâ" şeklinde t e l a k k i e d i l e n b u k o n u ş m a ­ nın m e t n i n i —önemine binâen ' t a m m e t n i n i ' ' — b u r a d a n a k l e d i y o r u z : T ü r k g e n c i , i n k i l â p l a r m ve r e j i m i n s a h i b i ve



bekçisidir.



Bunların lüzûmuna ve doğruluğuna h e r k e s t e n çok inanmış­ tır; r e j i m i v e i n k i l â p l a r ı b e n i m s e m i ş t i r . B u n l a r ı z a y ı f d ü ş ü ­ r e c e k e n k ü ç ü k v e y a e n b ü y ü k b i r kıpırtı v e b i r h a r e k e t d u y d u m u , " B u m e m l e k e t i n polisi vardır, jandarması vardır, or­ d u s u vardır, adliyesi vardır..." d e m e y e c e k t i r , h e m e n m ü d a ­ h a l e e d e c e k t i r : elle, taşla, sopa ve s i l a h l a . . . n e s i



varsa



o n u n l a , k e n d i e s e r i n i k o r u y a c a k t ı r . P o l i s g e l e c e k t i r ; asıl s u ç ­ luları bırakıp, suçlu diye o n u yakalayacaktır. Genç, "Polis, henüz İnkilâb ve C u m h u r i y e t i n polisi değildir" diye düşüne­ cek, f a k a t aslâ yalvarmayacaktır. M a h k e m e o n u m a h k u m e d e c e k t i r . Y i n e d ü ş ü n e c e k : " D e m e k a d l i y e y i de ı s l a h e t m e k , r e j i m e göre düzenlemek lâzım!.." O n u hapse



atacaklar.



K a n u n y o l u n d a n itirazlarını y a p m a k l a b e r a b e r , b a n a , İsmet P a ş a y a , M e c l i s e t e l g r a f l a r yağdırıp haksız [haklı?] ve suçsuz o l d u ğ u için t a h l i y e s i n e ç a l ı ş ı l m a s ı n ı i s t e m e y e c e k [ v e ] d i y e c e k k i : " B e n inancımın ve k a n a a t i m i n icabını yaptım. M ü d a h a l e ve h a r e k e t i m d e haklıyım. Eğer b u r a y a haksız o l a r a k gelmiş­ s e m , b u haksızlığı m e y d a n a g e t i r e n sebep ve âmilleri d ü ­ z e l t m e k de b e n i m v a z i f e m d i r ! . . " İşte b e n i m a n l a d ı ğ ı m T ü r k g e n c i v e T ü r k g e n ç l i ğ i ! . .



1



Rıza Ruşen Yücer, Atatürk 'e Ait Birkaç Fıkra ve Hâtıra, sh. 5-6, İstanbul, 1947; krş. A h m e t N . Banoğlu, Fıkra, Nükte ve Çizgilerle Atatürk, sh. 26-27, İstanbul, 1954; aynı yazar, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, 11/14-16, İstanbul, 1974. Değişik v e s i l e l e r l e gündeme gelen b u b e l g e n i n sıhhati tartışılmış, meselâ 1



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n M u s t a f a K e m a l ' i n Anadolu



Ajansı



107



m u h a b i r i n e verdiği i l k beyanât,



h e r n e k a d a r h â d i s e n i n p e k e h e m m i y e t l i o l m a d ı ğ ı n ı b i l d i r i y o r i d i y s e de H ü k ü m e t , B u r s a ' d a k i o l a y l a r l a i l g i l i geniş çaplı b i r tedkikât a ç m a k t a n g e r i k a l m a m ı ş , k e n d i siyasî s t r a t e j i s i n e u y g u n o l a r a k hâdisenin sınırla­ rını b ü y ü t m e y i , d a h a t e r c i h e d i l i r b i r y o l o l a r a k görmüştür. H e r geçen g ü n tutuklananların sayısı artıyor ve b ü t ü n basın d a olayı g ü n d e m d e t u t m a k i ç i n e l i n d e n g e l e n i y a p ı y o r d u . G a z e t e l e r i n , dinî i n k i l â b l a r m des­ teklendiğini b i l d i r e n v e y a d e v r i m l e r e bağlılığını y i n e l e y e n yüzlerce t e l ­ g r a f m e t n i n e y e r v e r m e l e r i , Türkçe



Ezan



ve Türkçe



o k u m a teşeb­



Kur'an



büslerini hızlandırmış, b u gergin o r t a m d a n istifadeyle —hiçbir y a s a l da­ y a n a k olmadığı h a l d e — m u ş t u . Ö y l e k i Arapça



cezrî t e d b i r l e r e b a ş v u r m a k t a b i i görülür o l ­



Ezan



o k u y a c a k olanların i d a m edilebileceğinden



b i l e söz e d i l m e y e b a ş l a n m ı ş , f a k a t k i m s e n i n , b u s ö y l e n t i l e r i h a k l ı ç ı k a ­ r a c a k ne g i b i b i r c ü r ü m ü n işlendiğini s o r m a y a cesareti kalmamıştı. B u a r a d a (8 Ş u b a t 1 9 3 3 ' d e ) V a l i M u a v i n i A l i R ı z a B e y , M ü f t ü F e h m i Efendi, E m n i y e t Müdürü F e h m i Bey, E v k a f Müdürü N i y a z i Bey, İstanbul V a l i s i M u h i t t i n B e y ' i n riyâseti altında t o p l a n a r a k



"İstanbul



c a m i l e r i n d e T ü r k ç e E z a n o k u n m a s ı " m e s e l e s i n i t e d k i k ve m ü z â k e r e y e başlamışlar, b u toplantıda, müezzinlere v e r i l e n e m r i n bazı yerlerde y a n ­ lış a n l a ş ı l d ı ğ ı b e l i r l e n d i ğ i n d e n , y e n i d e n , i c a b e d e n t e b l i ğ â t t a v e t e n b i hâtta b u l u n m a y a k a r a r verilmiştir. Gazete h a b e r i , şöyle d e v a m e t m e k ­ t e d i r : " E v k a f İ d a r e s i , Türkçe



Ezan



işini d ü n d e n i t i b a r e n sıkı b i r t â k i b e



t â b i t u t m u ş t u r . M ü f t ü l ü k de i c a b e d e n e m i r l e r i v e r m i ş t i r . Türkçe o k u m a y a n müezzinlerin vazifelerine nihayet verilecektir."



Ezan



1



1970'lerin başlarında A l p Kuranın Burada Atatürk Yargüanıyor (İstanbul, 1972) adlı eserinde, b u konuşmanın M u s t a f a Kemal'e a i d i y e t i , çeşitli tanıklıklara baş­ v u r u l m a k s u r e t i y l e i s b a t l a n m a y a çalışılırken (sh. 55-80), Atatürk İlkeleri ve Bursa Nutku ( A n k a r a , 1973) adlı eserinde M a h m u t Goloğlu b u yöndeki iddiaları reddetmiş (sh. 57-71) ve b u görüşlerini de Tek Partili Cumhuriyet 1931-1938 ( A n k a r a , 1974) adlı eserinin 'Bursa Olayı' bölümünde tekrarlamıştır, (sh. 87-90) C u m h u r i y e t , 9 Şubat 1933 1



108



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B u r s a hâdisesiyle i l g i l i tutuklananların sayısı a r t a r k e n , diğer i l ­



l e r d e Arapça



Ezan



o k u d u ğ u t e s b i t e d i l e n m ü e z z i n ve i m a m l a r d a t e k t e k



t u t u k l a n m a y a başlamıştı.



1



Kezâ D i y a n e t İşleri Reisliği, b u



ortamda



üzerine düşen vazifeyi yerine g e t i r i y o r ve m e v c u t g e r i l i m d e n istifadeyle İbadetleri



Türkçeleştirme



e k s i k k a l a n y ö n l e r i de t a m a m l a n ı ­



Projesinin



y o r d u . N i t e k i m D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i , 6 M a r t 1933 t a r i h l i b i r t â m i m l e salât u s e l â m d u a l a r ı m d a T ü r k ç e l e ş t i r m i ş v e T e k b i r ' i n T ü r k ç e s i y l e b i r ­ l i k t e b u y e n i t e ş e b b ü s ü de b ü t ü n M ü f t ü l ü k l e r e d u y u r m u ş t u r : Ö z d i l i m i z l e h e r t a r a f t a Türkçe



Ezan



okunduğu b i r zamanda



m i n a r e l e r d e A r a p ç a salât u s e l â m o k u m a k â h e n k s i z d ü ş e c e ğ i gibi, millî'ye



Hükümet-i



Celile'nin takip buyurduğu



maksad-ı



de u y g u n g e l m e d i ğ i n e b i n a e n , İ s t a n b u l ' d a k i e r b â b - ı



i h t i s a s l a b i ' l - m u h a b e r e yukarıda yazılan üç sûret i l e 'Türkçe T e k b i r ' gönderilmiştir. H e r h a n g i s i a r z u o l u n u r s a , icabında alâkadarların ondan okumaları lüzûmuna tâmimen b e y a n olunur efendim. 6 M a r t 1933 D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t [ B ö r e k ç i ] D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i n i n g ö n d e r d i ğ i ü ç salât u selâm



2



s u r e t i şöyle­



dir: Salât u Selâm S u r e t l e r i 1.



Tanrı elçisi Muhammedi



Salât



Tanrı sevgilisi



Muhammedi



Tanrı elçileri!



Salât sizlere,



sana,



selâm



Salâft]



sana,



selâm



sizlere.



sana.



selâm



sana.



B u tutuklamaların, Arapça Ezan okumayı y a s a k l a y a n hiçbir yasa olmadığı halde yapıldığına t e k r a r işaret edelim. 1



Milliyet, 15 M a r t 1933; krş. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1627, İstanbul, 1943; G o t t h a r d Jâschke, Yeni Türkiye'de İslâmlık, sh. 46, İstanbul, 1972 2



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n 2.



Ey Tanrı 'nın elçisi ve



selâmet!



Ey



Tanrının



rahmet Ey



ve



Muhammedi



sevgilisi



Senin



109



üzerine



Muhammedi



olsun



Senin



rahmet



üzerine



olsun



selâmet!



Tanrının



elçileri!



Sizin



üzerinize



olsun



rahmet



ve



selâ­



met! 3.



Ey Tanrı elçisi Muhammedi Ey Tanrı sevgilisi Ey Tanrı elçileri!



Sanadır



Muhammedi Sizedir



rahmet



Sanadır



rahmet



ve



ve



rahmet



selâmet. ve



selâmet.



selâmet.



Türkçe T e k b i r Tanrı



uludur!



Tanrıdan



Tanrı



başka



Tanrı



uludur!



Hamd



O'na



uludur!



Tanrı



Tanrı



yoktur! uludur!



mahsustur!



B u tâmimin i l a n edilmesinin üzerinden henüz b i r hafta geçmişken (14 M a r t 1933 t a r i h i n d e öğleden sonra), E v k a f M ü d ü r ü N i y a z i B e y ' i n n e z d i n d e , İ s t a n b u l M ü t f ü s ü F e h m i E f e n d i n i n de i ş t i r a k i y l e b i r t o p l a n t ı d a h a y a p ı l m ı ş , Türkçe



Tekbir



i l e Salât



C u m a gününden itiba­



u Selâmın



r e n h e r c a m i d e o k u n m a y a b a ş l a m a s ı n ı n t a k a r r ü r ettiği v e h i l a f ı n a h a r e ­ k e t e d e c e k (ezanı



Türkçe



okumayacak)



o l a n m ü e z z i n ve h a d e m e - i h a y -



rât'm, m e r c i l e r i o l a n E v k a f idaresi tarafından t a k i p edilmesi lâzım gel­ diği İstanbul M ü f t ü s ü



Fehmi



Efendi tarafından



ifade



N i t e k i m F e h m i E f e n d i n i n 14 M a r t 1933 t a r i h i n d e Milliyet



olunmuştur. gazetesi m u ­



h a b i r i n e v e r d i ğ i b e y a n â t şu ş e k i l d e d i r : D i y a n e t İşleri Reisliği, m i n a r e l e r d e e z a n ı n T ü r k ç e



okun­



d u ğ u c i h e t l e , ezanın



tekbirin



a r k a s ı n d a n salât



u selâmın



ve



A r a p ç a o k u n m a s ı n ı n a h e n g i ihlâl e d e c e ğ i n i v e h ü k ü m e t ç e de m a t l û b b u l u n d u ğ u v e ç h i l e salât



u selâm



i l e tekbirin



de



Türkçe okunmasını t â m i m etmiştir. B u tâmimin b i r e r s u r e ­ t i n i V i l a y e t m a k a m ı n a ve E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü n e g ö n d e r d i m . Türkçe



Tekbir



e v v e l c e h a z ı r l a n m ı ş t ı . Türkçe



Salât



u



Selâm



110



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi için üç formül tebliğ edilmiştir. B u n l a r d a n h e r h a n g i b i r i n i n okunması veya her hafta b i r i n i n okunması itibariyle ihtiyaca bırakılmıştır.



1



B u g e n e l t a s v i r l e r d e n de a n l a ş ı l a c a ğ ı ü z e r e , B u r s a h â d i s e s i n d e n s o n r a , c a m i l e r d e Türkçe



Ezan,



Türkçe



Tekbir



v e Türkçe



Salâ



o k u m a te­



şebbüslerine resmî b i r m a h i y e t kazandırılmış ve b u inkilâplar bütün ülke sathında tavizsiz b i r biçimde u y g u l a n m a y a başlamıştı.



Nitekim



o k u l l a r d a o k u t u l m a k üzere hazırlanan ve 1934 yılında 32.000 nüsha ola­ r a k y a y ı m l a n a n r e s m î Tarih



kitabında, t ü m olup b i t e n l e r şu şekilde



tasvir edilmektedir: 1931-1932 yıllarının



2



C u m h u r i y e t t a r i h i n e ait mühim hâdi­



s e l e r i n d e n b i r i Türkçe



Kur'an



i l e Türkçe



y a y ı l m a s ı d ı r . D i n d e b u g e n i ş millîleşme



Ezanın



birdenbire Büyük



hareketi



Ş e f i n m e m l e k e t t e yaptığı u z u n b i r t e t k i k s e y a h a t i sırasında İstanbul'da bulunuşuna ve R a m a z a n a y m a tesadüf eder. İstanbul'un



en



tanınmış



müezzinleri,



Dolmabahçe



S a r a y ı n d a b i z z a t G a z i ' d e n aldıkları irşat ve i l h a m i l e b e l l i b a ş l ı c a m i l e r d e Türkçe Türkçe



Tekbirler



Kur'an



v e Türkçe



Ezan



okudular,



g e t i r d i l e r . K a d i r Gecesi A y a s o f y a ' d a p e k ç o k



müezzinin ve camiden s o k a k l a r a k a d a r taşan binlerce halkın i ş t i r a k i y l e Türkçe



Din m e r a s i m i y a p ı l d ı . O n d a n s o n r a b ü t ü n



m e m l e k e t t e müezzinler Ezan'ı Türkçe okumayı öğrenmeye ve o k u m a y a başladılar.



3



M i l l i y e t , 15 M a r t 1933 (İlk sayfadan manşet: Salât ve Selâm Türkçe! İşleri Reisliği'nin emri dün geldi, Cumaya tatbik edilecek.) 1



Diyanet



Resmî b i r m e t i n olması hasebiyle birçok araştırmacının i t i m a d ettiği ve b u yüzden a y n e n t e k r a r l a m a k d u r u m u n d a kaldığı b u t a r i h l e n d i r m e yanlıştır. Doğrusu '1932-1933 yıllarının...' olacaktır. 2



Tarih IV, sh. 242, İstanbul, 1934, 2. bas. A m e r i k a n Sefiri S h e r r i l l ise, B u r s a olaylarını şöyle yorumlamaktadır: " N i h a y e t 1933 yılının başlarında küçük ve sâk i n B u r s a şehrinde b i r kıpırdama oldu: Bazı k i m s e l e r ezan'm Arapça y e r i n e Türkçe okunmasına karşı i t i r a z ettiler. Hükümet meseleyi gayet sükûnetle ele aldı, bütün cephelerinden işi d i k k a t l e tedkîk e t t i , elebaşıların Türk olmadıkla­ rını tesbit e t t i ve vâki olan karışıklıklardan dolayı h a f i f ceza h a p i s l e r i k e s t i . 3



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



111



B u g e l i ş m e l e r i n dinî n e ş r i y â t ı e t k i s i a l t ı n a a l m a m a s ı m ü m k ü n d e ­ ğildi. N i t e k i m b ö y l e de o l m u ş v e y a y ı n c ı l a r d a b u y e n i d u r u m a i n t i b a k e t m e k t e gecikmemişlerdi. B u süreç içerisinde hâkim söyleme e s e r l e r n e ş r e d i l m i ş v e ibadetlerin



Türkçeleştirilmesi



uygun



h a r e k e t i n e nâşirler



de b i r b i ç i m d e k a t k ı d a b u l u n m u ş l a r d ı . Ö y l e k i b u s e b e p l e o y ı l l a r d a n g ü n ü m ü z e k a l a n e n b ü y ü k m i r a s , pekçok sayıda ve pekçok k i m s e t a r a ­ f ı n d a n k a l e m e a l m a n Namaz



Hocası



kitapları olmuştur. İşte o n l a r d a n



biri: S o r u : E y H o c a m ! Sen a p t e s t i n nasıl alınacağını anlatır i k e n , okunması lâzım duaları da yazdın, f a k a t b e n A r a p ç a b i l m e m ve b u duaları da doğru dürüst o k u y a m a m . O h a l d e ne y a p a ­ yım? C e v a p : A l l a h Teâlâ kullarına güçlüğü değil, kolaylığı ister. Herşeyi, h e r d i l i b i l i r ve a n l a r , O'na a n l a t m a k için h e r h a l d e Arapça'ya ihtiyaç y o k t u r . İmam-ı A z a m h a z r e t l e r i , "Kur'an'ı doğru o k u y a m a y a n l a r için Kur'an'ın tercümesiyle



namaz



câiz o l u r " d e m i ş t i r . M a d e m k i s e n ' b u d u a l a r ı o k u y a m a m ' d i ­ y o r s u n , aptest alırken Türkçelerini söylersin. 1933 y ı l ı n d a v e s o n r a s ı n d a y a y ı m l a n m ı ş b i r Namaz



1



Hocası



kita­



bında b u tür ifadelere r a s t l a m a k çok olağandı; zira önceki s a y f a l a r d a genel hatlarıyla t a s v i r e t m e y e çalıştığımız 1932 R a m a z a n ı n d a n s o n r a , Türkiye'de dinî h a y a t köklü b i r s u r e t t e değişmiş, artık ülkenin b ü t ü n c a m i l e r i n d e e z a n l a r , s a l â l a r v e t e k b i r l e r resmen



Türkçe olarak okun­



m a y a başlamıştı. B i n a e n a l e y h b u gelişmelere u y g u n o l a r a k dinî neşri-



1931'de aynı şekilde b i r kargaşalık İzmir v i l a y e t i n d e , Menemen'de vukû b u l ­ muştu, f a k a t çok daha ciddiydi; b i r subay v.s öldüren âsilere karşı b u defa çok sert cezalar verilmişti. M a a m a f i h birkaç tane 'ipe çekme' kâfi gelmişti. B u r s a kargaşalığı vukû bulduğunda daha da çok kişi asılacağı şâyi olmuştu, f a k a t Gazi, mahirâne b i r buluşla, " B u n u n sebebi dinî değil, d i l d i r " dedi. H a l k çabucak y a ­ tıştı." [Bkz. Bölüm I I I , M e t i n X V I I I ) Süleyman T e v f i k , İlâveli-Yâsîn-i Şerîf-Amme ve Şurût'us-Salât, sh. 45, İstanbul, 1933; krş. Mükemmel Mızraklı İlmihal, sh. 73, İstanbul, 1933. 1



112



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



y â t m , k e n d i s i n i y e n i l e m e m e s i düşünülemezdi. N i t e k i m b u sebeple y a y ı m p i y a s a s ı n d a , m a n t a r b i t e r g i b i Namaz



türünde birçok kitapçık or­



Hocası



t a y a çıkmıştı. 1932'den önce ve s o n r a yayımlanmış m e t i n l e r arasında b i r m u k a ­ yese y a p a c a k o l a n l a r , dinî n e ş r i y â t t a ö n e m l i d e ğ i ş i k l i k l e r i n h u s û l e g e l ­ d i ğ i n i v e y a y ı m c ı l a r ı n g a y e t hızlı b i r b i ç i m d e b u y e n i g e l i ş m e l e r e a y a k uydurduklarını sarahatle göreceklerdir. B i r misâl o l m a k İ z m i r l i İ s m a i l H a k k ı n ı n Din Dersleri kitabının Gençlere



" E z a n ve İkâmet" bölümünde Din



kabilinden,



( İ s t a n b u l , 1 9 2 6 ; 2. b a s . 1 9 2 7 ) adlı yazılanlarla,



aynı



kitabın



( İ s t a n b u l , 1 9 4 7 ) adlı y e n i b a s ı m ı n ı n " E z a n v e



Dersleri



İkâmet" bölümünde yazılanları karşılaştırmak, h e r halükârda aydınla­ tıcı o l a c a k t ı r ; z i r a b u e s e r i n 1 9 2 7 t a r i h l i b a s ı m ı n d a y e r a l a n , " E z a n i'lâm d e m e k o l m a ğ l a o n d a örf m u t e b e r o l u r . B a ş k a b i r l i s a n i l e e z a n o k u n s a d a h a l k o n u n e z a n o l d u ğ u n u b i l s e câiz o l u r . Ancak fe'den



başkası



sünnet-i



müekkede



olan



zikrolunan



ezan yerine



kelimât-ı



şerî-



i b a r e l e r i , 20



geçmez"



yıl s o n r a y a y ı m l a n a n i k i n c i m e t i n d e t a y y e d i l m i ş , b u n u n y e r i n e ş u c ü m l e ­ ler konulmuştur: Türkiye'de ezan Türkçe okunmaktadır k i şöyledir: Dört k e r e Tanrı



uludur,



i k i k e r e Şüphesiz



başka



yoktur



tapacak,



Tanrı'nın



elçisidir



k e r e Haydin



i k i k e r e Şüphesiz



bildiririm



Tanrı'dan



bilirim



bildiririm



i k i k e r e Haydin



Muhammed,



Felâha'dan



s o n r a i k i k e r e Tanrı



k e r e Tanrı'dan



başka yoktur



i k i n c i Haydin



felâha'dan



hayırlıdır



bilirim



tapacak!



namaza, uludur



Yalnız sabah ezanında



s o n r a i k i k e r e Namaz



cümlesi ziyade e d i l i r .



iki



ve b i r



uykudan



1



T e k P a r t i döneminin sert ve katı yönetimi, hâdiselerin k e n d i t a b i i m e c r â s m d a akmadığını ve m u h t e m e l e n halkın böyle b i r o l d u - b i t t i k a r -



İzmirli İsmail Hakkı, Gençlere Din Dersleri, sh. 23, İstanbul, 1947; krş. aynı yazar, Din Dersleri, sh. 30, İstanbul, 1926; 2. bas. 1927. ( B u sahada yayımlanmış diğer risaleler için bkz. Dücane Cündioğlu,-Matbu Türkçe Kur'an Çevirileri ve Kur'an Çevirilerinde Yöntem Sorunu: Bir Giriş Denemesi, "2. K u r ' a n Sempozyumu: Tebliğler-Müzakereler", sh. 197, A n k a r a , 1996] 1



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n



113



ş ı s m d a d a h a fazla seyirci kalamayacağını d ü ş ü n d ü ğ ü n d e n olsa gerek, M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n 3 yıl s o n r a (2 H a z i r a n 1 9 4 1 t a r i ­ h i n d e ) C e z a Y a s a s ı n ı n 5 2 6 . m a d d e s i n e y a p ı l a n b i r i l a v e y l e Arapça ve Kamet



Ezan



o k u y a n l a r a 3 a y a k a d a r h a f i f h a p i s v e y a 10 l i r a d a n 2 0 0 l i r a y a



k a d a r h a f i f p a r a cezasını getirmiş ve yaklaşık d o k u z yıldır u y g u l a n m a k t a o l a n Arapça



Ezan



y a s a ğ ı n ı b ö y l e l i k l e kanunen



de m ü e y y i d e



altına



almıştır. K a n u n u n t a t b i k i n d e o k a d a r t i t i z davranılıyordu k i m a h k e m e l e r , kararlarında E z a n ı n okunduğu y e r i n m a h i y e t i n i nazar-ı i t i b a r a bile a l ­ mıyorlardı. Sözgelimi "cezaevinin h e r k e s i n girebileceği b i r y e r olmadığı" y o l u n d a k i b i r d ü ş ü n c e y l e c e z a e v i n d e Arapça maddenin



hükmünden



hiçbir



surette



Ezan



o k u y a n b i r şahıs, 526.



ayrı t u t u l m u y o r d u .



Nitekim



Y a r g ı t a y İ k i n c i C e z a D a i r e s i n i n 27 O c a k 1 9 4 9 t a r i h v e E . 7 0 8 , K . 3 8 4 sayılı şu k a r a r ı , b u k o n u d a g a y e t ilginç b i r m i s â l teşkil e t m e k t e d i r : S a n ı ğ ı n Arapça



o k u m a k t a n hükümlü o l a r a k cezasını



Ezan



çekmekte b u l u n d u ğ u cezaevinde t u t u k l u ve h ü k ü m l ü l e r d e n b i r kısmı i l e cemaat h a l i n d e n a m a z kıldıkları sırada birkaç d e f a A.rapça



okuduğu şehadete müsteniden m a h k e ­



Kamet



mece k a b u l edilmiş olduğu ve sanığın b u h a r e k e t i 526. m a d ­ d e n i n s o n fıkrası i l e â m m e n i n n i z a m ı n a m ü t e a l l i k k a b a h a t ­ l e r m e y a n ı n d a y e r a l m ı ş b i r suç t e ş k i l ettiği h a l d e c e z a e v i ' n i n h e r k e s i n girebileceği b i r yer olmadığı y o l u n d a k a n u n u n i s t i h d a f eylediği gayeye aykırı b i r düşünce i l e b e r a a t kararı verilmesi yolsuzdur. Tek Parti



1



dönemi, tabiatıyla hiçbir m u h a l i f sesin çıkmadığı, çıka­



madığı b i r dönem o l a r a k gelip geçmiş, inkilâplar d a h a önce olduğu gibi cezri tedbirler yoluyla taviz v e r i l m e k s i z i n uygulanmıştı. I I . Dünya H a r b i n d e n s o n r a k u r u l a n Yeni



Dünya



Düzeni



içerisinde k e n d i s i n e e m i n



b i r m e v k i b u l m a k a r z u s u n d a k i Türkiye, ister istemez bazı adımlar a t -



S. Özden Perinçek, Türk Ceza Kanunu ve Buna Aid Seçilmiş Mahkemesi Kararları, sh. 548, A n k a r a 1953, 2. bas; [Bülent Dâver, Cumhuriyetinde Lâyiklik, sh. 171, A n k a r a , 1955'den] 1



Temyiz Türkiye



114



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



m a k z o r u n d a k a l m ı ş v e b u n e d e n l e de 1 9 4 6 ' d a Ç o k P a r t i l i h a y a t a g e ç i l ­ m i ş t i . Y e n i dış s i y a s î k o ş u l l a r ı n e t k i s i y l e , iç p o l i t i k a d a k i d e n g e l e r de 1



değişince, C . H . P . ' n i n eski gücünü k a y b e t m e y e başlaması, h a t t a b i r süre s o n r a s a h i p o l d u ğ u g ü c ü kullanamayacağının



anlaşılması, yıllardır sin­



miş o l a n m u h a l i f g r u p l a r a cesaret vermiş, 1949 yılına gelindiğinde, hâ­ k i m e ğ i l i m i n de e t k i s i y l e E z a n ' ı asıl h a l i y l e {Arapça)



o k u m a y a cesaret



edenler çıkmış ve z a m a n l a b u k i m s e l e r i n sayısı da b i r h a y l i a r t m ı ş t ı .



2



F a l i h Rıfkı A t a y ' ı n t a b i r i y l e , " İ r t i c a u n s u r l a r ı n ı s i n d i r e n m â n e v i o t o r i t e artık z a y ı f l a m ı ş t ı . "



3



D e v r i n yöneticileri, T e k P a r t i döneminin o b i l i n e n baskıcı y ö n t e m ­ l e r i n i g e v ş e t m e k d u r u m u n d a k a l d ı k l a r ı n d a n , g e r ç e k t e n de m e v c u t o t o ­ r i t e z a y ı f l ı y o r v e b u d a t a b i a t ı y l a Arapça



Ezan



yasağını d e l m e k isteyen­



l e r i c e s a r e t l e n d i r i y o r d u . Öyle k i s o n u n d a iş, Türkiye B ü y ü k M e c l i s i n d e ( 4 Ş u b a t t a ) Arapça



Ezan



Millet



o k u m a y a k a d a r varınca, basında



kıyametler k o p m u ş , i r t i c a m n h o r t l a d ı ğ m d a n , A t a t ü r k d e v r i m l e r i n e sa­ h i p ç ı k ı l m a d ı ğ ı n d a n söz e d i l m e y e b a ş l a n m ı ş t ı .



4



B u gelişmeler üzerine,



m e v c u t y a s a ğ ı n m e ş r û i y e t i t a r t ı ş m a y a açıldı v e m u h a l i f k e s i m de z a t e n



B k z . Feroz-Bedia T. A h m a d , Türkiye'de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 1945-1971, A n k a r a , 1976; Necdet E k i n c i , / / . Dünya Savaşından Sonra Türkiye'de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, İstanbul, 1997 1



D e v r i n A d a l e t Bakanı F u a t S i r m e n ' i n b i r beyanına göre, sadece 1947 yılında, b u yasaya u y m a y a n 29 kişi tutuklanmıştır. (Jâsehke, a.g.e., sh. 46) 2



B u gelişmelerde D e m o k r a t P a r t i n i n propagandalarının da büyük b i r rolü ol­ duğuna işaret etmemiz gerekir: " E z a n ' m yeniden Arapça okunacağı meselesi, D.P. tarafından 1946 seçimleri öncesinde gündeme g e t i r i l d i . B u k o n u y u i l k defa açıkça söyleyen F u a t Köprülü olmuştur. Seçim öncesi A n k a r a Çubuk'ta yaptığı b i r konuşmada, "İktidara gelirsek, ezanı Arapça okutacağız" demiş ve b u slogan h e m C.H.P.'de, h e m de Meclis'te büyük t e d i r g i n l i k l e r l e karşılanmıştı." ( B k z . İsmail K a r a , Tahsin Banguoğlu'ndan Birkaç Hatıra: Çok Partili Hayata Girerken, " T a r i h ve T o p l u m " , sy. 66, sh. 48, H a z i r a n 1989) 3



"Ticanîler 1941'de k a b u l edilen Türkçe Ezan k a n u n u n u 1946'da t e n k i d e baş­ lamışlardır. Çeşitli yerlerde, ana yollarda, Adliye koridorlarında t e k b i r getirmeye başlamışlardır. N i h a y e t 1949 Şubatında T . B . M . M . d i n l e y i c i l e r kısmında, b i r Ticanî yüksek sesle Arapça Ezan okumuştur. Ticanîler C.H.P. iktidarı za­ manındaki gösterilerine, D.P. iktidarının i l k yıllarında da devam etmişlerdir." (Tarık Zafer T u n a y a , îslâmcılık Cereyanı, sh. 222, İstanbul, 1962) 4



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



115



Lâik b i r d e v l e t i n b u gibi k o n u l a r a müdahale e t m e m e s i lâzım geldiğini, b u yasağın gereksiz ve haksız olduğunu, d a h a da önemlisi d e m o k r a s i ' y e ters düştüğünü, v b . görüşleri öne sürdü. g a z e t e s i n i n b a ş y a z a r ı H i k m e t B a y u r d a Arapça



Kudret



ya­



Ezan



s a ğ ı n ı n m â n â s ı z l ı ğ ı n ı öne s ü r e n l e r d e n d i r ve n i t e k i m k e n d i s i ,



1949



Ş u b a t ı n d a , F a l i h Rıfkı Atay'ın M e c l i s ' t e E z a n o k u m a hâdisesi üzerine Ulus



gazetesinde yazdığı m a k a l e y i t e n k i d etmiş, Lâik b i r d e v l e t i n b u iş­



lere karışmaması lâzım geldiğini, "Atatürk'ün b u k a n u n l a b i r alâkası b u l u n m a d ı ğ ı n ı " ö n e s ü r m ü ş t ü r . F a l i h Rıfkı A t a y d a h e m e n 8 Ş u b a t 1 9 4 9 t a r i h i n d e Bay



Hikmet



Bayur'a



Cevap



başlıklı b i r m a k a l e y l e k e n d i s i n e



:evap vermiştir: L â i k g e ç i n e n b i r d e v l e t E z a n ı n Arapça



v e y a Türkçe



okun­



m a s ı n a k a r ı ş m a z m ı ş . Z â t i A t a t ü r k ' ü n de b u k a n u n l a b i r i l ­ gisi y o k m u ş . B u k a n u n kaldırılmalı imiş... Türkçe E z a n b i r din



d e ğ i l , b i r kültür



işidir. A t a t ü r k ve o n u n l a b i r d ü ş ü n e n



i n k ı l â p ç ı l a r , millîleşme



v e garplılaşma



hareketinin i l k m u ­



v a f f a k o l m a şartını, d i l d e ve k a f a d a T ü r k m i l l e t i n i A r a p kül­ t ü r ü n d e n u z a k l a ş t ı r m a d a a r a m ı ş l a r d ı r . (...) A t a t ü r k ' ü n E z a n v e T e k b i r l e i l g i l e n m e s i , sadece kültür devrinde



Ezanın



Arapça



bakımındandır. K e n d i



y e r i n e Türkçe



okunuşu



ile



A t a t ü r k ' ü n i l g i l e n m e d i ğ i n i s ö y l e m e k , b i z i m g i b i o n b e ş yıl o n u n y a n ı n d a b u l u n m u ş olanları değil, o zamanı hiç b i l m e ­ y e n v a t a n d a ş l a r ı b i l e k a n d ı r a m a z . (...) K a l d ı k i b e n E z a n ı n ve T e k b i r i n Türkçe'ye çevrilmesinde Atatürk'ün b i z z a t çalış­ tığını ve b i r h a y l i değişiklikler yapıldığını b i l i r i m .



Hatta



T ü r k ç e z e v k i b a k ı m ı n d a n b u değişikliklerin bazılarını sev­ memiş ve i t i r a z etmiştik. B a y H i k m e t B a y u r ' a h a b e r v e r e y i m k i A t a t ü r k s a ğ k a l s a y d ı , ç o k t a n Kur'an



da Türkçe



oku­



n a c a k t ı . B u işi, ö n c e l e r i b i r m e t i n m e s e l e s i , s o n r a d n d i l ç a -



116



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi lışmalârmın bitmemiş olması geciktirmiştir. T a r i h i ö ğ r e n m e k i s t e y e n l e r için h a k i k a t b u d u r !



doğru



1



H i k m e t B a y u r , e r t e s i g ü n k e n d i g a z e t e s i n d e F a l i h Rıfkı A t a y ' a ce­ v a b e n Atatürk



ve İnönü



Devirleri



başlıklı b i r yazı k a l e m e a l a r a k F a l i h



Rıfkı'nın "Atatürk sağ kalsaydı, çoktan K u r ' a n da Türkçe okunacaktı" şeklindeki mütalaasına cevaben şunları söylemiştir: B u i d d i a , t a m a m e n indîdir. Hiçbir v a k i t k e n d i s i n d e n böyle b i r ş e y d u y m a d ı k . O, i b a d e t i ş l e r i n e k a r ı ş m a m a y ı şiar e d i n ­ mişti. T e k g a y r e t i t a a s s u b u kırmaktı. Osmanlı d e v l e t i n i sar­ san ve g e r i bırakan E z a n veya K u r a n ı n o k u n d u ğ u d i l değil, d i n i n siyasete alet olarak kullanılması olmuştur.



2



B u tartışmalar hiç kuşkusuz i k i y a z a r arasında süren b i r k a l e m münakaşası o l a r a k kalmamış, başkaları da b u tartışmalara d a h i l o l a r a k 1932



Ramazanı'nda



tatbik



mevkiine



konulan



"İbadetlerin



Türkçeleştirilmesi Projesi"ni ve sonuçlarını eleştirmeye veya övmeye başlamıştır. A n c a k b u tartışmalar, M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün yaptıkla­ rını e l e ş t i r m e k ş e k l i n d e o l m a m ı ş , b i l a k i s e l e ş t i r i l e r , y a o n u n b u i ş l e r l e b i r alâkası olmadığı, y a da s o n r a d a n k a n a a t l e r i n i değiştirdiği v e y a b ü ­ tün olup b i t e n l e r i n Atatürk'ün yanındaki bazı işgüzarların başının a l ­ tından çıktığı şeklindeki i d d i a l a r ü z e r i n d e n y ü r ü t ü l m ü ş t ü r .



3



Buna mu-



U l u s , 8 Şubat 1949; krş. C u m h u r i y e t , 8 Şubat 1949. [1932 yılında Dolmabahçe Sarayında T e k b i r ' i n Türkçeleştirildiği toplantıya riyaset etmiş olan H a s a n C e m i l Çambel, 9 Şubat 1949 t a r i h l i U l u s ' t a hâtıralarına ilişkin b i r yazı yayımlayarak F a l i h Rıfkı A t a y ' m söylediklerinin doğru olduğunu; z i r a k e n d i s i n i n b i z z a t i b a d e t l e r i n Türkçeleştirilmesi hâdisesinin tanıklarından bulunduğunu söylemiş­ tir.] 1



H i k m e t B a y u r ' u n b u yazısına karşı F a l i h Rıfkı A t a y 10 Şubat 1949 t a r i h l i U l u s ' t a Açık Konuşmak başlıklı b i r yazı daha yazmış ve fakat Türkçe Kur'an me­ selesine girmemiştir. [ B u arada C u m h u r i y e t Gazetesi de b u i k i yazarın tartışma­ sını Atatürk Devrine Aid Önemli Bir Tartışma başlığı altında sürmanşetten vermiş ve h e r i k i yazarın m a k a l e l e r i n i n b i r e r özetini de aktarmıştır. B k z . C u m h u r i y e t , 8-9 Şubat 1949 Salı-Çarşamba] 2



Sebilürreşad'm b u dönemde yayımlanan nüshalarında yeterince misâl b u l m a k mümkündür. A n c a k d e r g i n i n yazarları, D e m o k r a t P a r t i ' n i n iktidarı kesinleşene 3



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n



117



k a b i l k a r ş ı t a r a f d a b u i d d i a l a r ı n asılsızlığını o r t a y a k o y m a y a ç a l ı ş m ı ş v e bahusus M u s t a f a K e m a l ' i n b u inkilâplardaki merkezî rolünü tebarüz e t t i r m e k için b i r h a y l i m ü r e k k e p akıtmışlardır. N i t e k i m F a l i h Atay,



dâvasından



hiç v a z g e ç m e m i ş ,



1968'de



yazdığı



şu



Rıfkı



satırlarla,



İnönü'yü suçlamaktan dahî g e r i kalmamıştır: Atatürk i b a d e t d e v r i m i n e ezan ve namaz'ı Türkçeleştirmekle b a ş l a m ı ş t ı . G e r ç e k t e v e r d i ğ i i l k e m i r , ezan Türkçeleşmesi



ve



namaz'm



i d i . Muhafazakârların sözcülüğünü



yapan



İnönü, Atatürk'e yalvarmış, "Önce ezan'ı Türkçeleştirelim, s o n r a n a m a z a sıra g e l i r " demişti. A r k a d a n d i l ve



Kur'an



m e t n i m e s e l e l e r i çıkıp ' N a m a z ı n T ü r k ç e l e ş m e s i ' g e c i k t i i d i . Atatürk yoktu.



sağ kalsaydı,



'ibadet



reformu'



olacağında



da



şüphe



1



1 9 4 9 y ı l ı n ı n h a r a r e t l i t a r t ı ş m a l a r ı 14 M a y ı s 1 9 5 0 ' d e



Demokrat



P a r t i n i n i k t i d a r a gelmesiyle kesilmemiş, b i l a k i s d a h a da artmıştır. Ç ü n k ü y e n i B a ş v e k i l A d n a n M e n d e r e s , 18 y ı l d ı r T ü r k ç e o k u n a n E z a n ı n , A r a p ç a okunmasını sağlamış ve y i n e b i r R a m a z a n ayının başında (16 H a z i r a n 1950'de) Arapça E z a n yasağını f i i l e n kaldırmıştır. B a ş v e k i l M e n d e r e s 4 H a z i r a n 1950 t a r i h i n d e , Zafer



Nitekim



gazetesi y a z a r l a r m -



k a d a r ihtiyatı elden bırakmamış ve s o n r a k i yıllara n a z a r a n daha t e m k i n l i b i r üslûb kullanmışlardır: "Türkçe Ezan b i r k a n u n l a vaz'olunmuştur. Başka b i r k a ­ n u n l a m e r i y e t t e n kaldırılmadıkça, aslâ tasvip ve teşvik eylememek şartıyla b u işin ilmî, hukukî ve İslâmî görüşle incelenmesinde b i r beis olmadığı t a b i i d i r . B u sebeple E z a n ' m Türkçe'ye çevrilmesindeki tahkikatımızı b u sütunlarda daha önce arzeylemek cesaretini bulmuştuk. Şimdilik başka söz eklemeye lüzûm gör­ m e m e k t e y i z " , (Sebilürreşad", R a i f Oğan, Kur'an Tercümesi Kur'an'm Yerini Alabilir mi?, 11/32, sh. 110, Şubat 1949) F a l i h Rıfkı A t a y , Çankaya, sh. 394; İstanbul, 1984. F a l i h Rıfkinm b u eseri, i l k önce 1952'de Dünya gazetesinde t e f r i k a edilmiş, daha sonra e k s i k l e r i t a m a m l a ­ nıp 1958'de k i t a p haline getirilmiştir. Yazar tarafından, eserin, "sırasız sayılabi­ lecek bazı olayları açıklamamak" şeklindeki b i r diğer eksiğinin g i d e r i l i p bazı i l a ­ velerle i k i n c i baskısının yapılabilmesi, ancak 1968'de mümkün olmuştur . B i z i m kullandığımız nüsha eserin 2. basımına dayanmaktadır ve b u r a d a aktardığımız bölüm (Din ve Devrimler), kitabın i l k basımında bulunmamaktadır. 1



118



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



d a n M ü m t a z F a i k F e n i k ' i n b i r suâli m ü n a s e b e t i y l e , c a m i l e r d e i b a d e t l e ­ r i n d i n d i l i y l e (Arapça'yla)



yapılması i l e ezanların Türkçe okunması a r a ­



sında " g a r i p b i r t e z a t ' o l d u ğ u n a işaret etmiş ve a r d ı n d a n d a "sadece m i l l e t e malolmuş inkilâpları savunacaklarını" söylemiştir: Büyük Atatürk, inkilâplanna



başladığı z a m a n ,



taassub



zihniyetiyle mücadele etmek zaruretini duymuştu. Ezanın



Türkçe



da böyle b i r z a r u r e t t e n doğmuş olduğunu k a b u l e t ­



m e l i y i z . Bugünse, camilerde ibadet ve duaların h e p d i n d i l i ­ n d e (Arapça) yapılmasıyla g a r i p b i r t e z a t teşkil e t m e k t e d i r . B u k a d a r y ı l d a n s o n r a , vaktiyle hürriyetini



zaruri



olan,



şimdi



ise



b u tedbirlerin devamına lüzum k a l ­



sınırlayan



m a m ı ş t ı r . İ r t i c a v e t a a s s u b l a b i z de s a v a ş a c a ğ ı z v e malolmuş



inkılaplarımızı



B ö y l e l i k l e İbadetleri



vicdan



savunacağız.



Türkçeleştirme



millete



1



Projesi'nin



halk



tarafından



b e n i m s e n m e d i ğ i , h a l k a malolmadığı, i b a d e t l e r A r a p ç a o l a r a k îfa e d i l i r ­ k e n , sadece E z a n ı n T ü r k ç e o k u n m a s ı n ı n b i r m â n â s ı n ı n b u l u n m a d ı ğ ı , i l k defa b i r Başvekil tarafından dile getirilmiş o l m a k l a kalmadı, D e m o k r a t P a r t i M e c l i s G r u b u d a b u y ö n d e b i r k a r a r aldı. M e n d e r e s , M e c l i s k ü r s ü ­ sünden yaptığı şu konuşmayla, C u m h u r i y e t t a r i h i n d e y e n i b i r d e f t e r i n açıldığını i l a n e t m i ş o l u y o r d u : M u h t e r e m a r k a d a ş l a r ! Arapça



hakkında



Ezan



Demokrat



P a r t i Meclis G r u b u n d a v e r i l e n kararın gazeteler ve radyo i l e yayınlanması neticesinde kanunî mâniin kaldırılmış olduğu t e l â k k i s i n i n hâsıl o l m a s ı v e b a z ı v a t a n d a ş l a r ı n Arapça



Ezan



o k u m a s ı m u h t e m e l o l d u ğ u için, b u b a b t a h ü k ü m e t ç e M e c l i s e sevketmiş



olduğumuz



alınmasını



ve müsta'celen



tasvibinize arzederim.



1



lâyihanın



bugünkü



müzakere



rûznâmeye



edilmesini



yüksek



2



G o t t h a r d Jâschke, Yeni Türkiye'de İslamlık, sh. 46, İstanbul, 1972



Mustafa Doğan, Adnan Menderes'in Konuşmaları, 1/31, İstanbul, 1957; [Sadık A l b a y r a k , Türkiye'de Din Kavgası, sh. 266, İstanbul, 1973'denl 2



1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n



119



B a ş v e k i l i n b u k o n u ş m a s ı n d a n s o n r a , f i i l e n 18 y ı l , k a n u n e n 9 yıl s ü r e n Arapça



Ezan



yasağı kaldırılmış ve h a l k , ezanı asırlardır o k u d u ğ u



şekliyle y e n i d e n o k u m a y a başlamıştı.



1



F a k a t b u d u r u m , bazı çevrelerin



h ü k ü m e t i t e n k i d e t m e s i n e y o l açıyor, Atatürk inkilâplarmdan vazgeçil­ diği y a d a t a v i z v e r i l d i ğ i ş e k l i n d e k i ş i k a y e t l e r a y y u k a ç ı k ı y o r d u . N a d i r N a d i , V â - N û , F a l i h Rıfkı A t a y , O r h a n V e l i K a n ı k g i b i y a z a r l a r , b u k o r o ­ n u n b a ş ı n ı ç e k e n k i m s e l e r a r a s m d a y d ı l a r . N i t e k i m Arapça



Ezan



yasağı



kaldırılmadan birkaç gün önce k a l e m e alınmış o l a n şu satırlar, b u k o ­ n u d a b i r f i k i r verecek mahiyettedir: •



Lâiklik



konusunu



ezan



cephesinden



ele



alan



Sayın



Menderes, k a n a a t i m c e h a r e k e t noktasını yanlış seçmiştir. B ü y ü k Atatürk'ün giriştiği inkilâp h a m l e l e r i n d e n h e r b i r i , h a t t a e z a n i n Türkçe okunması bile, hep b u m e m l e k e t t e t a ­ assubu y e n m e k , sahici f i k i r ve v i c d a n hürriyetini kökleştir­ m e k gayesini güdüyordu.



( N a d i r N a d i , Cumhuriyet,



7



H a z i r a n 1950) • Ş i m d i i k t i d a r , şu k ı t a d a k i m â n â n ı n t a m t e r s i n e b i r y o l t u t ­ turdu:



E z a n i n aslî s u r e t i y l e o k u n m a y a başladığı i l k günlere a i t şu hâtıra, yılların oluşturduğu alışkanlıkların hemen terkedilemediğini gösteren ilginç b i r misâl­ d i r : "Arapça E z a n i n t e k r a r k a b u l edildiği i l k C u m a günü Süleymaniye C a m i i n e g i t t i m . Cami tıklım tıklım... Onbinden fazla mü'min içeri doldu, cemaat kapılar­ dan dışarı taştı. C u m a n ı n sünnetini kıldık. H a t i b Hacı Sadık E f e n d i ağır ağır m i n b e r e çıktı. İç ezanı o k u m a k üzere çok güzel sesli Mevlidhân Kâzım Büyükaksoy, müezzin m a h f i l i n d e yavaşça ayağa kalktı. E l l e r i n i yüzünün i k i t a ­ rafına koydu. Şimdi onu, ezana Allahu Ekber'le başlaması için kulaklarımızı dört açarak b e k l i y o r u z . A m a Kâzım Bey o k u b b e l e r i çatlatan güzel sesiyle, b i r d e n Tanrı uludur diye gürlemedi mi? Herkes h a y r e t içinde. A m a başmüezzin Hacı Hâfız Şevket Bey süratle, lâkin etrafa çaktırmadan onun eteğini çekiverdi. Kâzım Bey de zeki zat, b i r d e n aklı başına geldi. H e m e n Allahu Ekber, Allahu Ekber diye o k u m a y a başlayınca, i k i s a m i m i ahbabımın b u h a r e k e t l e r i beni az daha güldürüyordu. L a k i n dudağımı şiddetle ısırdım. Arapça Ezan bütün cema­ a t i gaşyetti. Hacı Sadık E f e n d i n i n beliğ hutbesi de mü'minleri k e n d i l e r i n d e n ge­ çirdi." ( E m e k l i Süvari Albayı Şerif Güralp, Dinler Devrimler, sh. 80-81, İstanbul, 1961) 1



120



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Arapça



isteyen



Urbana



Acemce



isteyen



Iran



Frengiler Ki



'a



Frengistan



biz Türküz,



gitsin, gitsin,



'a



gitsin,



bize Türkçe



gerektir.



Milliyetçilik asrında Arapça'ya ' d i n d i l i ' denip, Türkçe'ye rütbesi verilmemiştir. D a h a başka b i r t a b i r i y l e , minarelerimizden güzelim



ezan



bize



dinlettiği



susturulmak



ve pek



istenmiştir.



Atatürk'ün



sevdiğimiz



Türkçe



D e r t içindeyiz. Koca



Mustafa K e m a l , Etnografya Müzesinde ebediyeti beklemeye ç o k t a n razı i d i ; t â k i e s e r l e r i b i r e r b i r e r h e b a e d i l m e s i n ! ( V â N û , Akşam,



9 H a z i r a n 1950)



• M i l y o n l a r ı n k u l a ğ ı n ı n alıştığı Türkçe



Ezan



Arapça'ya çev­



r i l m e k t e . T a n r ı n ı n ululuğu Türkçe yerine, Arapça söylene­ cektir. Y a n i anladığını a n l a m a k t a n kurtulacaktır. Şapka b i r b a ş l ı k değil, b i r k a f a işidir. Arapça'dan dil



değil,



bir kültür



işidir.



Türkçe'ye



geçmek



bir



Yalnız Türkiye'yi ve Türk m i l l e ­



t i n i d e ğ i l , d e m o k r a s i y i de a n c a k d a i m a i l e r i g i t m e k v e a s l â g e r i d ö n m e m e k k u r t a r a b i l i r . ( F a l i h R ı f k ı A t a y , Ulus,



11



H a z i r a n 1950) •



Ezan'm



Türkçe



okunması



Atatürk'ün



sağlığında,



Atatürk'ün isteği i l e kanunlaşmış olmasaydı da hâlâ e z a n A r a p ç a o k u n s a y d ı , b u g ü n ezan



meselesi



diye b i r meselemiz



b e l k i de o l m a y a c a k t ı . A m a i l e r i y e d o ğ r u o l d u ğ u n d a n ş ü p h e e t m e d i ğ i m i z b i r k a r a r d a n g e r i y e d ö n ü l ü n c e iş d e ğ i ş i y o r . S a l t b i r e z a n işi o l m a k t a n ç ı k ı y o r iş. D a h a b i r s ü r ü g e r i l i ğ i n b a ş ­ langıcı, d a h a b i r sürü geriliğe göz y u m m a n ı n b i r işareti o l u ­ yor.



( O r h a n V e l i K a n ı k , Yaprak,



15 H a z i r a n 1 9 5 0 )



1



M e n d e r e s , k e n d i s i n e yöneltilen b u eleştirilere şiddetle karşılık vermiş, j a n d a r m a zoruyla yürütüldükten sonra inkilâplarm b i r mânâsı



M u s t a f a Baydar, Atatürk ve Devrimlerimiz,



sh. 289, İstanbul, 1973'den.



1932 R a m a z a n ı v e T ü r k ç e K u r ' a n o l m a y a c a ğ ı n ı , b i n a e n a l e y h k e n d i l e r i n i n , demokrasiyi tini tesis eden hakikî



121 ve halk



hakimiye­



y a p m a k t a olduklarını söylemiştir:



bir inkilab



B u k a n u n l a r acaba h a n g i l e r i d i r ve t a v i z l e r h a n g i t a v i z l e r d i r ? G a l i b a E z a n i n serbestçe okunmasını ve v i c d a n



hürriyeti



üzerine yapılan baskının kaldırılmasını k a s t e d i y o r l a r . Eğer inkilâp



kanunları



bugüne



kadar



halk



tarafından



n i m s e n m e m i ş s e , j a n d a r m a z o r u i l e y ü r ü t ü l e c e k s e , milli danın



hilafına



olan



bu kanunları



bevic­



kaldırmak d e m o k r a t i k b i r



i d a r e n i n başta gelen vazifesi o l m a k icabeder. İnkilâp'tan çok b a h s e d i y o r l a r . Hakikî



inkilâp



Türkiye'de



şimdi



oluyor.



Bir



m i l l e t i n rüşdünü isbat e t m e k suretiyle yaptığı h a r e k e t h a ­ kikî i n k i l â p t ı r . İ n s a n l a r ı s ü r ü o l m a k t a n k u r t a r a n b i r i d a r e y i k u r m a k t a y ı z v e demokrasiyi hakikî



inkilâbı



şimdi



ve halk



hakimiyetini



tesis



eden



yapmaktayız.



1



" H a l k hâkimiyetini tesis eden b u hakikî inkilâp"la b i r l i k t e , ülke­ m i z d e inkilâp ve ihtilâllerin b i r d a h a sonu gelmeyecek ve h e r ihtilâlden s o n r a İbadetlerin



Türkçeleştirilmesi



Projesi



i h t i l â l c i l e r i n i l k ele a l a c a k ­



ları g ü n d e m m a d d e s i o l a c a k t ı r . İç p o l i t i k a d a h e r n e o l u r s a o l s u n , d e n g e l e r n e k a d a r d e ğ i ş i r s e d e ­ ğişsin, h a t t a tartışmalar ne k a d a r şiddetleniyormuş g i b i görünürse gö­ r ü n s ü n , T ü r k i y e ' n i n s o n y a r ı m asırdır m e v c u t d ü n y a d ü z e n i i ç e r i s i n d e k i y e r i n i n d e ğ i ş m e m e s i v e k e n d i s i n i n de I I . D ü n y a H a r b i n d e n s o n r a d a h i l olduğu i t t i f a k l a r a karşı sadakâtini m u h a f a z a e t m e s i sebebiyle, 1950'de t a r i h e g ö m ü l e n İbadetlerin



Türkçeleştirilmesi



Projesi,



bütün



çabalara



r a ğ m e n b i r d a h a t a t b i k m e v k i i n e konulamamış, kısa v a d e l i s t r a t e j i l e r d e manipülatif amaçlı m a l z e m e o l a r a k kullanılması dışında, hiçbir siyasî y ö n e t i m , Z i y a G ö k a l p ' i n Vatan



ş i i r i n d e d ü ş l e d i ğ i "o ü l k e ' y i y e n i d e n i n ş â



e t m e k ve y e n i d e n gerçekleştirmek için b i r adım at(a)mamıştır.



B e k i r Berk, Millete Mal Olmayan 67, H a z i r a n - T e m m u z 1959 1



Bir İnkilâp, "Türk Düşüncesi", yıl. 5, c. 10, sy.



II. B O L U M 1932 R A M A Z A N I K R O N O L O J İ S İ



B i r ülke k i camiinde Türkçe Ezan



okunur.



Köylü anlar mânâsını n a m a z d a k i duânm... B i r ülke k i mektebinde Türkçe Kur'an



okunur.



Küçük, büyük herkes b i l i r buyruğunu Hudâ'nm... Ey Türkoğlu, işte senin orasıdır vatanın! Z i y a G ö k a l p , 1918



Tarihî hâdiseleri sağlıklı b i r biçimde değerlendirip y o r u m l a y a b i l mek



i ç i n , h i ç k u ş k u y o k k i e v v e l e m i r d e o h â d i s e l e r i n kesin



m e r t e b e ) ayrıntılı



ve (mümkür



bir kronolojisini tesbit etmek gerekir; zira kronoloji



t a r i h ç i y e , sadece h â d i s e l e r i n b i r b i r l e r i y l e o l a n ilişkisini v e / v e y a b i r b i r l e r i üzerindeki e t k i s i n i i z l e m e k imkânı v e r m e k l e k a l m a z , aynı z a m a n d a t a ­ rihçinin, onları b i r b ü t ü n h a l i n d e ve vâkıaya m u t a b ı k b i r biçimde açık­ lamasını



da



Ramazanı'nâa l e r i n kronolojik



mümkün



kılar.



Bu



bakımdan



bu



bölümde,



1932



vukû b u l a n hâdiseleri a k t a r m a k l a y e t i n m e y i p , b u hâdise­ o l a r a k n e t ü r b i r s e y i r i z l e d i ğ i n i de g ö s t e r m e y i i s t i h d a f



etmiş b u l u n u y o r u z . B i r kronoloji'de y e r a l a n b i l g i l e r , m u h t e v a i t i b a r i y l e 'doğru', t a r i h l e n d i r m e i t i b a r i y l e de ' k e s i n ' o l m a s ı h a l i n d e a n c a k b i r k ı y m e t i f a d e ede­ b i l e c e ğ i n d e n , 1932 Ramazanı



Kronolojisini



hazırlarken, evvelemirde b u



d ö n e m d e v u k û b u l a n h â d i s e l e r i sağlıklı b i r b i ç i m d e t e s b i t e t m e y e , s o n r a da b u h â d i s e l e r i n t a r i h l e r i n i t e k t e k k e s i n l e ş t i r m e y e çalıştık. A n c a k b u ­ r a d a b i l h a s s a nazar-ı i t i b a r e alınması g e r e k e n h u s u s , b u sürecin, — b i r i , k a m u o y u n d a n gizli o l a r a k gerçekleştirilmiş o l a n saray toplantılarının m u h t e v a s ı n a i l i ş k i n y ö n ü , d i ğ e r i de b u t o p l a n t ı l a r d a a l m a n k a r a r l a r ı n tatbikât sahasına çıkıp k a m u y a m a l o l a n y ö n ü o l m a k ü z e r e — i k i farklı boyuta sahip bulunmasıdır. Hâdiselerin gelişim süreci ile Saray'daki toplantılarda a l m a n k a ­ r a r l a r a r a s ı n d a ' d o ğ r u d a n ' b i r m ü n a s e b e t b u l u n m a s ı , kronoloji tevası



k a d a r , b u muhtevanın



kronolojisini



nin



muh­



de ö n e m l i h a l e g e t i r d i ğ i n d e n ,



i l k kısımla i l g i l i olarak, sözkonusu toplantılara bizzât katılmış zevâtm k i ş i s e l h â t ı r a l a r ı , i k i n c i k ı s ı m l a i l g i l i o l a r a k ise g ü n l ü k g a z e t e l e r d e y e r a l a n h a b e r l e r b i r şekilde b e l i r l e y i c i olmuştur. B u da gayet t a b i i d i r ; zira i l g i l i zevâtm hâtıraları olmaksızın b u toplantılarda olup b i t e n l e r i tesbit e t m e k m ü m k ü n olamayacağı gibi, b u hâtıralardan istifade edilmemesi h a l i n d e , s a r a y ' d a a l m a n kararların k a m u y a y a n s ı y a n kısımları d a yete-



126



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



rince t a s v i r edilemezdi. A n c a k işin b u yönüyle i l g i l i o l a r a k hâtıralar'dan m ü m k ü n mertebe yararlanılmış olmasına rağmen, muhtevanın t a r i h l e n d i r i l m e s i n d e b u m e t i n l e r d e n aynı derecede i s t i f a d e



edilemediğine;



z i r a b u hâtıralarda dile g e t i r i l e n hâdiselerin, genellikle y a t a r i h l e n d i r i l m e k s i z i n , y a da t a r i h l e n d i r m e hatalarıyla mâlûl b i r biçimde aktarıldı­ ğına işaret e t m e k gerekir. İ k i n c i k ı s m a , y a n i 1932



Ramazanında



vukû b u l a n hâdiselerin



k a m u y a m a l o l a n yönüne gelince, b u kısımla i l g i l i o l a r a k bilhassa günlük gazeteler, başlıca kaynaklarımız arasında y e r aldılar. A n c a k b e l i r t m e k g e r e k i r k i g ü n l ü k g a z e t e l e r i n , h e m h â d i s e l e r i t e s b i t e t m e k , h e m de b u hâdiseleri t a r i h l e n d i r m e k h u s u s u n d a k i katkıları k r o n o l o j i k b i r m e t n i n hazırlanmasında ne k a d a r önemli olursa olsun, b u gazetelerin t e k baş­ l a r ı n a k u l l a n ı l m a l a r ı k e s i n l i k l e d o ğ r u b i r y o l değildir. Ç ü n k ü h a b e r l e r i n sıhhati b i r y a n a , gazetelerin basım t a r i h l e r i y l e h a b e r e k o n u o l a n hâdise­ l e r i n t a r i h l e r i a r a s ı n d a —o y ı l l a r d a k i t e k n i k i m k â n l a r d a h e s a b a k a t ı l a ­ cak o l u r s a — h e r z a m a n k a y d a değer b i r mesafe vardır. Sözgelimi b i r hâ­ d i s e n i n g a z e t e l e r d e y e r aldığı t a r i h , h a b e r i n m a h i y e t i n e v e h a b e r k a y ­ n a ğ ı n ı n g ü v e n i l i r l i ğ i n e g ö r e d e ğ i ş e b i l m e k t e v e a y n ı h a b e r farklı g a z e t e ­ lerde farklı t a r i h l e r d e y e r a l a b i l m e k t e d i r . Meselâ gazetede 'dün' m e y ­ d a n a geldiği söylenen b i r hâdisenin, c i d d i b i r t e d k i k sonrasında, i k i v e y a üç gün önce m e y d a n a geldiği anlaşılmakta, dolayısıyla birkaç



gazetenin



verdiği b i l g i l e r b i r a r a y a getirilmedikçe, h a t t a b u b i l g i l e r b a ş k a k a y n a k ­ ların yardımıyla t e v s i k edilmedikçe, doğru b i r t a r i h l e n d i r m e y a p a b i l m e k pek k o l a y olamamaktadır. B i n a e n a l e y h b u tür müşkiller nazar-ı i t i b a r e 1



1



Meselâ U t k a n Kocatürk, Atatürk



1918-1938



Tarihi



Kronolojisi



( A n k a r a , 1983) adlı eserinde, Mustafa K e m a l Atatürk'ün



—Atatürk'ün



Nöbet Defterine



ve Türkiye Cumhuriyeti



i s t i n a d e n — 4 Şubat 1932'de İstanbul'dan hareket edip, 5 Şubat



1932'de A n k a r a ' y a geldiğini söylerken, biraz aşağıda ise, — M i l l i y e t gazetesine i s ­ t i n a d e n — 4 M a r t 1932'de İstanbul'dan hareket edip 6 M a r t 1932'de A n k a r a ' y a geldiğini yazmaktadır (sh. 531). V e r i l e n b u b i l g i l e r i n tamamı (4 M a r t 1932 t a r i h i hariç) yanlıştır ve b u yanlışın sebebi, her i k i t a r i h l e n d i r m e d e de t e k b i r kaynağa i s t i n a d edilmesidir. B u vesileyle b e l i r t m e k gerekirse, 4-5 Şubat t a r i h l e r i y l e i l g i l i hatanın kaynağı da Atatürk'ün



Nöbet Defterindeki



b u tür b i r yanlış v e r i bulunmamaktadır.



kayıtlar değildir; zira orada



1932 R a m a z a n ' ı K r o n o l o j i s i



127



a l ı n a r a k , t e k b a ş l a r ı n a n e h â t ı r a l a r d a n , n e de g ü n l ü k g a z e t e l e r d e n e l d e edilen bilgilerle yetinilmemiş, daha m u h k e m b i r tasavvur ortaya koya­ b i l m e k amacıyla, m e v c u t mâlumâtı zenginleştireceği, h a t t a k u v v e t l e n d i ­ r e c e ğ i d ü ş ü n ü l e n diğer b i y o g r a f i k v e k r o n o l o j i k ç a l ı ş m a l a r d a n d a i s t i f a d e e t m e k c i h e t i n e gidilmiştir. Böylelikle b u bölümün hazırlanmasında, (a) 1932 R a m a z a n ı n d a Dolmabahçe S a r a y ı n d a t e r t i b edilen toplantılara bizzât katılmış z e v â t m h â t ı r a l a r ı n d a n , ( b ) g ü n l ü k g a z e t e l e r d e {Cumhuriyet, Posta,



Hâkimiyet-i



Milliye)



Milliyet,



Vakit,



Son



y e r a l a n h a b e r l e r d e n ve ( c ) b u d ö n e m l e u z a k ­



t a n y a k ı n d a n i l g i s i o l a b i l e c e k h e r t ü r l ü k a y n a k t a n i s t i f a d e e d i l m e y e çalı­ şılmıştır. a)



Hâtıralar



—Metinler



kısmında



da



görüleceği



üzere—



K r o n o l o j i y e m e v z û teşkil eden hâdiselerde b i r i n c i derecede r o l almış k i m s e l e r e a i t t i r . A n c a k b u n a rağmen, b u hâtıralarda aktarılan b i l g i l e r ­ d e n , sadece muhtevaları



i t i b a r i y l e v e diğer k a y n a k l a r l a t e v s i k e d i l d i k t e n



sonra yararlanılmış ve ciddi gerekçelere binâen, bilhassa



tarihlendirme



h u s u s u n d a hâtıra s a h i p l e r i n i n hâfızalarma h e r z a m a n i t i m a d e d i l m e ­ m i ş t i r . A y r ı c a h â t ı r a l a r a Metinler bir



b ö l ü m ü n d e , genişçe ve t a s n i f edilmiş



surette yer verildiğinden, b u bölüme dercedilen bilgiler,



Kronolojide



sadece



y e r a l a n h â d i s e l e r i n s ü r e k l i l i ğ i n i g ö s t e r e c e k m i k t a r l a sınırlı



tutulmuştur. b) G a z e t e l e r d e n —yukarıda da ifade ettiğimiz g i b i — d a h a çok k a m u ' y a yansıyan olayların t e s b i t i n d e istifade edilmiş, a n c a k b i r t e k gaze­ t e n i n v e r d i ğ i b i l g i l e r e i h t i y a t l a y a k l a ş ı l m ı ş t ı r . Kronolojiyi



zenginleştire­



ceği d ü ş ü n ü l e n b a z ı d e t a y l a r ı n a k t a r ı m ı n d a ise, b u d e n l i t i t i z d a v r a n m a k m ü m k ü n olmadığından, y a b u ayrıntılardan sarfınazar edilmiş, y a da Kronolojinin



genel çerçevesini etkilemeyecek haberlere y e r verilmiştir.



Ayrıca 'gazeteler' sözkonusu olduğunda, b u n u n l a bilhassa Cumhuriyet,



Son Posta,



Vakit



Milliyet,



gibi İstanbul gazetelerine v u r g u yapıldığı



n a z a r - ı i t i b a r a a l ı n m a l ı d ı r . B u n e d e n l e , m e s e l â Hâkimiyet-i A n k a r a ' d a ç ı k a n , h a b e r l e r i n i telefon



Milliye



gibi



aracılığıyla t e m i n e d i p a n c a k b i r - i k i



gün sonra ve m u h t a s a r b i r surette neşredebilen b i r gazete, tedkîk e t t i -



128



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



ğimiz o l a y l a r d i z i s i b a k ı m ı n d a n i k i n c i derece b i r m e h a z o l a r a k telâkki edilmiştir. c) G e r e k hâtıralarda aktarılan b i l g i l e r , gerekse günlük gazetelerde yer a l a n haberler, b i r k r o n o l o j i n i n t e r t i b i bakımından t e k başlarına ye­ t e r l i o l m a d ı ğ ı n d a n , e l d e k i m a t e r y a l i n sağlıklı b i r biçimde t a r i h l e n d i r i l e b i l m e s i ve böylelikle m u h k e m b i r t a s a v v u r u n o r t a y a k o n u l a b i l m e s i için, o d ö n e m d e v u k û b u l m u ş diğer hâdiselerin b i r b i r l e r i arasındaki i r t i b a t noktalarının da gösterilmesi g e r e k i y o r d u . N i t e k i m d a h a önceleri, b u k o ­ n u y u (1932



Ramazanım.)



m ü s t a k i l o l a r a k ele a l a n ç a l ı ş m a l a r ı n b u l u n ­



maması nedeniyle, ister istemez, başka amaçlarla hazırlanmış eserlerde y e r a l a n ve f a k a t b i r biçimde b u dönemle alâkası b u l u n a n teferruâtı da cem e t m e k ve münasib görüldüğü kadarıyla bunları a n a - k o n u n u n çev­ resine yerleştirmek lüzûmunu hissettik. T e k b a ş l a r ı n a ele a l ı n d ı ğ ı n d a lüzumsuz



gibi telâkki edilebilecek



birçok detayın, anlamlı b i r bütünle b i r l i k t e okunması h a l i n d e , t a r i h l e n d i r m e sorunlarının aşılmasında ne denli büyük b i r e h e m m i y e t kesbedeceği e r b â b m m m â l u m u d u r . M e s e l â Özel Ş a h i n g i r a y i n y a y ı m l a m ı ş o l ­ d u ğ u Atatürk'ün



Nöbet



Defteri



1931-1938



( A n k a r a , 1 9 5 5 ) adlı e s e r ,



M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün y a v e r l e r i tarafından günü gününe, h a t t a sa­ a t i s a a t i n e t u t u l a n kayıtlara u l a ş m a m ı z ı sağlamış ve böylelikle birçok önemli ayrıntı, b i l h a s s a b u eserdeki kayıtlar sayesinde t a r i h l e n d i r i l e bilmiştir. Atatürk'ün



Nöbet



Defteri'nde,



günlük kayıtların altında, o kayıtları



t u t a n yaverlerin isimleriyle birlikte, M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün kaçta uyandığına, kaçta yattığına, Saray'da k i m l e r l e görüştüğüne, saray dışına çıkmışsa n e r e l e r i z i y a r e t ettiğine, h a n g i y o l d a n ve h a n g i vasıtayla g i t t i ­ ğine ve s a r a y ' a ne z a m a n d ö n d ü ğ ü n e dâir b i l g i l e r , y a v e r l e r tarafından günü gününe, saati saatine kaydedilmiş ve son olarak o gün h u z u r a k a ­ bul



edilenlerin



isimlerini



hâvi



bir liste



de



verilmiştir.



Nitekim



Şahingiray, nöbet d e f t e r l e r i n d e y e r a l a n b i l g i l e r i şu şekilde b i r t a s n i f e tâbi tutmaktadır: 1) A t a t ü r k n e z a m a n u y a n m ı ş t ı r ? 2) A t a t ü r k n e i l e m e ş g u l o l m u ş t u r ? 3) A t a t ü r k n e r e y e g i t m i ş t i r ? 4) A t a t ü r k k i m l e r l e



1932 R a m a z a n ! K r o n o l o j i s i temasta bulunmuştur?



129



5) A t a t ü r k ne z a m a n



yatmıştır?



(A.N.D., sh. V ) Atatürk'ün özel hayatıyla i l g i l i b u tür ayrıntılar, b u yıllarda v u k û b u l m u ş hâdiselerin arkaplanını tedkîk edecek o l a n l a r için fevkalâde kıymeti hâizdir. Sözgelimi t e k başına Atatürk'ün uyandığı ve yattığı sa­ atlere ilişkin kayıtlar bile, b i r tarihçiye o günlerde m e y d a n a g e l e n olay­ ların e h e m m i y e t derecesini t a k d i r ve t a y i n d e yardımcı o l a b i l i r ; kezâ, A t a t ü r k ' ü n , h u z u r u n a v e y a s o f r a s ı n a k a b u l ettiği z e v â t m k i m l i k l e r i n i , böylesine ayrıntılı b i r biçimde t u t u l a n kayıtlara i s t i n a d e n t e s b i t e t m e k , k r o n o l o j i k bakımdan b i r yere yerleştirmenin m ü m k ü n olamadığı birçok hâdisenin t a r i h l e n d i r i l m e s i n i sağlayabilir. N i t e k i m Özel Ş a h i n g i r a y i n ş u u y a r ı s ı n ı c i d d i y e a l m a k için e l i m i z d e b i r ç o k n e d e n b u l u n m a k t a d ı r : A t a t ü r k ' ü n k a b u l etmiş olduğu f e r t l e r i n , ayrı ayrı ve t o p l u o l a r a k üzerlerinde duralım; onların, k a b u l edilmiş oldukları günlerdeki, c e m i y e t içinde h e r çeşit olayları t e d k i k e d e l i m ; [işte] b u n u y a p m ı ş o l d u ğ u m u z z a m a n g ö r ü y o r u z k i bu larda



Atatürk'ün,



duğu kimselerin



bir gün rolleri



veya



vardır.



iki gün evvel



kabul



olay­



etmiş



ol­



(A.N.D., sh. V I )



G e r ç e k t e n de t e k b a ş ı n a y o r u m l a m a n ı n g ü ç o l d u ğ u b u t ü r a y r ı n t ı ­ lar,



e l i m i z d e k i diğer bilgilerle b i r a r a y a getirildiğinde çok b ü y ü k b i r



e h e m m i y e t k a z a n m ı ş v e h e m b a z ı i s i m v e t a r i h l e r i n t e s b i t i n d e , h e m de bazı t a h m i n l e r i m i z i doğrulamak k o n u s u n d a fevkalâde yararlı olmuştur. Ç ü n k ü hâdiselerin m a h i y e t i ve d a h a da önemlisi toplantılarda y e r a l a n k i m s e l e r i n k i m l i k l e r i bilindiğinde, hâdiselerle b u toplantılar arasında i l g i k u r m a k i ç i n y a p ı l m a s ı g e r e k e n ç o k az ş e y k a l m a k t a d ı r : B u n l a r ve yakınlarının ifadeleri, bize, Atatürk'ün, bütün k o ­ n u l a r ı , i l g i l i ş a h ı s l a r l a m ü n a k a ş a ettiğini v e s o n u n d a k e n d i görüş ve f i k i r l e r i n i o r t a y a a t a r a k müdafaa etmiş olduğunu tesbite yardım e t m e k t e d i r . Atatürk tarafından o r t a y a atılan p r o b l e m l e r i n kimlerle ledilmiş



olduklarını



faydalandıklarını



münakaşa ve Atatürk



ve müzakere



ekolünden



edilerek



kimlerin



ne



hal­ şekilde



a n l a m a k m ü m k ü n oluyor. (A.N.D., sh. V I )



130



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Genel mânâsıyla b u tesbitlere katılmamak mümkün



değildir.



F a k a t k a y ı t l a r ı n b u k a d a r l a sınırlı k a l m a s ı v e d e f t e r l e r d e o g ü n i ç i n g i z l i k a b u l e d i l e c e k b a z ı t o p l a n t ı l a r d a ele a l m a n k o n u l a r ı n v e b u t o p l a n t ı l a r a katılan zevâtm i s i m l e r i n i n yer almaması, b i r e k s i k l i k o l a r a k karşımıza ç ı k m a k t a ; m e s e l â b u k a y ı t l a r i ç e r i s i n d e , 1932 Ramazanına



katılan hâ-



fızların i s i m l e r i y e r a l m a d ı ğ ı g i b i , R a m a z a n b o y u n c a y a p ı l a n t o p l a n t ı l a r a i l i ş k i n e n k ü ç ü k b i r î m a d a b i l e b u l u n u l m a y ı p , sadece 'bazı g e c e l e r , b a z ı m i s a f i r l e r i n k a b u l edildiğinden" söz e d i l m e k t e d i r . A n c a k



hâdiselerin



s e y r i t a k i p e d i l e c e k o l u r s a , s a n ı r ı z b u 'bazı m i s a f i r l e r ' i n k i m l e r o l d u k l a ­ rını t a h m i n e t m e k t e p e k g ü ç l ü k ç e k i l m e y e c e k t i r . B u r a d a nöbet



defterleri'yle



i l g i l i o l a r a k işaret e d i l m e s i g e r e k e n son



bir husus kalmaktadır k i o da M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün hususî daire­ s i n d e m e ş g u l o l d u ğ u n a d â i r k a y ı t l a r ı n , muhteva



i t i b a r i y l e nasıl t e s b i t ve



t a y i n edileceği meselesidir. N i t e k i m N i y a z i A h m e t Banoğlu, "Atatürk bugün Dolmabahçe S a r a y ı n d a meşgul olmuştur" şeklindeki ifadelerde saklı b u l u n a n boşluğun asla doldurulamayacağını; z i r a o günler A t a t ü r k meşgul i k e n yanında bulunanların, bunları bize i n t i k a l ettirmemiş o l ­ d u k l a r ı n ı s ö y l ü y o r s a d a (Atatürk'ün



İstanbul'daki



Hayatı,



I I / 9 , İstanbul,



1974), Şahingiray, b u kayıtlardan nasıl i s t i f a d e edilebileceği ve/veya b u kayıtların nasıl yorumlanabileceği k o n u s u n d a g e r e k l i ipuçlarına şu şe­ k i l d e işaret e t m e k t e d i r : Nöbet



Defterlerinde



d i k k a t i çeken diğer b i r n o k t a d a h a v a r ;



" R e i s i c u m h u r H a z r e t l e r i çalıştılar" d e n i l m e k t e d i r . Çalıştığı konu



tesbit



edilmemiş



A t a t ü r k ' ü n o gece olduğu



kimselerin



veya



olmakla



daha



meslek



beraber,



ilerideki



vaziyetlerinden



günlerde



bu



konular,



kabul



etmiş



anlaşılmaktadır.



(A.N.D., sh. V I ) K r o n o l o j i n i n hazırlanmasında, b u kayıtlar t e k başlarına y e t e r l i ol(a)mayacağı için, başka e s e r l e r d e n t e m i n edilmiş b i l g i l e r e b a ş v u r m a k kaçınılmaz b i r d u r u m d u . A n c a k b u k r o n o l o j i k eserlerin b i r kısmı, büyük ölçüde k e n d i zâviyelerinden önemli görülebilecek hâdiseleri öne çıkardık­ ları g i b i , b a z ı l a r ı m u h t e v a i t i b a r i y l e zayıf, b a z ı l a r ı d a h a c i m i t i b a r i y l e ç o k k ı s a d ı r ; b a z ı l a r ı i s e , t a m a k s i n e ç o k g e n i ş b i r a l a n a y a y ı l m a l a r ı sebe-



1932 R a m a z a n i K r o n o l o j i s i



131



biyle b i z i m alâkadar olduğumuz t a r i h l e r açısından ister istemez çok m a h d u t bilgilere yer vermişlerdir. Ayrıca, b u k r o n o l o j i k eserlerde, b i z i m doğrudan ulaşabilme imkânı bulduğumuz kaynakların kullanılması ve üstelik k a y n a k kullanımında h e r z a m a n t i t i z l i k gösterilmemesi, a r z u edildiği seviyede k e n d i l e r i n d e n i s t i f a d e e d i l m e s i n i e n g e l l e y e n n e d e n l e r arasında y e r almış ve f a k a t b u zaaflarına r a ğ m e n , m e v c u t b i l g i l e r i t e y i d e t m e k v e y a zenginleştirmek bakımından b u tür eserler sürekli gözönünde tutulmuşlardır.



1



B u eserler, bazen b i r b i r l e r i n i n i h m a l e t t i k l e r i b i r ayrıntıya y e r v e r m e l e r i y a d a farklı t a r i h l e n d i r m e l e r i h t i v a e t m e l e r i s e b e b i y l e , i ç l e r i n ­ den b i r i n e g ü v e n m e n i n çok t a b i i olduğu b i r d u r u m d a , böyle b i r t u t u m u n y a n l ı ş o l a c a ğ ı n a dâir u y a r ı c ı b i r r o l o y n a m a k t a d ı r l a r . S ö z g e l i m i , k a y n a k ­ l a r d a n b i r i , M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün 1932 R a m a z a n ı ' n d a İstanbul'a gelişini, k e n d i s i n i n " İ s t a n b u l ' a yedinci b u n u " İ s t a n b u l ' a sekizinci



gelişi" o l a r a k s u n a r k e n , b i r d i ğ e r i ,



gelişi" o l a r a k b e l i r t m e k t e ; kezâ, y i n e b u k a y ­



n a k l a r d a n b i r i , M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün 4 Şubat'ta İstanbul'dan ay­ rıldığını



söylerken,



diğeri



aynı



tarihte



kendisinin



İstanbul'da



D o l m a b a h ç a S a r a y ı n d a n dışarı ç ı k m a d ı ğ ı n ı y a z a b i l m e k t e d i r .



1



Atatürk 'ün Nöbet Defterinin



2



H a l böyle



yanısıra, b u konuda gözönünde bulundurduğumuz



ve değişik seviyelerde faydalandığımız kaynakların b i r kısmına da b u vesileyle işaret etmek isteriz: Sami N . Özerdim, Atatürk



Devrimi



1973); N i y a z i A h m e t Banoğlu, Atatürk'ün 1933-1937



İstanbul'daki



Hayatı I : 1899-1932, I I : Yurt



1923 Sonrası Türkiye



2



Gezileri Cumhuriyeti



"Atatürk ve D e v r i m l e r i T a r i h i Bibliyografyası I " içerisinde, Böl. X X I I ,



( A n k a r a , 1 9 8 1 ; i l k bas. İstanbul, 1963); U t k a n Kocatürk, Atatürk Cumhuriyeti



(İstanbul,



1923-1973



(İstanbul, 1973-1974); M e h m e t Önder, Atatürk'ün



( A n k a r a , 1975); Muzaffer Gökman, 29 Ekim Kronolojisi,



(İstanbul,



Kronolojisi



1966; 1. bas. 1963); Muzaffer Gökman, 50 Yılın Tutanağı



Tarihi



Kronolojisi



1918-1938



ve



Türkiye



(Ankara, 1983).



B u tür sorunları başka araştırmacılar da dile getirmişlerdir: "Yaverler t a r a ­



fından tutulmuş n o t l a r l a gazete m u h a b i r l e r i n i n istihbarâtı arasındaki tutarsız­ lıklar bazı kez i k i gazete arasında da oluyor. Meselâ Cumhuriyet



gazetesi,



Atatürk'ün 'Kmalıada' v a p u r u y l a 'Gülcemal' v a p u r u n a yanaştığını y a z a r k e n , aynı t a r i h l i Vakit gazetesi ise, 'Kalamış' v a p u r u n d a n bahsetmektedir." (Banoğlu, Atatürk'ün



İstanbul'daki



Hayatı, 11/30, İstanbul, 1974)



132



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



i k e n , b u k a y n a k l a r d a n sadece b i r i n e g ü v e n m e k , d a h a işin



başında



önemli b i r h a t a y a p m a k demek olacağından, b u k a y n a k l a r d a yer alan bilgiler, t a h k i k edilmedikçe kullanılmamıştır. 1932



Ramazanı



kaynaklarıyla i l g i l i b u genel değer­



Kronolojisinin



l e n d i r m e d e n s o n r a , Kronoloji'nin



nasıl hazırlandığıyla i l g i l i kısa b i r m â -



lumât vermekte fayda mülâhaza ediyoruz: E l i m i z d e k i m a t e r y a l i , kronolojik



bakımdan, ( a ) 'doğru ve



kesin



o l a r a k t a r i h l e n d i r i l m i ş o l a y l a r ' ; ( b ) 'hiç t a r i h z i k r e d i l m e d e n a k t a r ı l a n o l a y l a r ' ve ( c ) 'yanlış o l a r a k tarihlendirilmiş o l a y l a r ' o l m a k üzere üç bö­ l ü m e ayırmak m ü m k ü n h a l e g e l d i k t e n s o n r a , b u m a t e r y a l i sağlıklı b i r biçimde



t a s n i f ve



Ramazanına



tanzim



edebilmek



amacıyla



tarafımızdan



1932



ilişkin milâdi ve hicrî günleri gösterir 1 aylık b i r ' t a k v i m '



hazırlanmış ve b u t a k v i m i n içerisine önce t a r i h l e r i doğru ve k e s i n o l a n o l a y l a r y e r l e ş t i r i l m i ş t i r . M e s e l â , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n 12 O c a k 1 9 3 2 Salı g ü n ü İ s t a n b u l ' a g e l m e s i , H â f ı z Y a ş a r O k u r t a r a f ı n d a n 18 O c a k 1 9 3 2 P a z a r t e s i g ü n ü M a ç k a K a b r i s t a n ı n d a i l k Türkçe



Mersiyenin,



yine



a y n ı hâfız t a r a f ı n d a n 22 O c a k 1 9 3 2 C u m a g ü n ü Y e r e b a t a n C a m i i n d e i l k Türkçe



Kur'an'm,



Hâfız Rıfat tarafından 30 O c a k 1932 C u m a r t e s i g ü n ü



F a t i h C a m i i n d e i l k Türkçe



Ezanın,



3 Şubat 1932 Çarşamba günü d o k u z



h â f ı z t a r a f ı n d a n A y a s o f y a C a m i i n d e i l k Türkçe



Tekbirin



S a d e t t i n K a y n a k tarafından 5 Şubat 1932 C u m a g ü n ü C a m i i n d e i l k Türkçe



Hutbenin



ve



Hâfız



Süleymaniye



okunması gibi, t a r i h i doğru ve k e s i n olan



o l a y l a r t a k v i m e d a h i l e d i l m i ş , s o n r a ( b i l h a s s a hâtıralarda)



t a r i h zikre-



d i l m e k s i z i n aktarılan olayların t a r i h l e r i kesinleştikçe e l i m i z d e k i t a k v i m e ilavelerde bulunulmuştur. T a r i h l e r i yanlış o l a r a k k a y d e d i l e n olaylara gelince, z a m a n l a b u tür o l a y l a r ı n t a r i h l e r i n i de k e s i n l e ş t i r m e k m ü m k ü n h a l e g e l d i ğ i n d e n , y a n l ı ş t a r i h l e n d i r m e l e r düzeltildikçe ve d a h a da önemlisi, t a r i h i b i l i n m e y e n bazı hâdiselerin vukû buldukları t a r i h l e r tesbit edildikçe, t a k v i m ' d e k i boşlukları d o l d u r m a k kolaylaşmış, b i r süre sonra elimizde t a r i h i k e s i n o l a r a k b i l i n e n olayların miktarı iyice çoğaldığından, küçük ayrıntıları y o r u m l a m a g ü c ü de b u g e l i ş m e l e r e m ü v a z i b i r b i ç i m d e a r t m ı ş t ı r . A n c a k ne k a d a r i t i n a gösterilirse gösterilsin, t a r i h l e r i n t e s b i t i n i n en n i h a y e t



1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i



133



birtakım ayrıntıların yorumîanmasıyla m ü m k ü n olabildiği u n u t u l m a ­ malı ve b u b a k ı m d a n t a r i h l e n d i r m e l e r d e k ü ç ü k s a p m a l a r i n v u k û a gele­ bileceği hatırdan çıkarılmamalıdır. Bütün b u g a y r e t l e r i n neticesinde, dört başı m â m u r b i r k r o n o l o j i ' n i n o r t a y a konulduğu i d d i a e d i l e b i l i r m i ? E l b e t t e hayır! Ç ü n k ü e r b â b ı m n t a k d i r edeceği üzere, b u k a d a r kısa b i r z a m a n d i l i m i n e sıkışmış o l a n b u n c a hâdiseyi ve b u hâdiselerde r o l almış b ü t ü n şahısların n i y e t l e r i n i , yapıp e t t i k l e r i n i , olaylarda i f a e t t i k l e r i rollerin derecelerini, sahip olduk­ ları f a z i l e t v e zaafları t e s b i t e t m e k v e y a ç o k açık g i b i g ö r ü n e n n i c e o l a y ı n a r k a p l a n m d a neler olup bittiğine vâkıf o l m a k , b i r v e y a birkaç araştır­ m a c ı n ı n ü s t e s i n d e n g e l e b i l e c e ğ i b i r iş d e ğ i l d i r ; z â t e n Kronolojinin



hazır­



l a n m a a m a c ı d a b u değildir. H â s ı l ı , t ü m b u m ü l â h a z a l a r a b i n a e n , 1932 Ramazanı



Kronolojisi,



b u s a h a d a çalışacak o l a n k i m s e l e r için b i r ' t a s l a k ' v e y a b i r 'giriş dene­ m e s i ' a d d e d i l m e l i , başka araştırmacıların katkılarıyla b u d ö n e m d e cere­ y a n etmiş o l a n hâdiselere dâir b i l g i l e r i m i z i n z a m a n l a d a h a d a artacağı, böylelikle yapılan yanlışların düzeleceği ve e k s i k kısımlarının ise t a ­ m a m l a n ı p ikmâl edileceği k a b u l e d i l m e l i d i r .



1932 R A M A Z A N I K R O N O L O J İ S İ



9 O c a k 1 9 3 2 (1 R a m a z a n 1 3 5 0 ) C u m a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleye doğru saat 11.00'de u y a ­ nıyor, y e n i binayı geziyor, s a a t 15.00'de o t o m o b i l l e g e z i n t i yapıyor; A n k a r a ' d a E t l i k Palas'ta R a s i m F e r i t i l e Kılıç A l i ' n i n hanesinde b i r müddet istirahat edip, N u r i Bey'le bir­ l i k t e 2 1 . 0 0 ' d e a v d e t e d e r e k gece s a a t 2 . 3 0 ' d a y a t ı y o r . — Türkiye i l e I r a k arasında A n k a r a ' d a , "Suçluların İadesi" ve "İkâmet" sözleşmeleri imzalanıyor. 10 O c a k 1 9 3 2 ( 2 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğlen s a a t 13.00'de



kalkıyor,



M a r m a r a ' y a g i d i y o r , s a a t 1 9 . 3 0 ' d a a v d e t b u y u r a r a k gece 24.00'de y a t ı y o r . •— T ü r k i y e i l e I r a k a r a s ı n d a A n k a r a ' d a " T i c a r e t A n l a ş m a s ı " imzalanıyor. 11 O c a k 1 9 3 2 (3 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabah saat 10.30'da uyanıyor, öğleden sonra saat 13.30'da İsmet İnönü'yü h u z u r u n a k a b u l ediyor, saat 15.40'da r e f a k a t l a n n d a İsmet Paşa i l e F u a t B e y olduğu halde istasyona geliyor. — T r e n saat 16.00'da A n k a r a İ s t a s y o n u n d a n İstanbul'a m ü ­ teveccihen h a r e k e t ediyor. M u s t a f a K e m a l Atatürk, hiçbir i s ­ tasyonda t r e n d e n i n m i y o r ve akşam saat 23.30'da yatıyor.



136



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi 12 O c a k 1 9 3 2 (4 R a m a z a n 1 3 5 0 ) S a h — M u s t a f a K e m a l Atatürk, t r e n l e İstanbul'a g e l i y o r ve s a a t 10.30'da t r e n i Haydarpaşa İ s t a s y o n u n a g i r i y o r . B e r a b e r i n d e İçişleri Bakanı Ş ü k r ü K a y a , Sağlık B a k a n ı R e f i k S a y d a m , Riyâset-i C u m h u r U m u m î Kâtibi Tevfık, Başyâver Rüsuhi ve m i l l e t v e k i l l e r i n d e n Kılıç A l i , R e ş i t G a l i p , S a l i h , R e f i k , N u r i , Recep Z ü h t ü , C e v a t A b b a s , H a s a n C a v i t b e y l e r de b u l u n u ­ y o r l a r . Askerî tören yapılmasını a r z u buyurmadıkları için, i s t a s y o n d a a s k e r ve polis müfrezeleri b u l u n d u r u l m u y o r . — Haydarpaşa İstasyonu'nda k e n d i s i karşılayan zevât ara­ sında şu i s i m l e r b u l u n u y o r : Tekirdağ m i l l e t v e k i l i



Cemil,



D i y a r b e k i r M e b û s u Zülfi, M a l a t y a M e b û s u H i l m i , G i r e s u n Mebûsu Hakkı Tarık, A r t v i n Mebûsu Asım, Y u n u s



Nadi,



Nebizâde H a m d i , A h m e t Ağaoğlu, Köprülüzâde Fuat... — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , k e n d i s i n i karşılayanlarla e l sı­ kışıp



hatırlarını



sorduktan



sonra



'Söğütlü



Yatı'



ile



Dolmabahçe S a r a y ı n a geçiyor. Dolmabahçe Sarayı'nda k e n ­ d i s i n i , hemşiresi M a k b u l e H a n ı m l a beraber bazı zevât karşı­ lıyor. K e n d i s i b u g ü n S a r a y ' d a n dışarı ç ı k m ı y o r ve



akşam



saat 23.00'de yatıyor. 13 O c a k 1 9 3 2 (5 R a m a z a n 1 3 5 0 ) Ç a r ş a m b a — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h 7.30'da uyanıyor. B u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı çıkmayıp, hususî d a i r e s i n d e m e ş g u l o l u y o r v e D a h i l i y e V e k i l i Ş ü k r ü K a y a yı k a b u l e d i y o r . A k ş a m saat 21.00'de yatıyor. 14 O c a k 1 9 3 2 (6 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P e r ş e m b e — M u s t a f a K e m a l Atatürk, s a b a h saat 7.30'da uyanıyor, s a a t 15.00'e k a d a r h u s u s î d a i r e s i n d e m e ş g u l o l u y o r .



1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i —



Öğleden



137



s o n r a k e n d i s i n i T ü r k A E R O adlı



Havacılık



Kulübü Başkanı Müfit, i k i n c i Başkanı S u a v i ve



Umumî



Kâtibi H a y r u n n a s beyler ziyaret ediyorlar. — M u s t a f a K e m a l Atatürk, saat 15.00'den 17.00'ye k a d a r u y u y o r , s a a t 1 7 . 0 0 ' d e n 23.00'e k a d a r i s t i r a h a t e d i y o r v e a k ­ ş a m saat 23.15'de yatıyor. 15 O c a k 1 9 3 2 (7 R a m a z a n 1 3 5 0 ) C u m a — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , öğlen saat 12.00'de



doktorları



h u z u r u n a k a b u l e d i y o r ; ö ğ l e y e m e ğ i n i İçişleri b a k a n ı Ş ü k r ü Kaya ile birlikte yiyiyor. — B u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı çıkmayıp, hususî dairesinde meşgul oluyor. Akşam yemeğini Refik,



Reşit



G a l i p , Kılıç A l i , Recep Z ü h t ü , C e v a t A b b a s , H a s a n C a v i t b e y l e r l e y i y o r , gece s a a t 2 4 . 0 0 ' d e y a t ı y o r . 16 O c a k 1 9 3 2 ( 8 R a m a z a n 1 3 5 0 ) C u m a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabah saat 9.00'da uyanıyor, öğ­ l e d e n sonra saat 16.00'da b e r a b e r i n d e k i zevâtla b i r l i k t e şe­ h i r d e g e z i n t i y a p ı y o r ; o t o m o b i l l e Şişli, E d i r n e k a p ı , F a t i h v e Aksaray



taraflarını



dolaşıyor,



akşam



saat



18.00'de



Dolmabahçe Sarayına avdet ediyor. —



B u g ü n Ş ü k r ü Nâilî Paşa, Reşit G a l i p , Recep



Zühtü,



M u h i t t i n , Refik ve N u r i beyleri h u z u r u n a k a b u l ediyor ve gece s a a t 2 4 . 0 0 ' d e y a t ı y o r . 17 O c a k 1 9 3 2 ( 9 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r — M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabah saat 10.00'da uyanıyor, öğleye k a d a r Dolmabahçe S a r a y ı n d a meşgul oluyor, saat 1 5 . 3 0 ' d a i t i b a r e n P a n g a l t ı ' d a ' Y o l u n c a ' Çiftliği s ü t h a n e s i n i , M a s l a k ' t a k i Ayazağa



i l e B e ş i k t a ş ' t a k i Ihlamur



kasrını ziya­



r e t ediyor. A k ş a m saat 17.30'da s a r a y a dönüyor.



138



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



_ _



— Millî M ü d a f a a Vekâleti Müsteşarı Derviş Paşa v e f a t e d i ­ yor. — M u s t a f a Kemâl Atatürk, F e t h i Bey ile Ruşen Eşref Bey'i k a b u l ediyor, Hâfız Y a ş a r O k u r ' a k e n d i yazmış



olduğu



Türkçe m e r s i y e y i v e r i y o r ve b u güfteyi b e s t e l e y i p Derviş P a ş a n ı n c e n a z e s i n d e o k u m a s ı n ı s ö y l ü y o r . Gece s a a t 3 . 3 0 ' d a yatıyor. 18 O c a k 1 9 3 2 (10 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğlen saat 13.30'da uyanıyor, b u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ı k m a y ı p h u s u s î d a ­ iresinde meşgul oluyor. — Derviş P a ş a n ı n cenazesi saat l l ' d e h a s t a h a n e d e n çıkarı­ lıp,



namazı



Teşvikiye



Camii'nde



kılmıyor.



Maçka



Kabristanına defnediliyor. Mezarı başında Cevdet



Kerim



Bey ile Gümüşhane Mebûsu A l i Fethi (Okyar) birer konuşma yapıyorlar. — Hâfız Yaşar O k u r , Derviş P a ş a n ı n cenazesinde M u s t a f a K e m a l Atatürk'e, bestesi kendisine a i t i l k Mersiyeyi



güftesi Türkçe



segâh m a k a m ı n d a okuyor.



— A k ş a m H a s a n Bey'i, N e c m e t t i n Sadık ve Ruşen



Eşrefi



k a b u l e d e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , gece s a a t 2 . 0 0 ' d e y a t ı ­ yor. 19 O c a k 1 9 3 2 (11 R a m a z a n 1 3 5 0 ) S a l ı — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h 10.20'de u y a n ı y o r , ö ğ l e d e n s o n r a s a a t 1 6 . 0 0 ' d a s a r a y d a n ç ı k ı p Şişli, K a ğ ı t h a n e , M a s l a k A y a z a ğ a , Boyacıköy ve A r n a v u t k ö y civarında o t o m o b i l l e ge­ z i n t i yapıyor, a k ş a m saat 18.00'de D o l m a b a h ç e geri dönüyor.



Sarayına



1932 R a m a z a n ! K r o n o l o j i s i



139



— B u g ü n R e f i k Bey, T a h s i n Bey, Reşit G a l i p , Kılıç A l i , Recep Zühtü, C e v a t A b b a s i h u z u r u n a k a b u l eden M u s t a f a K e m a l , gece s a a t 1.00'de y a t ı y o r . 20 O c a k 1932 (12 R a m a z a n 1350) Ç a r ş a m b a — M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabah saat 10.30'da uyanıyor, b u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ı k m a y ı p , d a i r e s i n d e meşgul oluyor. — M u s t a f a K e m a l Atatürk, Hâfız Yaşar O k u r u öbür g ü n (Cuma



günü)



Yerebatan C a m i i n d e Yâsin



Sûresinin



Türkçesini o k u m a k l a görevlendiriyor ve Aydın M e b û s u D r . R e ş i t G a l i p l e G a z i a n t e p M e b û s u Kılıç A l i ' y e de b u işe n e z â ­ r e t e t m e k ; Y e r e b a t a n C a m i i n d e Türkçe g a z e t e l e r d e (sabah



gazetelerinde)



Kur'an



okunacağının



ilan edilmesini sağlamak



ve o gün camide b u l u n m a k vazifesini veriyor. — B u g ü n Ş ü k r ü Saraçoğlu, N u r i Bey, Kılıç A l i ve C e v a t A b b a s i h u z u r u n a k a b u l e d e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , gece saat 24.00'de yatıyor. 2 1 O c a k 1 9 3 2 (13 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P e r ş e m b e — M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabah saat 9.30'da uyanıyor; öğ­ l e d e n s o n r a S u l t a n a h m e t , F a t i h , B e y o ğ l u v e Şişli t a r a f l a ­ rında



otomobille



gezintiye



çıkıyor



ve



saat



18.00'de



Dolmabahçe Sarayına geri dönüyor. F e t h i Bey, H a m d u l l a h S u p h i , S a l i h Cimcoz ve Saffet B e y i h u z u r u n a k a b u l ediyor. Gece s a a t 3.30'da y a t ı y o r . — Gazetelerde, Hâfız Yaşar O k u r u n yarın, C u m a



günü



Y e r e b a t a n C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " okuyacağı ve c a m i y e birçok m e b û s u n geleceği i l a n ediliyor. 2 2 O c a k 1 9 3 2 (14 R a m a z a n 1 3 5 0 ) C u m a — Saat 10.00'da u y a n a n M u s t a f a K e m a l Atatürk, gündüz saray'da meşgul oluyor.



140



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi —



Hâfız



Yaşar,



Cuma



namazından



yarım



saat



önce



Y e r e b a t a n C a m i i n e g e l i y o r . R e ş i t G a l i p i l e K ı l ı ç A l i ' n i n ca­ miye gelip kendisine kürsüye çıkmasını



söylemelerinden



sonra, Yâsîn Sûresinin Türkçesini r a s t m a k a m ı n d a o k u y o r ; ardından Türkçe olarak dua ediyor. — M u s t a f a K e m a l Atatürk, akşam Hâfız Y a ş a r ! h u z u r u n a k a b u l ediyor. G e r e k l i b i l g i l e r i aldıktan sonra, k e n d i s i n e , İstanbul'un m ü m t a z ve m û s i k î y e âşinâ hafızlarının i s i m ve a d r e s l e r i n i hâvi b i r liste hazırlaması ve b i r s o n r a k i C u m a g ü n ü , aynı m e r a s i m i b u hâfızlarla b i r l i k t e



Sultanahmet



C a m i i n d e tekrarlamaları tâlimatını veriyor. — B u g ü n C e v a t A b b a s , Recep Z ü h t ü , H a s a n C a v i t v e C e m a l Hüsnü



beyleri



huzuruna



kabul



eden



Mustafa



Atatürk, akşam 21.30'da Opera Sinemasında



Kemal Çanakkale



f i l m i n i s e y r e d i y o r , o r a d a n P e r a P a l a s a g i d i y o r , s a a t 2.00'de D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a d ö n ü y o r v e gece 2 . 3 0 ' d a y a t ı y o r . 23 O c a k 1932 (15 R a m a z a n 1350) C u m a r t e s i —



Mustafa



Kemal



Atatürk,



saat



10.30'da



uyanıyor,



D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı çıkmayıp, hususî d a i r e s i n d e meşgul oluyor. — Gazetelerde Y a s i n Sûresi'nin Türkçe m e t n i yayımlanıyor v e H â f ı z Y a ş a r O k u r u n g e l e c e k C u m a g ü n ü b ü y ü k b i r ca­ m i d e , d a h a b a ş k a s û r e l e r i de m u h t e l i f m a k a m l a r d a o k u y a ­ cağı i l a n e d i l i y o r . — Gazetelerde, Mısır'da E z h e r Şeyhi'nin K u r ' a n ! yabancı d i l l e r e (İngilizce, A l m a n c a ve Fransızca) tercüme edecek b i r k o m i s y o n k u r d u ğ u h a b e r i y e r alıyor. — S a b r i E t e m ' i n , V a k i t gazetesinde ('Günün İşaretleri' köşe s i n d e ) Türkçe lanıyor:



Mukabele



Dinledim



başlıklı b i r yazısı y a y ı m ­



1932 Ramazan'ı K r o n o l o j i s i



141



— M u s t a f a K e m a l Atatürk, akşam Hâfız Yaşar'a S a i d ' i n Türkçe



Kur'an-ı



Kerimini



{Türkçe



Kur'an-ı



İ s t a n b u l , 1 9 2 4 ; 2. b a s . 1 9 2 6 ) i m z a l a y a r a k h e d i y e [ İ m z a n ı n ü z e r i n d e k i t a r i h : 23-24



Ocak



Cemil Kerim, ediyor.



1932]



— D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a davet e d i l e n hâfızlar, s a r a y ı n a l t katındaki salonda Aydın M e b û s u D r . Reşit G a l i p tarafından karşılanıyorlar ve k e n d i l e r i n e camilerde



"Türkçe K u r ' a n "



okuyacakları b i l d i r i l i p C e m i l S a i d ' i n T ü r k ç e K u r ' a n çevirisi dağıtılıyor. S o n r a h a n g i hâfızm nerede ve h a n g i saatte o k u ­ yacağı kararlaştırılıyor ve f a k a t h a n g i sûrelerden



hangi



a y e t l e r i n okunacağı hâfızlarm t e r c i h i n e bırakılıyor. Hâfızlar b i r e r a ş ı r s e ç t i k t e n s o n r a — b u i l k gece M u s t a f a



Kemal



Atatürk'le karşılaşmaksızın— dağılıyorlar. — S a r a y a d a v e t e d i l e n h â f ı z l a r m i s i m l e r i ş u n l a r d ı r : 1) H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k ; 2) S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n ; 3) Beşiktaşlı Hâfız Rıza; 4) S ü l e y m a n i y e C a m i i B a ş m ü e z z i n i Hâfız K e m a l ; 5) B e y l e r b e y i l i Hâfız F a h r i ; 6) Dâr'ut-Tâlim-i M û s i k î C e m i y e t i âzası Hâfız B ü y ü k Z e k i ; 7)



Galatasaray



L i s e s i m u a l l i m l e r i n d e n Hâfız N u r i Börekçi; 8) Beşiktaşlı Hâfız B u r h a n Sesyılmaz; 9 ) E n d e r u n l u Hâfız Y a ş a r O k u r .



1



— B u gece C e m a l H ü s n ü , S a l i h B e y , . N u r i B e y , K ı l ı ç A l i , H a s a n C e m i l ve Cevat A b b a s i h u z u r u n a k a b u l eden M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h s a a t 6.30'da y a t ı y o r .



1



Dolmabahçe Sarayına dâvet edilen başka hâfızlar da vardır: 1) Üsküdarlı Hâfız



A l i , 2) Eyüb H a t i b i Hâfız İdris, 3) Adapazarlı Hâfız N u r i , 4) Hâfız Sâmi, 5) Hâfız Âsim. F a k a t b u zevât, k e n d i l e r i n e t e k l i f edilen görevden i c t i n a b e t t i k l e r i n d e n dolayı toplantılara alınmamışlardır; üstelik s a r a y a geliş t a r i h l e r i de t e s b i t edilememiştir.



142



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi 2 4 O c a k 1 9 3 2 (16 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r — M u s t a f a K e m a l Atatürk, bugün Dolmabahçe Sarayından dışarı ç ı k m a y ı p , i s t i r a h a t e d i y o r v e gece m i s a f i r k a b u l e d i y o r . — M e h m e t A s i m i n , V a k i t g a z e t e s i n d e , Türkçe



adlı



Kur'an



başmakalesi yayımlanıyor. — H â f ı z B u r h a n s a a t 12.00'de B e y o ğ l u ' n d a A y n a l ı Ç e ş m e ' d e Kamer



Hatun



Camiinde,



Hâfız



Kemal



saat



14.00'de



Süleymaniye C a m i i n d e , Hâfız Yaşar saat 15.00'de A k s a r a y Taşkasap'ta (Fatiha, —



Selçuk



İnfitar



Hâfız



Sultan



ve Enbiyâ



Zekinin,



Camiinde



"Türkçe



Kur'an"



okuyorlar.



sûrelerini)



Dolmabahçe'de



Vişnezâde



Camiinde



"Türkçe K u r ' a n " okuyacağı kararlaştırılmış olduğu halde, g r i p n e d e n i y l e sesi b o z u l d u ğ u i ç i n o k u y a m ı y o r . — Bugün h u z u r u n a C e m a l Hüsnü, Ruşen Eşref ve T a h s i n beyleri k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Atatürk, akşam saat 11.30'da yatıyor. 2 5 O c a k 1 9 3 2 (17 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r t e s i —• Ö ğ l e y e



doğru saat



11.30'da u y a n a n



Mustafa



Kemal



A t a t ü r k , b u g ü n R u ş e n Eşref, Reşit G a l i p , Kılıç A l i , H a s a n C e m i l , Recep Z ü h t ü , N u r i B e y , C e v a t A b b a s v e H a s a n C a v i t ' i k a b u l ediyor. — Hâfız Z e k i , Dolmabahçe'de Vişnezâde C a m i i n d e



saat



14.00'de " T ü r k ç e K u r ' a n " o k u y o r v e s o n r a k ı s a b i r k o n u ş m a y a p ı y o r : Allah sin!



Bize



Gazi



Paşama



Kur'anımızın



maz kılarım.



Okuduğum



dünyalar



mânâsını duayı



durdukça



da anlattı. ve imamın



ömür



ver­



Kaç yıldır



na­



okuduklarını



an­



layamadım. —



Ömer



Rıza



Doğrulun,



M e s e l e l e r i ' k ö ş e s i n d e ) Kur'an



Vakit



gazetesinde



Tercümeleri



('Günün



başlıklı b i r m a k a -



1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i



143



lesi yayımlanıyor ve f a k a t m a k a l e d e "Türkçe K u r ' a n " o k u m a teşebbüslerine hiç değinilmiyor. —• V a k i t g a z e t e s i , b i r g ü n ö n c e c a m i l e r d e o k u n a n İnfitar



v e Enbiya



Fatiha,



s û r e l e r i n i n çevirilerini y a y ı m l ı y o r .



— Gazeteler, e r t e s i g ü n "Türkçe K u r ' a n " o k u y a c a k beş hâfız m i s i m l e r i n i , okuyacakları c a m i l e r i ve o k u m a zamanlarını ilan ediyorlar. —



M u s t a f a K e m a l Atatürk, akşam saat 21.30'da



Tiyatrosuna



giderek



(Dâr'ul-Bedâyi)



T ü r k ç e ' y e ç e v i r d i ğ i Yalova



Türküsü



İsmail



Şehir



Galib'in



adlı k o m e d i y i s e y r e d i ­



y o r . S a a t 1.00'de s a r a y a a v d e t e d i p , gece 2.00'de y a t ı y o r . 2 6 O c a k 1 9 3 2 (18 R a m a z a n 1 3 5 0 ) S a l ı — M u s t a f a K e m a l Atatürk, saat 12.00'de uyanıyor, b u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ı k m a y ı p , h u s u s î d a i r e s i n d e meşgul oluyor. — Gazeteler, "Türkçe K u r ' a n " o k u y a c a k beş hâfızın i s i m l e ­ r i n i , okuyacakları c a m i l e r i ve o k u m a zamanlarım t e k r a r i l a n ediyorlar. —



Hâfız



Kemal,



öğle n a m a z ı n ı



müteakib



Süleymaniye



C a m i i n d e Kıyamet Sûresini segâh m a k a m ı n d a ; Hâfız Z e k i , öğle namazını



müteakib



Beyoğlu Ağa Camiinde



Fâtiha



S û r e s i i l e B a k a r a S û r e s i n d e n 19 a y e t i h i c a z m a k a m ı n d a ; Hâfız



Burhan,



öğleden



evvel



saat



10.15'de



Kabataş



C a m i i n d e F u r k a n S û r e s i n i ; Beşiktaşlı Hâfız Rıza, yatsı n a ­ mazından önce Dolmabahçe C a m i i n d e Fatır S û r e s i n i r a s t m a k a m ı n d a n başlayıp, değişik m a k a m l a r üzerinde g e z d i k ­ t e n sonra segâh m a k a m ı n d a k a r a r kılmak suretiyle okuyor. —



B u gece Ş ü k r ü N â i l î P a ş a , K ı l ı ç A l i , C e v a t A b b a s ,



N e c m e t t i n Sadık, Y u n u s N a d i , R u ş e n Eşref, H a s a n , A s ı m ,



144



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi C e m i l ve T a h s i n beyleri k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Atatürk, s a b a h s a a t 7.00'de y a t ı y o r . 27 O c a k 1932 (19 R a m a z a n 1350) Çarşamba — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden sonra saat 14.00'da u y a ­ nıyor, saat 16.30'da otomobille s a h i l i t a k i b e n İstinye



ve



M a s l a k , Şişli, K a r a k ö y y o l u y l a b i r g e z i n t i y a p ı y o r . — Gazeteler, baş sayfalarında beş hâfızm "Türkçe K u r ' a n " o k u r k e n çekilmiş r e s i m l e r i n i yayımlıyorlar. — Hâfız N u r i , yatsı namazından önce Firuzağa



Camiinde



"Türkçe K u r ' a n " okuyor. C e m a a t t e n bazı k i m s e l e r k e n d i s i n ­ den çocuklarına da "Türkçe K u r ' a n " meşketmesi talebinde bulunuyorlar. — Kadıköy'de o t u r a n Ankaralı Mükerrem Hanım, B u r h a n a müracaat ederek Kadıköy Osmanağa



Hâfız



Camiinde



"Türkçe K u r ' a n " okumasını i s t i y o r , Hâfız B u r h a n da b u t e k ­ lifi k a b u l ediyor. — A k ş a m saat 23.00'de



Beyoğlu'ndaki



Türkuaz'a



giden



M u s t a f a K e m a l Atatürk'le Reşit G a l i p arasında çek hâdisesi ü z e r i n e b i r t a r t ı ş m a v u k û b u l u y o r . K e n d i l e r i gece s a b a h a karşı saat 4.30'da Dolmabahçe Saray'a a v d e t edip yatıyor. B u g ü n k a b u l ettiği k i m s e l e r a r a s ı n d a R e f i k , H a s a n , S a l i h , R u ş e n Eşref, Kılıç A l i v e C e v a t A b b a s b u l u n u y o r . 28 O c a k 1932 (20 R a m a z a n 1350) P e r ş e m b e — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden sonra saat



15.00'de



u y a n ı y o r , 1 7 . 3 0 ' d a B e y a z ı t v e Şişli t a r a f l a r ı n d a o t o m o b i l l e b i r g e z i n t i yapıyor, saat 16.00'da G a l a t a s a r a y L i s e s i n e gide­ r e k öğrencilerin müsameresini izliyor. — İ s t a n b u l ' d a " B a l k a n K o n f e r a n s ı K o n s e y i " n i n açılışı y a p ı l ı ­ yor.



1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i



145



— G a z e t e l e r , S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i R ı z a n ı n b u g ü n saat 14.30'da Çemberlitaş'ta Köprülü C a m i i ' n d e ; Hâfız F a h r i n i n ise y i n e aynı saatte



Sultanahmet'te Firuzağa



Camii'nde



"Türkçe K u r ' a n " okuyacağını i l a n ediyorlar. N i t e k i m Hâfız Ali



Rıza



saat



14.30'da



Köprülü



Camii'nde



Âlu



İmran



Sûresini önce Arapçasından, sonra Türkçesinden segâh m a ­ k a m ı n d a ; Hâfız F a h r i ise, A n k e b u t S û r e s i n i y i n e aynı şe­ kilde segâh makamında okuyor. — S u l t a n a h m e t Camii'nde yarın ( C u m a günü) sekiz tanın­ mış hâfızın (Hâfız Yaşar, Hâfız B u r h a n , Beşiktaşlı



Hâfız



Rıza, Hâfız F a h r i , Hâfız Z e k i , Hâfız K e m a l ) ; İzmir'de H i s a r C a m i i ' n d e ise H â f ı z Ö m e r ' i n " T ü r k ç e K u r ' a n " o k u y a c a ğ ı i l a n ediliyor. — Akşamleyin T a h s i n , Hakkı Tarık, Celâl S a h i r ,



Cemal



H ü s n ü , Reşit G a l i p , Kılıç A l i , H a s a n C e m i l , C e v a t A b b a s b e y l e r i k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Atatürk'le Reşit G a l i p arasında, b i r önceki akşamla da alâkası o l a n i k i n c i b i r t a r ­ tışma vukû b u l u y o r . B u n u n üzerine M u s t a f a K e m a l Atatürk s o f r a d a n a y r ı l ı y o r v e s a b a h a karşı s a a t 4.00'de y a t ı y o r . 2 9 O c a k 1 9 3 2 (21 R a m a z a n 1 3 5 0 ) C u m a — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğlen saat 12.30'da uyanıyor, g ü n d ü z D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ı k m a y ı p , d a i r e s i n d e meşgul oluyor. — Reşit G a l i p , akşam Atatürk'le arasında geçen tartışmadan müteessir o l a r a k s a b a h l e y i n aceleyle A n k a r a ' y a h a r e k e t e d i ­ yor. — M e h m e t A s i m i n , V a k i t g a z e t e s i n d e Türkçe adlı



yayımlanıyor.



ve



gazete,



S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza nın Çemberlitaş'ta



Köprülü



Camii'nde;



başyazısı



Kur'an



Aynı



İbadet



Hâfız F a h r i ' n i n ise S u l t a n a h m e t ' t e



Firuzağa



146



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " o k u r k e n çekilmiş r e s i m l e r i n i b a ­ sıyor. — G a z e t e l e r , m â r u f hâfızların (Hâfız B u r h a n , Hâfız, Rıza, Hâfız F a h r i , Hâfız Z e k i , Hâfız K e m a l ) b u g ü n



Sultanahmet



C a m i i n d e K u r ' a n okuyacaklarını, c a m i n i n müezzin m a h f i l i ­ n i n b u iş i ç i n d ü z e n l e n d i ğ i n i v e c a m i d e h â f ı z l a r ı n r a h a t ç a K u r ' a n o k u y a b i l m e l e r i maksadıyla p o l i s l e r i n t e r t i b a t aldık­ larını i l a n e d i y o r l a r . —



Sultanahmet



Camiinde



Cuma



namazı eda e d i l d i k t e n



sonra, sekiz hâfız, Kur'an-ı K e r i m ' i n bazı sûrelerinin T ü r k ç e çevirilerini; ardından da bazı ilahîlerle b i r l i k t e Ç e l e b i n i n Mevlidim



Süleyman



okuyorlar. H a t m - i Şerifin



kıraatini



müteakib, F a t i h C a m i i H a t i b i Hâfız Şevket E f e n d i Türkçe b i r d u a i l e m e r a s i m e s o n v e r i y o r : (1) H â f ı z Y a ş a r , F â t i h a S û r e s i n i , s o n r a Türkçe çevirisini, ardından B a k a r a ' d a n b i r bölümü



segâh



makamı'nda;



(2)



Hâfız



Burhan,



A m e n e r r a s û l ü ' y ü kürdili h i c a z k â r m a k a m ı ' n d a ; (3) Hâfız Beşiktaşlı Rıza, Âlû İ m r a n S û r e s i n i segâh m a k a m ı n d a ; (4) Hâfız



Nuri,



Zümer



Sûresini



isfehan



makamında;



(5)



S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza, Mü'min S û r e s i n i segâh m a ­ k a m ı n d a ; (6) H â f ı z F a h r i , E n f a l S û r e s i ' n i ç a r ı g â h m a k a m ı ­ n d a ; (7) H â f ı z Z e k i , A ' r a f S û r e s i ' n i h ü s e y n î m a k a m ı n d a ; ( 8 ) Hâfız K e m a l , İnfitar Sûresi'ni hüseynî-nevâ



makamında



o k u y o r . M e r a s i m i n s o n u n d a Hâfız Y a ş a r Türkçe b i r d u a y a ­ pıyor. — Hâfız S a d e t t i n K a y n a k , F a t i h C a m i i n d e , Bursalı Hâfız Rıfat Y e n i C a m i ' d e , diğer bazı tanınmış hâfızlar d a Beyazıt ve A k s a r a y Camii'lerinde "Türkçe K u r ' a n " okuyorlar. — Hâfız Sâdık, İzmir Kuşadası'nda hüzzam



makamıyla



"Türkçe E z a n " okuyor. — Hâfız Ömer, İzmir'de H i s a r C a m i i n d e Fâtiha S û r e s i n i n T ü r k ç e ç e v i r i s i n i suzinak



m a k a m ı n d a , B a k a r a S û r e s i ' n i fe-



1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i rahnak



147



m a k a m ı n d a , H a ş r S û r e s i n i i s e sabâ



makamında



okuyor. — Gelecek C u m a günü İzmir H i s a r C a m i i n d e , y i n e Hâfız Ömer tarafından Yâsîn S û r e s i n i n Türkçe çevirisinin o k u n a ­ cağı i l a n ediliyor. — M u s t a f a K e m a l Atatürk, akşam Hâfız Y a ş a r ı h u z u r u n a kabul



ediyor;



aynı



merasimin,



Kadir



Gecesi



Ayasofya



C a m i i n d e de y a p ı l m a s ı n ı e m r e d i y o r . —



Bolu



mebûsu



Hasan



Cemil



Çambel



riyasetinde,



Dolmabahçe Sarayının a l t katındaki Türk T a r i h K u r u m u n a a i t o l a n odada t o p l a n a n dokuz hâfız, T e k b i r ' i n



lafızlarını



Türkçeleştirmek için m e ş k e başlıyorlar. B i r süre d e n e m e l e r yaptıktan sonra, M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün y a n m a T e k b i r ' i n h e m " A l l a h b ü y ü k t ü r ! " , h e m de " T a n r ı



çıkıp



uludur!"



ş e k l i n d e k i i k i ç e v i r i s i n i de i k i ş e r k e z o k u y o r l a r . İ k i n c i şekli t e r c i h e d e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , h â f ı z l a r a o gece b i r z i ­ yafet veriyor. — K e n d i l e r i saat 22.50'de Beyoğlu'ndaki Türkuaz'a g i d i y o r , s a a t 3.45'de s a r a y a a v d e t e d i p , s a b a h a k a r ş ı 5.00'de y a t ı y o r . B u g ü n k a b u l ettiği k i m s e l e r arasında, K a z ı m Paşa, R e f i k B e y , S a l i h B e y , C e m i l B e y , C e v a t A b b a s , R e c e p Z ü h t ü , Kılıç A l i ve H a s a n C e m i l b u l u n u y o r . 30 O c a k 1932 (22 R a m a z a n 1350) C u m a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden sonra saat



14.00'de



uyanıyor ve b u g ü n s a r a y ' d a meşgul o l u p b i r yere çıkmıyor. — Baş s a y f a l a r d a k i manşet: "Çin, J a p o n y a ' y a H a r p



İlan



Etti!" — Gazetelerin başsayfalarında, S u l t a n a h m e t m e r a s i m i n fotoğrafları y e r alıyor v e Kadir d e n hazırlık yapıldığı yazılıyor.



Gecesi



Camii'ndeki için şimdi­



148



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi — Hâfız Rıfat tarafından İstanbul F a t i h C a m i i n d e "Türkçe E z a n " o k u n u y o r : Allah başka Nebi geldi!



tapacak



yoktur!



Muhammed



pacak



Ben



Allah



Ey dinleyenler!



felaha!Allah



büyüktür!



şahidim



Rasûlü!



Geliniz



büyüktür!Allah



Allah



Ben



namaza! büyüktür!



büyüktür!



Tanrı'dan



ki Tanrım



büyüktür!



şahidim



ki o



Hak'tan



Ey işitenler!



Koşunuz



Tanrıdan



başka



ta­



yoktur!



— Hâfız Rıfat, i k i n d i namazını müteakib F a t i h



Camiinde



Y u s u f Sûresini önce Arapça, sonra Türkçe okuyor. — Hâfız Yaşar, C i h a n g i r C a m i i n d e bazı sûrelerin Türkçesini okuyor. — G a z e t e l e r d e , yarın s a a t 14.00'de F a t i h C a m i i n d e Sadettin



Kaynakin;



saat



14.30'da Ayasofya



Hâfız



Yerebatan



C a m i i n d e Hâfız F a h r i n i n ; saat 15.30'da Beyazıt C a m i i n d e S e l i m i y e l i Hâfız A l i R ı z a n ı n , yatsıdan önce



Dolmabahçe



C a m i i n d e ise Beşiktaşlı Hâfız Rıza'nın "Türkçe K u r ' a n " o k u ­ yacakları i l a n ediliyor. — B u g ü n Hakkı Tarık, İsmail Hakkı, F e t h i , C e m i l ve T a h s i n b e y l e r i k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabaha karşı 6.30'da yatıyor. 31 O c a k 1 9 3 2 ( 2 3 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden sonra saat 15.30'da u y a ­ n ı y o r , 18.00'de B e y a z ı t v e Şişli t a r a f l a r ı n d a b i r g e z i n t i y a p ı ­ yor. — V a k i t g a z e t e s i n i n baş sayfasındaki manşet: "İlk Türkçe E z a n Dün O k u n d u . " [Başsayfada, F a t i h C a m i i ' n i n m i n a r e ­ s i n d e Hâfız Rıfat'ın e z a n o k u r k e n çekilmiş b i r r e s m i vardır.} — Hâfız S a d e t t i n i l e Beşiktaşlı Hâfız Rıza hastalandıkları için, d a h a önceden i l a n edilmiş olmasına rağmen, F a t i h v e



1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i



149



Yerebatan Camiilerinde "Türkçe K u r ' a n "



okuyamıyorlar.



B u n u n üzerine b i r süre b e k l e y e n h a l k dağılıyor. —



Hâfız



Fahri



Sultanselimli



saat



14.30'da



Yerebatan



Hâfız A l i Rıza ise saat



Camii'nde,



15.30'da



Beyazıt



C a m i i ' n d e ve yatsı n a m a z ı n d a n önce D o l m a b a h ç e C a m i i ' n d e "Türkçe



Kur'an"



okuyorlar.



[Hâfız A l i Rıza'nın



Beyazıt



C a m i i ' n d e okuduğu kısım, Z ü m e r S û r e s i n i n çevirisidir.] — B a y e z i t C a m i i k a y y u m u , gazetecilerin fotoğraf çekmesine mâni o l m a k i s t i y o r , h a t t a b i r gazeteciye saldırıda b u l u n u y o r . B u n u n ü z e r i n e C a m i n i n k a y y u m u h a k k ı n d a t â k i b a t açılıyor. —



Son



Posta



gazetesi



Hâfız



Rıfat'ın



okuduğu



Yûsuf



S û r e s i n i n çevirisini y a y ı m l ı y o r . [ Y a y ı m l a n a n m e t i n , İ z m i r l i İ s m a i l H a k k ı n ı n Meânî-i



(İstanbul, 1927) adlı çevi­



Kur'an



r i s i n d e n alınmıştır.] — K a d i r Gecesi A y a s o f y a C a m i i ' n d e " T ü r k ç e K u r ' a n " o k u n a ­ cağı ve r a d y o d a n h e r t a r a f a canlı yayın yapılacağı i l a n e d i l i ­ yor. —



'Anadolu



Ajansı',



bütün



gazetelere,



Kadir



Gecesi



Ayasofya'da 25 hâfızın Türkçe K u r ' a n okuyacaklarını



ve



Türkçe t e k b i r l e r g e t i r e c e k l e r i n i d u y u r u y o r ve b u m e t i n er­ t e s i g ü n b ü t ü n g a z e t e l e r d e y a y ı m l a n ı y o r : Ramazan



günle­



rinde



Kur'an



İstanbul'un



bütün



halk



Bilhassa



geçen



Sultanahmet meye koşuşan



lünü



derin



şehrin



cami



tatmin



kıymetli



halkın



için azamî



Türkçe



andıran



Her



da Şubat'ın Gecesinde



uyandırmıştır. tarafından



mukabeleyi



onbini



itina



sene



insan



Cumhuriyeti



heyecan



ve



temayü­



gösterilmesini



olduğu



4'ncü Perşembe Ayasofya



dinle­



mütecaviz



Türkiye



bu vicdanî



derecede



Türkçe



on [!] hafızı



almamıştır.



emretmiştir.



eden Kadir



okunan



tahassüsler



yapılan



ve bir mahşeri



İşleri Riyaseti,



Ramazanda sadüf



Cuma,



büyük



darlara



camilerinde



Camii'nde



kütlesini Diyanet



büyük



tabakalarında



gibi



günü



Camii'nde



alâka­ bu



sene



akşamına



te­



Türkçe



bü-



150



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi yük dinî bir ihtifal



yapüacaktır.



İstanbul'un



en namlı



zât,



Kur'an



Türkçe



getireceklerdir. Türkçe



ve güzel



ve Mevlût



Yapılan



sözlerindeki



termiştir.



Bu



Ayasofya



Camii'ne



O gece saat 20'den



tesir



muazzam radyo



sesli



hafızlarından



okuyacaklar Tekbirin



ve füsunun



çok derin



her



konulmuş



25



güzide



ve Türkçe



tecrübeler,



ihtifali



itibaren



tarafa ve her



Tekbir



ahenginde olduğunu dinletmek türlü



ve gös­ için tertibat



alınmıştır. — B u g ü n R e f i k Bey, H a s a n C e m i l , C e v a t A b b a s ve Kılıç A l i ' y i k a b u l e d e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , gece s a a t 1.20'de yatıyor. 1 Ş u b a t 1 9 3 2 (24 R a m a z a n 1 3 5 0 ) P a z a r t e s i — Başvekil İsmet İnönü ile D a h i l i y e V e k i l i Şükrü



Kaya



A n k a r a ' d a n İstanbul'a geliyorlar. — M u s t a f a K e m a l Atatürk, sabah saat 9.30'da



uyanıyor,



saat 10.30'da İsmet P a ş a y ı k a b u l ediyor. — Hâfız N u r i , Y e r e b a t a n C a m i i ' n d e M u h a m m e d S û r e s i n i n Türkçesini 'hutbe' tarzında okuyor. •— C u m h u r i y e t g a z e t e s i H â f ı z R ı z a n ı n o k u d u ğ u



"Türkçe



K u r ' a n " d a n bazı parçalar yayımlıyor. [ Y a y ı m l a n a n m e t i n , S ü l e y m a n T e v f i k ' i n Terceme-i



Şerife:



Türkçe



Kur'an-ı



Kerim



( İ s t a n b u l , 1 9 2 6 ) adlı ç e v i r i s i n d e n a l ı n m ı ş t ı r . ] — K a d i r Gecesi için A y a s o f y a ' d a hazırlıklara başlanıyor ve C a m i y e r a d y o v e r i c i l e r i yerleştirilip d e n e m e y a y ı n ı y a p ı l ı y o r . Mihrabın önündeki kürsüde vaaz eden Maraşlı Hoca T a h i r Efendi, önünde radyo vericileri varken, K u r ' a n ' d a n bir ayet o k u y a r a k tefsir ediyor ve b u i l k vaaz radyo vasıtasıyla h e r t a r a f t a n dinleniyor. Postahane'den r a d y o y u t a k i p eden me­ m u r l a r , vaazı müteakib o t o m o b i l l e c a m i y e g e l i y o r l a r ve d a h a i y i n e t i c e alındığı için r a d y o v e r i c i l e r i n i m ü e z z i n m a h f i l i n e yerleştiriyorlar. Aynı gün Ayasofya'da Müftülük ve E v k a f



1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i İdaresi tarafından



151



diğer hazırlıklar da sürdürülüyor



ve



'papaz odaları' d e n i l e n kısımlara seccadeler ve hasırlar s e r i ­ liyor. — B a l k a n Paktı delegasyonu o n u r u n a akşam saat 19.30'da Dolmabahçe S a r a y ı n d a a l a t u r k a b i r konser hazırlanıyor ve k e n d i l e r i n e b i r z i y a f e t v e r i l i y o r . M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k de b u y e m e k t e h a z ı r b u l u n u y o r . K o n s e r h e y e t i , saz h e y e t i n i n v e k a d ı n s a n a t ç ı l a r ı n y a n ı s ı r a , b i r g r u p hâfız t a r a f ı n d a n t e ş k i l ediliyor;



Saz



Heyeti:



Kemal



Niyazi



(Kemençe),



(Keman), Hakkı (Keman), Selahattin (Tanbur), ( U d ) , İ h s a n ( N e y ) , M u s t a f a ( K a n u n ) ; Hafızlar:



Nobar İbrahim



(1)



Hâfız



Y a ş a r , ( 2 ) H â f ı z B u r h a n , (3) H â f ı z S a d e t t i n , (4) H â f ı z F a h r i , (5) H â f ı z N u r i , (6) H â f ı z A l i R ı z a , (7) H â f ı z B e ş i k t a ş l ı R ı z a ; Sanatkârlar:



(1) L e m a n



Ekrem,



(2)



Seyhan Suzan,



(3)



M u z a f f e r v e (4) S a b i h a h a n ı m l a r . — M u s t a f a K e m a l Atatürk, hâfızlarla K a d i r



Gecesinde



K u r ' a n i nasıl okumaları gerektiği k o n u s u n d a b i r toplantı yapıyor ve hepsine Fâtiha Sûresini t e k t e k o k u t t u k t a n sonra, k e n d i s i b u s û r e y i 'hitabe' tarzında okuyor. B u mec­ l i s t e hürmet-i



musâhara



o l a r a k b i l i n e n N i s a : 23 a y e t i h a k ­



k ı n d a m ü n a k a ş a çıkıyor. K e n d i l e r i s a b a h 7.30'da y a t ı y o r . 2 Ş u b a t 1932 (25 R a m a z a n 1350) Salı — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden sonra saat 15.30'da u y a ­ nıyor, saat 18.00'da Saray'dan ayrılarak Beyoğlu, M a s l a k ve Boyacıköy'de otomobille b i r g e z i n t i



Şişli,



yaptıktan



sonra s a r a y a avdet buyuruyor. — Son Posta gazetesinde yer a l a n b i r m a h y a çizimi: " B i z Değişirsek Şeriat d a Değişir!" — G a z e t e l e r , h â f ı z l a r m e v v e l k i gece a r a l a r ı n d a t e s b i t e t t i k l e r i " T ü r k ç e T e k b i r " m e t n i n i n e ş r e d i y o r l a r : Tanrı



Uludur,



152



Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t i d e o l o j i s i Tanrı



Uludur.



Tanrıdan



Tanrı



Uludur.



Hamd



başka



O'na



Tanrı



___



Yoktur.



Tanrı



Uludur,



mahsustur.



— Görevli hâfızlarm t a m a m ı K a d i r Gecesi için hazırlan­ m a k t a olduklarından, bugün İstanbul c a m i l e r i n d e "Türkçe K u r ' a n " o k u n a m ı y o r . Sadece A k s a r a y ' d a C a m c ı l a r C a m i i n d e öğle namazını müteakib Hâfız N u r i , e l - H a k k a



Sûresi'nin



Türkçesini m a k a m l a r a riayet e t m e k s i z i n 'hutbe' tarzında okuyor. — M ü h e n d i s Refı B e y , A d a n a d a U l u C a m i ' d e i l k k e z " T ü r k ç e E z a n " ve "Türkçe K u r ' a n " okuyor. — İzmitli Bülbülîzâde F a r u k , E z a n i Türkçe'ye M i l l i y e t g a z e t e s i n e g ö n d e r i y o r : Allah başka



ma'bûd



Muhammed işitenler Allah



yoktur! Allah



Ben şahidim



resulü!



koşun



felaha!



Allah



'tan başka



mâbud



yoktur!



büyüktür!



ki Allah



Ey dinleyenler büyüktür!



çevirerek Allah'tan



büyüktür!



gelin



Nebi



namaza!



Allah



Ey



büyüktür!



— İstanbul Müftülüğü rastgele h e r hâfızm önüne gelen ca­ m i d e "Türkçe K u r ' a n " okumasına mâni o l m a k için, "Türkçe K u r ' a n " o k u m a y a m e z u n o l a n hâfızlara b i r e r v e s i k a dağıtıyor v e y i n e M ü f t ü l ü k t a r a f ı n d a n K a d i r G e c e s i Mevlid Kur'an



ve



o k u y a c a k hâfızların b i r listesi yapılarak



Türkçe bunlar



şehrin bütün c a m i l e r i n e t a k s i m ediliyor. Ayasofya C a m i i n d e Mevlid



okuyacak



hâfızlar



dışında



kalanların;



Fatih,



Süleymaniye, Beyazıt, S u l t a n a h m e t , Y e n i C a m i i ,



Kariye,



D o l m a b a h ç e , Ortaköy ve diğer c a m i i l e r d e yatsı n a m a z ı n d a n sonra "Türkçe K u r ' a n " okuyacakları i l a n ediliyor. — G a z e t e l e r , y a r ı n A y o s o f y a ' d a 25 güzide hâfız tarafından Türkçe t e k b i r l e r getirilip "Türkçe K u r ' a n " okunacağını ve radyo yayınıyla o geceki i h t i f a l i n bütün dünyaya d u y u r u l a ­ cağını i l a n e d i y o r l a r .



1932 R a m a z a n ! K r o n o l o j i s i



153



— M u s t a f a K e m a l Atatürk, akşam yemeğini İsmet İnönü, R e f i k ve C e v a t A b b a s b e y l e r l e b i r l i k t e y i y o r . Gece s a a t 3.00'de y a t ı y o r . 3 Ş u b a t 1 9 3 2 (26 R a m a z a n 1 3 5 0 ) Ç a r ş a m b a ( K a d i r G e c e s i ) — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , öğlen s a a t 12.00'de u y a n ı p , b u gün Dolmabahçe S a r a y ı n d a meşgul oluyor; akşam üzeri saat 18.00'de o t o m o b i l l e Şişli v e F a t i h t a r a f l a r ı n d a b i r g e z i n t i y a ­ pıyor. — Ankara'da Ramazan Bayramından itibaren



camilerde



"Türkçe E z a n " ve "Türkçe K u r ' a n " o k u n m a s ı için lâzım gelen hazırlıklara başlanıyor. — G a z e t e l e r d e a k ş a m A y a s o f y a ' d a dinî i h t i f a l yapılacağı, T ü r k ç e tehlîl ve t e k b i r l e r g e t i r i l i p Hâfız B u r h a n ,



Hâfız



Y a ş a r , Hâfız S a a d e t t i n , Hâfız N u r i ve Hâfız Rıza E f e n d i l e r tarafından m u k a b e l e ve m e v l i d okunacağı ve c a m i y e yerleş­ t i r i l e n radyo vericisiyle Türkçe t e k b i r sadâlarmı bütün m e m ­ l e k e t i n dinleyeceği d u y u r u l u y o r . — A k ş a m A y a s o f y a ' d a d o k u z h â f ı z t a r a f ı n d a n Mevlid



ile



Türkçe



Kur'an



o k u n u p , bestesi m u h a f a z a e d i l m e k suretiyle



Türkçe



Tekbir



g e t i r i l i y o r . Hâfızlar önce t o p l u c a üç kez t e k b i r



g e t i r i y o r l a r : Tanrı Tanrı yoktur!



Tanrı



uludur! uludur!



Tanrı



uludur!



Tanrı uludur!



Tanrı'dan Hamd



O'na



başka mah­



sustur! T e k b i r l e r d e n sonra M e v l i d e başlanıyor; sırasıyla



Hâfız



Yaşar, Hâfız S u l t a n s e l i m l i Rıza, Hâfız Z e k i , Hâfız



Fahri,



Hâfız S a d e t t i n , Hâfız K e m a l , Hâfız N u r i , Hâfız Beşiktaşlı Rıza ve Hâfız B u r h a n o k u y o r . H e r s û r e n i n sonra hâfızlar Tebâreke'yi;



topluca tekbir



Hâfız



Zeki



Fetih



getiriyorlar. Sûresinden



tilavetinden Hâfız



Yaşar



bir bölümü;



S u l t a n s e l i m l i H â f ı z A l i R ı z a E l l e z î n (?) S û r e s i ' n i ;



Hâfız



K e m a l K a d i r Sûresi'ni; Hâfız N u r i Haşr Sûresi'ni;



Hâfız



154



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi F a h r i Ayet'el-Kürsî'yi; Hâfız S a d e t t i n M ü z z e m m i l Sûresi'ni önce Arapça, s o n r a Türkçe o l a r a k (makamsız ve ' h i t a b e ' şek­ linde) o k u y o r l a r . S o n r a Beşiktaşlı Rıza H a - M i m



Sûresi'ni



önce Arapça, sonra Türkçe o l a r a k m a k a m l a o k u y o r . B u sûre­ n i n kıraati bittiğinde, Hâfız B u r h a n i l e diğer hâfızlar t e k b i r getiriyorlar. D u a k ı s m ı n d a , H a c ı H â f ı z F a i k E f e n d i b i r d u a o k u y o r : Hak Celle



ve



Alâ



Hazretleri



Okuduklarımızın



sevabını



Süleyman



Efendinin



alelhusus



vatan



nin ruhuna i



uğrunda



ve



Cumhuriyetimize



vâsıl eyliye.



feda-yı



ve satvet



can eden



eshâb'a,



ervah'a,



Bilcümle



şühedâ,



istiklâl



şehitleri­



selâmet



eyle yâ rabbî! eyledik olan



vâsıl



Cumhuriyeti'ni



ve mukaddes



letimizi



Ecr u sevabını



Karada



hazretlerini



Kur'an-ı



eyle yâ rabbî!



Türkiye



yâ rabbî!



Okunan



müzdâd



sıhhatte



daima



Millet



hamd kabul



ruhuna



durdukça karşı



kurtaran



ve muzaffer



Sana



hediye



hâkimiyetinin



dâim eyle yâ rabbî!



mansûr



eyliye,



dergâhında



düşmanlara



düşmandan



âli



eyliye.



Peygamberimiz



dünya



ve denizde



vatanı



Kerim'i



cemi-



Hükümet-i



ve şân u şerefini



ve emn u selâmetini



olsun!



ve



ervâhına,



S o n r a H â f ı z Y a ş a r d a b i r d u a o k u y o r : Yâ rabbî! u şükran



eyliye.



ve taallukatımızdan



mü'minât



hayırlı



muhafaza



Peygamberimize,



ruhuna



vasıl eyliye. Akraba



mü'minîn



kudret



cümlemizi



tecelligâhı berkarar



eyle



muzaffer



eyle



Mustafa



Sevgili



eyle yâ



Kemal



vatan



ve



mil­



rabbî!



D u a l a r b i t t i k t e n sonra t o p l u c a t e k b i r g e t i r i l i y o r ve Hâfız B u r h a n b i r ' T ü r k ç e İ l a h î ' o k u y o r : Elveda Ramazan, barek



Nurla



Ramazan...



bulmuştur



âlem yeni



gitti



can, Elveda



mübarek gitti



mü­



İlahînin okunmasından sonra getirilen



tekbirle ihtifal nihayet buluyor. -— A k ş a m



Ankara'da



Hacı



Bayram



Camiinde



Hâfız



A b d u l h â l ı k E f e n d i , Z i n c i r l i f k u y u ] C a m i i n d e de H â f ı z C e v d e t E f e n d i "Türkçe K u r ' a n " okuyorlar.



1932 R a m a z a n ' ı K r o n o l o j i s i



155



— A m a s y a ' d a S a r a ç a m C a m i i n d e , diş h e k i m i H â f ı z Z e k i t a ­ rafından i l k defa Türkçe K u r ' a n o k u n u y o r . — G a z e t e l e r , yarın hâfızlar (Hâfız B u r h a n , Hâfız Hâfız N u r i ve Hâfız Rıza) tarafından Kadıköy



Yaşar,



Osmanağa



C a m i i n d e Türkçe K u r ' a n okunacağını i l a n ediyor. — A d a n a U l u C a m i i n d e Rafi Bey tarafından i l k Türkçe E z a n ile Yâsîn S û r e s i n i n ; i k i gün sonra ( C u m a günü) ise Hâfız O s m a n tarafından B ü y ü k Çarşı C a m i i nde "Türkçe K u r ' a n " okunacağı i l a n ediliyor. — C u m h u r i y e t gazetesi, ' Y e n i K i t a p l a r : K u r ' a n Tercümesi" başlıklı b i r köşede, K a s t a m o n u M e b û s u H a s a n F e h m i ' n i n k ü ç ü k b i r kısmı t a b ' e d i l e n K u r ' a n tercümesinin girişinde y e r a l a n , "Bilmiyorsanız İşte S ö y l ü y o r u m " başlıklı yazısını y a ­ yımlıyor. — M u s t a f a K e m a l , akşam Şükrü Nâilî Paşa, H a s a n C e m i l , Kılıç A l i , Y u s u f Z i y a , S a l i h v e T a h s i n b e y l e r i h u z u r u n a k a b u l e d i y o r . Gece s a a t 3.00'de y a t ı y o r . 4 Ş u b a t 1932 (27 R a m a z a n 1350) P e r ş e m b e — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , ö ğ l e n s a a t 12.20'de u y a n ı y o r v e dairesinde Başvekil İsmet İnönü ile görüşüyor. Saat 16.00'da S a k a r y a m o t o r u i l e Kadıköy ve Boğaz'da b i r g e z i n t i yapıyor. —



Yunus



Nadi'nin,



C a m i i n d e k i Kadir



Cumhuriyet



Gecesi



gazetesinde



m e r a s i m i n i değerlendiren b i r m a ­



k a l e s i y a y ı m l a n ı y o r : Ramazan



ayında,



Kur'an-ı



okunmasına



Kerim'in



Türkçe



Ayasofya



olarak



din



kitabımız



olan



başlandı...



— K a d i r Gecesine a i t görüntüler, gazetelerin manşetlerin­ d e n v e r i l i y o r . D ü n gece P o l i s M ü d ü r ü i l e d i ğ e r M ü d ü r i y e t erkânının bizzât, a l m a n t e d b i r l e r e nezaret e t t i k l e r i b i l d i r i l i ­ yor.



156



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi —



Gazeteler, bugün



Hâfız



Burhan



ve



arkadaşlarının



Kadıköy Osmanağa C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " okuyacakla­ rını,



yarın



da



Hâfız



Sadettin



Kaynakin



Süleymaniye



C a m i i n d e "Türkçe H u t b e " okuyacağını d u y u r u y o r l a r . — Kadıköy Osmanağa C a m i i n d e i k i n d i namazını müteakib Hâfız Y a ş a r , Hâfız B u r h a n , Hâfız N u r i ve Hâfız A l i R ı z a T ü r k ç e K u r ' a n o k u y o r l a r ve t i l a v e t a r a l a r ı n d a T ü r k ç e t e k b i r ­ ler g e t i r i y o r l a r : Hâfız Yaşar M ü z e m m i l S û r e s i n i ( m u h t e l i f m a k a m l a r d a ) ; Hâfız B u r h a n Z ü m e r S û r e s i n i n bazı kısımla­ rını; H â f ı z N u r i B a k a r a S û r e s i n i n s o n k ı s ı m l a r ı n ı ; H â f ı z A l i Rıza y i n e



Zümer Sûresinin bazı kısımlarını Arapça



Türkçe o l a r a k o k u y o r l a r . Hâfızlar h e r sûre



ve



okunduktan



sonra topluca Türkçe t e k b i r getiriyorlar. [ A y e t l e r i n Türkçesi, C e m i l S a i d ' i n çevirisinden alınmıştır.] — Y o z g a t , K a y s e r i , Z o n g u l d a k ve d i ğ e r b a z ı i l l e r d e " T ü r k ç e K u r ' a n " t i l a v e t i n e başlanıyor: Yozgat'ta Büyük



Cami'de



Hâfız N a z m i ve Hâfız M u s t a f a "Türkçe K u r ' a n " o k u y o r l a r . Şebinkarahisar'da



Kadir



Gecesinden



itibaren



"Türkçe



K u r ' a n " ve "Türkçe E z a n " o k u n m a y a başlıyor. Rize'de öğle ve i k i n d i ezanları Türkçe o l a r a k o k u n u y o r . İskeçe'de M u a l l i m Hüseyin E f e n d i , halkın T e r a v i h namazından çıktıktan sonra toplandığı kulüpte, Yâsîn Sûresini Türkçe o l a r a k



okuyor,



ardından Türkçe dua ediliyor. — B a l ı k e s i r ' d e B ü y ü k C a m i ' d e dinî i h t i f a l y a p ı l ı p , öğle e z a n ı ­ nın i l k defa Türkçe okunacağı, C u m a n a m a z ı m



müteakib



" M e v l i d " i l e "Türkçe K u r ' a n " t i l a v e t edileceği i l a n e d i l i y o r . — R a m a z a n bayramında büyük camiilerde



Türkçe



Hutbe



o k u n a c a ğ ı k e s i n l e ş i y o r . D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i ' n i n , y a k ı n d a fetva m a h i y e t i n d e b i r tebliğ neşredip, "Türkçe K u r ' a n , E z a n ve M e v l i d " h a k k ı n d a i l g i l i l e r i n n a z a r - ı d i k k a t i n i celb v e b a z ı esaslar vaz'edeceğinin h a b e r alındığı söyleniyor. H e r k e s i n "Türkçe K u r ' a n " okumasına i z i n verilmeyeceği, o k u m a k iste-



1932 Ramazan'ı K r o n o l o j i s i



157



y e n l e r i n engelleneceği, "Türkçe K u r ' a n " o k u y a c a k l a r a ise v e s i k a verileceği d u y u r u l u y o r . — M u s t a f a K e m a l Atatürk, geceleyin İsmet Paşa ve m a i y e tiyle beraber M a k s i m Bar'da Darülaceze B a l o s u n a giderek geç



vakte



kadar



orada



kalıyor.



Sabah



saat



8.00'de



A r n a v u t k ö y , B e b e k , U l u k ö y , M a s l a k , Şişli t a r i k i y l e a v d e t b u y u r u p 8 . 3 0 ' d a y a t ı y o r . B u g ü n h u z u r u n a k a b u l ettiği k i m ­ s e l e r a r a s ı n d a , İ s m e t P a ş a , K a z ı m P a ş a , A l i S a i t P a ş a , Kılıç A l i , Recep Zühtü, C e v a t A b b a s , H a s a n C e m i l ,



Kavalalı



İsmail Hakkı ve T a h s i n B e y b u l u n u y o r . — B a ş v e k i l İ s m e t İ n ö n ü , b u gece D a h i l i y e V e k i l i Ş ü k r ü K a y a ile beraber trenle A n k a r a ' y a dönüyor. 5 Ş u b a t 1932 (28 R a m a z a n 1350) C u m a —



Mustafa



Kemal



Atatürk, bugün



akşama



doğru



saat



17.00'de u y a n ı y o r . — Gazetelerde, bugün birçok camide "Türkçe K u r a n " o k u ­ nacağı ve Hâfız S a d e t t i n K a y n a k i n Süleymaniye C a m i i n d e "Türkçe H u t b e " okuyacağı d u y u r u l u y o r . —



Hâfız



Saadettin



C a m i i n d e i l k Türkçe



Kaynak, Hutbeyi



İstanbul'da



Süleymaniye



okuyor. G e r e k h u t b e esna­



sında, gerekse h u t b e ' d e n sonra Süleymaniye C a m i i ' n i n m ü ­ ezzin m a h f i l i n d e toplanmış b u l u n a n hâfızlar Türkçe t e k b i r ­ ler getiriyorlar. H u t b e y i müteakib C u m a namazı kılmıyor ve n a m a z d a n sonra y i n e Türkçe t e k b i r l e r alınıyor. B u sırada Hâfız S a d e t t i n kürsüye çıkıyor ve d o ğ r u d a n d o ğ r u y a m a ­ k a m l a d e ğ i l , hutbe



tarzında T ü r k ç e b i r sûre o k u m a y a başlı­



yor. "Türkçe K u r ' a n " tilaveti bitince, Türkçe T e k b i r almıyor ve b u t e k b i r i Türkçe b i r dua t a k i p ediyor. — Beyazıt C a m i i ne " K i m s e s i z l e r i D ü ş ü n " yazılı b i r m a h y a asılıyor.



158



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi —• F a t i h v e E y ü b ' d e " T ü r k ç e K u r ' a n " o k u n u y o r . D e f t a r d a r ' d a M a h m u t E f e n d i C a m i i n d e C u m a namazından sonra Hâfız M e h m e d A s a f tarafından M ü l k Sûresi, İkindi n a m a z ı n d a n s o n r a y i n e aynı c a m i d e K a d i r S û r e s i o k u n u y o r . — A n k a r a ' d a Hacı B a y r a m C a m i i " H a t i m duası" i l e T a c e t t i n m a h a l l e s i n d e k i c a m i d e " H a t i m Duası ve E z a n " T ü r k ç e o l a ­ rak okunuyor. —



Kayseri'de



Türkçe



Kur'an



okunuyor.



Edremit'te



B a y r a m y e r i C a m i i n d e Hoca O s m a n , Hâfız M u h y i d d i n ve Hâfız F e t h i tarafından " E z a n , H u t b e , K u r ' a n , M e v l i d



ve



D u a " t a m a m e n Türkçe o k u n a r a k C u m a namazı kıldırılıyor. Manisa'da



Muradiye



Camiinde,



Orta



Mekteb



Musikî



M u a l l i m i O s m a n Bey, Yâsîn Sûresinin Türkçesini okuyor. — Hâfızlara Dolmabahçe S a r a y ı n d a b i r i f t a r yemeği v e r e n M u s t a f a K e m a l Atatürk, daha sonra hâfızlarm ser-yaver'in odasına götürülmelerini e m r e d i y o r ve o r a d a h e r hâfıza h i z ­ m e t l e r i n e m u k a b i l 200'er l i r a ( t o p l a m 1800 l i r a ) v e r i l i p hâfızl a r o t o m o b i l l e e v l e r i n e bırakılıyorlar. — B u g ü n h u z u r u n a k a b u l ettiği k i m s e l e r a r a s ı n d a K ı l ı ç A l i , Recep Zühtü, C e v a t A b b a s , İsmail Hakkı, R e f i k , S a l i h ve Tahsin



beyler b u l u n a n



Mustafa



Kemal



Atatürk,



saat



24.00'de F e t h i B e y i n h a n e s i n e g i d i y o r . Gece s a a t 3.00'de Dolmabahçe S a r a y ı n a avdet e t t i k t e n s o n r a yatıyor. 6 Ş u b a t 1 9 3 2 (29 R a m a z a n 1 3 5 0 ) C u m a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden sonra saat



14.00'de



uyanıyor, Saray'daki hususî dairesinde meşgul oluyor. — M u h t e l i f camilerde "Türkçe K u r ' a n " o k u n m a y a devam ediliyor. — K o n y a Ş e r a f e d d i n C a m i i n d e İ k i n d i n a m a z ı n ı m ü t e a k i b 'İş Bankası' m e m u r l a r ı n d a n Selâhaddin i l e Hâfız B e k i r "Türkçe



1932 R a m a z a n ! K r o n o l o j i s i



159



K u r ' a n " o k u y o r l a r ve sûre aralarında T ü r k ç e t e k b i r l e r g e t i ­ riyorlar. — V a n ' d a "Türkçe K u r ' a n ve E z a n " o k u n m a y a başlıyor. — T r a b z o n ' d a Hâfız F e r h a t E f e n d i n i n Çarşı C a m i i n d e yarın "Türkçe K u r ' a n " okuyacağı d u y u r u l u y o r . — Hafızlar İstanbul M ü f t ü l ü ğ ü n d e , Müftü F e h m i E f e n d i n i n r i y a s e t i n d e b i r toplantı yapıyorlar ve B a y r a m ' d a bütün c a m i ­ lerde okunması takarrür eden Türkçe t e k b i r l e r i meşkle meş­ g u l oluyorlar. Toplantıda, hâfızlardan h e r b i r i n i n b a y r a m ' d a b i r camide müezzinlerin yanında bulunmaları kararı almı­ yor. — B u g ü n h u z u r u n a k a b u l ettiği k i m s e l e r arasında



Refik



B e y , Kılıç A l i , C e v a t A b b a s , H a s a n C e m i l , Receb Z ü h t ü b u ­ l u n a n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h a k a r ş ı s a a t 4.15'de y a ­ tıyor. 7 Ş u b a t 1932 (30 R a m a z a n 1350) P a z a r — M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , ö ğ l e d e n s o n r a 15.00'de u y a n ı y o r , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı çıkmayıp hususî d a i r e s i n d e i s t i r a h a t ediyor. —



Vakit



gazetesinde,



Süleymaniye



Camii'nde



okunan



A n a d o l u Ajansı, İzmir'de "Türkçe E z a n " ve



"Türkçe



"Türkçe H u t b e " n i n m e t n i yayımlanıyor. —



Kur'an"



uygulamalarının



yayıldığını,



Çeşme'de



C a m i ' d e H a f ı z R a s i m t a r a f ı n d a n o k u n a n Türkçe vecd



ile



dinlendiğini,



yine



İzmir'de



Hisar



Kur'an'm Camii



K a r ş ı y a k a C a m i i l e r i n d e H â f ı z Ö m e r t a r a f ı n d a n Türkçe o k u n u p Türkçe



Tekbir



Büyük



ile Ezan



getirildiğini b i l d i r i y o r .



— B u g ü n h u z u r u n a k a b u l ettiği k i m s e l e r arasında Recep Zühtü, H a s a n Cavit, Cevat Abbas, H a s a n Cemil, Refik, S a l i h



160



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi ve N u r i beyler b u l u n a n Mustafa K e m a l Atatürk,



sabaha



k a r ş ı s a a t 5.30'de y a t ı y o r . 8 Ş u b a t 1 9 3 2 (1 Ş e v v a l 1 3 5 0 ) P a z a r t e s i — M u s t a f a K e m a l Atatürk, öğleden s o n r a 15.30'da uyanıyor, D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ı k m a y ı p , d a i r e s i n d e m e ş g u l oluyor. — İstanbul c a m i l e r i n d e ve ülkenin birçok 3'erinde B a y r a m n a m a z ı n d a h u t b e l e r ve t e k b i r l e r 'Türkçe' o l a r a k o k u n u y o r . — M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün b u akşam h u z u r u n a k a b u l et­ tiği k i m s e l e r



arasında



O r d u müfettişlerinden



Fahrettin



Paşa, İzzettin Pasa, Şükrü Nâilî Paşa, D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a , H a s a n C e m i l , Cevat Abbas ve Refik Bey b u l u n u y o r . —



Mustafa



Kemal



Atatürk'ün



emriyle,



Dolmabahçe



S a r a y ı n a çağrılan O r d u Müfettişlerine ( F a h r e t t i n A l t a y Paşa, Ş ü k r ü Nâilî Paşa, İzzettin Paşa) Hâfız S a d e t t i n t a r a ­ fından



akşamleyin



"Türkçe K u r ' a n " okunuyor.



Paşalar,



M u s t a f a K e m a l Atatürk'e, diğer inkiîabları d e s t e k l e d i k l e r i g i b i , b u inkilâbı da destekleyecekleri sözünü v e r i y o r l a r .



III. B O L U M 1932 R A M A Z A N I N A D Â İ R M E T İ N L E R



Hazırlanan plan şöyle i d i : 1. Müslümanlığın b i r 'Türk D i n i ' olduğu isbat edilecek. 2. Din'de ibadet'in " A l l a h ' l a k u l arasında b i r k a l p bağlılığı" olduğu tezi inkişaf ettirilecek. 3. K u l u n , Tanrısına ibadet ederken söylediklerini k a l b i n d e n söyle­ mesi lâzımdır. K a l b i n d i l i de ana d i l i d i r . İnsan en güzel h i s l e r i n i ana d i l i y l e en i y i ifade eder. O n u n için duaların ana d i l i y l e yapıl­ ması lâzımdır. B u f i k i r , müdafaa ve münakaşa edilecektir. 4.



Bu



fikirde



Türkçeleştirilmesi



ittifak



hâsıl



olduktan



sonra,



Duaların



hususunda b i r işbölümü yapılacaktır. Ajdın Mebûsu D r . Reşit G a l i p



T a r i h i b i l m e k , b i r yönüyle t a r i h ' t e ( z a m a n ' d a ) o l u p b i t e n l e r i n sey­ r i n i b i l m e k d e m e k t i r ; zira, günü gününe tutulmuş kayıtlara, meselâ resmî e v r a k l a r a y a da süreli yayınlara (gazete ve m e c m u a l a r a ) i s t i n a d e n geçmişi, geçmişte o l u p b i t e n l e r i t e s b i t e t m e k ve b u tür k e s i n t e s b i t l e r i esas a l m a k s u r e t i y l e h â d i s e l e r i d e ğ e r l e n d i r i p y o r u m l a m a k , v â k â l a r m z a m a n l a , s ü r e ç l e ilişkisini c i d d i y e a l m a d ı k ç a m ü m k ü n o l m a z . N i t e k i m b i r ö n c e k i b ö l ü m ü n g i r i ş i n d e de s ö y l e n d i ğ i g i b i , b ö y l e s i n e kronolojik



bir



h a s s a s i y e t , t a r i h ç i y e , sadece h â d i s e l e r i n b i r b i r l e r i y l e o l a n i l i ş k i s i n i v e y a b i r b i r l e r i üzerindeki e t k i s i n i i z l e m e k imkânı v e r m e k l e k a l m a z , aynı za­ m a n d a tarihçinin, onları b i r bütün h a l i n d e ve vâkıaya m u t a b ı k b i r b i ­ çimde açıklamasını da m ü m k ü n kılar. N e v a r k i hâdiselerin s a l t k r o n o ­ l o j i k s e y r i n i b i l m e k l e , o h â d i s e l e r i n kendileri



f y a n i mahiyetleri



kavranıl­



mış o l m a z ; aynı z a m a n d a hâdiselerin muhtevasının, o hâdiselerde r o l o l a n öznelerin n i y e t l e r i n i n , yönelimlerinin ve maksatlarının da b i l i n m e s i icab eder. Böylelikle b i r k r o n o l o j i ' d e n elde edilecek f a y d a l a r i l k baştaki e h e m m i y e t l e r i n i k a y b e d e c e ğ i n d e n , h â d i s e l e r i n m u h t e v a s ı (arkaplanı)



o



hâdiselerin y o r u m u n d a 'belirleyici' o l u v e r i r ve b u d u r u m d a da hâdisele­ r i n niçin ' i n i b i l m e k nasılım



b i l m e k t e n daha büyük b i r önem kazanır.



Olayların y o r u m u n d a i l l e t i n m a l û l e , s e b e b i n müsebbeb'e t e r c i h e d i l m e s i de i ş t e b u y ü z d e n d i r . Ç ü n k ü y o r u m l a r ı n i k n â e d i c i l i ğ i , s a l t o l a y l a r ı n k e s i n v e ayrıntılı t a s v i r l e r i n e d a y a n m a k l a s a ğ l a n m a z , b i l a k i s y o r u m l a r , olayların s e b e p l e r i n i açık ve seçik b i r biçimde o r t a y a k o y a b i l ­ d i k l e r i sürece iknâ edici o l u r l a r . B u yüzden 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n Türkçe



Kur'an



Projesinin



boyutları da b u p r o j e n i n



kamuya



m a l o l a n taraflarını b i l m e k l e ihâta edilmiş ol(a)mayacağmdan,



ayrıca



p r o j e n i n hazırlanma safhasının, Dolmabahçe S a r a y ı n d a k i i l k deneme­ l e r i n v e b u d e n e m e l e r s ı r a s ı n d a m e y d a n a g e l e n h â d i s e l e r i n de — b i l h a s s a b u denemelerde r o l alanların m e v k i l e r i hesaba katılmak s u r e t i y l e — b i ­ linmesi gerekmektedir.



164



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi P e k i b ü t ü n o l u p b i t e n l e r i b u yönüyle ve b u seviyede b i l m e k , nasıl



m ü m k ü n olacaktır? B u o l a y l a r l a i l g i l i elde e d i l e c e k k e s i n v e sağlıklı m â l u m â t , b u o l a y ­ l a r ı n ' ç o k özel k a y ı t l a r ı ' o l m a d ı ğ ı v e y a b u l u n a m a d ı ğ ı t a k d i r d e , i s t e r i s ­ t e m e z , b u o l a y l a r d a b i r i n c i d e r e c e d e r o l a l m ı ş z e v â t m a k t a r d ı k l a r ı y l a sı­ nırlı k a l a c a k ; i l g i l i ş a h ı s l a r ı n a k t a r d ı k l a r ı b i l g i l e r n e k a d a r doğru, v e ayrıntılı



kesin



i s e , p e k t a b i i d i r k i b a h s e k o n u o l a n olayları b i l m e k de, o o l a y ­



l a r ı n s e b e p l e r i n e n ü f û z e t m e k de o ö l ç ü d e m ü m k ü n o l a b i l e c e k t i r . B u b a ­ k ı m d a n böyle b i r d u r u m d a i k i n c i derece k a y n a k l a r a g ü v e n m e k , hiç t e ­ reddüt e t m e d e n söylemeliyiz k i d a h a baştan yanlış b i r yola g i r m e k de­ mektir. B u m ü l a h a z a l a r a b i n a e n , b i z de 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o ­ n u l m u ş o l a n Türkçe



Kur'an



Projesinde



b i r i n c i derecede r o l a l a n z e v â t m



hâtıralarını t e s b i t e t m e k l e işe başladık. N i t e k i m b u p r o j e n i n t a t b i k e k o ­ nulması sürecini izlediğimizde, karşımıza, b u sürecin değişik



safhala­



r ı n d a m e r k e z î b i r r o l ü s t l e n m i ş o l a n b e ş s i y a s î k i m l i k ç ı k m a k t a d ı r : 1) C u m h u r r e i s i M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , 2) A y d ı n M e b û s u R e ş i t G a l i p , 3) A n t e p M i l l e t v e k i l i K ı l ı ç A l i , 4 ) B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l Ç a m b e l , 5) M u s t a f a K e m a l ' i n yakın çevresinden Münir H a y r i Egeli. B u beş şahıs içerisinde, 1932 R a m a z a n ı y l a doğrudan alâkalı ola­ r a k sadece A y d ı n M e b û s u R e ş i t G a l i p ' i n (öl. 1 9 3 4 ) , B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l Ç a m b e l i n (öl. 1967) v e M ü n i r H a y r i E g e l i n i n (öl. 1 9 7 0 ) h â t ı r a l a r ı elimize ulaşmıştır. A n c a k b u h u s u s t a k e n d i s i n d e n istifade edeceğimiz m e t i n l e r , sadece b u h â t ı r a l a r d a n i b a r e t o l m a y a c a k t ı r . Ç ü n k ü b u ş a h ı s l a r dışında, 1932 R a m a z a n ı n d a Dolmabahçe S a r a y ı n d a t e r t i b edilen top­ lantılara katılan ve b u toplantılarda a l m a n k a r a r l a r a u y g u n



olarak



İstanbul c a m i l e r i n d e görev y a p a n başkaları d a vardır: (1) E n d e r u n l u H â f ı z Y a ş a r ( O k u r ) , (2) H â f ı z S a d e t t i n ( K a y n a k ) , (3) S u l t a n s e l i m l i H â f ı z A l i Rıza ( S a ğ m a n ) , (4) Beşiktaşlı Hâfız Rıza, (5) S ü l e y m a n i y e C a m i i B a ş m ü e z z i n i H â f ı z K e m â l , (6) B e y l e r b e y i l i H â f ı z F a h r i , (7) D a r ' u t - T â l i m i Musikî



Cemiyeti



Galatasaray (Sesyılmaz).



âzâsmdan



Hâfız



Büyük



Zeki



(Çağlarman),



(8)



L i s e s i M u a l l i m i Hâfız N u r i (Börekçi), (9) Hâfız B u r h a n



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



165



B u d o k u z h â f ı z d a n sadece i l k ü ç ü ; H â f ı z Y a ş a r O k u r (öl. 1 9 6 6 ) , H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k (öl. 1 9 6 1 ) v e H â f ı z A l i R ı z a S a ğ m a n (öl. 1 9 6 5 ) h â ­ tıralarını k a l e m e almıştır. Farklı nüshalarını t e s b i t e t m e k i m k â n ı b u l a ­ bildiğimiz b u hâtıraların, 1932 R a m a z a n ı n d a olup b i t e n l e r i n ve b i l h a s s a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i t o p l a n t ı l a r ı n muhtevasını



v e istikametini



tes­



b i t e t m e k bakımından ne d e n l i b ü y ü k b i r e h e m m i y e t e s a h i p olduğu i z a h ­ t a n vârestedir. N i t e k i m birçok ayrıntının t e s b i t i n e i m k â n v e r e n b u belge­ l e r d ı ş ı n d a , h â t ı r a l a r l a i l g i l i m a t b u â t t a bazı e l e ş t i r i l e r i n ç ı k m a s ı v e i s t e r i s t e m e z h â f ı z l a r m d a b u eleştiriler k a r ş ı s ı n d a k e n d i l e r i n i s a v u n m a k d u ­ r u m u n d a kalmaları, m ü b h e m k a l a n bazı hususların s o n r a d a n açıklığa kavuşmasını sağlamış, i l k başlarda z i k r i n d e n i m t i n a edilen birçok husus, b u münakaşalarla b i r l i k t e s u y ü z ü n e çıkmıştır. Dolmabahçe Sarayındaki toplantılara katılmamakla b i r l i k t e , b u h â f ı z l a r m d ı ş ı n d a , İ s t a n b u l c a m i l e r i n d e k i Türkçe



o k u m a teşeb­



Kur'an



b ü s l e r i n d e r o l a l a n b a ş k a hâfızlar v a r s a d a b u z e v â t t a n i n t i k a l e t m i ş y a ­ zılı h e r h a n g i b i r b i l g i v e y a b e l g e y e s a h i p d e ğ i l i z . S a r a y ı n a d a v e t e d i l m i ş o l d u k l a r ı h a l d e Türkçe



1



Kur'an



Kezâ



Dolmabahçe



okumak isteme­



d i k l e r i için k e n d i l e r i n e görev verilmediğini bildiğimiz Hâfız Sâmi, Hâfız A s ı m , Adapazarlı Hâfız N u r i , Üsküdarlı Hâfız A l i ve E y ü b H a t i b i Hâfız İdris g i b i zâtların durumlarına dâir m â l u m â t ı m ı z da p e k azdır. N i t e k i m İsmet İnönü'nün t a v a s s u t u y l a k e n d i s i n i b u işlerden a f f e t t i r e b i l m e y i b a ­ ş a r m ı ş o l a n H â f ı z S â m i h a k k ı n d a b i y o g r a f i k b i r eser y a y ı m l a n m ı ş s a d a b u eserde



1932 Ramazanı'yla alâkalı k o n u l a r a t e m a s



edilmemiştir.



2



Hâfız A s ı m ise, k e s i n t a r i h i n i t e s b i t edemediğimiz b i r a k ş a m , s a r a y a dâv e t e d i l m i ş , h a t t a k e n d i s i n e b i r d e n e m e de y a p t ı r ı l m ı ş , a n c a k b u p r o j e d e h e r h a n g i b i r vazife üstlenmemiştir. B u n a r a ğ m e n Hâfız  s i m , s a r a y a dâv e t e d i l d i ğ i gece b a ş ı n d a n g e ç e n l e r i a n l a t m ı ş v e  l i K e m â l i A k s ü t de bunları k a l e m e aldıktan sonra 1951 t a r i h i n d e yayımlamıştır. Diğer üç



1



Meselâ, F a t i h C a m i i n d e Türkçe Kur'an



1932 t a r i h i n d e i l k Türkçe



Ezanı



t i l a v e t eden ve aynı camide 30 Ocak



o k u y a n Hafız Rıfat i l e 5 Şubat



D e f t a r d a r s e m t i n d e k i M a h m u t E f e n d i C a m i i n d e Türkçe Kur'an M e h m e d Âsaf. 2



A l i Rıza Sağman, Meşhur Hâfız Sâmi Merkum,



İstanbul, 1947



1932'de



o k u y a n Hâfız



166



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



hâfız gelince, b u zâtlardan g ü n ü m ü z e i n t i k a l eden b i r b i l g i ve belgeye rastlanılmamıştır. 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a Türkçe Türkçe



Hutbe



Kur'an,



Türkçe



Ezan,



Türkçe



Tekbir



o k u m a teşebbüsleri, İstanbul'un birçok s e m t i n d e



1



ve



uygu­



l a m a y a k o n u l d u k t a n s o n r a , k ı s a b i r z a m a n d a T ü r k i y e ' n i n çeşitli b ö l g e ­ l e r i n e y a y ı l m ı ş v e R a m a z a n ayı b o y u n c a b u b ö l g e l e r d e b i r ç o k k i m s e b u 2



t e ş e b b ü s l e r e ö n c ü l ü k etmiştir. N i t e k i m A m a s y a ' d a diş h e k i m i H â f ı z Z e k i , A n k a r a ' d a Hâfız Abdulhâlık ve Hâfız Cevdet, Çeşme'de Hâfız R a s i m , E d r e m i t ' t e Hoca O s m a n , Hâfız M u h y i d d i n ve Hâfız F e t h i ,



Konya'da



Hâfız B e k i r , Kuşadası'nda Hâfız Sâdık, İzmir'de Hâfız Ö m e r , T r a b z o n ' d a Hâfız O s m a n ve Hâfız F e r h a t , Y o z g a t ' t a Hâfız N a z m i ve Hâfız M u s t a f a , A d a n a ' d a M ü h e n d i s R e f i B e y , K o n y a ' d a İş B a n k a s ı



memurlarından



S e l â h a d d i n , M a n i s a ' d a O r t a M e k t e b M u s i k î M u a l l i m i O s m a n B e y adlı ş a h ı s l a r , b i z i m t e s b i t e d e b i l d i k l e r i m i z d e n sadece b i r k a ç ı d ı r v e m a a l e s e f b u z e v â t t a n d a n a k l e d i l e n h e r h a n g i b i r yazılı m e t n e r a s t l a n ı l m a m ı ş t ı r . D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i toplantılara katıldıkları h a l d e hâtırala­ r ı m y a z m a m ı ş o l a n altı h â f ı z d a n v e y a k e n d i l e r i n e t e k l i f e d i l e n v a z i f e y i y e r i n e g e t i r m e k t e n i c t i n a b e d e n dört h â f ı z d a n y a d a çeşitli i l v e i l ç e l e r d e Türkçe



Kur'an



o k u m a teşebbüslerine öncülük eden diğerlerinden bizlere



i l k e l d e n h e r h a n g i b i r yazılı b i l g i n i n u l a ş m a m a s ı , hiç k u ş k u y o k k i esef edilecek b i r d u r u m d u r . Çünkü b u zevâttan elimize ulaşacak olan k o ­ n u y l a i l g i l i her türlü b i l g i , karanlıkta k a l a n birçok m e s e l e n i n açıklığa k a v u ş m a s ı n a y a r d ı m e d e b i l i r , b ö y l e l i k l e b e l k i d a h a g e n i ş v e ayrıntılı b i r r e s m i n teşkili i m k â n ı o r t a y a ç ı k a b i l i r d i . A n c a k b u k i m s e l e r i n , h â t ı r a l a r ı e l i m i z e u l a ş m ı ş o l a n diğer z e v â t a n i s b e t l e d a h a tâlî m e v k i i l e r d e r o l a l m ı ş olduklarını b i l m e k , b e l k i b i r t e s e l l i sebebi o l a r a k görülebilir; z i r a tarihî



1



Meselâ C i h a n g i r , Beyoğlu, A k s a r a y , F a t i h , Eyüb, D e f t a r d a r , Süleymaniye,



Beyazıt, Çemberlitaş, S u l t a n a h m e t , Dolmabahçe, Ortaköy, Kadıköy s e m t l e r i n ­ deki c a m i l e r i n isimlerine sıkça tesadüf edilmektedir. 2



Tesbit edebildiğimiz b e l l i başlı i l ve ilçeler şunlardır: A d a n a , Amasya, A n k a r a ,



Balıkesir, Çeşme, E d r e m i t , K a y s e r i , K o n y a , Kuşadası, İzmir, İzmit, M a n i s a , Rize, Şebinkarahisar, Trabzon, V a n , Yozgat, Zonguldak



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



167



k i m l i k l e r i i t i b a r i y l e ö n e m l i a d d e d i l e b i l e c e k b i r ç o k zâtın, m e s e l â b u o l a y ­ l a r d a n birkaç ay s o n r a M a a r i f V e k i l i t a y i n edilecek olan D r . Reşit G a l i p i n , y i n e sonradan Türk T a r i h i K u r u m u Başkanlığı yapacak olan Bolu Mebûsu Hasan P a r i s ' t e k i Türk



Cemil



İstihbarat



Çambel'in, Millî M ü c a d e l e



Bürosunun



senelerinde



M ü d ü r l ü ğ ü n ü yapmış o l u p , son­



r a k i yıllarda M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün yakın çevresine d a h i l



olan



M ü n i r H a y r i E g e l i n i n , R i y â s e t - i C u m h û r İ n c e Saz H e y ' e t i Şefi B i n b a ş ı Hâfız



Yaşar



Okur'un,



ünlü Türk bestekârlarından



Hâfız



Sadettin



K a y n a k i n , D e r s i â m Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n ı n ve son o l a r a k



Hâfız



 s i m i n aktarmış oldukları hâtıralar, bizlere b u dönemin hâdiselerini t a s v î r e d e b i l m e k b a k ı m ı n d a n , h i ç de a z ı m s a n a m a y a c a k z e n g i n l i k t e b i r malzeme t e m i n etmektedir. B u m a l z e m e , i k i n c i derecedeki k a y n a k l a r yardımıyla derinleştiri­ lecek olduğunda, 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n p r o j e n i n a n a h a t larıyla



aydınlatılmaması



için



ortada bir mazeret



kalmamaktadır.



N i t e k i m b u e k s i k l i k l e r , tarafımızdan m ü m k ü n mertebe giderilmeye ça­ lışılmış ve b u t a b l o y u tamamlayabileceği düşünülen h e r türlü v e s i k a d a n y a r a r l a n m a k için e l d e n geldiğince g a y r e t gösterilmiştir. Hâsılı, b u açıklamalara binâen, b u bölümde aktarılacak o l a n m e ­ t i n l e r l e i l g i l i ayrıntılı b i r d e ğ e r l e n d i r m e s u n m a k t a f a y d a m ü l â h a z a e d i ­ yoruz: 1) M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n (öl. 1 9 3 8 ) , d i ğ e r C u m h u r i y e t i n k i l â b ları g i b i b u dinî i n k i l â b i n d a m i m a r ı o l m a k h a y s i y e t i y l e ü s t l e n d i ğ i r o l ü n e h e m m i y e t i i z a h t a n vârestedir. Gerçi çok p a r t i l i h a y a t a geçtikten sonra, bazı yakın arkadaşları tarafından (meselâ 1949 Ş u b a t ı n d a Bayur



Hikmet



tarafından) " b u inkilâblar sırasında k e n d i s i n i n hiçbir rolü o l m a ­



d ı ğ ı " i d d i a e d i l m i ş s e de n e o t a r i h t e , n e de d a h a s o n r a b u i d d i a l a r a i n a ­ n a n k i m s e ç ı k m a m ı ş t ı r . G e r ç e k t e n de b u t ü r i d d i a l a r ı n , o y e n i d e v r i n s i ­ yasî koşullarının b i r ürünü olduğunda hiçbir k u ş k u y o k t u r . Bununla



beraber



belirtmemiz



gerekir



ki



elimizde



1932



Ramazanı'ndaki f a a l i y e t l e r e dâir b i z z a t M u s t a f a K e m a l Atatürk'e a i t h e r h a n g i b i r yazılı v e s i k a , k o n u ş m a y a da hâtıra



bulunmamaktadır.



A n c a k k e n d i s i n i n 7 Ş u b a t 1923 t a r i h i n d e , B a l ı k e s i r P a ş a C a m i i n d e



hut-



168



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



belerin



Türkçe



olarak



dâir yaptığı b i r k o n u ş m a , 'dinî i n k i -



okunmasına



lablar' k o n u s u n d a k i düşüncelerinin s e y r i n i i z l e m e k bakımından çok m ü ­ h i m d i r ve n i t e k i m b u k o n u ş m a , b u nedenle i l g i l i bölüme a y n e n d e r c e d i l miştir (bkz. M e t i n I ) . Ayrıca 1 Şubat 1933'de, B u r s a ' d a b i r g r u b u n Türkçe



teşebbüslerini protesto eden b i r nümayişi sebebiyle 6 Şubat



Ezan



1933'de g a z e t e l e r e v e r d i ğ i d e m e ç i l e o g ü n ü n a k ş a m ı b i r g r u p g a z e t e c i y l e yaptığı — d a h a sonraları ' B u r s a N u t k u ' diye anılacak o l a n — k o n u ş m a m e t n i , y i n e aynı şekilde b u hâdiselerin s e y r i n i t a k i p e d e b i l m e k



ve



M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün görüşlerini k e n d i d i l i n d e n öğrenebilmek b a ­ kımından büyük b i r kıymeti hâizdir.



1



M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n Türkçe hakkında



tarihî



değeri



olan



Kur'an



b i r diğer



k o n u s u n d a k i görüşleri



metin,



Amerika



Birleşik



D e v l e t l e r i n i n T ü r k i y e S e f i r i C h a r l e s H i t c h c o c k S h e r r i l l (öl. 1 9 3 6 ) t a r a ­ f ı n d a n y a z ı l a n A Year's e s e r i n Türkçe



Kur'an



Embassy



to Mustafa



Kemal



( L o n d r a , 1 9 3 4 ) adlı



hakkındaki bölümüdür. M u s t a f a K e m a l Atatürk'le



y a p ı l a n u z u n g ö r ü ş m e l e r e i s t i n a d e d e n v e k e n d i s i t a r a f ı n d a n g ö z d e n ge­ çirilmiş



olan b u kitabın Türkçe



çevirisinin, İngilizcesiyle



( 1 9 3 4 ' d e ) n e ş r e d i l m e s i , 1 9 3 3 Ş u b a t i n d a B u r s a ' d a Türkçe



aynı



Ezanla



yıl



ilgili



o l a r a k m e y d a n a g e l e n hâdiselere dâir bazı y o r u m l a r i h t i v a e t m e s i , d a h a da ö n e m l i s i , y a z a r ı n 23 O c a k 1 9 3 3 a k ş a m ı A y a s o f y a C a m i i n d e k i K a d i r Gecesi m e r a s i m i n e katılarak ilginç gözlemlerde bulunması, kitabın e n önemli h u s u s i y e t l e r i arasındadır. M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün, çevirisini o k u d u ğ u n d a k u ş k u b u l u n m a y a n b u e s e r i n , ü ç a y r ı kişi t a r a f ı n d a n b e l l i 2



1



M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün B u r s a olayları üzerine 6 Şubat 1933'de A n a d o l u



Ajansı m u h a b i r i n e verdiği demeç, ertesi gün (7 Şubat 1933 t a r i h l i ) bütün günlük gazetelerde yayımlanmıştır. O günün akşamı yaptığı diğer konuşma Nutku)



(Bursa



ise, ancak 14 yıl yayımlanabilmiştir. [ B k z . Rıza Ruşen Yücer, Atatürk 'e



Ait Birkaç Fıkra ve Hâtıra, sh. 5-6, İstanbul, 1947; krş. A h m e t N . Banoğlu, Fıkra, Nükte ve Çizgilerle İstanbul'daki



Atatürk,



Hayatı,



sh. 26-27, İstanbul, 1954; aynı yazar,



Atatürk'ün



11/14-16, İstanbul, 1974]. Değişik vesilelerle gündeme ge­



len b u belgenin sıhhati, u z u n zaman tartışma konusu olmuştur. 2



Atatürk'ün k e n d i özel kütüphanesinde, S h e r r i l l ' i n , adı geçen eserinin İngilizce



o r i j i n a l i ile French



Memoires



of Eighteenth-Century



Amerika



( N e w Y o r k , 1915)



adlı eserinin imzalı b i r e r nüshası bulunmaktadır. Kezâ, sözkonusu eserin 1934



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



169



fâsılalarla Türkçe'ye çevrilmiş olması da sanırız e h e m m i y e t i n i a n l a t ­ m a y a kâfi g e l e c e k t i r . Türkçe



Kur'an,



zın Metinler



1



İşte b u e h e m m i y e t i n e binâen, S h e r r i l F i n e s e r i n i n



Mustafa



Kemal



ve Martin



adlı b ö l ü m ü , k i t a b ı m ı ­



Luther



kısmına dercedilmiştir. (bkz. M e t i n X V I I I )



2 ) Türkçe



Kur'an



kaynaklık eden tez



Projesine



T ü r k ' ü n M i l l î D i n i ) , — t ı p k ı Türk



Tarihi



(Müslümanlık:



g i b i — daha



Tezi



sonraları



M a a r i f V e k i l i t a y i n e d i l e c e k o l a n A y d ı n M e b û s u D r . R e ş i t G a l i p (öl. 1 9 3 4 ) tarafından k a l e m e alınmış o l d u ğ u n d a n , p r o j e n i n h e m nazarî, h e m de a m e l î h a z ı r l ı k s a f h a l a r ı n d a k i e n ö n e m l i r o l , b u z â t t a r a f ı n d a n îfa e d i l ­ miştir. N i t e k i m Reşit G a l i p , tatbikâta k o n u l m a k üzere M u s t a f a K e m a l Atatürk'le b i r l i k t e 4 m a d d e l i k b i r p l a n hazırlamış, b u p l a n uyarınca ve b e l l i başlı bazı duaları Türkçe'ye çevirmiş ve b u çeviriler ü z e ­



Tekbiri



r i n d e M u s t a f a K e m a l Atatürk'le b i r l i k t e s a b a h l a r a k a d a r çalışmıştır. K e n d i s i , daha sonra yine M u s t a f a K e m a l Atatürk tarafından, h e m Hafız Y a ş a r O k u r ' u n Y e r e b a t a n C a m i i n d e k i i l k Türkçe mesine



nezaret



etmekle



görevlendirilmiş,



Kur'an



hem



de



o k u m a dene­ Dolmabahçe



S a r a y ı n d a hânzların davetiyle gerçekleşen i l k toplantılara reis i n t i h a b edilmiştir. 1932 R a m a z a n ı n ı n hazırlık safhasındaki gelişmelere dâir e n m a h ­ r e m b i l g i l e r i , D r . Reşit G a l i p ' i n m e t r u k â t m a sahip o l a n yakın arkadaşı Münir H a y r i E g e l i m u h a f a z a etmiş ve çok geç sayılmayacak b i r d ö n e m d e de (1947-1948



yıllarında)



b u belgelerin b i r kısmını, bazı arkadaşlarının



ısrarıyla ve f a k a t ' E s k i B i r Atatürkçü' müsteâr adıyla yayımlamıştır. N i t e k i m bugün, Reşit G a l i p tarafından k a l e m e a l m a n ve kenarlarında



t a r i h l i A h m e t E k r e m çevirisi ile yine aynı yazarın M u s t a f a K e m a l Atatürk h a k ­ kında yazmış olduğu Trois



Hommes:



Kamal-Roosevelt-Mussolini



(Paris, 1936)



adlı eserin de b i r e r nüshası y i n e aynı kütüphane'de m e v c u t t u r , [bkz. Millî Kütüphane Genel Müdürlüğü, Atatürk'ün (Anıtkabir ve Çankaya Bölümleri), 1



Özel Kütüphanesi'nin



Katalogu



no: 1560, 2854, 4 1 9 1 , 4192, A n k a r a , 1973]



B u eserin farklı kimseler tarafından ve farklı dönemlerde yapılmış üç çevirisi



b u l u n m a k l a b i r l i k t e , b u n l a r d a n b i r i e k s i k t i r ; diğerinde ise Türkçe Kur'an'la bölüme yer verilmemiştir.



ilgili



170



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



Mustafa



Kemal



Müslümanlık:



Atatürk'ün



Türk'ün



Millî



bizzat



Dinî



yazdığı



notların



bulunduğu



adlı t e z i n b i r ö z e t i y l e b u ç e r ç e v e d e k i



bazı hâtıralara Münir H a y r i E g e l i n i n neşriyâtı sayesinde vâkıf b u l u n u ­ yoruz.



1



H e p s i n d e n önemlisi, Egeli, Reşit G a l i p ' i n bizzât k e n d i s i n d e n d i n ­ lediği v e yazılı o l a r a k k a y d e t t i ğ i h â t ı r a l a r ı d a 1948'de ö n c e m ü s t e â r a d l a , 1 9 5 4 ' d e de a s ı l a d ı y l a y a y ı m l a m ı ş , Türkçe



Kur'an



hazırlık



Projesi'nin



safhasıyla alâkalı i l k e l d e n m â l u m â t a ulaşabilmemiz a n c a k böylelikle mümkün olmuştur.



2



S ö z ü n ü ettiğimiz dört m a d d e l i k p l a n ve b u p l a m n



detayları, hâtıraların işbu kısmında yer almaktadır, (bkz. M e t i n I I I ) B u v e s i l e y l e A h m e t H a m d i B a ş a r ı n (öl. 1 9 7 1 ) Atatürk'le 1930'dan



Sonra



G a l i p ' i n dinî



Türkiye



reformlar



Uç Ay



ve



( İ s t a n b u l , 1 9 4 5 ) adlı e s e r i n e — b i l h a s s a R e ş i t h a k k ı n d a k i görüşlerine ışık tutması b a k ı m ı n ­



d a n — işaret e t m e k t e fayda mülahaza ediyoruz; z i r a Başar, b u h u s u s ­ larda



Reşit



Galiple



aynı



şekilde



düşündüklerini



söylemekte



C u m h u r i y e t adına ne y a p m a k i s t i y o r l a r s a bütün bunları



ve



'müslüman



k a l m a k şartıyla' y a p a b i l e c e k l e r i n e , d i n i t o p l u m u n dışına i t m e k y e r i n e dinin



inkilâb'ın



emrine



verilebileceğine,



c a m i l e r i yıkıp, t e r k e d i p onların



y e r i n e h a l k e v l e r i dikileceğine c a m i l e r i ' m o d e r n h a l k e v l e r i ' h a l i n e g e t i r ­ m e n i n d a h a m â k u l o l a c a ğ ı n a , (1932'den



çok önceleri)



G a l i p ' i n de i n a n d ı ğ ı n ı i f a d e e t m e k t e d i r , ( s h . 5 0 - 5 1 )



1



E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i E g e l i ] , Atatürk



(Bilinmeyen



Atatürk'ten



Hâtıralar),



k e n d i s i g i b i Reşit



3



ve Din III-IV-V,



"Millet"



c. 4, sn. 2, sy. 88, 90, 97; sh. 4, 9 E k i m 1947;



23 E k i m 1947; 11 Aralık 1947 2



E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i E g e l i ] , Atatürk



(Bilinmeyen



Atatürk'ten



Hâtıralar),



B i r Atatürkçü: Münir H a y r i Egeli, Atatürk'ün İstanbul, 1954; 2. bas., Atatürk'den



ve Din



-5-,



"Millet"



c. 4, sn. 2, sy. 101, sh. 4, 8 Ocak 1948; E s k i Bilinmeyen



Bilinmeyen Hâtıralar,



Hâtıraları,



sh. 64-66,



sh. 74-77, İstanbul,



1959; krş. Sadi Borak, Atatürk ve Din, sh. 71-74, İstanbul, 1997; 1. bas. 1962] 3



Reşit Galip hakkındaki t e k ve en önemli biyografi, A h m e t Şevket E l m a n t a r a ­



fından hazırlanan Dr. Reşit Galip



( A n k a r a , 1953) adlı 200 sayfalık eserdir. B u



eserin h a c m i , yazar tarafından daha sonra i k i k a t m a çıkarılmış ve 1959'da 437 sayfa h a l i n d e y e n i d e n neşredilmiştir. 1000 k a d a r alâkalı şahısla görüşülerek,



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 3)



171



A n t e p M e b u s u K ı l ı ç A l i (öl. 1 9 7 1 ) , R e ş i t G a l i p l e



birlikte,



M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' e İ s t a n b u l s e y a h a t i s ı r a s ı n d a r e f a k a t e d e n v e 12 Ocak



1932 t a r i h i n d e n i t i b a r e n R a m a z a n ayı b o y u n c a



Sarayındaki



akşam



sofralarına



katılan önemli



Dolmabahçe



isimlerden



biridir.



N i t e k i m k e n d i s i n i n adı, R a m a z a n ayında h u z u r a k a b u l e d i l e n l e r liste­ s i n d e sıkça g e ç m e k t e d i r . 1 9 3 2 R a m a z a n ı h â d i s e l e r i n d e k i r o l ü b a k ı m ı n d a n 'Kılıç A l i ' a d ı m ise,



sadece 2 0 O c a k 1 9 3 2 t a r i h i n d e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k t a r a f ı n d a ı



H â f ı z Y a ş a r O k u r ' a Y e r e b a t a n C a m i i n d e Türkçe



Kur'an



okuma emrinir



verildiği m e c l i s t e tesadüf e d i l m e k t e d i r ; z i r a b u mecliste M u s t a f a K e m a Atatürk, Reşit G a l i p i l e k e n d i s i n e , 22 O c a k 1932 t a r i h i n d e b u denemenir. yapılacağını gazetelere b i l d i r m e l e r i ve g e r e k l i hazırlıklara n e z a r e t etme­ l e r i g ö r e v i n i t e v d i e t m i ş , o n l a r d a h e m b u g ö r e v i y e r i n e g e t i r m i ş l e r , herr de o g ü n b a ş ı n d a n s o n u n a k a d a r c a m i d e k i m e r a s i m e n e z a r e t e t m i ş l e r d i r . Kılıç A l i ' n i n b u h â d i s e y l e a l â k a s ı , H â f ı z Y a ş a r O k u r u n h â t ı r a l a ­ rından ve g ü n l ü k g a z e t e l e r d e k i h a b e r ve fotoğraflardan t e v s i k e d i l e b i l m e k t e y s e de k e n d i s i n i n b u k o n u d a h e r h a n g i b i r y a z ı l ı b e y a n ı n a r a s t l a ­ nılmamıştır. Kılıç A l i , inkilâb kadroları arasındaki siyasî m e v k i i ve b i l ­ hassa İstiklâl m a h k e m e l e r i n d e k i görevi sebebiyle, birçok hâdisenin b i ­ r i n c i dereceden tanığı durumundadır. N i t e k i m yayımlamış olduğu hâtı­ r a l a r d a , tanık olduğu hâdiseler hakkında bazı b i l g i l e r vermiş ve f a k a t dinî inkilâblar m e v z û u n a ve b u inkilâblardaki kişisel rolüne dâir h e r ­ h a n g i b i r şey söylememiştir.



1



900 k a d a r k a y n a k tesbit edilip 600 kadarı incelenerek hazırlanan ve 300 k a d a r yazı, makale, fıkra, vecize ve vesikayla b i r l i k t e 100 kadar fotoğrafa yer v e r i l e n b u k i t a p t a , bahse mevzû olan h u s u s l a r l a i l g i l i b i r t e k satır b u l u n m a s a da Reşit G a l i p ' i n hayatının diğer yönleriyle i l g i l i vâsi mâlumât mevcuttur. 1



Kılıç A l i ' n i n Milliyet



gazetesinde t e f r i k a edilen hâtıraları dışında, yayımlanmış



olan diğer hâtıraları için bkz. Atatürk'ün Hâtıralarını



Anlatıyor



İstiklâl Mahkemesi



Hususiyetleri



(İstanbul, 1955); Atatürk'ün



Hâtıraları



(İstanbul, 1955).



(İstanbul, 1955); Kılıç Ali



Son Günleri (İstanbul, 1955);



172



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Burada



bu



vesileyle



Kılıç



R a m a z a n ' ı n 2 0 . gecesi (28 Ocak



Ali'nin,



Dolmabahçe



1932 Perşembe



akşamı)



Sarayı'nda



Mustafa Kemal



Atatürk'le Reşit G a l i p arasında vukû b u l a n meşhur m ü n a k a ş a n ı n e n önemli tanıklarından b i r i olduğuna ve b u olayı a k t a r a n e r k e n t a r i h l i m e t i n l e r d e n b i r i n i n k e n d i s i tarafından nakledilmiş bulunduğuna işaret etmemiz gerekir.



1



Çünkü Reşit G a l i p , ertesi günü s a b a h



erkenden



İstanbul'dan ayrılmış ve y e r i n e , hâfızlarla yapılan toplantılara



Bolu



M e b û s u H a s a n C e m i l Çambel r i y a s e t etmiştir. 4) B o l u M e b û s u H a s a n



C e m i l Ç a m b e l (öl. 1 9 6 7 ) ,



Dolmabahçe



S a r a y ı n d a k i t o p l a n t ı l a r d a sık sık i s m i g e ç e n ş a h ı s l a r d a n b i r i d i r . A n c a k b u süreç içerisinde o n u n i s m i n i önemli kılan e n b e l l i başlı hâdise, Reşit Galip'in



Ankara'ya



gitmesi



üzerine,



kendisinin,



A t a t ü r k ' ü n e m r i y l e 2 9 O c a k 1 9 3 2 t a r i h l i Tekbir'in



Mustafa



Kemal



Türkçeleştirilmesi



top­



lantılarına reis i n t i h a b edilmiş olmasıdır. Ayrıca H a s a n C e m i l , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k t a r a f ı n d a n , 3 Ş u b a t 1932'de t e r t i p l e n e n K a d i r G e c e s i i h ­ t i f a l i n i i z l e y i p o r a d a o l u p b i t e n l e r i k e n d i s i n e r a p o r e t m e k l e de görevlen­ dirilmiş ve 8 Şubat 1932'de S a d e t t i n K a y n a k tarafından O r d u müfettiş­ l e r i n e Türkçe



Kur'an



okunması sırasında da bizzât orada bulunmuştur.



R a m a z a n ayı b o y u n c a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i a k ş a m s o f r a l a r ı n a k a t ı ­ l a n m û t a d i s i m l e r d e n b i r i o l a n H a s a n C e m i l ' i n adı, R a m a z a n a y ı n d a h u ­ z u r a k a b u l e d i l e n l e r l i s t e s i n d e de s ı k ç a g e ç m e k t e d i r . Tekbirin



toplantılarındaki rolü, b u toplantılara



Türkçeleştirilmesi



katılan hâfızlar tarafından s a r a h a t e n tebarüz e t t i r i l e n H a s a n



Cemil



Ç a m b e l i n , b u k o n u d a k i hâtıralarını i h t i v a eden b i r m a k a l e s i m e v c u t t u r . M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n Türkçe



Ezan



uygulamalarında b i r rolünün



b u l u n u p b u l u n m a d ı ğ ı n a dâir 1949 Ş u b a t ı n d a H i k m e t B a y u r i l e F a l i h Rıfkı A t a y a r a s ı n d a v u k û b u l a n b i r t a r t ı ş m a m ü n a s e b e t i y l e v e p e k t a b i i



1



B u hâdise hakkında geniş b i l g i için bkz. Münir H a y r i E g e l i ,



Bilinmeyen



Hâtıraları,



sh. 50-52, İstanbul, 1955; 2. bas. 1959; H a s a n C e m i l



Çambel, Makaleler-Hâtıralar; Atatürk'ten Atatürk'ün



Hatıralar, İstanbul'daki



Bozdağ, Atatürk'ün



Atatürk'ün



sh. 79-82, A n k a r a , 1964; H a s a n Rıza Soyak,



1/22-23, İstanbul, 1973; N i y a z i A h m e t Hayatı,



Banoğlu,



11/360-361, 377-382, İstanbul, 1973; İsmet



Sofrası, sh. 93-106, İstanbul, 1995



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



173



k i F a l i h Rıfkı A t a y i d e s t e k l e m e k amacıyla k a l e m e a l m a n b u m a k a l e , ö n c e Ulus



gazetesinde y a y ı m l a n m ı ş , onbeş yıl s o n r a (1964'de) y a z a r ı n



m a k a l e ve hâtıralarını i h t i v a eden k i t a b a da dercedilmiştir.



1



1932 R a m a z a n ı n d a , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i toplantılara bizzât k a t ı l a n v e h a t t a b a z ı l a r ı n d a ' r e i s ' sıfatıyla b u l u n a n B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l ' i n Tekbirin



dâir b u hâtırası, a r z u e d i l e n sevi­



Türkçeleştirilmesine



yede ayrıntılara t e m a s e t m e m e k l e b i r l i k t e , hiç k u ş k u y o k k i e l i m i z d e k i en önemli v e s i k a l a r d a n b i r i d i r , (bkz. M e t i n I X ) 5) F r a n s a ' d a S o r b o n n e Ü n i v e r s i t e s i n i n P s i k o l o j i b ö l ü m ü n d e n m e ­ z u n o l u p , M i l l î M ü c a d e l e y ı l l a r ı n d a M u s t a f a K e m a l ' i n e m r i y l e Paris İstihbarat



k u r u p yöneten,



Bürosunu



Türkiye'ye



döndükten



Türk sonra



A n k a r a ' d a M a a r i f Müfettişliği görevini üstlenen, b u görevden azledilince, b i r süre M e c l i s i n d e k o r a s y o n işlerinde çalışıp, ardından T r a b z o n



Lisesi



Fransızca, E d e b i y a t ve T a r i h hocalığına t a y i n edilen Münir H a y r i Egeli (öl. 1 9 7 0 ) , y e t e n e k l e r i y l e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n d i k k a t i n i ç e k m i ş i l ­ ginç kişiliklerden b i r i d i r . K e n d i s i ayrıca farklı z a m a n l a r d a Cemiyeti



Neşriyat



T i y a t r o s u ) i l e Güzel



v e Millî



Müdürlüğü Sanatlar



Müdürlüğü



Temsil



Akademisi



görevlerinde



Teyyyare (Devlet



bulunmuştur.



B ü t ü n b u özellikleri arasında dekoratörlük, ressamlık, heykeltraşlık ve s i n e m a c ı l ı k g i b i s a n a t ç ı b i r y ö n ü de o l a n E g e l i y i b i z i m a ç ı m ı z d a n ö n e m l i k ı l a n h u s u s i y e t l e r i , hiç k u ş k u s u z k i sadece b u n l a r değildir. O n u n en önemli h u s u s i y e t i , birçok k i m s e n i n vâkıf olmadığı, ola­ madığı b i l g i ve v e s i k a l a r a sahip bulunmasıdır. N i t e k i m "Atatürk'ün bü­ tün



ömrünce



i k i kişi



ona



a i t ne b u l u r s a



toplamayı



iş



edinmişti.



B u n l a r d a n b i r i R e ş i t G a l i p ' t i , diğeri de b e n o l m a y a ç a l ı ş t ı m " d i y e n M ü n i r H a y r i E g e l i , s o n r a d a n M a a r i f Vekilliği y a p a c a k o l a n D r . R e ş i t G a l i p ' i n de en y a k ı n arkadaşlarından b i r i y d i . D a h a da önemlisi, Reşit G a l i p 1934'de ö l m e d e n önce k e n d i s i n d e k i dosyaların h e p s i n i E g e l i ye t e s l i m e t m i ş t i .



1



H a s a n C e m i l Çambel, Türkçe Ezan



ve Tekbire



1949; krş. aynı yazar, Makaleler-Hâtıralar, 2



Dair,



2



" U l u s " , sh. 2, 9 Şubat



sh. 36-37, A n k a r a , 1964



" D r . Reşit Galip vefatına sebep olan hastalığa yakalanınca beni çağırttı, "Münir



H a y r i ! " dedi; " B u dosyaların içinde Atatürk'e a i t birçok hâtıralar vardır. H e p s i n i



174



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



Sahip olduğu b i l g i l e r i , C e m a l K u t a y i n ve O s m a n Nebioğlu'nun ısrarla­ rıyla y a z m a y a başlayan ve y i n e C e m a l K u t a y i n k e n d i s i için b u l d u ğ u Eski



Bir



Mecmuası



müsteâr ismiyle



Atatürkçü



1947 yılından i t i b a r e n



Millet



n d a y a y ı m l a y a n b u zât, e l i n d e k i hâtıraların b i r kısmını önce



1954'de kitaplaştırmış, d a h a s o n r a bazı t a s a r r u f l a r l a b i r l i k t e 1959'da a y n ı e s e r i i k i n c i k e z n e ş r e t m i ş v e asıl adını d a 1 9 5 4 ' d e k i t a b ı n ı n e ş r e d e ­ ceği z a m a n a ç ı ğ a v u r m u ş t u r .



1



E s a s e n d i n d a r b i r zât o l a n Münir H a y r i B e y i n — k i n a m a z kıldığı s a b i t t i r — A t a t ü r k ' l e i l g i l i h â t ı r a l a r ı n d a din b a h s i n i n m e r k e z î b i r y e r i ş ­ g a l e t m e s i n i , sadece k i ş i s e l v a s ı f l a r ı y l a a ç ı k l a m a k y a n ı l t ı c ı o l a b i l i r ; z i r a k e n d i s i hâtıralarını İnönü döneminde yayımlamaya başlamış ve B a y a r M e n d e r e s d ö n e m i n d e de kitaplaştırmıştır. K e s i n o l m a m a k l a



birlikte,



k e n d i s i n i n İ n ö n ü ' y e v e ç e v r e s i n e k a r ş ı s o ğ u k , d e v r i n şartları icabı B a y a r ve Menderes'e karşı d a h a sıcak b i r t u t u m içerisinde olduğu söylenebilir. Nitekim



Egeli,



eserinde



Mustafa



Kemal



Atatürk'ün



Bayar



ve



Menderes'le i l g i l i hâtırlarına y e r v e r m e y i i h m a l etmemiş, h a t t a C e l a l B a y a r i a i l g i l i b i r hâtırayı y i n e B a y a r i n ricasıyla t a s h i h etmiştir. B i z i m b u bölümde, Münir H a y r i E g e l i y e a i t o l m a k üzere a k t a r a ­ cağımız m e t i n , 1932 R a m a z a n ı n d a Dolmabahçe S a r a y ı n d a t e r t i p l e n e n t o p l a n t ı l a r ı n b a ş l a n g ı ç s a f h a s ı n a ışık t u t a c a k m a h i y e t t e o l u p , d i ğ e r k a y ­ n a k l a r d a r a s t l a n m a y a n ç o k ilginç a y r ı n t ı l a r i h t i v a e t m e k t e d i r . A n c a k b u



sen a l . İleride ne yapacağını söylerim. B e n i m v a k t i m olup da söyleyemezsem, ne yapacağını sen b i l i r s i n " . Bunları söylerken refikası da yanımızda i d i . Ona döndü, "Münir H a y r i , Atatürk'ü ivazsız sevdiğine inandığım ender i n s a n l a r d a n b i r i d i r . Üstelik çok zekidir. B u dosyalar onun olsun!" sözlerini ilâve e t t i . " (Münir H a y r i Egeli, Atatürk'ün



Bilinmeyen



Hâtıraları,



sh. 9, İstanbul, 1954; 2. bas., sh. 10-11,



İstanbul, 1959) 1



Münir H a y r i E g e l i ' n i n M i l l e t M e c m u a s ı n d a k i yazıları 1947'den i t i b a r e n



Bilinmeyen



Atatürk'ten



Hâtıralar:



Atatürk



ve Din adıyla fasılalarla yayımlan­



m a y a başlamıştır. B u hâtıraların b i r kısmını topladığı eserinin adı, Atatürk 'ün Bilinmeyen



Hâtıralarıdır



(İstanbul, 1954); İkinci baskıda kitabın isminde küçük



b i r değişiklik olmuştur: Atatürk'den



Bilinmeyen



Hâtıralar, (İstanbul, 1959).



1932 Ramazanı'na Dâir M e t i n l e r



175



m e t i n , M ü n i r H a y r i E g e l i n i n hâtıralarını b i r a r a y a getirdiği k i t a p t a y e r almamaktadır, (bkz. M e t i n I I ) 6) T a r i k a t - ı S a ' d i y y e ' d e n S a n c a k d â r H a y r e d d i n D e r g â h ı Ş e y h i v e Reîs-i M e ş â y i h ' t e n R i f a t E f e n d i n i n oğlu o l a n Hâfız Y a ş a r O k u r (öl. 1 9 6 6 ) , 1930 y ı l ı n d a R i y â s e t - i C u m h û r İ n c e Saz H e y ' e t i Ş e f l i ğ i n d e n s a ğ l ı k nedenleriyle emekli olmasından i t i b a r e n M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün y a ­ nından ayrılmamış ve bilhassa İstanbul'da k e n d i s i n i n hususî m a i y e t l e ­ rinde bulunmuştur. Hâfız Yaşar O k u r , 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n Kur'an



Projesindeki



Türkçe



rolü i t i b a r i y l e müstesnâ b i r m e v k i y i hâizdir; z i r a



k e n d i s i , M u s t a f a K e m a l ' i n e m r i y l e saraya çağırılan hâfızlarm l i s t e s i n i h a z ı r l a m ı ş , d a h a ö n e m l i s i i l k Türkçe v e i l k Türkçe



Kur'an



Mersiyenin



(Maçka Kabristanında)



m (Yerebatan C a m i i n d e ) okunması gibi i l k deneme­



l e r i gerçekleştirme görevi k e n d i s i n e t e v d i edilmiştir. Başından i t i b a r e n Dolmabahçe Sarayı toplantılarında bulunması, camilerde t e r t i p l e n e n en ö n e m l i i h t i f a l l e r d e {Sultanahmet Camiindeki



merasimlerde)



Camii,



Ayasofya



Camii



ve



Osmanağa



üzerine düşeni eksiksiz o l a r a k yapması ve b u



süreç içerisinde M u s t a f a K e m a l i l e hâfızlar arasındaki ilişkilere aracılık e d i p , g e l i ş m e l e r i s ü r e k l i A t a t ü r k ' e r a p o r e d e n kişi m e v k i i n d e b u l u n m a s ı , pek t a b i i d i r k i k e n d i s i n i b u hâdiselerin en m ü h i m tanığı h a l i n e getirmiş­ t i r . Y i n e k e n d i s i n i n b e y a n l a r ı n d a n anlaşıldığı k a d a r ı y l a E z a n ' ı T ü r k ç e ' y e k e n d i s i ç e v i r m i ş , E v k a f M ü d ü r i y e t i i l e D i y a n e t İşleri R i y a s e t i n i n o r t a k o l a r a k d ü z e n l e d i k l e r i b i r k u r s t a y ü z l e r c e m ü e z z i n e Türkçe



Ezanı



nasıl



okuyacaklarını öğretmiş ve başarılı o l a n l a r a da diplomalarını vermiştir. S e v i n d i r i c i b i r h u s u s o l a r a k k a b u l e d i l m e l i d i r k i b u zât,



1932



R a m a z a n ı n a dâir hâtıralarını yazıp y a y ı m l a m ı ş üç önemli hâfızdan b i ­ r i d i r . Hâfız Y a ş a r O k u r u n M u s t a f a K e m a l Atatürk'le i l g i l i hâtıraları, i l k kez 1943'de yayımlanmış, d a h a s o n r a b u hâtıralar, sırasıyla 1948, 1949, 1960,



1962,



1993



t a r i h l e r i n d e parça



parça gün yüzüne



çıkmıştır.



H â t ı r a l a r ı n ı n i l k b ö l ü m ü n ü , O s m a n N u r i E r g i n i n (öl. 1 9 6 1 ) t a l e b i ü z e ­ r i n e k a l e m e a l a n ve Atatürk'ün T ü r k Mûsikîsi'yle alâkası h a k k ı n d a b i l ­ d i k l e r i n i a n l a t a n H â f ı z Y a ş a r O k u r , h e r n e d e n s e önceleri 1932 hakkında



konuşmamış



ve



o günlerde



hasta



bulunması



Ramazanı sebebiyle



176



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



Dolmabahçe Sarayı toplantılarının b i r kısmına katılamadığını m a z a r e t göstererek b u k o n u l a r a g i r m e k t e n çekinmiştir. N i t e k i m O s m a n E r g i n i n 1 9 4 3 ' d e y a y ı m l a m ı ş o l d u ğ u Türkiye d i ğ e r i k i h â f ı z m {Hâfız



Sadettin



Kaynak



Maarif



ile Hâfız



Tarihi



Nuri



adlı e s e r d e ,



Ali Rıza



Sağmanin)



a k s i n e , k e n d i s i n i n sadece m û s i k î h a k k ı n d a k i h â t ı r a l a r ı n a y e r v e r i l m i ş o l m a s ı v e 1 9 4 8 ' d e y i n e k e n d i s i y l e y a p ı l a n b i r r ö p o r t a j d a , Millet



mecmu­



ası m u h a b i r i n i n t ü m z o r l a m a l a r ı n a r a ğ m e n dinî i n k i l a b l a r m e s e l e s i ü z e ­ r i n e görüş beyan etmeye pek yanaşmaması, b u t u t u m u n u n en b e l i r g i n göstergelerinden b i r i d i r . M a a m a f ı h d a h a s o n r a k e n d i s i b u t u t u m u n u değiştirmiş ve dinî i n kilâblar k o n u s u n d a k i hâtıralarını bizzât k a l e m e a l a r a k yayımlamıştır. D a h a önce yazılmamış olduğunu söylediği b u hâtıraların girişinde sarfettiği s ö z l e r d e n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e , h â t ı r a l a r ı n ı y a z m a y a b a ş l a m a s ı n ı n se­ bebi, k e n d i s i n i n , matbuâtta çıkan bazı 'kıymetli hâtıralara' yönelik 'garazkârâne' saldırılara cevap v e r m e k ihtiyacı h i s s e t m e s i d i r .



1



Nitekim



i l k kez 1949'da yayımlamaya başladığı b u hâtıralar, 1950 yılında Necib F a z ı l K ı s a k ü r e k t a r a f ı n d a n eleştiriye k o n u e d i l m e k s u r e t i y l e ele a l ı n m ı ş v e i s t e r i s t e m e z asıl m e t i n d e k i h a t a l a r a y n e n t e k r a r l a n m ı ş t ı r .



2



Hâfız Y a ş a r i n 1949'da k a l e m e aldığı b u m a k a l e l e r i , d a h a s o n r a 1 9 6 0 ' d a b i r d e r g i y e Tekbirin



Türkçeleştirilmesi



hakkında verdiği kısa b i r



b e y a n â t i z l e m i ş , 1962'de ise b u k o n u d a k i h â t ı r a l a r ı n ı , k e n d i s i Atatürk Onbeş



Yıl/Dinî



Hâtıralar



7e



adıyla k ü ç ü k b i r r i s a l e h a l i n d e neşretmiştir.



Hâfız Y a ş a r O k u r u n dinî hâtıralarını i h t i v a eden b i r başka m e t i n ise, H a l i l E r d o ğ a n C e n g i z ' i n y a y ı m a h a z ı r l a y ı p 1993'de n e ş r e t t i ğ i e s e r d i r . B u neşir, Hâfız Yaşar i n (Osmanlıca h a r f l e r l e ) yazmış olduğu b i r deftere i s -



1



B u r a d a , A l i Rıza Sağman ile Eşref Edib arasında vukû b u l a n k a l e m münaka­



şasına atıf yapılmaktadır. 2



D e d e k t i f X B i r [ N . F. Kısakürek], (O) ve Olanlardan



sy. 23, sh. 3, 11, 25 Ağustos 1950, İstanbul



Biri,



"Büyükdoğu", sn. 6,



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



177



t i n a d e t m e k t e olup önceki neşirlerden d a h a d e r l i - t o p l u oluşuyla temayüz etmektedir.



1



Hâfız Yaşar i n b u m e t i n l e r d e verdiği b i l g i l e r , 1932 R a m a z a n ı olay­ larında b i r i n c i derecede r o l almış ve hâdiselere bizzât tanıklık etmiş b i r k i m s e y e a i t o l m a k hasebiyle fevkalâde kıymeti hâizdir; üstelik e l i m i z d e k e n d i s i n e a i t farklı m e t i n l e r b u l u n m a s ı d a e s a s e n b ü y ü k b i r a v a n t a j d ı r . Ç ü n k ü b ö y l e l i k l e h â d i s e l e r i n farklı a y r ı n t ı l a r ı n a m u t t a l i o l m a m ı z k o l a y ­ laşmakta, hâtıra s a h i b i n i n verdiği b i l g i l e r i , y i n e k e n d i s i n i n başka b i r t a ­ r i h t e verdiği b i l g i l e r l e karşılaştırmak imkânı o r t a y a çıkmaktadır. A n c a k Hâfız Y a ş a r i n aktarımlarında çok c i d d i k r o n o l o j i hataları m e v c u t t u r ; z i r a k e n d i s i , t a r i h l e n d i r m e l e r i n d e sıkça yanıldığı g i b i , olayları d a b i r b i ­ r i n e karıştırmakta, farklı m e c l i s l e r d e c e r e y a n etmiş hâdiseleri b i r mec­ liste cereyan etmiş g i b i anlatmaktadır. N i t e k i m biz b u bölümde yayım­ ladığımız kısımların dipnotlarında, elden geldiğince b u h a t a l a r a d i k k a t ç e k t i ğ i m i z g i b i , m e t i n l e r i de k e n d i t e s b i t e t t i ğ i m i z k r o n o l o j i k t a k v i m e u y g u n b i r biçimde sıralamak s u r e t i y l e hâtıraların b u zaaflarını g i d e r ­ m e y e çalıştık. B u b ö l ü m d e , H â f ı z Y a ş a r ' d a n dört ayrı m e t i n a k t a r m ı ş b u l u n u y o ­ r u z : B u n l a r i ç e r i s i n d e i l k m e t i n , 18 O c a k 1932'de M a ç k a K a b r i s t a n ı ' n d a o k u d u ğ u i l k Türkçe



1



i k i n c i m e t i n , 22 O c a k 1 9 3 2 C u m a g ü n ü



Mersiyeyle;



Hâfız Yaşar O k u r ' u n hâtıralarının yer aldığı m e t i n l e r d e n tesbit e d e b i l d i k l e r i ­



miz t a r i h sırasıyla şunlardan i b a r e t t i r : Hâtıralar,



Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f



T a r i h i " içerisinde, V/1520-1522, 1534-1536, İstanbul, 1943; Atatürk " M i l l e t " {Bilinmeyen



Musikisi,



Atatürk'ten



sh. 4, 12-19-26 Şubat 1948; Atatürk'ten



Bilinmeyen



Kerimin



Tören, Türkçe Ezan,



Tercümesi,



Mezarında Bilinmeyen Fasıllar



Yerebatan



Camisinde



Hâtıralar



1:



Kur'an-ı



Mehmetçiğin



Mevlût, "Bütün H a f t a " , sy. 1, sh. 9-10, 22 N i s a n 1949; Atatürk 'e Dâir Hâtıralar



Nasıl



Tertib



2: Atatürk'ün Edilirdi?,



Musikiseverliği,



Dolmabahçe'de



K e m a l i z m " , sy. 28, sh. 7-8, M a r t 1960; Atatürkle İstanbul, 1962; Yaşanmış Şefi Binbaşı



Olaylarla



Atatürk



Hâfız Yaşar Okurun



Erdoğan Cengiz, A n k a r a , 1993



Sarayburnu



Heyecanlı



H a f t a " , sy. 2, sh. 9-10, 6 Mayıs 1949; Atatürk ve Bayram



Saz Hey'eti



ve Türk



c. 5, sn. 3, sy. 106-107-108,



Hâtıralar),



Hâdisesi,



Bir Gece,



Tekbiri,



Onbeş YılIDinî



ve Müzik: Riyâset-i Anıları



"Bütün



"Dinde Reform:



(1924-1938),



Hâtıralar,



Cumhur



İnce



Haz. H a l i l



178



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



Y e r e b a t a n C a m i i n d e k i i l k Türkçe metin,



29 O c a k



1932



akşamı



Kur'an



okuma denemesiyle; üçüncü



Dolmabahçe



Sarayındaki



Tekbir'in



toplantısıyla; dördüncü m e t i n ise, 3 Şubat



Türkçeleştirilmesi



1932'de



A y a s o f y a C a m i i n d e k i K a d i r Gecesi i h t i f a l i y l e a l â k a l ı h â t ı r a l a r ı n ı i h t i v a etmektedir, (bkz. M e t i n V , V I , X, X I V ) E l d e k i farklı m e t i n l e r a r a s ı n d a t e r c i h y a p ı l ı r k e n , k o m p o z i s y o n l a r ı e n m u h k e m v e e n ayrıntılı o l a n l a r ı esas a l ı n m ı ş v e b u n e d e n l e m e t i n l e ­ r i n yayımlanma t a r i h l e r i n e i t i b a r edilmemiştir. A n c a k , y i n e k e n d i s i n i n d i ğ e r m e t i n l e r i n d e n t e m i n e d i l e n farklı a ç ı k l a m a l a r , k ö ş e l i p a r a n t e z l e r içerisinde m e t n e ilave e d i l m e k s u r e t i y l e m ü m k ü n mertebe eksiksiz b i r m e t i n inşâ e d i l m e y e çalışılmış, b u a r a d a t e k r a r l a r d a n v e y a m â n â y a p e k b i r k a t k ı s ı o l m a y a c a k değişiklikleri a k t a r m a k t a n b i l h a s s a k a ç ı n ı l m ı ş t ı r . 7) B u b ö l ü m d e h â t ı r a l a r ı n ı n a k l e d e c e ğ i m i z i k i n c i h â f ı z ,



Fatih



C a m i i Dersiâmlarından Huzûr-ı H ü m a y u n D e r s l e r i Hocası A l i Alâeddin E f e n d i n i n o ğ l u , ü n l ü b e s t e k â r l a r ı m ı z d a n S a d e t t i n K a y n a k (öl. 1 9 6 1 ) o l a ­ caktır.



Nitekim



kendisi,



hem



1932



Ramazanında



tertiplenen



D o l m a b a h ç e S a r a y ı t o p l a n t ı l a r ı n a , h e m de c a m i l e r d e k i u y g u l a m a l a r a k a ­ tılmış, h e m e n h e m e n önemli i h t i f a l l e r i n hepsinde bulunmuştur. H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k i n Türkçe



Kur'an



okuma denemelerinde



d i k k a t i ç e k e n e n ö n e m l i özelliği, T ü r k ç e K u r ' a n t e ş e b b ü s l e r i n i n b a ş a r ı y a ulaşamayacağına inanması, b u nedenle Türkçe K u r ' a n ayetlerini m a ­ k a m l a d e ğ i l , ' h i t a b e ' (düz konuşma)



tarzında okuması ve b u o k u m a tü­



r ü n d e de b a ş a r ı l ı b u l u n a r a k M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k t a r a f ı n d a n t a k d i r e d i l m e s i d i r . B u s e b e p l e k e n d i s i , R a m a z a n ı n s o n c u m a s ı n d a (5 Ş u b a t 1 9 3 2 ) , S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e i l k Türkçe r i l m i ş , C e m i l S a i d ' i n Türkçe



Kur'an-ı



Hutbeyi Kerim'inden



o k u m a k l a görevlendi­ seçtiği



ayetlerden



m e y d a n a getirdiği b i r m e t n i , başı açık o l a r a k ve f r a k üzerine p a l t o s u n u giymiş b i r halde cemaate okumuştur. Kezâ R a m a z a n B a y r a m ı n ı n i l k a k ­ ş a m ı (8 Ş u b a t 1 9 3 2 ) , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a d â v e t e d i l e n P a ş a l a r a müfettişlerine)



(Ordu



Atatürk'ün e m r i üzerine c i h a d a y e t l e r i n d e n derlediği b i r



h u t b e îrad ederek, m e c l i s t e k i l e r i n t a k d i r l e r i n i kazanmıştır. Hâfız S a d e t t i n ' i n Saray'daki toplantılardan b i r i n d e ( 1 Şubat 1932), musâhara



âyeti



o l a r a k b i l i n e n N i s a : 23 a y e t i h a k k ı n d a " B u , b i r h e z e -



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



179



yandır!" demesi üzerine Atatürk'e i t i r a z edip, b u n u n b i r yanlış a n l a m a ­ d a n k a y n a k l a n d ı ğ ı n ı v e b u y a n l ı ş a n l a m a y a , ç e v i r i n i n (Cemil



Said



çevi­



sebebiyet verdiğini b e l i r t e n b i r konuşma yapması, Dolmabahçe



risinin)



toplantılarının e n ilginç s a h n e l e r i n d e n



b i r i d i r . Mecliste b u l u n a n diğer



z e v â t t a n sadece H â f ı z A l i R ı z a S a ğ m a n i n t e m a s ettiği b u h â d i s e y i H â f ı z Sâdettin



de



Camii'ndeki



bütün



teferruatıyla



Türkçe



C a m i i n d e k i i l k Türkçe



Kezâ



denemesiyle,



yine



Fatih



Süleymaniye



d e n e m e s i n i de b i z z â t k e n d i s i n d e n



Hutbe



m e k imkânı bulabiliyoruz.



aktarmıştır.



okuma



Kur'an



öğren­



1



S a d e t t i n K a y n a k i n hâtıraları, müstakil b i r m e t i n h a l i n d e y a y ı m ­ l a n m ı ş o l m a d ı ğ ı n d a n , k e n d i s i n i n a k t a r d ı k l a r ı n a sadece i k i kişinin, O s m a n N u r i E r g i n i l e N i y a z i A h m e t Banoğlu'nun m a r i f e t i y l e ulaşılabil­ m e k t e d i r . N i t e k i m O s m a n N u r i E r g i n i n t a l e b i üzerine yazmış olduğu b ö ­ l ü m l e r , Türkiye



Maarif



V . c i l d i n i n m u h t e l i f sayfalarına ser­



Tarihinin



piştirilmiş b i r durumdadır ve müellifin söylediğine göre hâtıraların t a ­ m a m ı d a b u k i t a b a dercedilmiş değildir. A h m e t N i y a z i B a n o ğ l u ise, 1 9 5 5 ' d e n i t i b a r e n y a y ı m l a m a y a başladığı çeşitli m e t i n l e r d e



Sadettin



K a y n a k i n hâtıralarına yer vermiş ve f a k a t h e r defasında küçük a m a önemli



tasarruflarda



bulunmuştur.



Hâfız



Sadettin



tarafından



S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e v e r i l e n 5 Ş u b a t 1 9 3 2 t a r i h l i Türkçe m e t n i , 7 Ş u b a t 1 9 3 2 t a r i h l i Vakit



Hutbenin



gazetesinde y e r aldığından, ayrıca b u



nüshadan istifadeyle O s m a n N u r i E r g i n i n eserinde y e r alan h u t b e m e t ­ n i n i n e k s i k l e r i de t a m a m l a n m ı ş t ı r .



1



2



S a d e t t i n K a y n a k da tıpkı diğerleri g i b i hâtıralarını aktarırken y a t a r i h ver­



memiş, y a da t a r i h l e n d i r m e hataları yapmıştır. B u nedenle biz, t a r i h z i k r e d i l m e ­ den aktarılan m e t i n l e r i n t a r i h l e r i n i tesbit etmeye çalıştığımız g i b i , mevcut t a r i h ­ l e n d i r m e hatalarına da dipnotlarda işaret etmiş bulunuyoruz. 2



Hâfız S a d e t t i n ' i n hâtıraları, tesbit edebildiğimiz kadarıyla şu m e t i n l e r d e y e r



almaktadır: Sadettin K a y n a k , Hâtıralar,



Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "



içerisinde, V/1526-1533, 1627-1629, 1632-1638, İstanbul, 1943;



Atatürk'ün



Sofrasında



Verilmeyen



imzası, Kur'anin



Okuduğum



Atatürk Yanlış



Şarkılar,



Dolmabahçe'de Tercümesini



Sakarya-Taymis tik Türkçe



Şiiri, Atatürk'ün



Kur'an



Nasıl Anlamıştı?,



ı Nasıl



Okudu?,



Süleymaniye'de



Atatürk



Okunan



İlk



180



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B u bölümde Hâfız S a d e t t i n ' e a i t dört m e t n e y e r vermiş b u l u n u y o ­



r u z : B i r i n c i m e t i n , 29 Ocak 1932 C u m a günü F a t i h C a m i i n d e k i okuma



Kur'an



denemesiyle; ikinci



metin,



1 Şubat



1932



Türkçe akşamı



Atatürk'le arasında geçen tartışmayla; üçüncü m e t i n , 5 Şubat C u m a g ü n ü S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e k i i l k Türkçe



Hutbe



1932



o k u m a deneme­



siyle; d ö r d ü n c ü ve son m e t i n ise, 8 Şubat 1932 akşamı Paşaların h u z u ­ r u n d a a y e t l e r d e n d e r l e y e r e k î r a d ettiği h u t b e y l e a l â k a l ı d ı r . B u m e t i n l e ­ r i n n a k l i n d e O s m a n N u r i E r g i n i n aktarımlarına i s t i n a d edilmiş, m e t n i n inşâsı ise, N i y a z i A h m e t Banoğlu'nun kaydettiği nüshalarda y e r a l a n farklı a y r ı n t ı l a r d a n i s t i f a d e y l e t a m a m l a n m a y a ç a l ı ş ı l m ı ş t ı r , ( b k z . M e t i n VII, XII, XV, XVI) 8) 1 9 3 2 R a m a z a n ı n a d â i r k e n d i s i n d e n e n g e n i ş m â l u m â t ı e d i n d i ­ ğ i m i z kişi o l a n S u l t a n s e l i m l i H â f ı z A l i R ı z a S a ğ m a n (öl. 1 9 6 5 ) , d i ğ e r i k i h â f ı z g i b i h e m D o l m a b a h ç e t o p l a n t ı l a r ı n a k a t ı l m ı ş , h e m de c a m i l e r d e k i Türkçe



Kur'an



v e Türkçe



Tekbir



o k u m a denemelerinde vazife yapmıştır.



K e n d i s i n i n söylemekle i f t i h a r duyduğu g i b i , b u işlerdeki en önemli k a t ­ kısı, T e k b i r ' i n lafızlarının i k i Türkçe çevirisinden b i r i n i n k e n d i s i n e a i t o l m a s ı v e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n de b u ç e v i r i y i " A r a p ç a s m d a n s a l t a ­ natlı olmuş" d i y e r e k t e r c i h e t m e s i d i r . B i n e n a l e y h "Tanrı u l u d u r ! Tanrı u l u d u r ! " şeklinde önce T e k b i r l e r d e , d a h a sonraları ise E z a n l a r d a geçen b u m e ş h u r i f a d e , Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n a a i t t i r .



Türkçe Hutbe nin Hikâyesi.



N i y a z i A h m e t Banoğlu, "Nükte, Fıkra ve Çizgilerle



Atatürk I I I " içerisinde, sh. 82-84, İstanbul, 1955; Atatürk



Dolmabahçe'de



Türkçe Kur'an



Anlamıştı?,



i Nasıl



Okudu?,



Yanlış



Tercümesini



Nasıl



İlk Niyazi



A h m e t Banoğlu, "25. Ölüm Yılı Münasebetiyle Atatürk: Siyasî ve Hususî Hayatı" içerisinde, sh. 178-180, İstanbul, 1963; Atatürk Kur'an'ı Nasıl Okudu?, Süleymaniye'de Atatürk'ün



Okunan



İstanbul'daki



Dolmabahçe'de



Atatürk Kur'an'ın Yanlış Tercümesini İlk Türkçe Hutbenin



Hikâyesi,



Nasıl



İlk



Türkçe



Anlamıştı?,



N i y a z i A h m e d Banoğlu,



Hayatı, 11/351-352, İstanbul, 1974; Hâfız S a d e t t i n ' i n 5



Şubat 1932 C u m a günü Süleymaniye Camii'nde verdiği Türkçe H u t b e n i n m e t n i için bkz. Vakit gazetesi, 7 Şubat 1932



1932 R a m a z a n ı ' n a Dâir M e t i n l e r



181



Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n i n hâtıralarının a n a - m e t n i , i l k o l a r a k b u o l a y l a r ı n ü z e r i n d e n 1 1 yıl g e ç t i k t e n s o n r a ( 1 9 4 3 ' d e ) y a y ı m l a n m ı ş , a r d ı n ­ d a n d a ( 1 9 4 8 ' d e ) b u m e t n e b i r lahika



k a b u l edebileceğimiz önemli b i r rö­



portajı neşredilmiştir. N i t e k i m O s m a n N u r i E r g i n i n — d a h a önce de b a h s i geçtiği ü z e r e — k e n d i s i n d e n b u h â d i s e l e r h a k k ı n d a b i l g i t a l e p ettiği üç hâfızdan b i r i olan Sağman, b u talep doğrultusunda yazdığı hâtırala­ rını E r g i n e göndermiş, a n c a k gönderdiği m e t n i n t a m a m ı b u k i t a p t a y a ­ y ı m l a n m a m ı ş t ı r . 1 9 4 7 ' d e Meşhur



Hâfız



Sâmi



adlı e s e r i n i y a ­



Merhum



y ı m l a y a n ve b u eserde birçok hâfız h a k k ı n d a b i l g i verdiği h a l d e 1932 Ramazanı hâdiselerine pek temas etmeyen Sağman,



1948'de



Millet



M e c m u a s ı n d a n M a h m u t Ş e v k e t adlı b i r m u h a b i r i n k e n d i s i y l e r ö p o r t a j y a p m a k k o n u s u n d a k i ısrarını k ı r a m a m ı ş ve n i h a y e t , b u h u s u s l a r d a e k ­ s i k k a l a n kısımları t a m a m l a m a y ı d a d ü ş ü n e r e k d a h a ayrıntılı b i l g i l e r vermiştir.



1



Hâfız A l i R ı z a n ı n b u i k i m e t i n d e k i edâsı — ü s l û b u n d a n anlaşıldığı k a d a r ı y l a — y a p t ı k l a r ı y l a i f t i h a r e d e n v e k a t k ı l a r ı n ı n d a b a ş k a l a r ı n c a (!) b i l i n m e s i n i a r z u e d e n b i r i n s a n ı n e d â s ı d ı r . N i t e k i m b u n e d e n l e o l s a ge­ r e k , Dolmabahçe Sarayı'nda o l u p b i t e n l e r i diğer hâfızlara n a z a r a n d a h a teferruatlı b i r b i ç i m d e a n l a t m a k t a n ç e k i n m e m i ş , k a l e m ve h i t a b e t g ü ­ cüyle g a y e t 'hoş t a b l o l a r ' çizmiştir. N e v a r k i 1948 M a r t ı n d a y a y ı m l a n a n h â t ı r a l a r ı n a , h e m e n b i r a y s o n r a E ş r e f E d i b ' t e n ş i d d e t l i b i r t e n k i d ge­ lince, b u eleştiriye ağır ve u z u n b i r cevap yazısı k a l e m e a l a r a k , hâtırala­ r ı n ı n ç ı k t ı ğ ı m e c m u a d a n e ş r e t m i ş t i r . A n c a k E ş r e f E d i b de y e n i b i r y a z ı



1



A l i Rıza Sağmanin gerek hâtıraları, gerekse katıldığı münakaşalar sebebiyle



yazmış olduğu m e t i n l e r d e n tesbit e d e b i l d i k l e r i m i z şunlardır: A l i Rıza Sağman, Hâtıralar,



O s m a n E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1522-1525, 1621¬



1624, 1629-1632, İstanbul, 1943; Meşhur Hâfız Sâmi Merhum, Atatürk ve Din, " M i l l e t " {Bilinmeyen



Atatürk'ten



Hâtıralar),



İstanbul, 1947;



Söyleşiyi yapan: M .



Ş. Ö. [ M a h m u d Şevketi, c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4, 4-11-19 M a r t 1948; Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin



İnkârcısma



sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, N i s a n 1948; Hazret-i



Cevap Veriyor,



Kur'an Radyoda



sh. 101-105, İstanbul, 1950; O Müthiş Sele Karşı Duramadık, sy. 95, sh. 312-313, Şubat 1951



" M i l l e t " , c. 5,



Okunabilir



mi?,



"Sebilürreşad", c. 4,



182



T ü r k ç e K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi



y a z m a k ve üslûbunu da biraz yumuşatmak suretiyle A l i Rıza S a ğ m a n a karşılık v e r m e k t e gecikmemiştir. A l i Rıza Sağman, Eşref Edib'e i k i n c i b i r cevap yazmışsa da b u y a ­ zısını y a y ı m l a t m a i m k â n ı b u l a m a m ı ş , işin k ö t ü s ü Millet



Mecmuası da b u



a r a d a d e v a m edeceğini bildirdiği h a l d e S a ğ m a n i n hâtıralarını y a y ı m l a ­ m a k t a n vazgeçmiştir. B u yönüyle b u hâdise, b i r t a l i h s i z l i k gibi görülebi­ l i r s e de e s a s e n b u m ü n a k a ş a l a r ı n c e r e y a n e t m e s i b i r ç o k a ç ı d a n o l u m l u n e t i c e l e r i n doğmasını sağlamıştır; z i r a böylelikle hâtıralarda z i k r e d i l m e ­ y e n b i r ç o k h â d i s e g ö z l e r ö n ü n e serildiği g i b i , d a h a ö n c e k e n d i s i n e t e m a s e d i l e n h u s u s l a r d a i h m a l edilmiş n o k t a l a r da b u s u r e t l e açığa çıkmıştır. B u m ü n a k a ş a d a n i k i yıl s o n r a , D e m o k r a t P a r t i n i n i k t i d a r a g e l i ­ şiyle b i r l i k t e b a ş l a y a n y e n i b i r t a r t ı ş m a m ü n a s e b e t i y l e A l i R ı z a S a ğ m a n Hazret-i



Kur'an



Radyoda



Okunabilir



mi? ( İ s t a n b u l , 1 9 5 0 ) a d l ı b i r e s e r



k a l e m e a l m ı ş v e f a k a t y e n i d e v r i n k o ş u l l a r ı i c a b ı b u sefer m e s e l e l e r i farklı b i r z a v i y e d e n d e ğ e r l e n d i r m e y e b a ş l a m ı ş t ı r . B u k i t a b ı n d a b i r v e s i ­ leyle sözü 1948 tartışmalarına g e t i r d i k t e n sonra, h e m Eşref E d i b i n k a r ­ şılıksız k a l a n e l e ş t i r i l e r i n e c e v a p v e r m e k fırsatını b u l m u ş , h e m de N e c i p Fazıl K ı s k ü r e k i n o sıralarda (Ağustos 1950) yayımlanmış b u l u n a n ve H â f ı z Y a ş a r O k u r u n h â t ı r a l a r ı n a a t ı f y a p a n t e n k i d i n d e k i k e n d i s i n i de a l â k a l a n d ı r a n b i r b a h s e açıklık g e t i r m e y e ç a l ı ş m ı ş t ı r . A n c a k S a ğ m a n i n ü s l û b u n d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı k a d a r ı y l a k e n d i s i artık e s k i b a k ı ş z â v i y e s i n i m u ­ h a f a z a e t m e m e k t e d i r ; z i r a b u yazısına şu cümlelerle son v e r m e k t e d i r : " B ü y ü k D o ğ u n u n g ü t t ü ğ ü d â v â , b i z i m de öz d â v â m ı z d ı r ! " A y n ı yıl i k t i d a r ı n d e ğ i ş m e s i n i n de e t k i s i y l e o l s a g e r e k , g e ç m i ş h â ­ diseler hakkındaki eleştirilerin ve b i l h a s s a 1932'de başlatılan ve f a k a t t a m a m a c ı n a ulaşmış s a y ı l m a y a n dinî inkilâblara dâir s ö y l e n e n l e r i n dozu i y i d e n i y i y e artmıştır. N i t e k i m R a i f Oğan'ın H a s a n A l i Yücel'e yaz­ dığı b i r m a k a l e d e , s ö z ü b u h u s u s l a r a g e t i r m e s i v e A l i R ı z a S a ğ m a n i n i s m i n i de z i k r e d e r e k ş i d d e t l i i f a d e l e r k u l l a n m a s ı n e t i c e s i n d e , S a ğ m a n , b u m e c m u a y a b i r c e v a p y a z ı s ı g ö n d e r m i ş v e 40'lı y ı l l a r d a k i e d â s ı n m a k ­ sine, yaptıklarından pişman olduğunu gösteren ifadeler kullanmıştır



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



183



S a ğ m a n i n c e v a p y a z ı s ı n ı n b a ş l ı ğ ı ş u ş e k i l d e d i r : O Müthiş Duramadık]



Sele



Karşı



1



Görüldüğü üzere b u m ü n a k a ş a l a r ı n e n o l u m l u tarafı, Hâfız A l i R ı z a y ı , b u k o n u d a k i h â t ı r a l a r ı n ı v e k e n d i kişisel k a n a a t l e r i n i u z u n u z u n a n l a t m a y a m e c b u r bırakmış olmasıdır. Ç ü n k ü b u münakaşalar sebebiyle k a l e m e almış olduğu m e t i n l e r , 1932 R a m a z a n ı n a dâir aktarmış o l d u ğ u h â t ı r a l a r ı t a m a m l a y ı c ı b i r işlev g ö r m e k t e , h â t ı r a l a r d a e k s i k k a l a n b i r ç o k h u s u s b u yazılar yardımıyla t a m a m l a n a b i l m e k t e d i r . N i t e k i m h e r vesi­ leyle



1932



Ramazanı



hakkındaki



hâtıralarını



genişçe



yazacağını



va'deden A l i Rıza S a ğ m a n ı n , b u eseri b i r türlü yazamadığı, yazdıysa bile yayımlamayı başaramadığı nazar-ı i t i b a r e a b a n a c a k olursa, m e v c u t m a l ­ z e m e n i n b u çorak t o p r a k l a r d a ne denli büyük b i r e h e m m i y e t kazandığı k o l a y l ı k l a anlaşılır sanırız. Tartışma



metinlerinin



tamamını,



Hâtıralar



Etrafındaki



başlıklı I V . B ö l ü m ' d e a k t a r a c a ğ ı m ı z d a n d o l a y ı , b u b ö l ü m d e



Münakaşalar



A l i Rıza S a ğ m a n i n hâtıraları içerisinden 1932 R a m a z a n ı ' y l a d o ğ r u d a n a l â k a l ı sadece d ö r t m e t n e y e r v e r m i ş b u l u n u y o r u z . B u m e t i n l e r i ç e r i ­ s i n d e i l k m e t i n , 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n Türkçe



g e n e l i y l e ; i k i n c i m e t i n , 3 1 O c a k 1932'de Beyazıt C a m i i n d e k i



Projesinin Türkçe



Kur'an



Kur'an



Tekbirlerin



o k u m a denemesiyle; üçüncü m e t i n , 29 O c a k 1932 akşamı



Türkçeleştirilmesi



toplantısıyla; dördüncü m e t i n , 1 Şubat



1 9 3 2 a k ş a m ı K a d i r Gecesi n e h a z ı r l ı k i ç i n y a p ı l a n t o p l a n t ı d a v u k û b u l a n h â d i s e l e r l e alâkalıdır, ( b k z . I V , V I I I , X I , X I I I ) 9) H a f ı z l a r d a n g ü n ü m ü z e i n t i k a l e t m i ş h â t ı r a l a r d a n b i r i d e , b i r akşam M u s t a f a K e m a l tarafından Dolmabahçe Sarayına davet edilip



1



B i r s o n r a k i bölümde aktarılacak olan eleştiri yazıları, şu m a k a l e l e r d e n i b a r e t ­



tir:



Eşref



E d i b , Dinde



Reform



Kahramanı,



"İslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve



Mecmuası", c. 2, sy. 98, sh. 67, M a r t 1948; aynı yazar, Dinî Meselelerde Konuşmak,



1948; D e d e k t i f X B i r [ N . F. Kısakürek], (O) ve Olanlardan



Biri,



"Büyükdoğu", sn.



6, sy. 23, sh. 3, 1 1 , 25 Ağustos 1950, İstanbul; R a i f Oğan, Hasan Avukatının



Ölçülü



"İslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve Mecmuası", c. 2, sy. 100, sh. 2-6, N i s a n Ali



Yücel



Tuhaf Davası, "Sebilürreşad", c. 4, sy. 92, sh. 261-263, Aralık 1950



184



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



k e n d i s i n e Türkçe



Kur'an



o k u t t u r u l a n ve f a k a t b u projede görev a l m a y a n



Hâfız Âsım'a a i t t i r . Hâfız  s i m i n hâtıralarına y e r v e r e n m e t i n , Âli K e m â l i A k s ü t t a r a f ı n d a n 1 9 5 1 Ş u b a t i n d a Sebilürreşad n e ş r e d i l m i ş t i r . A n c a k , H â f ı z  s ı m ' a Türkçe 1



Kur'an



mecmuasında



o k u t t u r u l a n o gece­



n i n , R a m a z a n a y ı n ı n h a n g i gecesi o l d u ğ u t e s b i t e d i l e m e d i ğ i g i b i , H â f ı z Âsim hakkında da b i r mâlumât e d i n m e k m ü m k ü n olamamıştır. Birtakım noksanlarına r a ğ m e n , e l d e k i v e r i l e r i geneli i t i b a r i y l e de­ ğerlendirecek olduğumuzda, 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o n u ­ l a n İbadetleri



Türkçeleştirme



Projesinin



h e m h a z ı r l ı k , h e m de u y g u l a m a



safhasıyla alâkalı o l a n tarihî m a l z e m e y i , m e v c u t miktarıyla müteselli o l u n a c a k derecede z e n g i n k a b u l e d i l e b i l i r i z .



1



A l i Kemâli Aksüt, M. K. Paşa ve Kur'an



sh. 328-330, Şubat 1951



Tercümesi, "Sebilürreşad", c. I V , sy. 96,



I BALIKESİR HUTBESİ Mustafa K e m a l Atatürk



Balıkesir:



7 Şubat



1923 ( A A ) . Gazi Paşa h a z r e t l e r i , bugün öğle n a m a ­



zını büyük b i r cemaatle Paşa C a m i - i Şerifinde kılmışlardır. N a m a z d a n ve ervâh-ı ş ü h e d â y a i t h a f e n kıraat edilen Mevlîd-i Nebevi'den sonra Paşa h a z r e t l e r i minbere çıkarak şu h u t b e y i îrad buyurmuşlardır: E y m i l l e t ! A l l a h b i r d i r , ş â m b ü y ü k t ü r ! A l l a h ' ı n s e l â m e t i , âtıfeti v e hayrı üzerinize olsun! P e y g a m b e r i m i z efendimiz h a z r e t l e r i , Cenab-ı H a k tarafından i n s a n l a r a hakâyık-ı d i n i y e y i tebliğe m e ' m u r ve rasûl olmuş­ t u r . Kanun-i nusûstur.



Esasi,



cümlemizce



malumdur



ki Kur'an-ı



Azîmüşşan'daki



i n s a n l a r a feyz r u h u v e r m i ş o l a n d i n i m i z , s o n d i n d i r , e k m e l



d i n d i r . Ç ü n k ü d i n i m i z a k l a , mantıka, h a k i k a t e t a m a m e n t e v a f u k ve t e ­ t a b u k ediyor. Eğer a k l a , mantıka ve h a k i k a t e t e v a f u k etmemiş olsaydı, b u n u n l a diğer kavânin-i t a b i i y y e - i ilâhiyye b e y n i n d e t e z a d olması icab ederdi. Ç ü n k ü bilcümle kavânin-i k e v n i y y e ' y i y a p a n Cenab-ı Hak'tır! Arkadaşlar! Cenab-ı P e y g a m b e r mesâisinde i k i dâr'a, i k i h a n e y e m â l i k b u l u n u y o r d u : B i r i k e n d i h a n e s i , diğeri A l l a h ' ı n e v i i d i . M i l l e t i ş l e ­ r i n i , Allah'ın evinde yapardı. H a z r e t i P e y g a m b e r i n i s r - i mübarekelerine iktifâen b u d a k i k a d a m i l l e t i m i z e , m i l l e t i m i z i n h a l ve i s t i k b a l i n e a i t h u s û s â t ı g ö r ü ş m e k m a k s a d ı y l a , b u dâr-ı k u d s î d e A l l a h ' ı n h u z u r u n d a b u l u ­ n u y o r u z . B e n i b u n a m a z h a r eden, Balıkesir'in d i n d a r ve k a h r a m a n i n ­ s a n l a r ı d ı r . B u n d a n d o l a y ı ç o k m e m n u n u m . B u v e s i l e y l e b ü y ü k b i r se­ v a b a nâil o l a c a ğ ı m ı ü m i t e d i y o r u m . Efendiler! C a m i l e r , b i r b i r i m i z i n yüzüne bakmaksızın yatıp k a l k ­ m a k için yapılmamıştır. C a m i l e r t a a t ve i b a d e t i l e b e r a b e r d i n ve dünya i ç i n n e l e r y a p ı l m a k l â z ı m g e l d i ğ i n i d ü ş ü n m e k , y a n i meşveret



için yapıl-



186



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



mıştır. M i l l e t işlerinde h e r f e r d i n z i h n i başlı başına f a a l i y e t t e b u l u n m a k e l z e m d i r . İ ş t e b i z de b u r a d a d i n v e d ü n y a i ç i n , i s t i k b a l v e i s t i k l â l i m i z i ç i n , b i l h a s s a h â k i m i y e t i m i z için n e l e r d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z ü m e y d a n a k o y a ­ lım. B e n yalnız k e n d i düşüncemi söylemek i s t e m i y o r u m . H e p i n i z i n dü­ şündüklerinizi a n l a m a k i s t i y o r u m . A'mâl-i m i l l i y e , i r a d e - i m i l l i y e yalnız b i r ş a h s ı n d ü ş ü n m e s i n d e n d e ğ i l , b i l u m û m efrad-ı m i l l e t i n a r z u l a r ı n ı n , e m e l l e r i n i n m u h a s s a l a s m d a n i b a r e t t i r . B i n a e n a l e y h benden ne öğren­ m e k , ne s o r m a k istiyorsanız, serbestçe sormanızı r i c a e d e r i m . Müşarun-ileyh, ba'dehu minberden aşağıya inmişler ve m u h t e l i f zevât t a ­ rafından îrad edilen y i r m i y i mütecaviz suâli tesbit e t t i k t e n sonra cevapla­ rını vermişlerdir. Hutbeler



hakkındaki i l k suâle cevaben demişlerdir k i :



H u t b e l e r hakkında îrad edilen suâlden anlıyorum k i b u g ü n k ü h u t ­ b e l e r i n tarzı, m i l l e t i m i z i n hayat-ı f i k r i y e s i y l e , lisanıyla ve ihtiyacât-ı medeniye ile mütenasib görülmemektedir. E f e n d i l e r ! Hutbe d e m e k t i r . Hutbenin,



d e m e k , ' n â s a h i t a b e t m e k ' , y a n i 'söz s ö y l e m e k '



m â n â s ı b u d u r . Hutbe



denildiği z a m a n , b u n d a n b i r ­



takım m e f h u m ve mânâlar istihraç e d i l m e m e l i d i r . H u t b e y i îrad eden h a t i b ' d i r , y a n i 'söz s ö y l e y e n ' d e m e k t i r . B i l i y o r u z k i H z . P e y g a m b e r , z a m a n - ı saadetlerinde



hutbeyi



kendisi



îrad



ederlerdi.



Gerek



Peygamber



E f e n d i m i z ve g e r e k Hulefâ-yı Râşidîn'in h u t b e l e r i n i o k u y a c a k olursanız, görürsünüz k i g e r e k P e y g a m b e r i n , gerek Hulefâ-yı Râşidîn'in söylediği şeyler o g ü n ü n m e s e l e l e r i d i r . O g ü n ü n askerî, idarî, mâlî ve siyasî, içti­ m â i h u s û s â t ı d ı r . Ü m m e t - i İ s l â m i y e t e k e s s ü r ve m e m â l i k - i İ s l â m i y e t e vessüa başlayınca, Cenab-ı P a y g a m b e r ' i n ve Hulefâ-i Râşidîn'in h u t b e y i her yerde bizzat k e n d i l e r i n i n îrad e t m e l e r i n e i m k â n kalmadığından, h a l k a söylemek i s t e d i k l e r i şeyleri iblâğa birtakım zevâtı m e ' m u r e t m i ş ­ l e r d i r . B u n l a r h e r h a l d e e n b ü y ü k rüesâ i d i . O n l a r c a m i - i şerifte ve m e y ­ d a n l a r d a o r t a y a çıkar, h a l k ı t e n v i r v e i r ş a d i ç i n n e s ö y l e m e k l â z ı m s a s ö y ­ l e r l e r d i . B u tarzın d e v a m e d e b i l m e s i için b i r şart lâzımdı: o da m i l l e t i n r e i s i o l a n zâtın, h a l k a doğruyu söylemesi, halkı d i n l e m e s i ve halkı a l ­ datmaması! Halkı, ahvâl-i u m û m i y e d e n h a b e r d a r e t m e k son derece hâiz-i e h e m m i y e t t i r . Ç ü n k ü h e r ş e y açık s ö y l e n d i ğ i z a m a n , h a l k ı n d i m a ğ ı h a y l i



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



187



f a a l i y e t t e b u l u n a c a k , i y i şeyleri y a p a c a k v e m i l l e t i n z a r a r ı n a o l a n şeyleri reddederek şunun veya b u n u n arkasından gitmeyecektir. A n c a k m i l l e t e a i t o l a n işleri, m i l l e t t e n g i z l i e t t i l e r . H u t b e l e r i n , halkın bir lisanda



anlayamayacağı



o l m a s ı v e o n l a r ı n d a b u g ü n k ü i c a b â t ve i h t i y a ç l a r ı m ı z a t e ­



mas etmemesi, 'Halife' veya 'Padişah' nâmını taşıyan müstebidlerin a r ­ k a s ı n d a n k ö l e g i b i g i t m e y e m e c b u r e t m e k i ç i n d i . Hutbeden



maksad,



î



a h a l i n i n t e n v i r ve irşâdıdır, b a ş k a şey değildir! Y ü z , ikiyüz, h a t t a b i n sene e v v e l k i h u t b e l e r i o k u m a k , i n s a n l a r ı c e h l v e g a f l e t i ç i n d e b ı r a k m a k d e m e k t i r . Hutebâ'mn herhalde n â s m kullandığı l i s a n l a görüşmesi el­ zemdir.



\



i G e ç e n sene Millet



Meclisinde



îrad ettiğim b i r n u t u k t a demiştim k i :



M i n b e r l e r halkın dimağları, vicdanları için b i r menba-ı feyz, b i r menba-ı nûr olmuştur. Böyle o l a b i l m e k için m i n b e r l e r d e n aksedecek sözlerin b i ­ l i n m e s i v e a n l a ş ı l m a s ı ve h a k â y ı k - ı f e n n i y e v e i l m i y e y e m u t a b ı k o l m a s ı lâzımdır. Hutebâ-yı k i r â m i n , ahvâl-i siyasiye, ahvâl-i içtimaiye ve m e deniye'yi hergün t a k i b etmeleri z a r u r i d i r . B u n l a r bilinmediği t a k d i r d e , h a l k a yanlış telkinât verilmiş olur. B i n a e n a l e y h h u t b e l e r , Türkçe



ve icabât-ı



Kaynak:



zamana



Gazi Mustafa



muvafık Kemal



olmalıdır



Paşa Hazretleri



A n k a r a , 1339; krş. İzmir Yollarında,



ve



olacaktırl



tamamen



1



İzmir Yollarında,



sh. 93-103,



(sad. M e h m e t Önder), A n k a r a ,



1989; ayrıca bkz. O s m a n E r g i n , Türkiye Maarif



Tarihi,



1627, İstanbul, 1943; Şevket Süreyya A y d e m i r , Tek Adam, İstanbul, 1969; Atatürk 'ün Söylev ve Demeçleri,



V/1625¬ 111/76,



11/98-103, A n k a r a ,



1989 (4. bas.)



1



B u konuşmadan i k i yıl sonra (21 Şubat 1341'de), Türkçe Hutbe



mecburi (T.B.M.M.



tutulması



okunmasının



hakkında T . B . M . M . ' n e 4/162 n o ' l u b i r önerge verilmiştir.



Zabıt Ceridesi,



C i l t : 14, sh. 220, 21-2-1341 Cumartesi)



| !



II T Ü R K Ç E K U R ' A N P R O J E S İ (1) Münir H a y r i E g e l i



... Atatürk'ün d i n i millîleştirmek



y o l u n d a b i r harekete geçeceği anlaşıl­



mıştı. F a k a t b u n u n için h a n g i y o l u tercih edeceği herkesin zihninde b i r i s ­ t i f h a m o l a r a k kalıyordu. Yapacağı manevî inkilâbın esaslarını bugün açıklamak vazifesini yerine getiriyoruz. Onbeş



yıl



önce,



1932



yazı



sonundayız.



Ramazan



Dolmabahçe Sarayının büyük sofra k u r u l a n salonundayız.



1



yakın... O



akşam



sofraya çağırılanlar gayet m a h d u t i d i . B u a r a d a 'mûtad zevât'tan yalnız D o k t o r Reşit G a l i p vardı. İstanbul'da, Dolmabahçe'de sofranın b u k a d a r mahdût zevâta hasredildiği gayet n a d i r d i . D a h a i l k konuşmalarda A t a t ü r k s ö z ü aldı. H a z ı r b u l u n a n l a r d a n b i r i s i n e h i t a b e t t i , " S e n n a m a z kılıyormuşsun, doğru m u ? " diye s o r d u . B u âni h i t a b a m â r u z k a l a n k i m s e şaşırmıştı, ne t o n d a sorulduğu b e l l i o l m a y a n b u s o r g u n u n arkasında ne saklı o l d u ğ u n u b i l e m i y o r d u . — E v e t e f e n d i m , a r asır a k ı l a r ı m . — N e d e n arasıra kılarsın? Müslümanlıkta n a m a z g ü n d e beş v a k i t kılınır. — E f e n d i m , her v a k i t zamanında kılmaya imkân bulamıyorum da. — N e d e m e k imkân bulamıyorsun? Eğer sen namazı i n a n a r a k kı­ l ı y o r s a n , d i n i n ş a r t l a r ı n a g ö r e h e r g ü n b e ş k e r e a b d e s t alıp n a m a z k ı l m a -



1



1932 Ramazanının i l k günü, 9 Ocak 1932 t a r i h i n e tesadüf ettiğine ve M u s t a f a



K e m a l Atatürk de R a m a z a n ı n 4. günü (12 Ocak 1932'de) İstanbul'a geldiğine göre, b u konuşmalar, daha i l e r i b i r t a r i h t e yapılmış olmalıdır.



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



189



lısm. Eğer b u n u yapamıyorsan, n a m a z kılmaktan ne g i b i b i r f a y d a b e k l i ­ yorsun? — E f e n d i m , n a m a z kılmakta bedenî f a y d a vardır. Meselâ j i m n a s ­ t i k gibi. Atatürk b i r d e n b i r e kızar göründü: — D e m e k s e n , j i m n a s t i k d i y e n a m a z k ı l ı y o r s u n . . . İşi b e r b a t e t t i n g i t t i . N a m a z b e l k i j i m n a s t i k t i r , f a k a t ne b i l e y i m , meselâ İsveç jimnastiği namazdan daha m o d e r n bir beden hareketidir. O n u y a p m a k daha fayda­ lıdır. E ğ e r n a m a z ı b i r b e d e n f a y d a s ı i ç i n k ı l ı y o r s a n , h a t a e d i y o r s u n . Muhatabı, mükâlemenin düştüğü b u çıkmazdan fevkalâde şaşır­ mıştı. B i r a z şaşkınlıktan sonra; — Namazı dedi, j i m n a s t i k diye kılmıyorum. — O h a l d e n e d e n kılıyorsun? — E f e n d i m , b e n n a m a z kıldıkça içimde d e r i n b i r vicdanî h u z u r d u ­ y u y o r u m . N a m a z kılarken k e n d i m i dünyadan ayrılmış h i s s e d i y o r u m . B i r a n yükseliyor, yükseliyorum, âdeta A l l a h ' l a karşı karşıya kalmış g i b i o l u y o r u m . B u sükûna, b u h u z u r a , b u yükselişe muhtaç oldukça n a m a z kılıyorum. Atatürk b u sözleri, ne d ü ş ü n d ü r d ü ğ ü n ü h i s s e t t i r m e d e n dinlemişti. M u h a t a b ı n ı n t i t r e k b i r sesle, f a k a t s e l i s b i r i f a d e y l e s ö y l e d i ğ i s ö z l e r s a ­ l o n d a d e r i n a k i s l e r b ı r a k t ı k t a n s o n r a , ortalığı d e r i n b i r s ü k û t k a p l a m ı ş t ı . Atatürk b u sükûnu bozdu: — N a m a z d a ne okursun? — E f e n d i m , n a m a z sûrelerini o k u r u m . — O k u b a k a l ı m şunları... M u h a t a b ı y i n e işin nereye varacağını b i l e m i y o r d u . Sıra i l e b i l d i k ­ l e r i n i o k u d u . . Atatürk y i n e s o r d u : " B u n l a r ne d e m e k t i r ? "



190



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi F a k a t b u s u â l , m u h a t a b ı n a değil, s o f r a d a A r a p ç a i l e e n az ü n s i y e t i



o l a n zâta çevrilmişti. Cevap karmakarışıktı. Suâle m a r u z k a l a n zat, t e r ­ c ü m e işini b e c e r e m e m i ş t i . A t a t ü r k s o f r a d a b u işi b e c e r e m e y e c e k l e r e b i ­ r e r b i r e r aynı suâli t e v c i h e t t i , k i m s e d e n m ü s b e t c e v a p l a r alamadı. B u sefer i l k m u h a t a b ı n a d ö n d ü . O d a d o ğ r u d ü r ü s t c e v a p l a r v e r e m e d i ; d a h a doğrusu yaptığı tercümeleri, Atatürk e k s i k ve k u s u r l u b u l d u . N i h a y e t sıra K u r ' a n ' d a n b a z ı â y e t l e r e g e l d i . A t a t ü r k Yâsîn



Sûresinden



bazı âyet­



ler sordu, bunların tercümesini istedi. K i m i yaptı, k i m i yapamadı. F a k a t k i m s e Atatürk'ü t a t m i n edememişti. O v a k i t Atatürk i l k m u h a t a b ı n a şu suâli t e v c i h e t t i : — P e k i d e m i n sen, "âdeta A l l a h ' l a karşı karşıya kalıyorum" d e d i n . O'na k e n d i anlamadığın b i r dille h i t a b e t t i n . B u söylediklerinden sen b i r şey anlamadığın h a l d e , Allah'ın m u t l a k a Arapça anladığına nasıl h ü k ­ mettin? Muhatabı artık i y i d e n i y i y e şaşırmıştı. — E f e n d i m , d i y e b i l d i : K u r ' a n - ı K e r i m A r a p ç a nâzil o l m u ş t u r d a . . . Atatürk h e m e n sözü k e s t i : — E v e t a m a , Kur'an-ı K e r i m A r a b i s t a n ' d a , A r a p m i l l e t i n e k e n d i d i l i y l e h i t a b e d i y o r d u . S o r a r ı m size, A l l a h y a l n ı z A r a p l a r ı n A l l a h ı m ı d ı r ? C e v a p kat'î o l d u : — Hayır efendim, Cenab-ı H a k , Rabb'ul-Alemîn'dir! — O halde... M !



K i m s e m e v z u u nereye getireceğini artık t a h m i n



edemiyordu.



H e r k e s s u s m u ş t u . O v a k i t R e ş i t G a l i p söz i s t e d i : — İbadet, A l l a h ' l a k u l arasında k a l b e n birleşmektir. B u n u n b i z i m anladığımız mânâda d i l i olmaz. D a h a doğrusu k e l i m e l e r , i b a d e t vasıtas' olamazlar. A n c a k ibadet, düşüncelerin A l l a h ' a tevcihidir.



1932 R a m a z a m ' n a Dâir M e t i n l e r



191



Atatürk, "İnsan düşüncelerini ne i l e i f a d e eder?" diye s o r d u . Reşit G a l i p de " Ş ü p h e s i z k e l i m e l e r l e e f e n d i m . . . " c e v a b ı n ı v e r d i . — O h a l d e bilmediğiniz b i r d i l i n k e l i m e l e r i n i k u l l a n a r a k nasıl k o ­ n u ş u r , h i s v e d ü ş ü n c e l e r i n i z i nasıl i f a d e e d e r s i n i z ? — E f e n d i m mânâlarını öğreniriz. Atatürk b u n a b i r a z kızdı, "Bırakın e f e n d i m şunu..." diye bağırdı: " S i z a n n e n i z e s e v g i n i z i a n l a t m a k için ah chère maman



derseniz, anneniz



size ne der? D e l i demez m i ? A n n e , Allah'ın y e r y ü z ü n d e k i



timsalidir.



A l l a h , a n n e y i insanı y a r a t m a k için vasıta eder, ona k e n d i k u d r e t i n d e n b i r değil, b i r ç o k ş e y l e r v e r i r . Ş u h a l d e i n s a n , a n a s ı n a n a s ı l a n a d i l i y l e h i t a b ederse, A l l a h ' a d a y i n e a n a d i l i y l e h i t a b e d e r . " Herkes



yeni



ve büyük



bir inkılâbın



başladığını



anlamıştı.



Hazır b u ­



l u n a n l a r d a n — a d ı n ı ş i m d i l i k s ö y l e m e y i l ü z u m s u z b u l d u ğ u m — b i r i s i söze atıldı: " E f e n d i m , T ü r k l e r i n m i l l î d i n i Ş a m a n l ı k t ı r . Ş a m a n d i n i n i n b ü t ü n d u a l a r ı T ü r k ç e ' d i r " d i y e c e k o l d u . A t a t ü r k h e m e n şu sözlerle o n u t e r s l e d i : — A h m a k ! Müslümanlık



da Türk'ün



millî



dinidir.



Müslümanlığı



Türkler yaymışlar ve Türkler k e n d i l e r i n e göre en geniş mânâsıyla a n ­ l a m ı ş l a r v e b e n i m s e m i ş l e r d i r . A n c a k s o f t a l a r ı n m ü t e r e d d i k a f a s ı müs¬ l ü m a n l ı ğ ı b i r t ü r l ü T ü r k ' ü n millî dini Türk milleti Bu



önünde



lâzım olan



mânâyı



o l a r a k görmemiştir. vermek



Müslümanlığa



lâzımdır.



sözlerle Türk t a r i h i n i n büyük dönüm noktası



başlıyordu.



Birkaç akşam sonra Dolmabahçe Sarayında yapılacak b i r toplantıda müslüman Kaynak:



dualarının



Türkçeleştirilmesi



çalışmaları başlayacaktı...



E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i Egeli], Bilinmeyen Hâtıralar: Atatürk



Atatürk'ten



ve Din, " M i l l e t " , c. 4, sn. 2, sy. 88, sh. 4, 9 E k i m



1947. [ B u m e t i n Münir H a y r i Egeli'nin hâtıralarını b i r a r a y a g e t i r ­ diği k i t a p t a yer almamıştır.]



III T Ü R K Ç E K Ü R ' A N P R O J E S İ (2) D r . Reşit G a l i p



Atatürk, Anadolu'da yaptığı b i r seyahattan dönmüştü. V a k i t yaz sonu ve Ramazan'dı. A t a , yanında Reşit G a l i p ve bazı zevatla beraber İstanbul içinde b i r küçük gezinti yapmış ve Ayasofya'ya gelmişti. Ayasofya'nm h e r tarafını gezmiş ve Hünkâr M a h f i l i ' n i de gözden geçirmişti. C a m i ' n i n adamlarını ayrı ayrı çağırarak bakımı etrafında izahât aldıktan sonra, Müze M ü d ü r ü n d e n de t a r i h i hakkında bazı malumât istemiş ve ondan sonra gezintisine devam etmişti. B u z i y a r e t o k a d a r t a b i i şartlar içinde yapılmıştı k i ertesi gün çıkan İstanbul gazetelerinde b u havâdis, d i k k a t i çekmeyenler arasına karışmıştı. Saray'a avdetinde Atatürk, yalnız Reşit 1



G a l i p ' i çağırmış ve o n u n l a konuşmuştu. B u i k i tarihî şahsiyetin arasında



1



M u s t a f a K e m a l Atatürk, 6 Ağustos 1929 günü İstanbul'a geldiğinde İstanbul'da



1 ay 24 gün (30 Eylül 1929 t a r i h i n e k a d a r ) kalmıştır. B u arada, 7 Eylül 1929'da Ayasofya C a m i i ' n i de ziyaret etmiş ve y e t k i l i l e r d e n b i l g i almıştır. N e v a r k i b u t a r i h , Ramazan a y m a tesadüf etmemektedir. Atatürk'ün, 1932 Ramazanı'ndan önce veya 1932 Ramazanında, b u z i y a r e t i n i n dışında Ayasofya C a m i i ' n i ziyaret etmiş olduğuna dâir s a r i h b i r k a y d a rastlayabilmiş değiliz. K e n d i s i n i n , 1932 Ramazanı'nda, Hâfız Yaşar O k u r u n Y e r e b a t a n C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " o k u m a d e n e m e s i n d e n b i r gün önce ( 2 1 Ocak Perşembe günü) İstanbul'u o t o m o b i l l e dolaşırken S u l t a n a h m e t s e m t i n e uğradığı sabitse de b u sırada Ayasofya C a m i i ' n i ziyaret edip etmediği kesin değildir. M e t n i n t a k d i m i n d e , " B u z i y a r e t o k a d a r t a b i i şartlar içinde yapılmıştı k i ertesi gün çıkan İstanbul gazetelerinde b u havâdis, d i k k a t i çekmeyenler arasına karışmıştı" veya " B u t a ­ rihî hâdiseden sonra Dolmabahçe'deki meşhur münakaşalar serisi başlamıştır" denildiğine n a z a r a n , Reşit Galip'le Atatürk arasındaki konuşmanın, 1929'daki Ayasofya ziyareti sırasında değil, 1932 Ramazanının başlarında yapılmış olduğu d i k k a t e alınmalıdır.



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



193



geçen b u konuşmayı sonradan Reşit Galip'ten d i n l e d i m . O v a k i t aldığım n o t l a r a d a y a n a r a k şimdi neşrediyorum. Reşit Galip m e r h u m , b u konuşmayı şöyle anlatmıştı: [Atatürk], Ayasofya'dan döndükten sonra çalışmak üzere b e n i h u ­ susî bürosuna çağırdı. İkimizdik. B a n a , " A y a s o f y a h a k k ı n d a n e d ü ş ü n ü ­ y o r s u n ? " dedi. B u binanın tarihî ve m i m a r î kıymetinden b a h s e t m e m i a r z u ettiğini sandım. F a z l a tedkikâtım olmadığını söyledim. "Hayır, Reşit G a l i p ! " dedi: " C a m i o l a r a k ne düşünüyorsun?" Maksadını anlayamadım. B a n a şöyle birtakım f i k i r l e r anlattı: B u m a b e d dünya t a r i h i n d e birçok v i c d a n münakaşalarının kürsüsü olmuştur. B i z a n s d e v r i n d e birçok d i n âlimleri, b i z zât İ m p a r a t o r u n v e y a İmparatoriçe'nin h u z u r u n d a tarihî mezheb münakaşalarını oradaki kürsüden



yapmışlardır.



Büyük ve mücahid papazlar, o r a d a k i kürsüden Tiranların yüzüne, h a l k karşısında tükürmüşlerdir. F a t i h [ S u l t a n ] M e h m e t orada, İstanbul'u zabtettiğini



ve



B i z a n s İ m p a r a t o r l u ğ u n u n s o n u n u i l a n etmiş... K e n d i geniş ve müsamahalı anlayışıyla orada, İstanbul'daki i l k namazını kılmıştır. A y a s o f y a , d ü n y a ölçüsünde b i r m a b e d d i r ! Atatürk sözün burasına gelince, b a n a y e n i d e n h i t a b e t t i : "Reşit Galip!" dedi: S e n i n müslümanlık



tezini



1



münakaşa edeceğin güzel b i r y e r



değil m i ? G a z i , b e n i k ü r s ü y e v e y a m i n b e r e ç ı k a r a r a k din



tezimi



orada bir



' h u t b e ' veya 'vaaz' g i b i anlatmamı mı i s t i y o r d u ? B i r a n d ü ş ü n d ü m , k e n ­ d i m i yeşil cübbe içinde, m i n b e r d e görür g i b i o l d u m . D o ğ r u s u n u söyleye-



1



B u r a d a , Reşit G a l i p ' i n "Müslümanlık: Türk'ün Millî Dinî" adıyla hazırlayıp,



içerisinde Hz. Muhammed'in



Türklüğünü



ispata çalıştığı tez kastolunmaktadır.



194



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



y i m , b ü t ü n c e s a r e t i m kırıldı. G a z i , b e n i m n e d ü ş ü n d ü ğ ü m ü a n l a m ı ş g i b i f i k r i n i açıkladı, "Reşit G a l i p ! " dedi: İstanbul'daki d i n ulemâsını toplayalım... H a l k a da ilân ede­ l i m , h e r k e s gelsin... C a m i y e hoparlör koyduralım, içeriye g i ­ r e m e y e n l e r de d ı ş a r ı d a n d i n l e s i n . . . S e n f i k r i n i b u u l e m a i l e münakaşa et. H a l k h a k e m olsun! D ü ş ü n d ü m . B i r f i k i r mücadelesi uğruna k e n d i m i feda e t m e k t e aslâ t e r e d d ü t e t m e y e c e k t i m . F a k a t d o ğ r u s u n u s ö y l e y e y i m , b u i ş i n p e k de k o ­ lay olmayacağını düşünüyordum. Birtakım kimseler itiraz edebilirler, h a t t a b a z ı y o b a z l a r h â d i s e l e r de ç ı k a r a b i l i r l e r d i . K e n d i g i t t i ğ i m e y a n ­ m a z d ı m , a m a b i z i m f i k i r l e r de c a b a d a n g i d e r d i . D ü ş ü n d ü k l e r i m i , o l d u ğ u g i b i G a z i y e anlattım. F i k r i m e güvendiğimi, f a k a t işin f i k i r m ü n a k a ş a ­ sından el şakasına dökülmesi i h t i m a l i n d e n endişe ettiğimi ve b u h a l i n fikrimizi



dejenere edebileceğini söyledim. G a z i düşündü: B u m e v z u u n h a l k önünde münakaşası çok güzeldir.



Emin



o l u n Türk halkı o k a d a r hiss-i s e l i m s a h i b i d i r k i b u endişele­ r i n a s l â v â r i d d e ğ i l d i r . M a a m a f i h , y o b a z l a r ı n fikre k a r ş ı k o ­ y a m a y ı n c a , işi g ü r ü l t ü y e b o ğ m a y a k a l k m a l a r ı d a m u h t e m e l ­ dir. O n l a r a mukabele e t m e k kolay... K o l a y a m a belki böyle b i r h â d i s e d e n s o n r a , u z u n z a m a n b u f i k r i ele a l a m a y ı z . . . dedi. B a n a t e z i m i alıp g e l m e m i e m r e t t i . B i r m ü d d e t s o n r a y a n m a dön­ düğüm zaman, Gazi: H ü k ü m e t de s e n i n



fikrinde.



Böyle b i r



fikir



münakaşasının



m e v s i m s i z o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r l a r . N e de o l s a b e n g a y r ı m e s û l b i r R e i s - i C u m h u r u m . B u işi y i n e S a r a y ' d a y a p a l ı m . . . d e d i . Hazırlanan p l a n şöyle i d i : 1. M ü s l ü m a n l ı ğ ı n b i r ' T ü r k D i n i ' o l d u ğ u i s b a t e d i l e c e k . 2. D i n ' d e i b a d e t i n " A l l a h ' l a k u l a r a s ı n d a b i r k a l p b a ğ l ı l ı ğ ı " o l d u ğ u tezi inkişaf ettirilecek.



1932 Ramazanı'na Dâir M e t i n l e r



195



3. K u l u n , T a n r ı s ı n a i b a d e t e d e r k e n s ö y l e d i k l e r i n i k a l b i n d e n s ö y ­ l e m e s i l â z ı m d ı r . K a l b i n d i l i de a n a d i l i d i r . İ n s a n e n g ü z e l h i s l e r i n i a n a d i l i y l e e n i y i ifade eder. O n u n için duaların a n a d i l i y l e yapıl­ ması lâzımdır. B u f i k i r , müdafaa ve m ü n a k a ş a edilecektir. 4.



Bu



fikirde



Türkçeleştirilmesi



ittifak



hâsıl



olduktan



sonra,



Duaların



h u s u s u n d a b i r işbölümü yapılacaktır.



Planı böylece hazırladık. F a k a t G a z i , "İstersen ihtiyatlı olalım. B e l l i b a ş l ı d u a l a r ı s e n b i r k e r e g ü z e l c e T ü r k ç e ' y e çevir. O n l a r ı n ü z e r i n d e münakaşa yapalım, daha i y i olur" dedi. B a n a Tekbir



ile Ezanın



Türkçeleştirilmesini



e m r e t t i ve " D i k k a t



et!" dedi: T e k b i r i n b e s t e s i e n b ü y ü k T ü r k b e s t e k â r ı I t r î n i n d i r . Itrî ona b u b e s t e y i u y d u r u r k e n k e l i m e l e r i n ve h e c e l e r i n v e z i n l e ­ r i n i olduğu kadar, mânâlarını da gözönünde



tutmuştur.



T ü r k ç e l e ş t i r i r k e n b u n a d i k k a t et! I



B u h u s u s t a k i m s e y e birşey söylemememi t e n b i h e t t i k t e n sonra, o d a m a çekildim... A k ş a m a k a d a r uğraştım. A k ş a m üstü hazırladığım t e r c ü m e l e r i g ö t ü r d ü m . B e ğ e n m e d i . O gece s o f r a y a k i m s e y i d a v e t e t m e d i . O t u r d u k , sabaha k a d a r uğraşarak b e n i m yaptığım tercümeleri t a s h i h etti. ( B u tarihî hâdiseden sonra Dolmabahçe'deki meşhur münakaşalar serisi başlamıştır.) Kaynak:



Reşit G a l i p , Hâtıralar, Din, " M i l l e t " {Bilinmeyen



N a k l e d e n : E s k i B i r Atatürkçü, Atatürk Atatürk'ten



Hâtıralar),



c. 4, sn. 2, sy. 101,



sh. 4, 8 Ocak 1948; krş. Münir H a y r i Egeli, Atatürk'ün Hâtıraları,



ve



Bilinmeyen



sh. 64-66, İstanbul, 1954; 2. bas. 1959; sh. 74-77



IV T Ü R K Ç E K U R ' A N P R O J E S İ (3) Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n



Son günlerin mühim hâdiselerinden b i r i de ilkokulların son sınıflarında dinî tedrisâtın resmen k a b u l edilmiş olması keyfiyetidir. Mecmuamızın fa­ sılalarla üzerinde durduğu b u dâvânın bugün müsbet b i r yola girmiş o l ­ ması, ortaya koyduğumuz ana p r e n s i p l e r i n isabetini göstermiş, m e m l e k e t ve m i l l e t h i z m e t i n d e olan e m e k l e r i m i z i n yeni h a m l e l e r y a p m a k imkânına kavuşmasını sağlamıştır. M e m l e k e t t e yeni bir din reformu lerce evvel aynı sahada



bahis mevzuu o l u r k e n , Atatürk 'ün sene­



neler yapmak



istediğini b i l m e k t e , elbetteki büyük



fayda vardır. Lâiklik inkilâbı i l e din'de vicdanın m u t l a k m u r a k a b e s i n i sağlamak isteyen Atatürk'ün b u h a r e k e t i n i , 'inkârcı b i r z i h n i y e t ' içinde mütalaa etmek isteyenler oldu. H a l b u k i o, d i n sahasını aslâ i h m a l etmiş değildi. N i t e k i m tasarladığı din reformunu



fiiliyat



sahasına geçirmek için



Dolmabahçe Sarayında selâhiyetli şahsiyetlerden mürekkeb b i r heyet top­ lamış ve b u heyet, on gün kadar süren b i r içtimadan sonra m u h t e l i f k a r a r ­ l a r almıştı. B u heyet arasında kıymetli hafızlarımızdan ve h a l e n Sen Mişel ve Dârüşşafaka



Liseleri



T a r i h Öğretmeni olan B a y A l i Rıza Sağman da



vardı. Biz b u reformasyon



hareketini,



t a k i p ettiği seyir içinde Türk umumî



efkârına b i l d i r m e k ve bugünkü gidiş y o l u n a 'yeni b i r ışık t u t m a k ' gaye­ siyle kıymetli hâfızla b i r konuşma yaptık. Bay A l i Rızayı evinde ziyaret ederek b u g a y e m i z i k e n d i s i n e anlattığınzaman, " H a y h a y " dedi: " B u hususta b i l d i k l e r i m i size m e m n u n i y e t l e a n l a ­ t a b i l i r i m , h a t t a b u b e n i m için b i r vazifedir de... B u hususta O s m a n N u r i Bey'e g e r e k l i malumâtı vermiştim. F a k a t h e r h a l d e Maarif



Tarihi



[İstanbul, 19431 adlı kitabının fazla büyümesi k o r k u s u y l a olacak, verdiğim n o t u aynen koymamışlar." — A t a t ü r k ' ü n ' d i n r e f o r m u ' y a p m a k istediği aslâ şüphe g ö t ü r m e z . B e n k e n d i k u l a ğ ı m l a , " B e n de b i l i r i m k i i n s a n l a r d i n s i z y a ş a y a m a z ! " d e -



1932 Ramazanına Dâir M e t i n l e r diğini d e f a l a r c a işittim. Atatürk b u reformasyon



197



h a r e k e t i n e , ezanların v e



B a y r a m namazlarında o k u n m a k t a o l a n t e k b i r l e r i n Türkçeleştirilmesiyle başladı. Kur'an-ı K e r i m i n de Türkçe okunması, b u m e r h a l e n i n i k i n c i kısmını teşkil e d i y o r d u .



B u işleri s i s t e m l i b i r şekilde t a t b i k



için



Dolmabahçe'de topladığı e l e m a n l a r arasında b e n de vardım. D a h a e v v e l şunu söylemek i s t e r i m k i c e m i y e t l e r i n d i n s i z yaşaya­ mayacağına m u t l a k s u r e t t e i m a n e d e n Atatürk'ün r u h u n d a " d i n e karşı k u v v e t l i b i r r e a k s i y o n şimşeğinin çaktığı" muhakkaktı. A n c a k b u r e a k s i ­ y o n u m e y d a n a g e t i r e n hakikî ve s a f mânâsıyla ' d i n ' değil, beşinci h i c r e t yılından s o n r a o r t a y a çıkan birtakım yazarların d i n sınırları v e c e n n e t c e h e n n e m m e s e l e l e r i üzerine kurdukları 'tekel i d a r e s i ' i d i . — Y a n i o, İslâm'ın m u k a d d e s mihrabını, c e h l i n e l i n e bırakmak i s ­ t e m i y o r d u , öyle m i ?



1



— E v e t , v e t a k d i r e d e r s i n i z k i b u r e a k s i y o n u n m e m l e k e t e büyük faydaları olmuştu. S a r a y ' d a yaptığımız toplantılarda bu reform 'nin mekteplere



hareketi-



teşmili işi i k i n c i p l a n d a kalıyordu. İlk iş o l a r a k c a m i l e r i n



ıslahı ele alınmıştı. Atatürk, " A r a p d i l i n e v e i l m i n e vâkıf hocalarımız m e v c u t o l s a d a h i halkımız b u n d a n y e t e r i k a d a r istifade e d e m e y e c e k l e r ­ dir. Çünkü h e r k e s i n Arapça b i l m e s i n e imkân y o k t u r . H a l b u k i h a l k , o k u ­ n a n herşeyin mânâsını öğrenmeli, d a h a e v v e l de K u r ' a n okumasını b i l ­ m e l i d i r . Şu h a l d e yapılacak i l k iş: Kur'an lerde ve vaazlarda



okunan



i Türkçeleştirmek,



sonra



Arapça âyet ve sûrelerin Türkçelerini



hutbe­ okumak



olmalıdır" şeklinde çalışma planımızı kısaca hudutlandırmıştı. O büyük Türkçeci, g e r e k dinî, g e r e k lâ-dinî



a l a n d a Türk d i l i n i n s a m i m i y e t l e k o ­



nuşulmasını i s t i y o r d u . O sırada Reşit G a l i p B e y ( M a a r i f V e k i l i ) a y n e n şöyle söylemişti:



1



B u ifadeyle, Mustafa Kemal'in "mukaddes mihrabı cehlin elinden alıp ehline



vermek zamanı gelmiştir" şeklindeki sözüne atıf yapılmaktadır.



198



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi A n k a r a ' d a selahiyetli b i r heyet tarafından Türkçe b i r K u r ' a n hazırlanmaktadır. B u n d a n sonra camilerde ve n a m a z l a r d a onlar okunacaktır.



1



B u sözü niçin söylediğini b i l m i y o r u m ; z i r a biz o r a y a K u r ' a n ! t e r ­ c ü m e e t m e k için toplanmamıştık. E s a s e n içimizde b u k u d r e t e s a h i p i n ­ san yoktu. — B u tercümeyi t e d k i k e t t i n i z m i ? R a h m e t l i Atatürk Hâfız B a y Yaşar'a aynı tercümeden b i r a d e t h e d i y e etmiş... Elyazılarını hâvi b u tercümeyi gördüm. Hiçbir şerh v e t e f s i r m e v c u t değil z a n n e d e ­ rim. — C e m i l S a i d B e y ' e a i t b u t e r c ü m e d e n söz a ç m a d a n e v v e l ş u s u a l ­ l e r i s o r m a k lâzım: "Kur'an'ın, Kur'anlığını m u h a f a z a e t m e s i şartıyla Türkçe'ye tercümesi m ü m k ü n müdür? Tefsirde h a t a l a r yapılmaz mı?" T a k d i r edersiniz k i b u n a cevap v e r m e k güçtür. Şu h a l d e mesele, m ü m k ü n olduğu k a d a r mânâyı kaybetmemeye çalışmaktan i b a r e t t i r k i m e v c u t tercümede maalesef birçok h a t a l a r vardı. E c n e b i d i l l e r d e k i t e r ­ cümeler m u h a k k a k k i daha k u v v e t l i d i r . B u yanlışlıklar Atatürk'ü d a h i K u r ' a n ' ı n m ü d d e a s m a aykırı y o l l a r a s e v k e t m i ş t i r . — B u aykırı y o l l a r d a n birkaçını söyler m i s i n i z ? — Yanlış anlaşılmaması için evvelâ şunu söylemek i s t e r i m : Reşit G a l i p B e y i n , hazırlandığını söylediği K u r ' a n , C e m i l S a i d B e y i n tercü­ m e s i değildir. A n c a k o a n d a y a l n ı z elde m e v c u t b u t e r c ü m e i d i . Size y a n ­ lışlıkların b i r t a n e s i n i — k i e n ö n e m l i s i d i r — i z a h e d e y i m : M ü s l ü m a n l ı k t a n i k â h ı câiz o l m a y a n l a r t e s b i t e d i l i r k e n , "İki k ı z k a r d e ş b i r n i k â h a l t ı n d a birleşemez. Lâkin b i r i öldü veya h e r h a n g i b i r sebeple ayrılık v â k i o l d u



1



B u r a d a , M e h m e d A k i f E r s o y ' u n hazırladığı ve f a k a t b u gelişmeler üzerine



A n k a r a ' y a göndermediği Türkçe çeviriye atıf yapılmaktadır, (bkz. M e t i n X I I )



1932 Ramazanı'na Dâir M e t i n l e r



199



ise, b u v a z i y e t m ü s t e s n a d ı r " m e â l i n d e k i âyetin son fıkrası yanlış tercüme edilmiştir.



tamamiyle



1



— C e m i y e t i n t e m e l taşı o l a n yuvayı i l g i l e n d i r e n b u v e b e n z e r i hâ­ d i s e l e r d e topluluğun d i k k a t i n i çekmediniz m i ? — B u tercüme m ü n a k a ş a k o n u s u olsaydı, elbette f i k i r l e r i m i söyle­ yecektim. M a a m a f i h Atatürk b u n a inanmamış o l m a k l a beraber, yalnız b u mesele üzerinde b i z i m l e konuşmuştur. — Atatürk'ün böyle b i r r e f o r m ' u tasarlamış olduğunu s i z e a n l a t a n hâdiseler v a r mıdır? — O r a d a b u l u n a n arkadaşlarım da hatırlarlar k i m e r h u m



bize



b i r k a ç d e f a şu sözleri s ö y l e m i ş t i : H â f ı z b e y l e r ! S o n i n k i l â b ı siz y a p a c a k s ı n ı z . S i z i b ü y ü k c a m i ­ lere h a t i b y a p a c a ğ ı m . Size sırmalı k a f t a n l a r



giydireceğim.



H a k i k a t l e r i m i n b e r l e r d e n siz T ü r k ç e a n l a t a c a k s ı n ı z . (Bay Ali Rıza



biraz



durdu



ve ilave



etti:)



B i z e ü ç y ü z e r l i r a m a a ş v e r e c e ğ i n i de s ö y l e m i ş t i . B u s ö z l e r o n u n n e n i y e t v e g a y e i l e b u işe giriştiğini açık b i r şekilde a n l a t m a z m ı ? — Bugün b u söyledikleriniz niçin t a h a k k u k etmemiştir? D i n i , c e h ­ l i n e l i n d e n k u r t a r m a k , d i n b i l g i n l e r i n i m a d d i r e f a h a kavuşturmak e m e l i n d e o l a n Atatürk, h e p i m i z b i l i r i z k i m i l l e t i n hayrına o l a n bü­ tün kararlarını a z i m l e , i m a n l a v e çok i y i anladığı m i l l e t i n e güve­ n e r e k m e v k i - i t a t b i k e koymuş b i r d e v l e t başkanıdır. H e r h a l d e b u n u n mühim s e b e p l e r i olmalıdır? — M ü h i m sebepler bulunduğu şüphe götürmez. B u r a d a b e n i m b i l ­ diğim âmilleri açıklayabilirim. D a h a doğrusu b u , b i l i n e n i b i r k e r e d a h a t e k r a r o l a c a k t ı r . O s ı r a l a r d a Balkan



Paktı



g i b i siyasî hâdiseler d e v l e t i



fazla meşgul ediyordu. Atatürk gibi b i r dâhinin, e h e m m i m ü h i m m e t e r -



1



B u çeviri hatası, Cemil Said'in, K a s i m i r s k i ' n i n Fransızca K u r ' a n çevirisine (Le



Koran)



i s t i n a d etmesinden kaynaklanmıştır. [ B u k o n u d a geniş b i r t a h l i l için bkz.



Osman E r g i n , Türkiye Maarif



Tarihi,



V/1635-1636, İstanbul, 1943]



200



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



cih edeceğini t a k d i r edersiniz. B u n u n dışında b e n i m b i l m e m e k t e m a z u r o l d u ğ u m b a ş k a s e b e p l e r i n b u l u n m a s ı i h t i m a l i de k u v v e t l i d i r . — B u siyasî s e b e p o r t a d a n kalktıktan s o n r a müsait imkânlar başgöstermedi m i ? — Siyasî sebebin b i r i kalkmış, b i r diğeri d e r h a l o n u n y e r i n i a l ­ mıştı: Montrö meselesi... O da zaferle n e t i c e l e n d i k t e n s o n r a b e l k i sıra kararların t a b i k i n e gelecekti. Fakat... (Kıymetli sessizce



hafızın devam



bir anda



gözleri



yaşarıverdi.



Yüzüme



bakmadan



etti:)



F a k a t çok geçmeden hastalandı. B i l i y o r s u n u z , y i r m i m i l y o n ona c a n v e r m e k için çırpmıyordu. H e y h a t k i m u k a d d e r a n gelmişti. (Bir



müddet



suâlimi



Bay Ali Rızanın



kendine



gelmesini



bektedikten



sonra



sordum:)



— B u r e f o r m h a r e k e t i ' n e muarız o l a n l a r v a r mıydı? B u m e v z u u i k i cepheden t e d k i k e t m e k lâzımdır: S a r a y d a ve dışa­ r ı d a . . . Her



iki cephede



de tek muârıza



rastlamadım.



Ancak



yirminci



a s ı r d a y a ş a m a m ı z a r a ğ m e n , b i r a v u ç i n s a n ı n içsel b i r r e a k s i y o n a k e n d i ­ l e r i n i kaptırmaları mümkündür. B u n d a n k i m s e n i n h a b e r i olmayacağı g i b i , m ü e s s i r b i r k ı y m e t de i f a d e e t m e z . — Atatürk, r e f o r m h a r e k e t i ' n e girişmeden e v v e l u m u m î efkârın düşünce v e temayüllerini y o k l a m a k ihtiyacını hissetmiş m i d i r ? — O, o d e r e c e y ü k s e k b i r d e h â y a s a h i p t i k i y a p a c a ğ ı i n k ı l â b ı n y a l ­ nız k e n d i m i l l e t i üzerinde değil, dünya üzerinde ne g i b i t e s i r l e r husûle g e t i r e c e ğ i n i ç o k i y i ve a y d ı n o l a r a k b i l i r v e i ş e g i r i ş t i k t e n s o n r a d a y a p ­ tığı hesap aslâ yanlış ç ı k m a z d ı . N i t e k i m b i z o n u n verdiği d i r e k t i f l e r e g ö r e Türkçe



Kur'an



o k u r k e n camiler a d a m almıyordu. B u A t a n ı n yanıl-



m a d ı ğ m a e n c a n l ı v e kâfi b i r d e l i l d i r . — İstanbul'daki b u b e n i m s e m e , A n a d o l u ' d a d a a y n e n vukuâ gelmiş m i d i r ? Z i r a kültür s e v i y e s i bakımından a r a d a büyük f a r k vardır.



201



1932 Ramazanı n a Dâir M e t i n l e r



— Aydın v e anlaşılan fikirler, nerede o l u r s a o l s u n b u i l e r i h a r e k e t ­ l e r i n t e m e l i n i teşkil ettikçe s e v i l i p benimseneceğinden aslâ şüphe e t m e ­ m e l i d i r . A n a d o l u ' n u n bazı y e r l e r i n d e n İstanbul'a g e l e n yurttaşlarımla görüştüğüm z a m a n b e n i c a n d a n t e b r i k e t t i k l e r i n i henüz unutmadım. B u n l a r b e n i m için çok canlı hâtıralardır. — Atatürk, s i z l e r i n A n a d o l u ' d a b i r t u r n e y e çıkmanızı düşünüyor muydu? — B u n u k u v v e t l e t a h m i n e d i y o r d u m . Çünkü o Ramazan'ın Gecesi



Kadir



A y a s o f y a ' d a Türkçe t e k b i r l e r i l e yapılan âyetleri v e o k u n a n m e v -



lûdları, r a d y o i l e y u r d a v e dünyaya y a y m a k lüzûmunu duyması, böyle b i r düşüncesi olduğunu a n l a t m a z mı? B i z i h a t i b yapıp h a k i k a t l e r i b i z i m ağzımızdan u m u m î efkâra b i l d i r m e k i s t e m e s i dahî, böyle b i r n i y e t i n ikinci ve m u t l a k delilidir. — B u toplantıda konuşulan m e v z u l a r üzerinde şahsî görüş v e k a ­ n a a t l e r i n i z i n t e s i r i olmuş m u d u r ? — B u işde b e n i m t e m e l e a i t çok d e r i n v e değerli t e s i r i m olduğunu söylemekle i f t i h a r duyarım. O r a d a b u l u n a n arkadaşlardan



Sadettin



K a y n a k gibi sayın zevât d a hatırlarlar k i o R a m a z a n b i z , Atatürk t a r a ­ fından



saray'a



Türkçeleştirilmesi Tekbir



çağrılınca,



ilk



iş



olmak



Tekbirlerin



v e yaklaşmakta bulunduğumuz B a y r a m ' d a



a l m a k v a z i f e l e r i karşısında kaldık. Saray'ın aşağı katındaki b i r 2



başkanlığında toplandık.



Hafızlara verilen ilk vazife T e k b i r i Türkçeleştirmek değil, camilerde



Kur'an



Türkçe



1



odada A r d a h a n Mebûsu C e m i l S a i d B e y i n



1



üzere



okumak idi. Nitekim önce camilerde Türkçe Kur'an



Türkçe



okumuşlar, sonra



T e k b i r i Türkçeleştirmişlerdir. 2



Doğrusu, " B o l u mebûsu H a s a n Cemil (Çambel)" olacaktır. Çünkü A l i Rıza



Sağman, daha önce adı geçen Kur'an mütercimi " C e m i l Said (Dikel)" ile kendile­ rine riyaset eden " H a s a n Cemil (Çambel)" isimlerini birbirine karıştırmaktadır. Daha sonra kendileri bunun bir zühûl eseri olduğunu belirtmişlerdir: " S a r a y ' d a 'Cemil



Said'in



riyasetinde toplanmış olduğumuzu' Millet'te



söylemiştim. B u



'Cemil Said' sözünün bir zuhûl eseri olduğunu burada s u n a r ve düzeltirim. Başkanlığında toplandığımız zat, 'Hasan Cemil' idi. Sayın Bolu milletvekili olan H a s a n C e m i l ! " (Bkz. Millet,



c. 5, sn. 3, sy. 114, s h . 5, 8 N i s a n 1948). Bazıları



202



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



M e v z u u m u z ' A l l a h u Ekber' diye başlayan t e k b i r i Türkçe'ye çevirmekten i b a r e t t i . A r k a d a ş l a r arasında selâhiyetli o l a n l a r ve o l m a y a n l a r i l e r i - g e r i tartışmalar yaptılar. B e n ' A l l a h u E k b e r ' t e r k i b i n i n , 'Tanrı u l u d u r ' şek­ l i n d e Türkçe'ye çevrilmesi t e z i n i i l e r i sürdüm. Arkadaşlardan bazıları, ' A l l a h büyüktür' şeklindeki tercümeyi k a b u l ettiler. D o k u z arkadaştık, y a l n ı z b e n t e z i m d e d i r e n d i m . Ç ü n k ü Allah ü z e r e , Tanrı



k e l i m e s i n i n karşılığı o l m a k



k e l i m e s i n i n k i f a y e t i olup olmadığını düşünmenin ne zamanı



v e n e de m e k â n ı i d i . Tanrı o l a n güneş'e



k e l i m e s i , " T a n y e r i n d e k i " mânâsına eski Türklerin tanrıları v e r d i k l e r i a l e m i d i . Z a m a n ı m ı z d a ma'bûolun



n â s ı n a g e l e n Allah k i s i Allah



mâ­



bi'l-hakk



karşılığı olamazdı. Lâkin b u g ü n k ü m ü s l ü m a n t e l a k ­



' t a n n e a n l ı y o r s a , Tanrıdan



k a l m ı y o r d u . Z a t e n Allah



da o n u a n l a d ı k t a n s o n r a m e s e l e



k e l i m e s i n i n t a r i h ç e s i n i de a r a ş t ı r a c a k o l u r s a k ,



b u k e l i m e n i n Arapça'lıktan çıkıp Süryanice'ye k a d a r uzadığı bazı r i v a ­ y e t l e r d e n anlaşılıyordu. Kısaca arzettiğim b u h u s u s l a r d a n dolayı, b e n o r a d a Tanrı



k e l i m e s i n i n Allah



karşılığında kullanılmasında b i r beis



görmemek zorunda kaldım. Uludur



k e l i m e s i n e g e l i n c e , T ü r k ç e ' d e ekber



k a r ş ı l ı ğ ı n d a büyük



l i m e s i n i n t a m b i r ifade taşımayacağını b i l i y o r u m . Aynı z a m a n d a



ke­



büyük,



t u m t u r a k l ı değildir. İ n c e h e c e l i k e l i m e l e r , k a i m h e c e l i l e r k a d a r s a l t a n a t g ö s t e r e m i y o r l a r . N i t e k i m Allah



k e l i m e s i b u asaletini lafzından alıyordu.



B u a s a l e t v e r e v n a k ı T ü r k ç e ' d e t a ş ı y a n k e l i m e m i z , a n c a k ulu i d i . G e r ç i ekber'i



kelimesi



' e n u l u ' ş e k l i n d e t e r c ü m e e t m e k , e n d o ğ r u y o l ise de



o r a d a o k a d a r k ı s a b i r z a m a n d a b u derece i n c e d ü ş ü n m e y e i m k â n y o k t u . İşte b e n bunları d ü ş ü n e r e k 'Tanrı u l u d u r ' şeklinin e n m ü n a s i p t e r c ü m e o l a c a ğ ı n ı m ü d a f a a e t t i m . B i r a r k a d a ş , "Allah'ı



b ı r a k m a y a l ı m , Allah



C e m i l Said'in biyografisi münasebetiyle, "Türkçe Ezan



bü-



h a r e k e t i n i hızlandırdı"



d i y o r l a r s a da biz b u k o n u d a k e n d i s i n i n görünür hiçbir rolünü tesbit edemedik. [Bkz. Hakkı Tarık U s , Elli



Yıl, sh. 50, İstanbul, 1943 (?); Sadık A l b a y r a k ise



Hakkı Tarık U s ü n verdiği b i l g i l e r e i s t i n a d e n b u hükmü tekrarlamaktadır. Devrimin 3. bas.]



Çakıl Taşları, sh. 59-60, (Reformcu



Kur'an



Mütercimi),



İstanbul, 1983,



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r d i y e l i m " d e d i . B e n , " T ü r k l e r i n b i r Tanrısı



yüktür



203



olmasın mı?" diye ba­



ğ ı r m ı ş t ı m . H ü l â s a , acı-tatlı k o n u ş m a l a r şu i k i n e t i c e y e v a r d ı : a ) büyüktür!



b ) Tanrı



Allah



uludur!



Son şeklin i l e r i sürücüsü ve k o r u y u c u s u yalnız b e n d i m .



Fakat



h a n g i s i n i n k a b u l edilmesi lâzım geldiğinde i t t i f a k edemedik. C e m i l Said Bey , 1



m ü n a k a ş a y a son v e r d i , d e d i k i : Y u k a r ı ç ı k a l ı m , h e r i k i şekli P a ş a y a ( A t a t ü r k m e r h u m ) a r z e d e l i m . O h a n g i s i n i k a b u l ederse e t s i n . Saray'ın, yanları billûr parmaklıklardan yapılmış m e r d i v e n l e r i n ­



d e n çıktık. O r t a d a k i e n b ü y ü k s a l o n u n t a m m e r k e z i n d e k i b ü y ü k a v i z e n i n altına konulmuş o l a n m a s a n ı n etrafına oturmuş birçok zevât görülü­ yordu.



2



B u salon karşıdan b i r cennet köşkü g i b i parıltılarla yanıyor...



C e m i l S a i d B e y bize döndü, gülerek " D u r u n ! " dedi; " B i r sürpriz yapalım. 3



H a y d i başlayın!" V e b i z b a ş l a d ı k : Allah



büyüktür!



Allah



büyüktür!



D o k u z g ü z e l se­



s i n gür ve ilahî nağmelerinden çıkan b u lahûtî k e l i m e l e r Saray'ın h e r k ö ş e s i n d e e s r a r e n g i z b i r t e s i r h u s û l e g e t i r d i . A r a d a e n az e l l i m e t r e d e n f a z l a mesafe olmasına r a ğ m e n , Atatürk'ün başı d e r h a l tarafımıza d ö n d ü ve b u dönüşle ayağa kalkması b i r oldu. Şimdi biz ona doğru g i d i y o r , o d a yanındakilerle beraber bize doğru i l e r l i y o r d u . Yaklaştık... sona ermişti. Ayaktayız... C e m i l S a i d



4



Okumamız



[şöyle d e d i ] :



Paşa h a z r e t l e r i ! B e y l e r i h t i l a f a düştüler. K i m i ' A l l a h b ü y ü k ­ tür!' şeklini, k i m i "Tanrı u l u d u r ! ' tercümesini t e r c i h ediyor. İ n t i h a b ı size b ı r a k t ı k .



1



Doğrusu, "Hasan C e m i l (Çambel)" olacaktır.



2



Kâzım Paşa, Kılıç A l i , Cevat Abbas, Recep Zühtü, Salih Bozok ve m u t a d zevât.



3



Doğrusu, "Hasan Cemil (Çambel)" olacaktır.



4



Doğrusu, "Hasan C e m i l (Çambel)" olacaktır.



204



Türkçe K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi D i k k a t k e s i l e r e k b u sözleri d i n l e y e n o güzel yüz, şöyle b i r s e s



v e r d i : İkisini de dinleyelim!



Şimdi s e k i z arkadaş, " A l l a h büyüktür!' d i y e



t e k b i r e başladılar. B u şeklin beğenilmesi için, o k a d a r neşeli, o k a d a r gür s e s l e okuyorlardı k i s a r a y ı n k u b b e l e r e m e y d a n o k u y a n tavanları t a ­ hammül e d e m e z h a l e g e l i y o r d u . T e k b i r b i t i n c e Paşa, " B i r d a h a . . . " dedi. S e s i gür, bakışları e n g i n d i . T e k r a r " A l l a h büyüktür!" dalgaları, s a r a y i n d u v a r v e k u b b e l e r i n e tırmandı. Şimdi ötekini! Başladık: Tanrı uludur!



Tanrı uludur!



F a k a t sesler



hafif, çünkü arkadaşlar b u n u n beğenilmesini i s t e m i y o r l a r , neşesizlik yüzlerinden akıyor... Tekbir



u l v i y e t l e r e çıkamıyor. B e n t e z i m i yürütmek



için g a y r e t ibrazmdayım. Atatürk o güzel gözlerini b i r y e r e dikmiş, kaş­ larını çatmış... D i k k a t sembolüdür. O k u m a bitti, y i n e bir: Bir



daha!



İkinciyi o k u y o r u z . Aynı şekil ve r u h h a l e t i içinde o d a b i t t i . Şimdi t a r i h i n k r i t i k b i r anındayız. Ortalıkta umumî b i r s e s s i z l i k . . . A t a düşünü­ yor... B i z l e r d e h a d devreye v a r a n b i r sabırsızlık v e m e r a k . . . Gözler h e y e ­ c a n l a Atatürk'ün dudaklarına dikilmiş... B u d u d a k l a r d a n çıkacak o l a n i k i k e l i m e , h e m aşağıdaki türlü çekişme v e didişmeleri h a l l e d e c e k , h e m de Türk m i l l e t i n e t a r i h i n p e k a z gördüğü e n değerli b i r armağanı s u n a ­ caktı... Y i r m i s a n i y e s o n r a b u d a oldu. O haşmetli s e s şunları söyledi: Evvelki



unutulsun!



Bu, Arapça'sından



da saltanatlı



olmuş!



B u k e l i m e l e r d e n s o n r a masanın etrafına dizilmiştik. H a f i f konuş­ m a l a r arasında b i r arkadaşımız şöyle dedi: 1



B i z m i n a r e d e Allah



k e l i m e s i n d e u z u n nağmeler yaparız d a



o n u n için b e n ' A l l a h büyüktür' şeklinde k a b u l e d i l s i n d i y o r ­ dum. Atatürk b u n a c e v a p v e r m e y e lüzûm görmedi. B e n , "Paşa h a z r e t ­ l e r i ! B u derece m u a z z a m inkilâbın karşısında b i r nağmenin hatırı mı s a -



1



Süleymaniye C a m i i Başmüezzini Hâfız K e m a l . [Bu zât hakkında bkz. F i k r e t



Bertuğ, (Hafız) Kemal maddesi,



"İstanbul Ansiklopedisi", IV/519, İstanbul, 1994]



1932 R a m a z a n ı ' n a Dâir M e t i n l e r yılır? B u n u n l a b e r a b e r Tanrı



205



da aynı nağmeyi k a b u l eder!" d e d i m ve b i ­



raz daha konuştuktan sonra ilave e t t i m : İki k e l i m e ü z e r i n d e g ü ç l ü ğ e u ğ r a d ı k . B i r i ' h a m d ' , d e ğ e r i h a r f i n i n T ü r k ç e s i . . . B u n d a n d o l a y ı hamd b ı r a k m a k , li'llahımn



£



li'



kelimesini aynen



karşılığını da 'O'na mahsûstur!' şek­



l i n d e k a b u l e t m e k z o r u n d a kaldık. Atatürk e m r e t t i l e r . Karşıdaki kütüphaneden kırmızı kaplı b i r k i ­ t a p [Ahterî]



g e t i r i l d i . B u b i r l u g a t m ı ş . K e n d i s i hamd



sözünü Türkçe'ye



u y d u r m a k i s t e d i y s e de t a m b i r ç e v i r m e o l a m a y a c a ğ ı n ı g ö r ü n c e , d e d i k i : Biz şimdi



bu kadar



yaptık,



bizden



İ ş t e a z i z d o s t u m ! Tekbirin masının



sonrakiler



daha



Türkçeleştirilmesi



iyisini



yapsınlar!



ve camilerde



okun­



b u suretle oldu. B u r a d a şunu hatırlatayım: E z a n ı n



sağlanması



Türkçeleştirilmesi ve m i n a r e l e r d e okunması, b u meclislerde konuşul­ madı. Türkçe Tel'bir'den sonra, Türkçe E z a n i n sağlanması A n k a r a ' d a D i y a n e t İşleri R i y a s e t i n d e o l m u ş d i y e i ş i t m i ş t i k . — T e k b i r ' i n Türkçeleştirilmesinde b u k a d a r rolünüz olduğuna göre, b u n u c a m i l e r d e i l k o k u m a k bahtiyarlığı d a s i z e n a s i p o l d u mu? —



Elbette...



Kabulünden



sonra



derhal



Evkafa



emir



verildi.



Müezzinlere birkaç g ü n içinde bazı c a m i l e r d e meşkedildi. Müezzinler, i m a m l a r ve bütün müslümanlar t e k b i r l e r i n nağmelerini zaten b i l d i k l e ­ r i n d e n b u h u s u s t a hiç z o r l u k çekilmedi. Kaynak:



Konuşan: A l i Rıza Sağman, Söyleşiyi y a p a n : M . Ş. Ö. [ M a h m u d Ş e v k e t ] , Atatürk Hâtıralar),



ve



Din,



" M i l l e t " (Bilinmeyen



Atatürk'ten



c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4, 4-11-19 M a r t 1948;



krş. A l i Rıza Sağman, Hâtıralar,



O s m a n E r g i n , "Türkiye M a a r i f



T a r i h i " içerisinde, V/1621-1624, İstanbul, 1943



V M A Ç K A KABRİSTANI N D A İLK TÜRKÇE MERSİYE Hâfız Yaşar O k u r



... O g e c e d e n s o n r a A t a t ü r k o n b e ş g ü n k a d a r Y a l o v a ' y a t e ş r i f b u ­ 1



y u r d u l a r , Y a l o v a ' d a n a v d e t l e r i n d e , b u sefer M ü d a f a a - i M i l l i y y e [Millî S a v u n m a Bakanlığı] Müsteşarı Derviş P a ş a n ı n vefatına da çok üzüldü. O gece b e n i ç a ğ ı r t t ı . K a b r i n i n b a ş ı n d a o k u n m a k ü z e r e ş u g ü f t e y i b a n a y a z d ı r d ı v e " B u n u mersiye Büyük



Türk



şeklinde bestele!" dedi. Ordusu, büyük



Ulu Türk Milleti, Toprak! Bize



değerli



Bu kıymeti



dersen



bir kahramanını



bir evlâdını



içine almaktan



ki kıymetliniz



toprağa



1



buluruz.



Şükrü Nailî Paşanın



Sükûn



ölümü haberinin



veriyor.



veriyor.



hoşlanmıyor



musun?



2



bağrımda, yeni kahraman



Sükûn



toprağa



çiçekleri



açacaktır.



buluruz.



alındığı gece. [Tıpkı m e t i n d e k i t a r i h -



l e n d i r m e l e r gibi, H . E. Cengiz tarafından metne düşülen b u dipnot da yanlıştır. Çünkü Derviş Paşa 17 Ocak 1932'de vefat etmiş, 18 Ocak 1932 t a r i h i n d e defne­ dilmiş, Şükrü Nailî Paşa ise, Derviş Paşa'dan dört yıl sonra (2 Aralık 1936'da) ve­ f a t etmiştir. Üstelik M u s t a f a K e m a l ' i n Yalova'da bulunduğu onbeş günlük dö­ nem, 16 T e m m u z 1932-31 T e m m u z 1932 t a r i h l e r i n e , y a n i Derviş Paşanın vefa­ tından altı ay sonrasına tesadüf etmektedir.] 2



"Toprak! B u kıymeti içine a l m a k t a n kuşkulanmıyor musun?" {Vakit,



2 1 Ocak



1932); "Toprak! B u değerliyi k o y n u n a a l m a k t a n zevk m i duyuyorsun?" (1962: 34)



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r Ancak



o zaman



gözlerimizin



yaşı seni



207



sular.



Atatürk'ün söylediği b u güfteyi yazdım ve huzurlarında bestele­ d i m . E r t e s i sabah Teşvikiye C a m i i nde m e r a s i m l e namazını edâ eyledik­ t e n sonra, Maçka Kabristanına defnedildi ve A t a ' m m e m i r l e r i üzerine, i l k önce Kıyamet Sûresini o k u d u m . Bilâhare Atatürk'ün Derviş Paşa hakkında yazmış olduğu m e r s i y e y i segâh m a k a m ı ' n d a o k u d u m ; ve duâyı müteakib, k u m a n d a n paşalar



1



tarafından îrad e d i l e n n u t u k t a n



sonra



merasime nihayet verildi. Kaynak:



Hâfız Yaşar O k u r , Yaşanmış Olaylarla Cumhur



İnce Saz Heyeti



(1924-1938), Atatürkle



1



Atatürk ve Müzik:



Riyâset-i



Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun



Anıları



Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 120, A n k a r a , 1993;



Onbeş Yıl/Dinî Hâtıralar, sh. 34-35, İstanbul, 1962



O gün Derviş P a ş a n ı n k a b r i başında, önce Cevdet K e r i m Bey ve sonra sabık



Gümüşhane Mebûsu A l i F e t h i Bey b i r e r n u t u k irâd etmişlerdir. Cevdet K e r i m ' i n n u t k u , 19 Ocak 1932 t a r i h l i V a k i t gazetesinde (sh. 4) yayımlanmıştır.



VI Y E R E B A T A N CAMİİ N D E TÜRKÇE K U R A N Hafız Yaşar O k u r



[Sene 1 9 3 1 . R a m a z a n ' m b i r i . Atatürk A n k a r a ' d a n İstanbul'a teşrif b u y u r d u l a r . O günün akşamı Dolmabahçe Sarayından beni telefonla da­ v e t e t t i l e r v e A t a t ü r k t a r a f ı n d a n ç a ğ ı r ı l d ı ğ ı m ı s ö y l e d i l e r . G i t t i m . . . O gece A t a t ü r k ' ü n y a n ı n d a , o sırada M a a r i f V e k i l i o l a n Reşit G a l i p B e y de vardı.]



1



Y e m e k t e n s o n r a huzurlarından ayrılırken b a n a dönerek, "Siz kalı­ n ı z , Y a ş a r B e y ! " d e d i . D r . R e ş i t G a l i p v e Kılıç A l i B e y l e r de o r a d a i d i . [Atatürk s o r d u : — Yaşar Bey! Ramazan'da hangi camilerde mukabele okuyorsun? — Yerebatan C a m i i n d e Paşam! Atatürk emir buyurdu: — Yarın Y e r e b a t a n C a m i i n d e K u r ' an i Türkçe olarak okuyacaksı­ n ı z . B u , s a b a h k i g a z e t e l e r l e de i l a n e d i l e c e k ! ] O n l a r a dönerek, "Gazeteleri h a b e r d a r ediniz" dediler; 'Yaşar Bey, ö b ü r g ü n Y e r e b a t a n C a m i i n d e Yâsîn Sûresinin



tercümesini okuyacaktır.



Camide yapılacak m e r a s i m i n t a n z i m i n e sizleri m e m û r e d i y o r u m " dedi.



1



D r . Reşit G a l i p , b u t a r i h t e henüz Maarif



Vekili



değildir. K e n d i s i 19 Eylül



1932'de b u göreve atanmış ve 13 Ağustos 1933 t a r i h i n e k a d a r b u görevde kalmış­ tır.



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r [ A t a t ü r k ' ü n Türkçe



Kur'an



209



m e v z û u n d a 3'apmak istediği inkilâb t a ­



h a k k u k s a f h a s ı n a g i r i y o r d e m e k t i . U z u n z a m a n d a n b e r i Türkçe



tercü­



m e s i hazırlanan Kur'an-ı K e r i m ' d e n bazı parçalan Türkçe o l a r a k o k u t u r , h a t t a bazı y e r l e r i n d e h a t a l a r a işaret ederek t a s h i h e d i l m e s i l ü z û m u n a işaret e y l e r d i . O a k ş a m sabaha k a d a r Atatürk'ün huzurlarında k a l d ı m , Türkçe



Kur'an'dan



birçok sahifeler o k u d u m , d i n l e d i l e r ] ve geç v a k i t h u ­



z u r l a r d a n ayrıldım. A t a m ı n , Yerebatan C a m i i n d e Yâsîn Sûresinin tercümesini o k u ­ m a m ı e m r e t m e s i üzerine k e y f i y e t m a t b u a t a aksettirilmişti. E r t e s i g ü n b ü t ü n s a b a h g a z e t e l e r i b u h a b e r i şu başlık altında veriyorlardı: "Hâfız Y a ş a r , b u g ü n Y e r e b a t a n C a m i i n d e Türkçe



Kur'an



okuyacaktır."



B u h a b e r İstanbul'da b o m b a t e s i r i yaptı ve t a a s s u b u gıcıkladı. K u r ' a n i n A r a p ç a n â z i l o l d u ğ u , t e k k e l i m e s i n e d o k u n u l a m a y a c a ğ ı g i b i fı­ sıltılar k u l a k t a n kulağa dolaşıyordu. N i t e k i m aynı g ü n t r a m v a y d a d a böyle b i r k o n u ş m a y a şahit o l d u m : "Nasıl o l u r " diyorlardı; " K u r ' a n nasıl Türkçe okunurmuş?" H a l b u k i gazeteler h a b e r i yanlış aksettiriyorlardı. B e n Kur'an



Türkçe



okumayacaktım; Yâsin Sûresini Arapça okuyacak, C e m i l Said



B e y ' i n t e r c ü m e s i n i de c e m a a t e n a k l e d e c e k t i m . [ A z i z o k u y u c u l a r ı m ! B u i l a n yanlıştı. Gazeteler d u r u m u lâyıkıyla anlamamışlardı. Türkçe



Kur'an



Okunacak



değildi. Yâsîn Sûresi, s o n u n a k a d a r A r a p ç a o k u n d u k t a n



s o n r a , t e r c ü m e s i de C e m i l S a i d B e y ' i n k i t a b ı n d a n o k u n a c a k t ı . F a k a t b i r kere yazılmıştı. Şimdi b u n u n ne şekilde olduğu, a n c a k camide o k u n d u k ­ t a n s o n r a b e l l i o l a c a k t ı . N i t e k i m öyle o l d u . ] C u m a günü [Ramazan'ın i k i n c i günü, öğle namazını müteâkib, S u l t a n a h m e t ' t e k i ] Y e r e b a t a n C a m i i n e gittiğim z a m a n , kalabalık, c a m i ­ d e n taşmış, sokakları sarmış, t r a f i k durmuştu. [Kadınlı e r k e k l i binlerce kişi c a m i ö n ü n d e t o p l a n m ı ş v a z i y e t t e y d i . C a m i n i n içi i s e d a h a f a z l a k a ­ labalıktı.] Halkı yarmaklığıma imkân y o k t u . Başkomiser'in yardımıyla b i n b i r m ü ş k i l a t l a i ç e r i y e g i r e b i l d i m . C a m i de p e n c e r e i ç l e r i n e k a d a r d o ­ l u y d u . B i r k ö ş e y e etrafı ş a l l a r l a s ü s l ü b i r k ü r s ü k o n u l m u ş t u . E t r a f ı d a g a z e t e c i l e r v e f o t o m u h a b i r l e r i y l e ç e v r i l i y d i . [ G a z e t e l e r i n i l a n ettiği v e ç ­ h i l e ' T ü r k ç e K u r ' a n n a s ı l o k u n a c a k ? ' d i y e m e r a k t a i d i l e r v e ["Yaşar B e y !



210



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



T ü r k ç e K u r ' a n ! nasıl okuyacaksın?" diye] soruyorlardı. 'Şimdi görürsü­ nüz' diye cevap v e r i y o r d u m . ] C e m a a t i n arasından kürsüye doğru ilerlemeye çalışırken, dışarı­ d a n k u v v e t l i b i r k o r n a sesi g e l d i . K a l a b a l ı k , " G a z i g e l i y o r " d i y e d a l g a ­ landı. H a l b u k i g e l e n l e r M a a r i f V e k i l i Reşit G a l i p ve Kılıç A l i b e y l e r d i . [ D o ğ r u c a k ü r s ü n ü n y a n m a g e l d i l e r . " B u y u r u n Y a ş a r B e y , k ü r s ü y e çı­ kın!" dediler.] Kürsüye çıktım. Nefesler kesilmişti, bütün gözler bende i d i . [ D o k t o r R e ş i t G a l i p i l e Kılıç A l i b e y l e r a y a k t a d u r u y o r l a r d ı . ] Arapça Besmele-i Şerifi çekip arkasından yine Arapça



olarak



Yâsîn Sûresini [rast m a k a m ı n d a n ] o k u m a y a başladım. K u r ' a n ! Türkçe okuyacağımı z a n n e d e n l e r i n gözlerindeki h a y r e t ifadesini görüyordum. S û r e y i , sadakallah'ul-azîm



diye b i t i r d i k t e n sonra, "Vatandaşlar!" diye



s ö z e b a ş l a d ı m : 16. S û r e o l a n Y â s î n , 83 â y e t t i r . M e k k e - i M ü k e r r e m e ' d e 1



n â z i l o l m u ş t u r . Ş i m d i size t e r c ü m e s i n i o k u y a c a ğ ı m . [ E v v e l â B e s m e l e - i Ş e r i f i n t e r c ü m e s i n i şu ş e k i l d e o k u d u m : ] Müşfik [1. [2-4]



ve Rahim



olan Allah



'ın ismiyle



başlarım.



Yâsîn.] Hakim



olan



Muhammedi [5] Kur'an



Sen, sana



Kur'an tarîk-i



Aziz



hakkı müstakime



ve Rahîm



olan



için



kasem



sevkeden Tanrı



ederim bir



tarafından



ya



rasûlsün. nâzil



olmuştur. S û r e y e böyle d e v a m ederek 83. âyetin s o n u n u da şöyle o k u d u m : [83]



Herşeyin



hamdolsun!



hükümdar Hepiniz



ve hâkim-i



O'n rücû



mutlakı



olan



Tanrıya



edeceksiniz.



Yâsîn Sûresi böylece h i t a m a e r d i k t e n sonra, Türkçe o l a r a k şu d u ­ ayı y a p t ı m :



1



Doğrusu "36. Sûre" olacaktır.



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



211



U l u T a n r ı m ! B u o k u d u ğ u m Y â s î n - i Ş e r i f t e n hâsıl o l a n s e v a b ı Cenab-ı



Muhammed



Efendimiz



hazretlerinin



rûh-i



sa­



a d e t l e r i n e ulaştır. U l u T a n r ı m ! H a k ve a d a l e t üzere h a r e k e t e d e n l e r i sen p a y i ­ d a r e y l e ! T ü r k i y e C u m h u r i y e t i n i i l e l e b e d p a y i d a r kıl! T ü r k m i l l e t i n i sen m u h a f a z a eyle! Şanlı T ü r k o r d u s u n u ve o n u n değerli k a h r a m a n , k u m a n d a n v e e r l e r i n i ; k a r a d a , d e n i z d e , h a v a d a h e r v e ç h i l e m u z a f e r kıl yârabbî! V a t a n u ğ r u n d a feda-yı c a n ederek [Çanakkale ve İstiklâl H a r b i n d e ] şehid o l a n a s k e r kardeşlerimizin r u h l a ­ rını ş â d e y l e ! V a t a n ı m ı z a k e m g ö z l e b a k a n d ü ş m a n l a r ı m ı z ı perişan



eyle!



Memleketin



Topraklarımıza



ve m i l l e t i n



bol



refahına



bereket çalışan



ihsan



eyle!



büyüklerimizi



u m û r l a r m d a m u v a f f a k b i ' l - h a y r eyle! A m i n . [İşte aziz k a r d e ş l e r i m ! A t a t ü r k ' ü n dediği g i b i m ü ' m i n l e r



İslâm



D i n i n i , Kur'an-ı Kerîm'in tercüme y o l u y l a okunmasını öğrenmelidirler. H a l k huşû içinde c a m i d e n çıkarken, " [ A l l a h razı o l s u n , T a n r ı n ı n e m i r l e r i n i n m a h i y e t i n i öğrendik. G a z i P a ş a y a minnettarız.] A l l a h , G a z i Paşamıza tükenmez ömürler i h s a n eylesin ve [Büyük D â h i y i ] b u m i l l e t i n başından e k s i k e t m e s i n ! " diye d u l a r ediyorlardı.] [ A k ş a m s a a t 7'de D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a A t a t ü r k t a r a f ı n d a n k a ­ b u l edildim. Gündüzkü Türkçe K u r ' a n o k u m a mevzûuna temas ederek v a z i y e t i anlatmamı emir b u y u r d u l a r . Baştan sonuna k a d a r anlattım. Çok m e m n u n ve mütehassis o l d u l a r . B e n i y e m e ğ e alıkoydular. Y e m e k t e de b u m e v z û ü z e r i n d e k o n u ş u r k e n Y e r e b a t a n C a m i i ' n i n küçük oluşuna işaret e t t i m . H a l k t a n pek çoğunun a y a k t a kaldığım söy­ ledim.



Bunun



üzerine



önümüzdeki



Cuma



günü



de



Sultanahmet



C a m i i n d e t e k r a r edilmesini e m r e t t i k t e n sonra sordular: — H â f ı z B e y ! B u işi b a ş a r a b i l e c e ğ i n i z e e m i n o l d u ğ u n u z a r k a d a ş l a ­ rınız k i m l e r d i r ?



212



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi D e r h a l b i r liste t a n z i m edip Atatürk'e t a k d i m eyledim. B u listede



Beşiktaşlı Rıza, Süleymaniye Müezzinbaşısı K e m a l , S a d e t t i n K a y n a k , S u l t a n s e l i m l i Rıza, F a h r i , M u a l l i m N u r i , Z e k i , B u r h a n b e y l e r i n i s i m l e r i yazılı i d i . Atatürk l i s t e y i o k u d u k t a n sonra, "Yarın b u arkadaşlarınızla b e r a ­ ber gelin!" dedi.]



1



C e m i l S a i d B e y ' i n [yaldızlı v e k ı r m ı z ı r e n k t e k a p l ı ] K u r ' a n - ı K e r i m tercümesini A t a t ü r k b a n a h e d i y e etmişti ve kitabın i l k sayfasında y e n i h a r f l e r l e y a z m ı ş o l d u ğ u ş u i b a r e l e r v a r d ı r : Hafız Hâtıra,



23-24



11932,



Gazi



Mustafa



Kemal



Yaşar



Bey'e,



Eski



imzaları m e v c u t t u r . B u m u ­



kaddes hâtırayı kütüphanemde i f t i h a r l a e n büyük m i r a s o l a r a k s a k l a ­ maktayım.] [Bu



Kur'an-ı



Kerim



tercümesine



ne



zaman



elimi



uzatsam,



Atatürk'ün d i n d e y a p m a k istediği inkılâbı v e b u uğurdaki sonsuz g a y r e ­ t i n i hatırlamaktan k e n d i m i menedemem.] Kaynak:



Hâfız Yaşar O k u r , Atatürkle İstanbul, 1962; Atatürk'ten Kerim'in



Tercümesi,



Mehmetçiğin Nisan Cumhur



1949; Yaşanmış



Camisinde



Hâtıralar Tören,



1:



Kur'an-ı



Türkçe



Ezan,



Mevlût, "Bütün H a f t a " , sy. 1, sh. 9-10, 22 Olaylarla



Atatürk



ve Müzik:



İnce Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun



(1924-1938),



1



Bilinmeyen



Yerebatan



Mezarında



sh. 34-35,



Onbeş Yıl/Dinî Hâtıralar,



Riyâset-i Anıları



Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 120, A n k a r a , 1993



Yaşar O k u r , b i r yerde hâfızlarm "Ramazan'ın i k i n c i günü" (10 Ocak 1932) Sa­



ray'a davet e d i l d i k l e r i n i yazarken (1993), başka b i r yerde 22 Ocak 1932 t a r i h i n i v e r m e k t e d i r (1949). Doğrusu, b u davetin 22 Ocak 1932 Sah akşamı kararlaştırıl­ dığıdır.



VII FATİH CAMİİ N D E TÜRKÇE



KUR'AN



Hâfız S a d e t t i n K a y n a k



S ı r a Türkçe



Kur'an



tecrübelerine gelmişti. Atatürk'ün



arzusu;



K u r ' a n ' m T ü r k ç e s i n i n de aslı g i b i m a k a m v e l a h n i l e o k u n m a s ı m e r k e ­ zinde i d i . F a k a t b u b i r türlü o l m u y o r d u .



Çünkü tercüme



nesirdi.



B u n u n l a b e r a b e r , i y i b i r n e s i r de d e ğ i l d i . K u r ' a n ' m e d â y a g e l m e s i , l a h n i l e o k u n m a y a u y m a s ı A r a p d i l i n i n medler,



gunneler,



idgamlar



ve b u n l a r a



b e n z e r h u s u s i y e t l e r i o l u ş u n d a n b a ş k a , b i r de K u r ' a n ' m k e n d i s i n e h a s o l a n nefes a l m a i ç i n s e c a v e n t l e r i , seci v e k a f i y e y e b e n z e y e n , f a k a t seci v e k a f i y e o l m a y a n ; şiire b e n z e y e n , f a k a t şiir o l m a y a n ; n e s r e b e n z e y e n , f a k a t n e s i r o l m a y a n , sözün kısası herşeyiyle, h e r h a l i y l e m e t n i g i b i o k u n m a s ı ­ nın da b i r mucize oluşundan i l e r i geliyordu. Türkçe tercümesinde b u v a ­ sıfların h i ç b i r i y o k t u v e b i r t ü r l ü o l m u y o r d u , o l a m ı y o r d u . Türkçe, 'hitabet d i l i ' olarak çok k u v v e t l i i d i . B u n u n l a beraber Türkçe'de m a k a m l a b i r n e s r i o k u m a k çok acaip birşey o l u y o r d u . ilk başlanışında



ben bu işin iyi bir sona eremeyeceğini



anlamıştım.



Daha Hatta



K a d i r Gecesi A y a s o f y a C a m i i n d e , y a n i s a r a y dışarısında yapılan i l k tec­ rübeden d a h i arkadaşların n a ğ m e ve l a h n i l e o k u m a l a r ı n a karşı, b e n M ü z z e m m i l Sûresi'ni ' h i t a b e t tarzında' o k u m u ş t u m . B u n u r a d y o i l e c i ­ han



da d i n l e d i . A t a t ü r k o gece S a r a y ' d a d i n l e y e r e k f e v k a l â d e m a h z û z



olmuştu. Y a v e r Celâl B e y ' i n anlatışına göre, b e n b u s u r e t l e o k u r k e n o defaatle " B r a v o S a d e t t i n ! ' diye bağırmıştır.



214



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi j.



Ertesi sene



1



Atatürk A n k a r a ' d a n İstanbul'a b i r R a m a z a n için



g e l m i ş t i . B u sene c a m i l e r d e h a l k a T ü r k ç e K u r ' a n o k u m a t e c r ü b e l e r i n i yaptırdı. B u işte çalışacak o l a n arkadaşlara b i r e r v e s i k a v e r d i r i l d i . B e n F a t i h C a m i i n d e o k u m a y a m e m u r edilmiştim ve h i t a b e t tarzında o k u ­ y o r d u m . Birgün F a t i h C a m i i ' n d e



2



Kur'an'ı A r a p ç a o k u y u p b i t i r d i k t e n



s o n r a c e m a a t e h i t a b e n , " D i n l e d i ğ i n i z s û r e n i n ş i m d i T ü r k ç e s i n i de o k u y a ­ cağım" d e d i m ve Fâtır S û r e s i n i n tercümesini



okumaya



başladım.



C e m a a t b u okuyuştan çok mütehassıs ve m e m n u n o l d u l a r . " A m a n Hâfız E f e n d i , b i r a z d a h a o k u ! " d i y e r e k b u h i t a b e t tarzında o k u y u ş u n çok y e r i n d e ve muvafık olduğunu söylediler ve " A l l a h razı o l ­ s u n ! N e güzel o l d u , d i n i m i z i anladık, A l l a h ne b u y u r m u ş öğrendik!" dedi­ ler. Kaynak:



Sadettin K a y n a k , Hâtıralar,



Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "



içerisinde, V/1633-1634, İstanbul, 1943



1



Sadettin K a y n a k , b u t a b i r i (ertesi sene), 3 Şubat 1932'deki Ayasofya i h t i f a l i y l e



i l g i l i hâtıralarını n a k l e t t i k t e n sonra kullanmaktadır k i b u doğru değildir. Çünkü bu



hâdise



1933



Ramazanında



değil, b i l a k i s



aynı yılın



(1932



yılının)



Ramazanında vukû bulmuştur. 2



Hâfız S a d e t t i n K a y n a k , F a t i h C a m i i n d e k i b u Türkçe Kur'an



s i n i R a m a z a n ı n 2 1 . günü (29 Ocak 1932 Cuma)



o k u m a deneme­



yapmıştır ( " V a k i t ' , 30 Ocak



1932). Gazeteler, Ramazanın 23. günü (31 Ocak 1932 Pazar)



saat 14.00'de yine



F a t i h Camii'nde Türkçe K u r ' a n okuyacağını duyurmuşlarsa da k e n d i s i n i n hasta­ lanması sebebiyle b u mümkün olamamış, b u n u n üzerine h a l k , b i r süre bekledik­ ten sonra dağılıvermiştir. ("Vakit", 3 1 Ocak 1932; " C u m h u r i y e t " , 1 Şubat 1932)



VIII B E Y A Z I T CAMİİ N D E TÜRKÇE K U R ' A N Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n



A t a t ü r k ' ü n d e v r i m ufukları gün geçtikçe açılıyor ve genişliyordu. B i r m i l l e t i n e n görünür vasfını, en açık k a r a k t e r i n i , şüphe y o k k i o n u n d i l i g ö s t e r i r . A t a t ü r k ' ü n b u işi y a p m a k t a o l d u ğ u d e v r i m l e r i n b e l k i e n b a ­ ş ı n d a g e l e c e k t i : Türkçe



adını



taşıyan



dile



Türklük



damgasını



vurmak!



B u n a nereden başlamalı idi? T a r i h t e ve her z a m a n b i r m i l l e t i n d i ­ l i n i n şu parçalara bölündüğü görülmektedir: D i n d i l i , devlet d i l i , edebi­ yat dili, halk dili. Bu



parçaların içinde r u h l a r a kök s a l a n , duyguları d a h a kökten



k a v r a y a n , şüphesiz ' d i n d i l i ' i d i . A t a t ü r k işte b u D i l D e v r i m i n e b u r a d a n başlamayı başarı bakımından u y g u n bulmuş olacak k i günün b i r i n d e b u cepheyi k u r d u . Saray'da bulunduğumuz gecelerin birinde, o n u n "Pek y a ­ kında yepyeni b i r dile kavuşacaksınız!" sözü kulaklarımda çınlamakta­ dır. 1931



Ramazanının



1



onbeşinden i t i b a r e n saraya çağrılmaya baş­



l a d ı k . B u i ş t e ç a l ı ş a c a k h â f ı z l a r ş u n l a r d ı : 1) B e ş i k t a ş l ı H â f ı z R ı z a , 2 ) S ü l e y m a n i y e m ü e z z i n i H â f ı z K e m a l , 3) H â f ı z S a d e t t i n , 4 ) H â f ı z B u r h a n , 5) Hâfız



Fahri,



6) H â f ı z



Nuri,



7) Hâfız Y a ş a r , 8) Hâfız



Zeki,



9)



S u l t a n s e l i m l i Hâfız Rıza. İşte b u hâfızlar R a m a z a n ı n s o n u n a k a d a r A t a t ü r k ' ü n b o l b o l i l t i f a ­ tına m a z h a r oldular.



Doğrusu "1932 Ramazanı" olacaktır.



216



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi A t a t ü r k b i z e , " İ n k i l â b l a r ı m m s o n m e r h a l e s i n i siz y a p a c a k s ı n ı z h â -



fız b e y l e r ! " d i y e i l t i f a t l a r d a b u l u n u r d u v e " S i z i S u l t a n C a m i l e r i n e h a t i b y a p a c a ğ ı m , size s ı r m a l ı k a f t a n l a r g i y d i r e c e ğ i m " g i b i v a a d l e r l e b i z l e r i de sevindiriyorlardı. Y i n e Atatürk b u inkilâb çalışmalarından bahis b u y u ­ r u r k e n , " B a ş k a h â f ı z l a r v a r k i tecvitçidirler, o n l a r ı b u i ş e k a r ı ş t ı r m a k i s ­ t e m e m , b a n a s i z i n g i b i m ü n e v v e r hâfızlar lâzımdır" d e r l e r d i ve b u söz­ l e r l e de H a f ı z İdris'le E y ü p H a t i b i H â f ı z N u r i g i b i l e r i n i k a s t e d e r l e r d i .



1



B u i ş i ç i n i l k ç a ğ ı r ı l d ı ğ ı m ı z gece A t a t ü r k ' e m ü l â k i o l m a d ı k . M a a r i f V e k i l i Reşit G a l i p Bey'le Saray'ın a l t s a l o n u n d a görüştük. Reşit G a l i p B e y m e s e l e y i b i z e şu y o l d a açtı: C a m i l e r d e T ü r k ç e K u r ' a n o k u y a c a k s ı n ı z . İ ş t e size b i r e r t a n e K u r ' a n v e r i y o r u z . E v e t b u tercüme b e l k i i y i değildir. Ç ü n k ü A r a p ç a ' d a n Fransızca'ya ve o n d a n da Türkçe'ye



tercüme



edilmiştir. B u n u n l a beraber A n k a r a ' d a daha i y i b i r K u r ' a n 2



tercümesi yaptırılmaktadır.



3



Tebliğ o l u n a n Atatürk'ün b u e m r i üzerine h a n g i hâfızm, nerede ve saat kaçta okuyacağını kararlaştırdık. Reşit Galip bunları n o t e t t i . H a n g i sûrelerden h a n g i âyetleri okuyacağımızı da biz k e n d i aramızda s e ç e c e k t i k . A y n ı s û r e n i n b i r k a ç hâfız t a r a f ı n d a n o k u n m a [ m a ] s m ı t e m i n i ç i n , h e r hâfız b i r aşır seçti a y r ı l d ı k . E r t e s i g ü n ç ı k a n g a z e t e l e r , o g ü n Türkçe



Kur'an



o k u y a c a k hâfızla-



r m adlarını, okuyacakları c a m i l e r i ve o k u m a s a a t l e r i n i i r i h a r f l e r l e y a z ­ dılar. B e n i k i n d i n a m a z ı n d a n



1



"Atatürk, Türkçe Kur'an



sonra Beyazıt C a m i i n d e



Kütüphane



okuma meselelerinde b i z l e r i s a r a y a topladığı sırada,



tecvid âşıkı olan hâfızlardan hoşlanmadığını söyleyerek etrafındakileri güldürmüştü". ( A l i Rıza Sağman, Meşhur Hâfız Sâmi Merhum, 2



K a s t e d i l e n Cemil Said'in Türkçe çevirisine esas aldığı, M . K a s i m i r s k i ' n i n Le



Koran 3



sh. 53, İstanbul, 1947)



adlı Fransızca çevirisidir.



B u r a d a k a s t e d i l e n , M e h m e d A k i f Ersoy'un hazırladığı ve f a k a t b u gelişmeler



üzerine A n k a r a ' y a göndermediği Türkçe çeviridir (bkz. M e t i n X I I ; krş. M e t i n I V )



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r Kapısının önünde okuyacaktım. nün



birkaç



misli



kalabalığın



1



217



O gün camiye vardığımda her günkü­ beni



beklemekte



olduğunu



gördüm.



H e y e c a n l ı i d i m . O â n a d e k y a p m a d ı ğ ı m b i r işi y a p a c a k t ı m , s ı k ı l ı y o r d u m . Zaten



bu işin birşeye



benzemeyeceğine



ben de kani



b i r i b a r e y i m a k a m l a o k u y a c a k t ı m . Tuhaf



birşey



idim.



olacağını



Türkçe mensûr ben de



kestiri­



yordum. Türlü türlü sebeplerle b u kalabalık husûle gelmişti. B i r takımı " K u r ' a n b a k a l ı m n e l e r s ö y l ü y o r ? " m e r a k ı y l a k u b b e n i n altını d o l d u r m u ş ­ lardı. B i r takımı d a "Türkçe K u r ' a n b a k a l ı m nasıl o k u n a c a k ? " d i y e g e l ­ mişlerdi. B i r takımı da "Bakalım birşeye benzeyecek m i ? " şüphesiyle orayı kaplamışlardı. O g ü n o r a d a h u s u s î b i r g ü z e l l i k l e de k a r ş ı l a ş t ı m . B u k a l a b a l ı k ce­ m a a t i n e n önünde ve b e n i m oturacağım m i n d e r i n t a m karşısında ünlü a r t i s t Şadi o t u r m a k t a i d i . Gazetede okuduğu havâdis üzerine o r a d a y e r b u l m a k için, k i m b i l i r kaç s a a t önce gelmişti, o r a d a yerleşmişti. Şadi i l e çok i y i ve s a m i m i görüşürdük. D e r y a - d i l b i r adamdı. Derviş o l u r t e k k e y e g i d e r ve h a l k a y a g i r e r e k ve k i m s e n i n



yapmaya



m u k t e d i r olamadığı coşkun z i k i r l e r y a p a r a k k a n - t e r içinde kalırdı. Sofu o l u r c a m i ye gider, K u r ' a n d i n l e r d i . Ruhanî musikî aşkına düşer, k i l i s e ye g i r e r d i . A r t i s t olur, sahneye çıkar, aktörlük yapardı. Nasıl söyleyeyim, r u h b a k ı m ı n d a n türlü türlü b o y a y a boyanır, çeşit çeşit şekiller gösterir t u h a f b i r zattı. B u t u h a f l ı k l a r ı n d a n b i r i s i de K u r ' a n ' m T ü r k ç e o k u n m a s ı hakkında b e n i m l e d a h a önceden yaptığı münakaşalardır. İhtimal k i



1



Hâfız A l i Rıza Sağman, Ramazan'm 23. günü (31 Ocak 1932 Pazar)



ikindi na­



mazını müteakib Beyazıt C a m i i n d e Zümer Sûresini önce Arapça, sonra Türkçe o l a r a k okumuştur ( " C u m h u r i y e t " , 1 Şubat 1932). Ancak ifade ettiği g i b i b u i l k Türkçe Kur'an



o k u m a denemesi değildir. Çünkü k e n d i s i , Beyazıt C a m i i n d e k i



denemeden üç gün önce, R a m a z a n ' m 20. günü (28 Ocak 1932 Perşembe)



saat



14.30'da Çemberlitaş'ta Köprülü Camiinde Âlû İmrân Sûresi'ni segâh makamı­ nda önce Arapça, sonra Türkçe okumuş ve b u esnada çekilmiş b i r r e s m i de gaze­ telerde yayımlanmıştır. ("Vakit", 28-29 Ocak 1932)



218



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



Hâşim N a h i d ' d e n müteessir olmuş, i h t i m a l k i Ziya Gökalp'in b u husus­ 1



t a k i düşüncelerinin t e s i r i altında kalmış olacak k i h e r T ü r k ' ü n Allah'ına k e n d i bildiği ve konuştuğu b i r d i l i l e yalvarmasını, işin r u h u n a u y g u n b u l a r a k Kur'an'ın da Türkçe okunmasını yürekten isteyenlerdendi. İ ş t e o isteği b u g ü n y a p ı l a c a k t ı . N i ç i n b u f ı r s a t t a n f a y d a l a n m a s ı n ? B u maksatladır k i e r k e n d e n gelmiş, e n önce y e r b u l m u ş , oturmuştu. O kalabalığın gözü, d i k k a t i , h a t t a merakı ve istiğrabı



önünde



Kur'an'ın Türkçesini o k u d u m . O k u m a b i t i p h e r k e s dağılacağı sırada Şadi e ğ i l e r e k k u l a ğ ı m a k ı s a c a , "Ben dâvamdan Kaynak:



A l i Rıza Sağman, Hâtıralar,



vazgeçtim"



d e d i v e ayrıldı.



Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "



içerisinde, V/1629-1631, İstanbul, 1943



1



Hâşim Nâhid ile Ziya Gökalp'in Türkçe Kur'an



konusundaki fikirlerine i l k



bölümde yer verilmişti. [Bkz. Böl. I : "1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n " ]



IX D O L M A B A H Ç E ' D E T Ü R K Ç E T E K B İ R (1) H a s a n C e m i l Çambel



Falih



Rıfkı



Atay'a



D ü n k ü U l u s ' t a k i yazınızı o k u d u m . Dediğiniz doğrudur.



Çünkü



canlı şahitleri hâlâ b u g ü n aramızda y a ş a m a k t a o l a n e n y a k ı n t a r i h i m i ­ z i n henüz unutulmamış b i r sayfasının sâdık ifadesidir. E v e t ! Ezan'ı ve T e k b i r ' i Türkçeleştiren, başka hiç k i m s e değil, Atatürk'ün k e n d i s i d i r . O b u n u T ü r k t a r i h ve d i l inkilâplarıyla giriştiği d e r i n e m e l l i v e y ü k s e k h e d e f l i Türkçeleşme



v e Kültürleşme



hareketinin



millî b i r z a r u r e t i s a y d ı ğ ı i ç i n , H â f ı z S a d e t t i n , H â f ı z K e m a l , H â f ı z Y a ş a r , Hâfız B u r h a n e t t i n ve arkadaşları g i b i İstanbul'un e n güzîde y e d i s a n a t ­ k â r ı n d a n f a y d a l a n m a y ı d ü ş ü n m ü ş v e D r . R e ş i t G a l i p ' i b u işe m e m u r e t ­ mişti. Reşit G a l i p İstanbul'dan ayrıldıktan sonra, aynı v a z i f e y i b a n a verdi.



1



Haftanın S a r a y ı n d a Türk



mutad Tarih



bir gününde Kurumunun



bu



sanatkârlar



Dolmabahçe



küçük odasında gene toplandılar.



2



B u r a d a t e k b i r i koro h a l i n d e hepbir ağızdan Türkçe okumayı birkaç kere



1



Reşit G a l i p , 28 Ocak 1932 gecesi Atatürk'le tartıştıktan sonra, 29 Ocak 1932



sabahı e r k e n d e n A n k a r a ' y a h a r e k e t edince, H a s a n C e m i l Çambel, Türkçeleştirilmesi



Tekbirin



amacıyla, aynı günün akşamı hâfızlarla yapılan toplantıya r i ­



yaset etmiştir. 2



B u k u r u m u n adı o zaman Türk Tarih



k u r u l a n b u Cemiyet, 1935'te Türk Tarih Çöker, Türk Tarih



Kurumu:



İğdemir, Cumhuriyetin



Tedkik



Cemiyeti



Kurumu



Kuruluş Amacı ve Çalışmaları,



50. Yılında Türk Tarih



i d i . 12 N i s a n 1931'de



adını almıştır. ( B k z . F a h r i



Kurumu,



A n k a r a , 1983; Uluğ



A n k a r a , 1973)



220



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



tecrübe e t t i k t e n sonra, k e n d i l e r i n i hususî daireye, Atatürk'ün nezdine g ö t ü r d ü m . F a k a t y o l d a m u â y e d e s a l o n u n d a n g e ç e r k e n , Türkçe



Tekbirin,



b u m u h t e ş e m k u b b e altında nasıl b i r t e s i r yapacağını d e n e m e k aklıma geldi. O saatlerde, muâyede salonunda, gelip geçenlerin y o l u n u aydın­ l a t m a k için yalnız birkaç a m p u l yanardı ve h e y b e t l i b i r boşluk vardı. T e k b i r i b i r kere daha hepbir ağızdan okumalarını rica e t t i m . Tesir h a r i kulâde idi. Önce b e n g i r d i m . Atatürk sofrada i d i . Y a n m a yaklaşarak, yalnız k e n d i s i n i n i ş i t e b i l e c e ğ i y a v a ş b i r sesle, m u â y e d e s a l o n u h i k â y e s i n i a n ­ l a t t ı m v e ' d ı ş a r ı d a b e k l i y o r l a r ' d e d i m . K e n d i l e r i n i s o f r a s ı n a aldı v e i l t i f a t e t t i . B i r saat k a d a r geçtikten sonra, " B u arkadaşlara sarayı gösterelim" dedi, ayağa kalktı. M u â y e d e s a l o n u n a doğru yürüyordu. S a l o n a g i r i n c e , hiç b e k l e m e d i ğ i m i z b i r s ü r p r i z l e k a r ş ı l a ş t ı k . B ü t ü n avizeler yanmış, büyük salon e n ihtişamlı manzarasını almış ve o r t a y a mükellef b i r sofra kurulmuştu. B u r a d a Atatürk'ün e m r i y l e , en güzel Türk sesleri, en güzel Türk m e l o d i s i n i , en güzel Türk d i l i y l e o k u d u l a r . B u küçük, f a k a t mânâsı büyük, tarihî hâdiseden s o n r a gelen Gecesinde,



1



Kadir



aynı sanatkâr hâfızlar A y a s o f y a C a m i i n d e v a z i f e l e n d i r i l d i ­



ler. Atatürk b a n a , "Sen g i t b u l u n , gördüklerini b a n a anlatırsın!" e m r i n i verdi. B ü y ü k m a b e d , b u m u k a d d e s g e c e n i n r u h a n i y e t i içinde b i r mahşeri a n d ı r ı y o r d u . E n s a n a t k â r h â f ı z l a r ı n i ş t i r a k i y l e e n ulvî m e r t e b e s i n i b u l a n T e r a v i h n a m a z ı n d a n s o n r a , Türkçe



Tekbir,



b u ilahî h a v a i ç i n d e , m ü e z z i n



m a h f e l i n d e n yükseldi ve m a b e d i n huşû verici kubbesinde daîgalana d a l g a l a n a , b i n b i r akisle r u h l a r a nüfuz e t t i . Türk halkı, Allah'ın sesini k e n d i diliyle d u y m a k t a n gaşyolmuştu. Kaynak:



Hasan Cemil Çambel, Türkçe Ezan



ve Tekbir'e



Dair, " U l u s " , sh. 2, 9



Şubat 1949; krş. aynı y a z a r , Makaleler-Hâtıralar, A n k a r a , 1964



3 Şubat 1932 Çarşamba gününün akşamında.



sh. 36-37,



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



221



F a l i h Rıfkı A t a y , — H a s a n C e m i l ' i n atıf yaptığı m a k a l e n i n i l g i l i kısmında— H i k m e t B a y u r ' a cevaben şöyle demektedir: "Lâik geçinen b i r devlet E z a n ı n Arapça veya Türkçe



okunmasına



karışmazmış. Zâti Atatürk'ün de b u k a n u n l a b i r i l g i s i yokmuş. B u k a n u n kaldırılmalı imiş... Türkçe Ezan b i r din değil, b i r kültür işi­ dir. Atatürk ve onunla b i r düşünen inkilâpçılar, millîleşme ve garp­ lılaşma h a r e k e t i n i n i l k muvaffak olma şartını, dilde ve kafada Türk m i l l e t i n i A r a p kültüründen uzaklaştırmada aramışlardır. Lâtin y a ­ zısını a l m a k , d i l i millîleştirmek ne ise-, Ezani



Türkçeleştirmek



de



odur. Lâik devlet dine karışmaz, doğrudur. F a k a t inkilâb, c a m i l e r i kapatmamıştır. Kürsülerde h u t b e , m i n a r e l e r d e ezan okumayı ve m i l y o n l a r c a Türk'ün t a m b i r vicdan serbestliği i l e camilerde top­ lanmasını yasak etmemiştir. Atatürk'ün Ezan ve T e k b i r l e i l g i l e n ­ mesi, sadece kültür bakımındandır. K e n d i devrinde Ezan'ın Arapça yerine Türkçe okunuşu ile Atatürk'ün ilgilenmediğini söylemek, b i ­ zim g i b i onbeş yıl onun yanında bulunmuş olanları değil, o zamanı hiç b i l m e y e n vatandaşları bile kandıramaz. B e n i m , gazetenin baş­ yazısında egemenlik yerine hâkimiyet k e l i m e s i n i kullanmaklığımla hem de nasıl ilgilenen Atatürk'ün minarelerde Ezan'ın Arapça veya Türkçe okunuşu i l e ilgilenmediği g i b i b i r i h t i m a l akıldan geçmez. Kaldı k i b e n Ezan'ın ve T e k b i r ' i n



Türkçe'ye



çevrilmesinde



Atatürk'ün bizzat çalıştığını ve b i r h a y l i değişiklikler yapıldığını b i l i r i m . H a t t a Türkçe zevki bakımından b u değişikliklerin bazıla­ rını sevmemiş ve i t i r a z etmiştik. B a y H i k m e t B a y u r ' a haber vere­ y i m k i Atatürk sağ kalsaydı, çoktan Kur'an da Türkçe okunacaktı. B u işi, önceleri b i r m e t i n meselesi, sonra da d i l çalışmalarının b i t ­ memiş olması geciktirmiştir. T a r i h i doğru öğrenmek isteyenler için h a k i k a t b u d u r ! " (Ulus, 8 Şubat 1949)



X D O L M A B A H Ç E D E T Ü R K Ç E T E K B İ R (2) Hâfız Yaşar O k u r



1932'de



Ramazan'ın



ikinci



günüydü.



Atatürk'le



Ankara'dan



D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a g e l d i k . B e n i huzurlarına çağırdılar, ' T a ş a r B e y " 1



dediler; "İstanbul'un mümtaz hâfızlarmın [ i s i m l e r i n i n ve a d r e s l e r i n i n ] b i r l i s t e s i n i i s t i y o r u m . A m a b u n l a r m u s i k î y e de â ş i n â o l m a l ı d ı r l a r . " L i s t e y i h e m e n h a z ı r l a d ı m . B u l i s t e d e ş u i s i m l e r v a r d ı : (1) H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k , ( 2 ) S u l t a n S e l i m l i R ı z a , ( 3 ) B e ş i k t a ş l ı H â f ı z R ı z a , (4) S ü l e y m a n i y e C a m i i B a ş m ü e z z i n i K e m a l , (5) B e y l e r b e y i l i F a h r i ,



(6)



Dar'ut-Tâlim-i M u s i k î [ C e m i y e t i ] â z â s m d a n B ü y ü k Z e k i , (7) M u a l l i m N u r i v e (8) H â f ı z B u r h a n B e y l e r . . . İ s t a n b u l ' u n b u b e l l i başlı h â f ı z l a r ı e r t e s i a k ş a m S a r a y ' a g e l d i l e r . K e n d i l e r i n i B o l u M e b û s u [ H a s a n ] C e m i l B e y karşıladı ve doğruca M a a r i f V e k i l i D r . Reşit G a l i p Bey'e



2



götürdü. O ana k a d a r bunların niçin çağ­



r ı l m ı ş o l d u ğ u n u b e n de b i l m i y o r d u m . O g ü n a n l a d ı k k i t e r c ü m e ettirilmiş



1



M u s t a f a K e m a l , Ramazan'ın i k i n c i günü (10 Ocak



Ankara'dadır. Ramazan'ın üçüncü günü (11



Ocak



1932



1932



Pazar)



Pazartesi)



henüz trenle



A n k a r a ' d a n İstanbul'a hareket etmiş, Ramazanın dördüncü günü (12 Ocak 1932 Salı)



saat 10.30'da İstanbul Haydarpaşa İstasyonu'na gelip Söğütlü Y a t ı y l a



Dolmabahçe Sarayına geçmiştir. Metinde b u tür t a r i h l e n d i r m e hataları çok fazla olduğu g i b i , farklı meclislerde cereyan etmiş hâdiseler de b i r b i r i n e karıştırılmış­ tır, (bkz. M e t i n V I ) 2



D r . Reşit G a l i p , b u t a r i h t e henüz Maarif



Vekili



değildir. K e n d i s i 19 Eylül



1932'de b u göreve atanmış ve 13 Ağustos 1933 t a r i h i n e kadar b u görevde kalmış­ tır.



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r o l a n Bayram



223



k e n d i l e r i n e meşkettirilecektir. Hâfızlar, ikişer i k i ­



Tekbiri



ş e r o l d u l a r v e ş u m e t i n ü z e r i n d e n m e ş k e b a ş l a d ı l a r : Allah Allah



büyüktür!



büyüktür! S u l t a n s e l i m l i Hâfız Rıza E f e n d i , b u tercümeye i t i r a z e t t i .



M e b û s u [ H a s a n ] C e m i l Bey'e dönerek, " E f e n d i m " dedi; "Türk'ün v a r d ı r . B u , Tanrı



Bolu Tanrısı



şeklinde o k u n u r s a daha muvafık o l u r k a n a a t i n d e y i m . "



R ı z a E f e n d i ' n i n b u t e k l i f i n i C e m i l B e y i l g i çekici b u l m u ş o l m a l ı k i a r z e t m e k üzere h e m e n Atatürk'ün h u z u r u n a g i r d i . Döndüğü z a m a n he­ p i m i z i G a z i n i n y a n m a g ö t ü r d ü . A t a t ü r k tekbir rilmesi



hususunda



tercümesinin



sadeleşti­



gösterilen a r z u üzerine, "Peki arkadaşlar"



dedi;



" T e k b i r i n tercümesini o k u y u n u z bakalım!" O k u n d u : Tanrı tur! Tanrı



uludur!



uludur!



Tanrı



Tanrı uludur!



uludur!



Hamd



O'na



Tanrı'dan



başka



Tanrı



yok­



mahsustur!



A t a t ü r k b u t e r c ü m e şeklini ç o k b e ğ e n d i . O gece g e ç v a k i t l e r e k a d a r huzurlarında kalındı, hep b u k o n u üzerinde saatler süren irşad edici d i ­ r e k t i f l e r d e b u l u n d u l a r ve hâfızlara ertesi akşam y i n e g e l m e l e r i n i e m r e t ­ tiler. [ A t a t ü r k Türkçe



Kur'an'm



nasıl k a r ş ı l a n a c a ğ ı h a k k ı n d a h a l k ı d e ­



n i y o r d u v e b u d e n e m e s i n d e de m u h a k k a k m ü s b e t n e t i c e a l ı y o r d u . O gece geç v a k t e k a d a r hep Kur'an-ı K e r i m i n Türkçe tercümesinin c a m i ­ 1



l e r d e o k u n m a s ı m e v z û u n d a k o n u ş u l d u . D o k u z hâfız a r k a d a ş , d o k u z g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a t o p l a n a r a k h e p b u işlerle meşgul o l u n d u , b a y ­ r a m n a m a z l a n n d a k i t e k b i r l e r i n de T ü r k ç e t e r c ü m e s i t e s b i t o l u n d u .



1



Hâfız Yaşar O k u r —1949'da kaleme aldığı hâtıralarında— "o gece" t a b i r i y l e



S u l t a n a h m e t Camii'nde i h t i f a l i n yapıldığı geceyi kastetmekte ve f a k a t b u i h t i f a ­ l i n , R a m a z a n i n i l k haftasına [dolayısıyla 15 Ocak 1932 t a r i h i n e ] tesadüf eden C u m a günü düzenlendiğini söylemektedir. Oysa b u i h t i f a l R a m a z a n i n üçüncü haftasında ( R a m a z a n i n 2 1 . gününde) düzenlenmiştir ve dolayısıyla b u t a r i h , 29 Ocak 1932 C u m a gününün gecesine tesadüf etmektedir.



224



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi A t a t ü r k Türkçe



Tekbir



Ezan,



Türkçe



Kur'an,



Türkçe



ve



Hutbe



Türkçe



i l e 'dinde inkilâb' y a p m a k i s t i y o r d u . B u inkilâbı i l e m u k a d d e s



m i h r a b ı c e h l i n e l i n d e n alıp e h l i n e v e r m e y i de sağlamış olacaktı ş ü p h e ­ siz. Z a t e n müteaddit konuşmalarında b u n o k t a y a t e m a s eder, pekçok 1



c a h i l l e r i n ilmî kisvelere bürünerek K u r ' a n ! yanlış okuduklarını, e t r a f l a ­ rına t o p l a n a n l a r a d a yanlış t e l k i n l e r d e bulunduklarını söyler, h a l b u k i Türkçe i l e bütün b u yanlış ve zararlı h a r e k e t l e r i n önüne geçilebileceği mütalaasında b u l u n u r d u . C a m i l e r i ıslah e t m e k , i m a m , h a t i b v e müezzin­ l e r i n maaşlarının arttırılmasını t e m i n e t m e k , Atatürk'ün d i n inkılâbı­ n d a ele a l m a k i s t e d i ğ i m e v z û l a ı d ı . ] E r t e s i a k ş a m aynı z e v â t l a A t a t ü r k ' ü n h u z u r u n d a t o p l a n d ı k . G a z i , C e m i l Said B e y i n Kur'an-ı K e r i m tercümesini g e t i r t t i . A y a ğ a kalkıp [kırmızı



b i r kese içinde



d u r a n ] Kur'an-ı



C e k e t i n i n ö n l e r i n i i l i k l e d i l e r . Fatiha.



Sûresinin



Kerimi



ellerine



aldılar.



tercümesini açıp ' h a l k a



h i t a b ediyormuş g i b i ' o k u d u l a r . [Hâfızlara d a ayrı ayrı o k u t t u . ] B u d a v ­ ranışlarıyla o n l a r a ' h a l k a h i t a b sanatını' öğretmiş oluyorlardı. Kaynak:



Hâfız Yaşar O k u r , Atatürkle İstanbul, 1962; Atatürk'ten Kerimin



Tercümesi,



Mehmetçiğin



sh. 12-15,



Onbeş Yıl IDini Hâtıralar, Bilinmeyen Hâtıralar



1:



Kur'an-ı



Yerchatan Camisinde Tören, Türkçe



Mezarında



N i s a n 1949; Atatürk



Ezan,



Mevlût, "Bütün H a f t a " , sy. 1, s h . 9-10, 22 ve Bayram Tekbiri: Dinde ilk



Kemalizm



Reformunun Başlaması,



"Dinde Reform: K e m a l i z m " , sy. 28, sh. 7-8,



M a r t 1960; Yaşanmış



Olaylarla Atatürk



ve Müzik:



Cumhur ince Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun



Riyâset-i Anıları



(1924-1938), Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 109-110, A n k a r a , 1993



1



" M u k a d d e s mihrabı cehlin elinden alıp ehline vermek zamanı gelmiştir" sözü,



M u s t a f a Kemal'e a i t t i r . Hâfız Yaşar, b u sözün söylenmesine neden olan hâdiseyi başka b i r vesileyle nakletmiştir. [ B k z . Sadi B o r a k , Atatürk İstanbul, 1997; 1. bas. 1962]



ve Din, sh. 7 0 - 7 1 ,



XI D O L M A B A H Ç E ' D E T Ü R K Ç E T E K B İ R (3) Hâfız A l i Rıza Sağman



S a r a y ' ı n a l t ı n d a k i k ü ç ü k s a l o n d a Tekbir



meselesi bahis m e v z u u



o l d u . "Yaklaşmakta o l a n b a y r a m d a c a m i l e r d e o k u n a c a k o l a n t e k b i r l e r i n Türkçeleştirilmesi



i s t e n i l i y o r d u . H a l b u k i b u , h â f i z l a r m y a p a c a k l a r ı b i r iş



değildi. B u n u yalnız A r a p ç a b i l e n h o c a l a r da y a p a m a z d ı . H e m A r a p ç a , hem



T ü r k ç e b i l e n , h e m de m û s i k î d e t a s a r r u f s a h i b i o l a n



kimselerin



yapması lâzım gelirdi. B u vaziyet karşısında g a y r e t i n dayıya düştüğü anlaşıldı. B u derece acele e d i l m e s i n i n t ü r l ü s e b e b i o l a b i l i r : [ a ] Y a p ı l a c a k i ş t e iyiliğin, k ö t ü l ü ğ ü n y e r i o l m a m a s ı , y a n i b i r ş e y o l s u n d a nasıl o l u r s a o l s u n f i k r i n i n h â k i m b u l u n m a s ı d ü ş ü n c e s i b i r sebep o l a c a ğ ı g i b i , fb] y a k l a ş ­ m a k t a o l a n 1 9 3 1 yılının b a y r a m ' m d a



1



b u işe b a ş l a n m ı ş o l m a s ı d ü ş ü n c e s i



de i k i n c i b i r sebep o l a b i l i r . H e r h a n g i b i r r e j i m y e n i k u r u l u r k e n n a s ı l k u r u l u r s a öyle g i d e r v e temelleşir. B u t e m e l i l k i n doğru o l a r a k k o n u l u r s a i y i o l u r diye u y g u n o l ­ d u ğ u n u s a n d ı ğ ı m b i r d ü ş ü n c e k a f a m ı n içini s a r d ı . D o ğ r u y a a y k ı r ı b i r u s û l ü n k o n m a s ı , y a n l ı ş b i r i b a r e i l e i ş i n a s l ı n ı n , r u h u n u n ç ı ğ ı r ı n d a n çı­ kartılması i h t i m a l i — k i b u n u n böyle olacağı o r a d a g ö r ü l ü y o r d u — y ü r e ­ ğ i m i t i t r e t t i . B u g ü n c a m i l e r d e o k u n m a k t a o l a n Türkçe



Tekbir,



işte b u



titreyişin eseridir. B u n u öğünerek söylemek hakkına mâlik b u l u n m a k ­ tayım. Şimdiye k a d a r karanlık kalmış olan b u mesele, bizden s o n r a k i n e s i l l e r e k a l a c a k o l a n b u eser, b i r k a ç satır i l e t e s b i t e d i l e c e k o l u r s a , o ge-



Doğrusu: "1932 yılının Bayramından dolayı..."



226



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



ceki m ü c a h a d e ve mücadelenin mükâfatını fazlasıyla almış olduğumu i t i r a f v e k a b u l e d e r e k b u n u b i r k a ç fıkra i l e i z a h e d e c e ğ i m : B u g ü n [ 1 9 4 3 ' d e ] c a m i l e r d e o k u n a n Türkçe



sırf b e n i m m ü -



Tekbir,



c a h e d e m i n meyvasıdır. B u n u yalnız i d d i a değil, i s p a t da e d e r i m . E n b i ­ r i n c i ş a h i d i m , o r a d a k i hâfız a r k a d a ş l a r ı m d ı r . H a s a n C e m i l ' i n r e i s l i k ettiği b u m e c l i s t e k i 9 h â f ı z d a n 8 i b i r t a r a f o l d u l a r . B u n l a r ı n b a ş ı n d a [ S ü l e y m a n i y e B a ş m ü e z z i n i ] H â f ı z K e m a l [öl. 1 9 3 9 ] v a r d ı . H â f ı z K e m a l , "Allahu



Ekber'i



' A l l a h büyüktür' tarzında



T ü r k ç e ' y e ç e v i r e l i m " d i y o r d u . B e n , ' A l l a h b ü y ü k t ü r ' t e r k i b i n i n h e m sıfa­ tına, h e m m e f h u m u n a i t i r a z ederek 'Tanrı u l u d u r ' d e n i l m e s i n i i l e r i sür­ düm. K e m a l , d â v â s ı m haklı g ö s t e r m e k için ' A l l a h b ü y ü k t ü r ' t e r k i b i n i n bizce m û n i s o l d u ğ u n u , a ğ z ı m ı z ı n b u n a a l ı ş k ı n b u l u n d u ğ u n u s ö y l ü y o r d u . S a d e t t i n K a y n a k d a Hâfız K e m a l tarafını t u t u y o r d u . F a k a t o d a t e z i n i müdafaa edemedi. Allah'a



k a r ş ı Tanrı; ekber'e



k a r ş ı ulu v e büyük



k e l i m e l e r i üzerinde



h a y l i m ü n a k a ş a oldu. Neticede görüldü k i ' A l l a h u ekber', ' A l l a h büyük­ t ü r ' , ' T a n r ı u l u d u r ' c ü m l e l e r i n i n ü ç ü de hece s a y ı s ı n c a b i r d i . ' A l l a h u e k ­ ber' i b a r e s i n d e k i nağmeyi Türkçeleştirdiğimiz ibareye aynen



geçirdik.



T e k b i r i n i b a r e s i b e n i m t e z i m e göre şöyle o l d u : Tanrı



uludur!



Tanrı



uludur!



Tanrı



uludur!



Tanrı uludur!



Tanrı 'dan başka Hamd



O'na



Tanrı



yoktur!



mahsustur!



M ü z a k e r e b u safhaya gelince, H a s a n C e m i l şöyle b i r t e k l i f t e b u l u ­ n a r a k münakaşaya son v e r d i . H e r i k i s i n i de A t a t ü r k ' e o k u r u z , o n u n i s t e d i ğ i v e b e ğ e n d i ğ i kabul edilir. H a s a n C e m i l ' i n reisliğindeki konuşmalar bitmiş, t e k b i r şöyle böyle Türkçeleştirilmiş, n a ğ m e l e r y e r l i y e r i n e k o n m u ş ve ' A l l a h büyüktür', ' T a n r ı u l u d u r ' i h t i l a f ı n ı n h a l l i de A t a t ü r k ' ü n y ü k s e k t a s v i b l e r i n e b ı r a ­ kılmıştı.



Şimdi b u komisyon



âzâsı, Saray'ın üst katında



bulunan



Atatürk'ün h u z u r u n a çıkıyordu. Billûr parmaklıklı m e r d i v e n d e n



çıkar-



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



227



k e n r e i s i m i z H a s a n C e m i l bize, " D u r u n ! " dedi; "şunlara b i r sürpriz y a p a ­ lım!" Atatürk'le yanındakiler b i z i m üst k a t a çıktığımızı görmemişlerdi. O r a y a çıkar çıkmaz, r e i s i m i z i n t e k l i f i üzerine, ' A l l a h büyüktür, A l l a h b ü y ü k t ü r ' d i y e o m â r u f n a ğ m e l e r i y ü k s e k sesle v e h e p b i r a ğ ı z d a n b a ğ ı ­ r a r a k y ü r ü m e y e b a ş l a d ı k . H e n ü z Allah



i n adı s a r a y k u b b e l e r i n i t i t r e t ­



m e y e başladığı sırada, i l k a n d a Atatürk'ün başı b i z d e n y a n a d ö n d ü ve pek hoşlanarak ve gülerek y e r i n d e n kalktı, bize doğru y ü r ü m e y e başladı. Biz



de o k u y a o k u y a k e n d i l e r i n e y a k l a ş t ı k . A t a t ü r k p e k s e v i n i y o r , tatlı



tatlı g ü l ü y o r d u . T e k b i r b i t m i ş t i . H a s a n C e m i l s ö z e b a ş l a d ı : T e k b i r i Türkçe'ye çevirirken hâfızlar arasında i h t i l a f çıktı. K i m i 'Tanrı



uludur



o l s u n ' d i y o r , ' k i m i 'Allah



büyüktür



olsun'



diyor. İkisinden b i r i s i n i n kabulünü yüksek t a s v i p l e r i n i z e bı­ raktık... dedi. R e i s i m i z münakaşayı olduğu g i b i söylememiş, kısa kesmişti. 'Tanrı u l u d u r ' d i y e n , hafızların b i r kısmı değil, b i r t e k i i d i . B e n o n u n böyle söy­ l e m e s i n i i s t e r d i m . F a k a t o s ı r a d a s ü k û t t a n b a ş k a çare y o k t u . A t a t ü r k ' H e r i k i s i n i de d i n l e y e l i m ! ' b u y u r d u l a r . İ l k i n ' A l l a h b ü y ü k ­ tür' diye başladık. K e m a l i l e arkadaşları pek i s t e k l i ve neşeli o k u y o r ­ lardı. K e n d i l e r i n i n k i n i b e ğ e n d i r m e k için azamî g a y r e t sarfediyorlardı. A t a t ü r k ise k a ş l a r ı m ç a t a r a k d i k k a t k e s i l m i ş , a y a k t a d i n l i y o r d u . T e k b i r b i t t i . H a k i k a t e n p e k p a r l a k o k u n m u ş t u . S a r a y ç ı n çın ö t ü ­ y o r d u . Atatürk ' B i r daha!' b u y u r d u l a r . ' A l l a h büyüktür' avâzeleri t e k r a r yükseldi. B u n d a n s o n r a Atatürk, 'Şimdi ötekini!' b u y u r d u l a r . Şimdi be­ n i m dediğim okunacaktı. O k u n d u . F a k a t arkadaşların —bilâ-iltizam d i ­ y e c e ğ i m — n e ş e s i z o k u d u k l a r ı s e z i l i y o r d u . A t a t ü r k b u n u n i ç i n de ' B i r daha!' buyurdular. B i r kere daha okuduk. Bu



s e f e r b e n de o n l a r a i n a t k u v v e t l i v e n e ş e l i o k u d u m .



Okuyuş



b i t t i . E n heyecanlı b i r âna gelmiştik. Yalnız hâfızlar değil, o r a d a k i l e r i n h e p s i d i k k a t kesilmiş, k u l a k kesilmiş, göz kesilmişti. Atatürk'ün ne diye­ ceğini, h a n g i s i n i beğeneceğini b i r a n e v v e l ö ğ r e n m e k istiyorlardı. O, üç



228



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



değil, i k i k e l i m e i l e h e m b u s a b ı r s ı z l ı k l a r a , m e r a k l a r a s o n v e r d i , h e m de t e k b i r ' i n m e t n i n i t e s b i t e t t i ve " E v v e l k i u n u t u l s u n ! " dedi. B e n t i t r i y o r d u m . Ç ü n k ü b ö y l e b i r işi, b ö y l e b i r h u z u r d a b a ş a r m ı ş ve



imtihanı



kazanmıştım.



Arkadaşlarım



sükûta



daldılar.



G a l a t a s a r a y Lisesi m u a l l i m l e r i n d e n Hâfız N u r i [Börekçi]



Yalnız



kulağıma,



' T e b r i k e d e r i m ' d i y e fısıldadı. A t a t ü r k , k a z a n a n tarafı b i l m i y o r d u . B e ş e r i y e t d u y g u l a r ı n d a n s ı y ­ r ı l m ı ş o l a m a y ı z . B u şekli i d d i a e d e n i n k i m o l d u ğ u n u A t a t ü r k ' ü n de b i l ­ m e s i n i i s t e r d i m . B u n u n l a beraber sofrada, y i n e b u mesele üzerinde k o ­ nuşmalar oldu. Atatürk y e n i m e t n i n aslından daha p a r l a k olduğunu ve y a k ı ş t ı ğ ı n ı s ö y l e d i . H â f ı z K e m a l de ş ö y l e g a r i p b i r m ü t a l a a d a b u l u n m a k ­ t a n çekinmedi: B i z m i n a r e d e e z a n o k u r k e n Allah



kelimesinde nağme yapa­



rız d a . . . A t a t ü r k b i r ş e y s ö y l e m e d i . B e n işi ü z e r i m e a l a r a k d e d i m k i : B u m u a z z a m inkilâb karşısında böyle b i r nağme d i n l e n m e z ya! Yine



Atatürk'ün



huzurunda



T e k b i r ' d e g e ç e n hamal ve mahsûs



bu



mesele



görüşülürken,



ben



k e l i m e l e r i hakkındaki görüş ve anlayı­



ş ı m ı d a k e n d i l e r i n e a r z e t t i m . Ahterî'yi



g e t i r t t i . B u k e l i m e l e r e baktı.



L ü g a t i n verdiği mânâlar da b u n u tutmamış olacak k i : " B i z şimdilik Hamel



O'na mahsûstu?'



d i y e l i m de i s t i k b â l i n T ü r k ' ü d a h a i y i s i n i b u l s u n ! "



buyurdular. B u iş de b ö y l e n e t i c e l e n d i . Kaynak:



A l i Rıza Sağman, Hâtıralar,



Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "



içerisinde, V/1621-1624, İstanbul, 1943; krş. M e t i n I V



XII M U S T A F A K E M A L v e T Ü R K Ç E K U R ' A N (1) Hâfız S a d e t t i n K a y n a k



O gece



1



Saray'ın m u â y e d e s a l o n u n d a bütün hâfızlar



B i r ç o k d a v e t l i l e r de v a r d ı v e b u n l a r Türkçe



Kur'an



toplandık.



okunması tecrübe­



s i n d e b u l u n m a k ü z e r e ç a ğ ı r ı l a n k i m s e l e r d e n i b a r e t t i . Saz h e y e t i



de



vardı. Tecrübeyi y a p a c a k hâfızlar: [1] Süleymaniye müezzini K e m â l , [2] Beşiktaşlı Rıza, [3] S u l t a n s e l i m l i Rıza, [4] F a h r i , [5] B u r h a n , [6] Yaşar, [ 7 ] N u r i v e [ 8 ] B e n . Saz h e y e t i a r a s ı n d a , S e l a n i k l i k a n u n î



Mustafa,



M ı s ı r l ı İ b r a h i m , k e m â n î N o b a r v a r d ı . M e c l i s t e i k i e r k e k l e b i r de k a d ı n bulunuyordu. [Atatürk, i m t i h a n ve tecrübe y a p m a y a hazırlanmış görünüyordu. E l i n d e C e m i l S a i d ' i n t e r c ü m e s i , Türkçe Tecrübelere



Kıır'an-ı



başladık. O sırada



Kerim



vardı.]



ayağa k a l k a r a k



o gün



Fatih



C a m i i n d e k i hâdiseyi, halkın h i t a b e t tarzında okuyuşu m e m n u n i y e t l e nasıl karşıladıklarını Atatürk'e a r z e t t i m . Cevaben, "Öyle ise, o şekilde



1



Ramazan'ın 2 4 u n e tesadüf eden b u Pazartesi gecesi ( 1 Şubat 1932), B a l k a n



Paktı delegasyonu o n u r u n a saat 19.30'da Dolmabahçe Sarayında b i r ziyafet ve­ rilmiş ve k e n d i l e r i için a l a t u r k a b i r konser t e r t i p edilmiştir. M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün de hazır bulunduğu b u gecenin konser heyeti, saz h e y e t i n i n ve 1 adın sanatçıların yanısıra, b i r g r u p hâfız tarafından teşkil edilmiştir. Saz



Heyeti:



K e m a l N i y a z i (Kemençe), Nobar (Keman), Hakkı (Keman), S e l a h a t t i n ( T a n b u r ) , İbrahim ( U d ) , İhsan (Ney), M u s t a f a ( K a n u n ) ; Hâfızlar:



Hâfız Yaşar, Hâfız



B u r h a n , Hâfız Sadettin, Hâfız F a h r i , Hâfız N u r i , Hâfız A l i Rıza, Hâfız Beşiktaşlı Rıza ve diğer sanatkârlar: hanımlar.



L e m a n E k r e m , Seyhan Suzan, M u z a f f e r ve Sabiha



230



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



tecrübeler



yapalım" buyurdular



ve



Kur'an



tercümesinden



Fatiha



S û r e s i n i açıp [ s o l t a r a f ı n d a b u l u n a n H â f ı z ] K e m â l ' e u z a t t ı l a r . K e m a l o k u d u . "Olmadı ve b e n o k u y a y ı m " b u y u r d u l a r ve o k u d u l a r . [ H a k i k a t e n o k u d u a m m a , hâlâ g ö z ü m ü n önündedir; askere k u m a n d a eder, e m i r l e r v e r i r g i b i b i r a h e n k ve tavırla o k u d u . B u n u n d a farkına vardı.] S o n r a b u s û r e y i sıra ile o r a d a b u l u n a n l a r a o k u t t u l a r . F a k a t hiç b i r i s i n i n okumasını beğenmediler. Ç ü n k ü Türkçe nasıl h i t a b e d i l i r , b u ­ n u n u s û l ü n ü ve i n c e l i k l e r i n i arkadaşlar içinde b i l e n ve Atatürk'ün i s t e ­ diği ş e k i l d e o k u m a y a m u k t e d i r o l a n k i m s e y o k t u . S ı r a b a n a g e l d i . B e n e n s o n d a v e A t a t ü r k ' ü n sol t a r a f ı n d a o t u r u ­ yordum. Okudum. "İşte böyle o k u y u n u z , böyle i s t i y o r u m " b u y u r d u l a r . T e k r a r b a n a dönerek, " S a n a b i r y e r gösterdim, orasını o k u ! " dediler. [Hiç u n u t m a m , Elham'ı,



ö t e k i l e r e v e r d i ğ i g i b i k a p a l ı değil, a ç m ı ş , e v v e l d e n t e s b i t ettiği



anlaşılan sayfanın a l t kısmını göstererek, " B u işaret ettiğim a y e t i o k u y a ­ caksın!" diye vermişti.] Gösterdiği yer, N i s a S û r e s i n d e hürmet-i musâh a r a â y e t i n i n [ 2 3 . a y e t i n ] t e r c ü m e s i i d i . B u â y e t t e , "ve e n t e c m a u b e y n e ' l - u h t e y n i , illâ m â k a d selef. İ n n a l l a h e k â n e g a f û r e n r a h i m e n " [ i b a r e s i ] şöyle tercüme edilmişti: [ V a l i d e l e r i n i z i , kızlarınızı, hemşirelerinizi, h a l a ve t e y z e l e r i ­ n i z i ve birader veya hemşirelerinizin kızlarım, süt n i n e l e r i ­ n i z i , süt hemşirelerinizi, kadınlarınızın vâlidelerini, taht-ı nikahınızda bulunmuş kadınların vesayetinize verilmiş kız­ larını taht-ı n i k a h a a l m a k size h a r a m d ı r . Y a l n ı z b i r l i k t e yatmadığınız kadınların kızlarını a l m a k t a hiçbir g ü n a h y o k ­ t u r . K e n d i o ğ u l l a r ı n ı z ı n z e v c e l e r i n i ] ve iki hemşireyi etmeyiniz. Rahim



Lâkin



bir emr-i



vâki



olmuş



'dir.



B u r a d a A t a t ü r k y ü k s e k sesle [şöyle d e d i : ]



ise, Allah



Gafur



nikâh ve



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



231



Konya'ya g i t , orada karının hemşiresini b i l m e d e n a l , sonra d a " B i r e m r - i v â k i o l d u . A l l a h G a f û r v e R a h î m ' d i r " de h a ! B u b i r hezeyandır! B u s ö z l e r v e b u a n l a y ı ş ü z e r i n e h e r k e s d e r i n b i r s ü k û t a v e acı b i r k o r k u y a d ü ş m ü ş t ü . [ A t a t ü r k h a k l ı i d i . B e n de o k u r k e n , b u n d a b i r y a n l ı ş ­ lık o l d u ğ u n u h i s s e t m i ş , f a k a t k i t a b a g ö r e h a r f i h a r f i n e o k u m a k



mecburi­



yetinde kalmıştım.] B e n ayağa k a l k a r a k , "Atatürk'üm! Burası yanlış t e r ­ c ü m e e d i l m i ş t i r . [ K u r ' a n b ö y l e d e ğ i l d i r . ] A y e t i n asıl t e r c ü m e s i ş ö y l e d i r " d i y e r e k a n l a t m a y a ç a l ı ş t ı m . [ F a k a t o, " I s b a t e t y a n l ı ş o l d u ğ u n u " d e y i n c e ] şunları da sözlerime ilâve e t t i m : İki hemşireyi b i r z a m a n d a nikâhınızda



bulundurmayınız.



A n c a k b i r i n i bıraktıktan, y a h u t öldükten s o n r a ötekini alı­ nız; " b i r e m r - i vâki olmuş ise" değil, " i l l a m â k a d s e l e f , K u r ' a n ' m nüzûlünden, y a n i İslâmiyet'ten önce vâki o l a n ev­ l e n m e l e r m ü s t e s n a d ı r . B u n l a r d a n dolayı C e n a b - ı H a k s i z l e r i m u h a t a b t u t m a z . Gafûr ve Rahîm olan A l l a h , b u müsaade­ s i y l e b u evsâfta b u l u n a n b i r ç o k k a d ı n l a r ı n k o c a s ı z k a l m a s ı n ı m ü e d d î o l a c a k h a r e k e t i l ü t f e n a f f e d i y o r , d e m e k t i r . . . d i y e de izah ettim. [ Y a a a L diye hayretle yüzüme bakışından da b e l l i i d i k i Atatürk b u tercümenin sakat olduğunu b i l m i y o r d u . B u n u n üzerine, b u yanlışlığın sebebinin,



b u tercümenin K u r ' a n ' m aslından değil, F r a n s ı z c a s m d a n



1



t e r c ü m e edilmiş olduğu anlaşıldı ve y a r ı m saat b u t e r c ü m e n i n yanlışlı­ ğını m ü n a k a ş a e t t i k . F a k a t o k u y u ş u m u beğenmişti.] A t a t ü r k b u izahâtımı s o n u n a k a d a r alâka i l e d i n l e d i ve hiçbir şey söylemediler; ve " B u gece b u k a d a r l a i k t i f a e d e l i m , m û s i k î faslına g e ç e l i m ! " b u y u r d u l a r .



Kastedilen, Kasımiriski'nin Le Koran



adlı çevirisidir.



232



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi E r t e s i gece y i n e h u z u r l a r ı n a ç a ğ ı r ı l d ı m . İ s m e t P a ş a d a o r a d a i d i .



1



[Atatürk] b e n i y a n m a o t u r t t u ve " D ü n geceki b a h s i b i r d a h a a n l a t ! " dedi. [ B e n de d ü n gece y a p ı l a n h a t a n ı n s e b e b i n i ] a n l a t t ı m . [ B u n u n ü z e r i n e ] ; S e n i n dediğin doğru imiş. B e n bugün t e d k i k e t t i m , elimizde b u l u n a n t e r c ü m e n i n y a n l ı ş l ı ğ ı m e y d a n a çıktı. S a h i h b i r t e r ­ c ü m e elde e d i n c e y e k a d a r b u işi b ı r a k a l ı m . . . b u y u r d u l a r . [Arkamı sıvayarak, " A f e r i n ! H a k i k a t e n hâfızmışsm!" diye i l t i f a t t a b u l u n d u . M e ğ e r K u r ' a n i n aslı i l e d i ğ e r k i t a p l a r ı t e d k i k e d e r e k k a r ş ı l a ş ­ tırmış, yanlışlığı o da t e s b i t etmiş. " B u tercümeyi bırakalım, M e h m e d A k i f i n tercümesini alalım" d i y o r d u a m m a , bütün a r a m a l a r a rağmen, Â k i f i n M ı s ı r ' d a b u l u n a n t e r c ü m e s i b i r t ü r l ü ele g e ç i r i l e m e d i . B i r m ü d d e t s o n r a , M ı s ı r ' a g i t t i ğ i m z a m a n , A k i f i n de h e r h a n g i b i r y a n l ı ş l ı ğ a d ü ş m e k i h t i m a l i n i düşünerek, tercümesini yakmış olduğunu öğrendim.] Kaynak:



Sadettin K a y n a k , Hâtıralar,



Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "



içerisinde, V/1634-1635, İstanbul, 1943; S a d e t t i n K a y n a k , Atatürk Dolmabahçe'de



İlk Türkçe Kur ani



Nasıl Okudu?



[Niyazi Ahmet



Banoğlu, Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk



III, sh. 83, İstanbul,



1955; Banoğlu, Atatürk:



Hayatı,



Siyasi



ve Hususî



İstanbul, 1963; Banoğlu, Atatürk'ün



istanbul'daki



sh. 178-180, Hayatı,



11/351¬



352, İstanbul, 1974; Sadi Borak, Atatürk ve Din, sh. 76-78, İstanbul, 1997; 1. bas. 1962]



1



Başvekil İsmet İnönü (muhtemelen 3 Şubat'ta yapılacak olan K a d i r Gecesi i h ­



t i f a l i n i izlemek maksadıyla) D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a ile b i r l i k t e b i r gün önce, y a n i 1 Şubat 1932 Pazartesi günü İstanbul'a gelmiş bulunmaktadır. N i t e k i m k e n d i s i , i h t i f a l d e n b i r gün sonra (4 Şubat 1932 gecesi) A n k a r a ' y a g i t m e k üzere İstanbul'dan ayrılmıştır.



XIII M U S T A F A K E M A L v e T Ü R K Ç E K U R ' A N (2) Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n



A t a t ü r k ' ü n Din



v e Kur'an



hakkındaki k a n a a t i b e n i m



anladığıma



göre şudur: O d i y o r d u k i : Türk, b u n u n ( K u r ' a n i n ) arkasından koşuyor. F a k a t o n u n ne dediğini anlamıyor, içinde neler v a r b i l m i y o r ve



bilmeden



tapmıyor. B e n i m maksadım, arkasından koştuğu k i t a p t a ne­ l e r olduğunu Türk anlasın! E v e t , b e n b i l i r i m k i i n s a n dinsiz o l m a z . Fakat



Türk'ün



dini



tabiattır.



1



B u n u size m ü n e v v e r ­



siniz diye söylüyorum. K a d i r Gecesi yaklaşıyordu.



2



B u gece, T ü r k ç e



okumaların



önemlisi A y a s o f y a ' d a yapılacaktı ve bütün dünyaca d i n l e n m e k



en



üzere



A y a s o f y a ' y a r a d y o cihazı d a k o n u l m u ş t u . K a d i r ' d e n b i r e v v e l k i gece Atatürk bize, h e m mümeyyizlik; h e m 3



de h o c a l ı k y a p t ı . F a t i h a S û r e s i n i h e p i m i z e b i r e r b i r e r o k u t t u . H i ç b i r i m i z n u m a r a a l a m a d ı k . B u o k u n u ş , nağme



i l e değil, hitabe



şeklinde o l u y o r d u .



N i s b e t e n e n i y i okuyanımız S a d e t t i n Kaynak'tı. F a k a t o n u n d a beğenilmediği görülüyordu.



1



"Türk yalnız tabiatı t a k d i s eder!" (30 Kasım 1929'da Vossische



Zeitung



muha­



b i r i n e v e r i l e n demeçten, "Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri", I I I / 1 2 4 , A n k a r a , 1989) 2



K a d i r Gecesi, 3 Şubat 1932 Çarşamba gününe tesadüf etmektedir.



3



2 Şubat 1932 Salı. Doğrusu: " 1 Şubat 1932 Pazartesi akşamı."



234



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi E n sonra Atatürk ayağa kalktı. G ö ğ s ü n ü i l i k l e d i . H ü m e t k â r â n e b i r



v a z i y e t aldı. Ö n ü n d e k i m a s a ü z e r i n d e Türkçe



Kur'an



açık d u r u y o r d u .



F a t i h a S û r e s i n i n Türkçesini o ezberlemişti. Sûre'yi b i r k e r e d a h a gözden geçirdi. Güzel y ü z ü n e verdiği c i d d i y e t alâmetleriyle, g ö z ü n ü karşıda b i r n o k t a y a d i k e r e k o k u m a y a başladı. Arasıra k i t a b a da bakıyordu. O k u d u , o k a d a r güzel ve canlı o k u d u k i güzel ve canlı o k u y a n bile b u n a h a y r a n o l d u . İyyake ' l e r d e k i h e m n i y a z n ü k t e l e r i n i , h e m h a s r m â n â l a r ı n ı h a k i k a ­ t e n c a n l a n d ı r d ı . îholinadaki



yalvarışları, psikolojisine en u y g u n d u ­



r u m d a okumayı başardı. Hâsılı Türkçe b i r i b a r e ; nükteleri, bediî r o l l e r i , ancak b u k a d a r m e y d a n a çıkarılmak suretiyle o k u n a b i l i r d i . H i t a b e b i t t i k t e n sonra, Ayasofya'da da böyle okunmasını t a v s i y e buyurdular.



C)



1



Atatürk'ün öründeki masa üzerinde K u r ' a n tercümesi d u r u y o r d u . Bu



kitabın



ötesin-,



berisine



kağıttan



işaretler



konulmuş



olması,



K u r ' a n ' m i n c e l e n m e k t e olduğunu ve bazı y e r l e r i n e ilişildiğini gösteri­ yordu. A t a t ü r k o işaretli y e r l e r d e n b i r i s i n i açtı ve o k u m a s ı n ı



Hâfız



Sadettin'e e m r e t t i . N i s a Sûresinin hürmet-i musâhara ayeti [23. ayet] i d i . B u âyette anaların. -ızKrın, kardeşlerin, t e y z e l e r i n , halaların e r k e k ­ lere h a r a m olduğu b e y a n ediliyordu. A t a t ü r k b u a y e t e ilişti. Y ü k s e l m i ş , m e d e n i y e t i g e l i ş m i ş b i r â l e m e , " A n a l a r ı n ı z ı . . . m z , k ı z l a r ı n ı z ı ...nız" d e m e n i n m â n â s ı z o l d u ğ u n u s ö y l ü y o r v e b i l h a s s a a y e t i n , "ve e n t e c m a u b e y n e ' l - u h t e y n i , illâ m â k a d s e l e f p a r ­ çasının m â n â s ı o k u n d u ğ u z a m a n , "İki kızkardeşi aynı z a m a n d a ...nız, eğer böyle birşey yaptıysanız A l l a h affeder. İ ş t e b u h e z e y a n d ı r ! " dedi.



1



Hâfız A l i Rıza Sağman, hâtıralarında, aşağıda gelecek olan pasajı daha önce ve



müstakil b i r bölüm g i b i a k t a r m a k t a y s a da biz, diğer k a r i n e l e r i n yanısıra, Hâfız Sadettin'in aktarımını esas a l m a k suretiyle m e t n i b u şekilde düzenledik.



1932 R a m a z a n ı n a D â i r M e t i n l e r



235



A y e t i n Türkçesini Hafız S a d e t t i n okuduğu ve Atatürk'e m u h a t a b o b u l u n d u ğ u i ç i n , i t i r a z l a r ı n a c e v a p v e r m e k c e s a r e t i n i de o g ö s t e r d i v e : " E f e n d i m ! B u , iki kardeşi Biri



ölür



veya



boşanırsa,



aynı zamanda o vakit



nikâh altında



bulundurunuz



bulundurmayınız.



d e m e k t i r " d e d i y s e de



A t a t ü r k k a n i o l m a d ı v e m e s e l e de o g ü n b u k a d a r l a k a p a n d ı . Kaynak:



A l i Rıza Sağman, Hâtıralar,



1



Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "



içerisinde, V/1631-1632, İstanbul, 1943; krş. M e t i n I V



1



Hâfız S a d e t t i n ' i n hâtıralarında görülmüş olacağı üzere, b u mesele esas i t i b a ­



r i y l e ertesi gün kapanmıştır, (bkz. M e t i n X I I )



XIV A Y A S O F Y A CAMİİ N D E TÜRKÇE K U R ' A N ve TÜRKÇE TEKBİR Hâfiz Yaşar O k u r



1932 senesinde K a n u n - i Sânî [Ocak] ve Ş u b a t a r a s t l a y a n Ramazan-ı Şerifin yirmialtmcı gecesine tesadüf eden K a d i r Gecesi Atatürk'ün e m i r ­ leriyle Ayasofya C a m i i n d e radyo ile i l k defa yayımlanan büyük m e v l i d . Akşam,



1



Dolmabahçe



Sarayında



Atütürk'ün



huzurundaydım.



[ S u l t a n a h m e t C a m i i n d e k i ] m e r a s i m i n tafsilâtını anlattım.



Atatürk



[halkın m e r a s i m e karşı gösterdiği alâkadan dolayı] ziyadesiyle m e m n u n o l d u . " K a d i r G e c e s i , A y a s o f y a C a m i i n d e (de) a y n ı m e r a s i m y a p ı l s ı n ! " diye e m r e t t i . Ertesi a k ş a m



2



b ü t ü n hâfızlar Atatürk'ün h u z u r u n d a b u ­



l u n d u l a r . K a d i r Gecesi A y a s o f y a C a m i i n d e y a p ı l a c a k m e r a s i m h a k k ı n d a görüşüldü. [ A t a t ü r k Türkçe



Kur'an



m nasıl karşılanacağı h a k k ı n d a halkı de­



n i y o r d u v e b u d e n e m e s i n d e de m u h a k k a k m ü s b e t n e t i c e a l ı y o r d u . O gece geç v a k t e k a d a r h e p Kur'an'ı K e r i m i n Türkçe tercümesinin c a m i ­ 3



l e r d e o k u n m a s ı m e v z û u n d a k o n u ş u l d u . D o k u z hâfız a r k a d a ş , d o k u z g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a t o p l a n a r a k hep b u işlerle m e ş g u l o l u n d u , b a y ­ r a m n a m a z l a r ı n d a k i t e k b i r l e r i n de T ü r k ç e t e r c ü m e s i t e s b i t o l u n d u . A t a t ü r k Türkçe Tekbir



Ezan,



Türkçe



Kur'an,



Türkçe



Hutbe



ve



Türkçe



i l e 'dinde inkilâb' y a p m a k i s t i y o r d u . B u inkilâbı i l e m u k a d d e s



1



29 Ocak 1932 C u m a gününün akşamı.



2



1 Şubat 1932 Pazartesi gününün akşamı.



3



29 Ocak 1932 C u m a gününün gecesi.



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



237



m i h r a b ı c e h l i n e l i n d e n alıp e h l i n e v e r m e y i de s a ğ l a m ı ş o l a c a k t ı ş ü p h e ­ siz... Z a t e n m ü t e a d d i t k o n u ş m a l a r ı n d a b u n o k t a y a t e m a s e d e r , p e k ç o k c a h i l l e r i n ilmî kisvelere bürünerek Kur'an'ı yanlış okuduklarını, e t r a f l a ­ rına t o p l a n a n l a r a da yanlış t e l k i n l e r d e bulunduklarını söyler, h a l b u k i Türkçe



i l e b ü t ü n b u yanlış ve zararlı h a r e k e t l e r i n önüne geçilebileceği



mütalaasında b u l u n u r d u . C a m i l e r i ıslah e t m e k , i m a m , h a t i b ve müezzin­ l e r i n maaşlarının arttırılmasını t e m i n e t m e k , Atatürk'ün d i n inkılâbı­ n d a ele a l m a k istediği m e v z û l a r d ı . j A k ş a m namazından sonra c a m i n i n kapıları kapatılmıştı. Dış a v l u v e içerisi h ı n c a h ı n ç d o l u i d i , [ b e n z e r i n e az r a s t l a n a n b i r k a l a b a l ı k v a r d ı ] . K o m i s e r b e y i n delâletiyle güç h a l i l e içeriye g i r e b i l d i k ve m ü e z z i n m a h ­ f i l i n e çıktık. T e r a v i h namazını Hacı F a i k E f e n d i kıldırdı ve n a m a z arasında İlâhî ve Âyin-i Şerif kıraat e d i l d i . N a m a z ı müteâkib m e r a s i m e başlandı. C a m i n i n dört tarafına hoparlör konulmuştu. [ B u dinî m e r a s i m ] r a d y o vasıtasıyla i l k defa bütün dünyaya yayınlandı. [Başta İstanbul Müftüsü F e h m i Hoca, ben, S a d e t t i n K a y n a k , Beşiktaşlı Rıza, K e m a l ,



Sultan



S e l i m l i Rıza, Z e k i , F a h r i , M u a l l i m N u r i ve B u r h a n B e y l e r o l m a k üzere sıra i l e ] Kur'an-ı K e r i m ' d e n bazı sûreler ve S ü l e y m a n Ç e l e b i n i n M e v l i d ' i y i r m i hâfızm iştirakiyle o k u n d u .



[ Y i r m i hâfızm iştirakiyle



okunan



M e v l i d p e k m u h t e ş e m ve ulvî o l d u . Perde perde yükselen b u ilahî nağmeler, Ayasofya C a m i i ' n i n cidarlarından Türkiye sathına ve bütün dünyaya yayılıyordu. Cemaat sanki büyülenmiş, gaşyolmuştu. muazzam



cemaatin



havalanacakmış



de



iştirak



gibi bir hafiflik



ettiği



o



tekbir



hissi veriyordu.



sadaları,



Hele



insana



B u ulvî ve



ilahî



n a ğ m e l e r i ] A t a t ü r k de D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a r a d y o i l e t a k i p e d i y o r d u . M e v l i d i m ü t e â k i b h a t m - i şerifler kıraat e d i l d i ve D u â - g û



Hacı



Hâfız F a i k E f e n d i tarafından müessir b i r d u a i l e m e r a s i m e n i h a y e t ve­ rildi.



238



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Ertesi akşam



Saray'a g i t t i m . A t a m beni huzurlarına k a b u l etti.



1



"[Dinî m e r a s i m i r a d y o d a n t a k i p e t t i m . ] Çok güzel o k u d u n u z , ziyadesiyle m e m n u n [ve mütehassıs] o l d u m . [Arkadaşlarınız hâfız b e y l e r i yarın a k ­ şam s a r a y a iftara davet ediyorum, kendilerini haberdar ediniz"] dedi ve hâfız b e y l e r e y a r ı n a k ş a m S a r a y ' d a b i r i f t a r v e r m e m i e m r e t t i . [ A t a ' m m b u b a h a b i ç i l m e z iltifatları h a y a t ı m ı n e n b ü y ü k m a n e v i s e r v e t i d i r . ] Arkadaşları h a b e r d a r e t t i m . E r t e s i a k ş a m hâfızlar S a r a y ' a g e l d i ­ 2



l e r . S a r a y ' ı n ü s t k a t ı n d a m u a z z a m b i r s o f r a t e r t i b e d i l m i ş [ t i ] . A t a t ü r k de sofrada b i z i m l e beraber i f t a r e t m e k lûtmnda b u l u n d u ve bizlere büyük b i r ş e r e f v e r d i l e r . İ f t a r d a n s o n r a h â f ı z l a r d a n ayrı a y r ı K u r ' a n o k u m a l a ­ rını a r z u e t t i l e r ve h e p i m i z i b ü y ü k b i r n e z a k e t l e " S i z l e r i t e b r i k e d e r i m a r k a d a ş l a r ! " d i y e f r e k ] s o n s u z iltifatlarına m a z h a r [ e y l e d i l e r ] . H u z u r l a r ı n d a n a y r ı l ı r k e n , h â f ı z b e y l e r i alıp s e r - y â v e r b e y ' i n o d a ­ s ı n a g ö t ü r m e m i söyledi. A r k a d a ş l a r ı alıp s e r - y â v e r b e y ' i n o d a s ı n a g i d i l d i . T a n z i m e d i l e n cedvelde k e n d i i s i m l e r i m i z i n hizasında imzalarımızı a t a ­ r a k A t a t ü r k ' ü n i h s a n ettiği i k i y ü z e r lirayı a l ı p , t a h s i s o l u n a n o t o m o b i l ­ l e r e b i n e r e k D o l m a b a h ç e ' d e n ayrıldık. Kaynak:



Hâfız Yaşar O k u r , Yaşanmış Olaylarla Cumhur



Atatürk ve Müzik:



Riyâset-i



İnce Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun



Anıları



(1924-1938), Atatürk'ten Yerebatan Mevlût,



Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 115, A n k a r a , 1993; Bilinmeyen Camisinde



Hâtıralar



1: Kur'an-ı Kerimin



Tören, Türkçe Ezan,



Mehmetçiğin



"Bütün H a f t a " , sy. 1, sh. 9-10, 22 N i s a n 1949;



Onbeş Yıl IDinî Hâtıralar, sh. 19-23, İstanbul, 1962



1



4 Şubat 1932 Perşembe gününün akşamı.



2



5 Şubat 1932 C u m a gününün akşamı. (28 Ramazan 1350)



Tercümesi, Mezarında Atatürkle



XV SÜLEYMAN İY E CAMİİ N D E TÜRKÇE H U T B E Hâfız Sadettin K a y n a k



Türkçe



Kur'an



okunması tecrübelerine n i h a y e t verildiği gecenin



e r t e s i günü, R a m a z a n ı n son C u m a s ı i d i . O gün Süleymaniye C a m i i çok 1



kalabalık



olur.



İstanbul



halkı



arasında



şöyle



bir kanaat



yaşar:



R a m a z a n ı n son C u m a s ı Süleymaniye'de n a m a z kılanın bütün günahları affolunurmuş. Atatürk halkın b u toplantısından istifade edilerek i l k Türkçe



Süleymaniye'de okunmasını a r z u ve e m i r b u y u r d u l a r .



Hutbenin



[ " H a y d i b a k a l ı m , T ü r k ç e h u t b e y i de S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e m u k a b e l e ile



oku! A m m a ,



okuyacağını



evvelâ



tertib



et, b i r göreyim"



dedi.]



H u t b e n i n m e v z u u n u da k e n d i l e r i , e l l e r i n d e k i K u r ' a n tercümesinden seç­ t i l e r . M e v z u şu i d i : O gafillere



"Yeryüzünü



ifsad



ıslah istiyoruz"



değil,



dirler.



Fakat



ifsad



etmeyin"



derler.



ne yaptıklarının



denildiği



Halbuki



farkında



zaman,



işte onlar



değillerdir.



"Biz müfsid-



[Bakara:



11-12] B u m e v z u u genişletmek ve h u t b e y i hazırlamak için z a m a n a ihtiyaç vardı. M ü s a a d e i s t e d i m . [Yazdım v e r d i m , beğendi. F a k a t , "Paşam! Bende h i t a b e t k a b i l i y e t i y o k . B u b a ş k a iş, hâfızlığa benzemez" d e d i m . "Zararı yok, b i r tecrübe e d e l i m " b u y u r d u . ] Kıyafet h u s u s u n d a b i r i r a d e l e r i olup olmadığını



["Hutbeye



çıkarken



sarık



saracak



mıyım?"]



sordum:



" K a t ' i y y e n s a r ı k i s t e m e m . [Sarığı b ı r a k ! ] İ ş t e b u gece g i y m i ş o l d u ğ u n e l ­ bise i l e başı açık [ b e n i m g i b i baş açık ve fraklı] o l a r a k [ g i t ] , f a k a t h a v a



1



28 Ramazan 1350 (5 Şubat 1932) C u m a günü.



240



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



soğuktur, palto giyebilirsin" b u y u r d u l a r .



1



[ N e d i y e y i m inkilâb yapılıyor,



'peki' dedim.] İsmet Paşa da orada i d i .



2



O k u m a şekline ve h i t a b e t tarzına dâir



bazı t a v s i y e l e r d e b u l u n d u l a r . E r t e s i g ü n şu h u t b e y i S ü l e y m a n i y e m i n ­ berinde o k u d u m .



3



Ey u l u l a r d a n u l u Tanrı! Sana h a m d e d e r i z . Bütün âlemleri y o k t a n v a r e d e n ve o n l a r a rızık v e r e n sensin! S a n a şükrederiz. B ü t ü n m a h lukât içinde insanları e n m ü k e r r e m y a r a t a n sensin! [Ey



u l u l a r d a n u l u Tanrı!] E n şerefli k u l u n u , d o ğ r u l u ğ u n d a hiç



şüphe etmediğimiz büyük Kitabınla bize h a k P e y g a m b e r o l a r a k gönderdin.



4



[Ey u l u Tanrı!] Yalnız sana t a p a r ve yalnız senden yardım isteriz. [Bize doğru y o l u gösteren büyük K i t a b i O gönderdi. U l u T a n r ı n ı n k u l u ve p e y g a m b e r i s e v g i l i m i z H z . M u h a m m e d ' e ş e h a d e t e d e r i z . Bize büyük K i t a b i o d u y u r d u . ] E y u l u Tanrı! B i z i i m a n d a n ayırma! E y müslümanlar! U l u Tanrı b u y u r u y o r k i :



1



6 Şubat 1932 t a r i h l i M i l l i y e t gazetesinde, S a d e t t i n K a y n a k i n başı açık ve



smokin üstünde paltosu olduğu halde Süleymaniye m i n b e r i n d e i k e n çekilmiş b i r fotoğrafı yer almaktadır. 2



Başvekil İsmet İnönü, 4 Şubat 1932 Perşembe gününün akşamı İstanbul'dan



A n k a r a ' y a doğru yola çıkmıştır. ( V a k i t , 4 Şubat 1932) 3



Hâfız Sadettin'in b u hutbesi, bazılarınca, "Cemaleddin E f e n d i n i n 22 M a r t 1926



t a r i h i n d e verdiği İlk Türkçe Hutbe"



o l a r a k aktarılmaktadır k i mehaz göste-



r i l m e k s i z i n öne sürülen b u i d d i a k e s i n l i k l e doğru değildir. Çünkü n a k l e d i l e n hutbe m e t n i , aslında, Osman E r g i n i n Türkiye Maarif



Tarihinden



alınmıştır ve



b u eserde böyle b i r iddiayı doğrulayacak hiçbir k a r i n e m e v c u t değildir. ( B k z . H a s a n Hüseyin Ceylan, Cumhuriyet



Dönemi Din ve Devlet İlişkileri,



11/63-64,



A n k a r a , 1993) 4



Osman E r g i n , burada b i r not düşüp, " H a t i b i n Peygamberle K i t a b i n adını söy­



lememesi d i k k a t e değer" demekte ise de (1943: V/1628), b i r a l t p a r a g r a f t a ( h u t b e n i n 7 Şubat 1932 t a r i h l i Vakit gazetesi tarafından yayımlanan metninde), Hz. P e y g a m b e r i n i s m i sarahaten



zikredilmektedir.



241



1932 R a m a z a n ı n a D â i r M e t i n l e r



Bazı i n s a n l a r [ k i m s e l e r ] , " A l l a h ' a ve A h i r e t G ü n ü n e inandık, biz [de] mü'miniz" derler. Böylelikle A l l a h ! ve mü'minleri a l ­ d a t m a k isterler. H a l b u k i onlar, yalnız k e n d i l e r i n i aldatırlar ve böyle yaptıklarını da a n l a m a z l a r . O n l a r a "Dünyayı fesada v e r m e y i n i z " denildiği z a m a n , " H a j a r ! B i z ıslah



ediyoruz



[edicileriz]" derler. H a l b u k i ifsad ederler, lâkin a n l a m a z l a r . K e n d i l e r i n e " H e r k e s g i b i i m a n e d i n i z " denildiği z a m a n , " B i z aptallar gibi m i inanacağız?" derler. H a l b u k i k e n d i l e r i ap­ t a l d ı r l a r , b u n u b i l m e z l e r . [ B a k a r a : 8-9, 1 1 - 1 3 ] A l l a h ile yaptıkları a h d i bozanlar, Allah'ın birleş[tir]meyi emrettiğini ayıranlar ve y e r y ü z ü n ü fesada v e r e n l e r h ü s r a n ­ dadırlar [ B a k a r a : 27]. I s l a h edilen yeryüzünü ifsad e t m e y i ­ niz [A'raf: 56]. A l l a h ifsad edenleri sevmez [Mâide: 64]. K e n d i n i z yapmadığınız i y i l i k l e r i başkalarına nasıl t a v s i y e edersiniz? Kitabı o k u y o r s u n u z , hiç d ü ş ü n m ü y o r m u s u n u z ? [ B a k a r a : 44] E y i n s a n l a r ! Ş e y t a n a uymayınız. O-sizin açık düşmanınızdır. Size fenalığı ve n a m u s s u z l u ğ u o e m r e d e r [ ö ğ r e t i r ] . A l l a h h a k k ı n d a bilmediğinizi söylemeyi [size] o öğretir [ B a k a r a : 168-169]. Allah'ın Kitabını o k u y a n l a r , n a m a z kılanlar [ve] i h s a n ettiğimiz rızıktan g i z l i ve âşikâr sadaka v e r e n l e r , tü­ k e n m e z b i r m a l a sahip olacaklarından e m i n olabilirler. A l l a h o n l a r a mükafatını verecek ve lütfunu



[da] artıracaktır.



[Fâtır: 2 9 - 3 0 ] —Oturulacak— Ayakta: A l l a h ve m e l e k l e r i , P e y g a m b e r e salât ve selâm ederler. E y m ü ' m i n l e r ! Siz de P e y g a m b e r ' e s a l â t v e s e l â m e d i n i z . [ A h z â b : 56] —Dua—



242



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi U l u T a n r ı m ! H a k ve a d a l e t l e h a r e k e t e d e n l e r i sen p a y i d â r eyle! C u m h u r i y e t i m i z i [ C u m h u r i y e t hükümetini] ve T ü r k m i l l e t i n i sen m u h a f a z a eyle! Türk o r d u s u n u h a v a d a , denizde ve k a r a d a d a i m a m u z a f f e r eyle! Topraklarımıza b o l b e r e k e t i h s a n eyle! M a h s û l â t ı m ı z ı h e r t ü r l ü a f e t l e r d e n s a k l a [ â f a t t a n vikâye eyle]! Mübarek şehitlerimize ve ölülerimize r a h m e t eyle! —Hâtime— A l l a h a d i ve i h s a n i l e e m r e d e r . Akrabanızdan, m u h t a ç o l a n ­ l a r a m u a v e n e t i emreder. Fuhşu, kötülüğü [inkârı] ve h a k ­ sızlığı n e h y [ m e n ] eder. A l l a h size n a s i h a t v e r i y o r u m u l u r k i [ b u n u can kulağıyla d i n l e r ve] düşünürsünüz. [ N a h l : 90] O g ü n çok k a r yağmıştı. B u n a r a ğ m e n Süleymaniye C a m i i tıklım



tıklım dolmuştu. [O gün hıncahınç dolan Süleymaniye C a m i i n d e cemaat a r a s ı n a k a r ı ş m ı ş y ü z e h ' de s i v i l p o l i s v a r d ı . ] N a m a z ı b e n k ı l d ı r m a d ı m , i m a m kıldırdı. H u t b e i l e n a m a z arasındaki z a m a n d a , [ b e n Türkçe H u t b e y i o k u r o k u m a z , kalabalık arasından, bilâhare] A r a p olduğu a n ­ laşılan b i r a d a m [sesini yükselterek] m i h r a b a yakın b i r y e r d e , "Böyle h u t b e olmaz, n a m a z fâsiddir" diye bağırdı. F a k a t b u n u ne c e m a a t d i n ­ l e d i , n e de i m a m . [ Ç o k ş ü k ü r i t i r a z e d e n y a l n ı z b u A r a p ' t ı . O n u d a d e r h a l k a r a k o l a götürdüler ve t a b i i b e n z e t t i l e r . ] Kaynak:



Sadettin K a y n a k , Hâtıralar,



Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "



içerisinde, V / 1 6 2 7 - 1 6 2 9 , İstanbul, Süleymaniye'de



Okunan



Banoğlu, Nükte, Fıkra ve Çizgilerle 1955; Banoğlu, Atatürk:



1943; S a d e t t i n



İlk Türkçe Hutbenin Siyasî



Atatürk,



ve Hususî



İstanbul, 1963; Banoğlu, Atatürk'ün İstanbul, 1974; Sadi B o r a k , Atatürk 1997; 1. bas. 1962); Türkçe Hutbenin



Hikâyesi,



Kaynak, (Niyazi A.



sh. 83-84, İstanbul, Hayatı,



İstanbul'daki



sh. 178-180, Hayatı,



H/352,



ve Din, sh. 75-76, İstanbul, Metni, " V a k i t " , 7 Şubat 1932



XVI PAŞALARIN H U Z U R U N D A TÜRKÇE K U R ' A N Hâfız S a d e t t i n K a y n a k



Y i n e b u R a m a z a n d a n s o n r a b i r gece i d i . A t a t ü r k b ü t ü n 1



müfettişlerini



d a v e t e t m i ş t i . O gece H a s a n C e m i l B e y



Ordu



vasıtasıyla,



" S a d e t t i n , O r d u müfettişlerine K u r ' a n ' d a n b i r hitabe îrad etsin, lüzûm görürse hazırlansın!" tarzında b i r e m i r tebliğ e d i l d i . M e c l i s t e n ayrıldım. K u r ' a n ' d a n m u h a r e b e y e ve askerliğin f a z i l e t i n e ve şehitliğin



yüksek



m e r t e b e s i n e dâir o l a n b a z ı â y e t l e r i n t e r c ü m e l e r i n i y a z d ı m . B e n b u n l a r l a meşgulken Atatürk, H a s a n C e m i l Bey'i i k i defa bulunduğum yere gön­ dermiş ve " D a h a hazırlanmadı mı, biraz çabuk olsun!" buyurmuştu. B i r çeyrek saat içinde hazırlandım. T a m a m h a b e r i n i



verdim.



Mecliste m a s a başında Atatürk'ün t a m karşısına düşen b i r y e r seçtim. Atatürk'ün i k i tarafında O r d u müfettişlerinden A l i Said, F a h r e d d i n ve Şükrü Nâilî ve d a h a bazı paşalarla h u z u r u m u t a d z a t l a r ve diğer birçok m i s a f i r l e r v a r d ı ; v e y i r m i k i ş i y e y a k ı n d a b i r saz h e y e t i b u l u n u y o r d u .



1



Sadettin K a y n a k , "Yine b u R a m a z a n d a n sonra b i r gece" deyip, açık ve kesin b i r



t a r i h vermiyorsa da b u gecenin, Ramazan Bayramının i l k gecesi (S Şubat Pazartesi)



1932



olduğu t a h m i n i n d e b u l u n a b i l i r i z . Çünkü Atatürk'ün y a v e r i M . Celâl



B e y ' i n tuttuğu resmî "Nöbet D e f t e r i " n d e k i kayıtlar, Ali Said



Paşa müstesnâ,



hâtıratta adı geçen beş kişinin de ( F a h r e t t i n Paşa, Şükrü Nâilî Paşa, İzzettin Paşa, Şükrü K a y a ve H a s a n C e m i l ' i n ) b u t a r i h t e (8 Şubat gecesi) t o p l u o l a r a k Dolmabahçe'de M u s t a f a K e m a l ' i n h u z u r u n d a bulunduklarını göstermektedir k i Nöbet Defterinde



b u n d a n maada Refik ve Cevat Abbas beyefendiler o l m a k üzere



i k i kişinin daha adı kayıtlıdır. (Özel Şahingiray, Atatürk'ün 1938, sh. 34, A n k a r a , 1955)



Nöbet Defteri



1931¬



244



T ü i ' k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi Hitabeye,



"Atatürk'üm



ve



Kahraman



Türk



Ordusu'nun



K u m a n d a n l a r ı ! " diye başladım ve şöyle d e v a m e t t i m : U l u T a n r ı n ı n b ü y ü k K i t a b i n d a n A l u İmran Sûresi: 163. a y e t i , T a n r ı y a sığınarak o k u y o r u m : Tanrı y o l u n d a m u h a r e b e e d e r k e n , ölenleri öldü z a n n e t m e ­ yiniz.



O n l a r Tanrı'nın



nezdinde yaşarlar ve



rızıklarım



T a n r ı ' d a n alırlar. E n f a l S û r e s i : 4 7 , 62 v e 6 7 . a y e t l e r . T a n r ı y a s ı ğ ı n a r a k o k u y o r u m : E y mü'minler! Düşman ordusu karşısında



bulunduğunuz



z a m a n , d a i m a T a n r ı n ı n adını z i k r e d i n i z , f e l a h b u l u r s u n u z . E y mü'minler! Tanrı nın düşmanlarını ve k e n d i düşmanları­ nızı v e T a n r ı n ı n b i l i p de s i z i n b i l m e d i ğ i n i z g i z l i d ü ş m a n l a r ı k o r k u t m a k ve o n l a r a karşı k o y a b i l m e k için e l i n i z d e n geldiği k a d a r k u v v e t v e g ü c ü n ü z ü n y e t t i ğ i m e r t e b e h a r b âletleri h a ­ zırlayınız. İçinizden azîm s a h i b i yüz kişi, ikiyüz



düşmanı



m a ğ l u b e d e c e k t i r ve b i n kişi T a n r ı n ı n i z n i y l e i k i b i n ' e g a l e b e çalacaktır. Tanrı azîm s a h i p l e r i y l e b e r a b e r d i r . S a f S û r e s i : 4, 1 1 - 1 3 . a y e t l e r . T a n r ı y a s ı ğ ı n a r a k o k u y o r u m : T a n r ı k e n d i u ğ r u n d a saff-ı h a r b n i z a m ı n d a k a l e g i b i m e t i n o l a r a k h a r b e d e n l e r i sever. E y mü'minler! C e h e n n e m i n e l i m azabından k u r t u l m a k için size b i r çare h a b e r v e r e y i m m i ? T a n r ı y a ve Elçisi



olan



M u h a m m e d ' e i m a n e d i n i z ve mallarınızı, canlarınızı (onların u ğ r u n d a ) f e d a e d i n i z . E ğ e r b i l i r s e n i z , işte b u s i z i n için h a y ı r ­ lıdır. Adiyât Sûresi. Tanrı'ya sığınarak o k u y o r u m : S o l u k soluğa koşan ve ayaklarını yere v u r d u ğ u z a m a n kıvıl­ cım çıkaran ve sabahleyin düşmana h ü c u m e d e r k e n a y a k l a ­ rıyla t o z l a r s a v u r a n a t l a r ve d ü ş m a n kıtalarını y a r a r a k y o l



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



245



a ç a n g a z i l e r hakkı için y e m i n e d e r i m ( k i ) : İ n s a n



Tanrıya



karşı nankördür! B ü y ü k b i r d i k k a t ve alâka i l e d i n l e n e n b u h i t a b e n i n s o n u n d a b e n i çok alkışladılar. B u a r a d a Atatürk, " K u r ' a n ' d a n e l e r varmış!? B u n l a r d a n b i z i m hiç h a b e r i m i z y o k t u ! " b u y u r d u . B u a r a d a F a h r e d d i n Paşa ayağa k a l k a r a k şöyle b i r m u k a b e l e d e bulundu: Atatürk'üm! Türk O r d u s u , vücuda getirdiğin b ü y ü k inkilâbı h ı r z - ı c a n e t m i ş t i r . B u i n k i l â b ı n ı d a öyle y a p a c a k t ı r . M a d d i ve m a n e v î i k i k u v v e t e d a y a n a n O r d u . şimdiye k a d a r m â n â ­ sını a n l a m a d ı ğ ı m a n e v î k u v v e t i n n e o l d u ğ u n u b u i n k i l â b l a d a h a i y i a n l a y a c a k ve b u n u b i l e r e k d ü ş m a n a öyle h ü c u m edecektir. İ z z e t t i n P a ş a d a b u m e â l d e k ı s a b i r söz s ö y l e d i . B u n l a r ı m ü t e a k i b , Atatürk dedi k i : T ü r k m i l l e t i Şark'tan, G a r p ' t e n gelecek h e r h a n g i b i r t e h l i ­ keye karşı s i z i n v a k t i n d e t e d b i r almış olmanızdan e m n i y e t içinde evinde yatıyor ve h u z u r içinde



dolayı



dolaşıyor.



J a p o n b e l i y y e s i (o s ı r a d a Ç i n - J a p o n H a r b i y e n i b a ş g ö s t e r i y o r d u ) , Çin'i istilâ e d e r , g ü n ü n b i r i n d e R u s y a ' y ı d a ç i ğ n e r s e , b u belâyı d u r d u r a c a k ancak Türk O r d u s u ' d u r . Y i n e o sâzendelerden k i m olduğunu iyice hatırlamadığım b i r i s i , b i r a r a l ı k m û s i k î m i z h a k k ı n d a i l t i z a m k â r v e h i m a y e e d i c i b i r söz s ö y l e n m e ­ s i n i r i c a e t m i ş t i . [ D a h i l i y e V e k i l i ] Ş ü k r ü K a y a b i r a z s o n r a bazı s ö z l e r s ö y l e d i . B u s ö z l e r h e m m e v s i m s i z i d i , h e m de r u h s u z



söylenmişti.



B i t t a b i i h i ç b i r a l â k a ve y a n k ı u y a n d ı r m a d a n geçti. Kaynak:



Sadettin K a y n a k , Hâtıralar,



Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i "



içerisinde, V/1636-1638, İstanbul, 1943



XVII DOLMABAHÇE S A R A Y I N D A BİR GENÇ H A F I Z Hâfız A s ı m



Hâdiseyi okudum.



bana Hâfız Âsim anlattı. Bu yazıyı yazdıktan



sonra



kendisine



Aynen tasdik ve teyid etti. A. K. A.



G a z i M u s t a f a K e m a l , tasarladığı inkilâbları f i i l sahasına k o y m a ­ dan



ö n c e , d a i m a e t r a f ı n d a b u l u n a n l a r d a n b a ş k a k i m s e l e r l e de i s t i ş a r e



eder, asıl m a k s a d ı n ı g i z l e y e r e k v a r m a k istediği g a y e n i n k â h l e h i n d e , k â h a l e y h i n d e f i k i r y ü r ü t ü r , ortalığı y o k l a r , n i h a y e t k a r a r ı n ı v e r i r d i . D i n e müteferri inkilâblarda da böyle yapmıştı: Bazılarına göre, s o n r a d a n y a p m a y ı d ü ş ü n d ü ğ ü esas d e ğ i ş i k l i k l e r e z e m i n h a z ı r l a m a k i ç i n t a a s s u b z i h n i y e t i n i y ı k m a k l ü z û m u n u d u y m u ş ve b u n a K u r ' a n ' m tercü­ mesiyle başlamayı muvafık görmüştü. " K u r ' a n ' m t e r c ü m e s i m ü m k ü n d e ğ i l d i r , cevaz y o k t u r ! " k a b i l i n d e n v u k û b u l a n ç e ş i t çeşit i t i r a z l a r a r a ğ m e n , d a h a e v v e l de K u r ' a n t e r c ü m e olunmuştu. F a k a t ne g a r i p t i r k i b u tercüme Fransızca'dan yapılmıştı ve a n c a k bazı meraklılar v e y a laubâli k i m s e l e r elinde dolaşıyordu. G a z i n i n 1



maksadı, m a h d u d i y e t i kaldırmak, Arapça m e t i n y e r i n e "Türkçe sözlü b i r K u r ' a n " k o y m a k , bütün ibadetlerde b u n u okutmaktı. T a r i h kitaplarında geçen tafsilâta göre, hâfızları



Dolmabahçe



S a r a y ı n a ç a ğ ı r t ı p h e r b i r i n e ayrı ayrı a ş ı r l a r o k u t m a s ı , asıl m e t n i n t i l a ­ vetinden sonra tercümenin okunmasını e m i r



1



dinleyenlerin ihtisasla-



B u r a d a kastedilen eser, C e m i l Sa'd'in Türkçe Kur'an-ı Kerim



adlı çevirisidir.



(İstanbul, 1924)



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



247



rını a n l a m a k i s t e m e s i v e b u t e r c ü m e y i t e k r a r y a p m a s ı . . . h e p b u g a y e y e müteveccih teşebbüslerdi. H e r nedense tereddütten kurtulamıyordu: Yapılacak değişiklik, m i l l e t i n v i c d a n i y l e alâkalı çok nâzik b i r h a r e k e t t i , ' d i n inkilâbı' i d i . Husûle getireceği tesir — A l l a h e s i r g e s i n ! — v a h i m neticelere müncer o l a b i l i r d i . K a r a n v e r m e d e n , e v v e l â t e r c ü m e l e r i t e k r a r l a m a k , u m u m î ef­ kârı y o k l a m a k , m u h i t i hazırlamak ve h e r h a l d e atılacak adımı iyice ölç­ m e k lâzımdı. O, u s a n m a k n e d i r b i l m e z d i . G a y e için m u t t a s ı l ç a l ı ş ı y o r , h e r v a s ı ­ t a y a b a ş v u r u y o r d u ; a r a ş t ı r m a l a r ı n ı çeşit çeşit k a f a l a r a g ö r e d e r i n l e ş t i r i y o r d u . F a k a t b i r türlü k a r a r a varamıyordu. Birgün ona Hâfız Asım'dan bahsetmişlerdi; "Sesi güzel, y ü z ü güzel, m û s i k i y e â ş i n â , g e n ç b i r h â f ı z ; Türkçe



Kur'an



okumak hususunda pek



u s t a " demişlerdi. F i l h a k i k a Asım, b i r akşam evvel, Bayezid C a m i i n d e A k i f i n m e ş h u r Gece



şiirini b i r n a ' t , y a h u t m ü n a c a a t g i b i o k u m u ş , g ı n a ­



nın [tegannînin] bütün i n c e l i k l e r i n i , bütün coşturucu titreyişlerini k u l ­ lanarak;



"Ne



rengârenk



ubûdiyetle



yâ



Rab,



here



ü



merc



âfak/Karanlıklar, ışıklar, gölgeler, l e b r i z - i istiğrak" d e y i p ; n i h a y e t , " G e l ey d ü n y a l a r ı n M e v l â s ı , ey L e y l a - i v i c d a n ı m / S e n i n y â d o l d u ğ u m s i n e n d e olsun, varsa, payânım"



1



temennisiyle bütün cemaati ağlatmış, sesinin



m a k a m d a n m a k a m a uçan ihtizazlarıyla birçok k i m s e l e r e " K u r ' a n o k u ­ y o r " z a n n ı n ı v e r m i ş t i . Türkçe



Kur'an



o k u m a k t a k i ustalığı, b u v e h i m d e n



doğmuştu. İşte o g ü n ü n akşamı Dolmabahçe S a r a y ı n ı n mükellef b i r salo­ n u n d a , m û t a d ü z e r e e ğ l e n i l i r k e n , ' d i n ' b a h s i açılmış v e t a b i a t ı y l a K u r ' a n o b a h s i n e n e h e m m i y e t l i faslını teşkil etmişti. G a z i n i n dimağında t a m o sırada A s i m i n hayâli b i r şimşek g i b i p a r l a d ı . O n u d i n l e m e n i n t a m z a m a n ı y d ı . B u sitâyişi b i t m e y e n h â f ı z d a



M e h m e t Âkif Ersoy, Gece, İstanbul, 1991 1



"Safahât", (Haz. Ertuğrul Düzdağ), sh. 474-475,



248



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



b a k a l ı m n e d i y o r v e nasıl o k u y o r d u ? . . Ç o k s ü r m e d i , A s ı m s a r a y a g e l d i . S a l o n y i n e din b a h i s l e r i y l e h e y e c a n l a r i ç i n d e y k e n , " K u r ' a n , n i h a y e t ser­ best



vezinde



b i r şiirdir,



Allah



tarafından



vahyolunmuş



olamaz,



M u h a m m e d ' i n k e n d i sözleridir..." iddiaları g u r u r ve i s t i h f a f l a yükseliy o r k e n , i m t i h a n i ç i n ç a ğ r ı l m ı ş o l a n A s ı m içeri g i r m i ş v e b u s ö z l e r i i s t e ­ m e y e r e k işitmişti. Güzel giyinmişti; g i r e r k e n usûl ve âdâba, m ü m k ü n olduğu k a d a r riâyet etmiş, h e r veçhile nazar-ı d i k k a t i üzerine çekmişti. K e m a l Paşa, genç hâfızı b ü y ü k b i r n e z a k e t l e k a b u l e t t i . B u m u ­ a m e l e , A s ı m için b i r t e m i n a t y e r i n e geçtiği g i b i y a k ı n d a n t a n ı d ı ğ ı T a h s i n (Üzer) B e y ' i n



1



o r a d a bulunması ve gülümseyerek bakması da k a l b i n e



k u v v e t vermişti. O t u r u r o t u r m a z , G a z i , A s ı m ' a n e iş y a p t ı ğ ı n ı , i ş i n d e n k a ç p a r a k a ­ zandığını sordu. S o n r a — b i r amatör farzetmiş olsa g e r e k — K u r ' a n t e r ­ cümesi hakkındaki f i k r i n i yokladı. A s ı m ihtiyatı e l d e n b ı r a k m ı y o r d u : Kifayetsizliğini i l e r i sürdü, mütalaa beyanından çekindi. M u s t a f a K e m a l Paşa, " B i r tecrübe e d e l i m " dedi, A s ı m a İsrâ S û r e s i n i n Türkçe t e r c ü m e ­ s i n i g ö s t e r e r e k ilâve e t t i : — O k u bakalım! K e k e l e m e m e k , iltizâmı b i r falso yapıyor zehabını u y a n d ı r m a m a k ve m a a z a l l a h , e l i m b i r a k i b e t e u ğ r a m a m a k için, A s ı m olanca d i k k a t i y l e ve bütün m e h a r e t i y l e o k u d u . M u s t a f a K e m a l , hiç şüphe y o k , m û s i k i y e b a y ı l m ı ş t ı , f a k a t asıl m a k s a d ı u n u t m u ş değildi.



1



Nöbet Defterindeki



kayıtlara göre, M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün sofrasında b u ­



l u n a n zevât arasında T a h s i n Bey' ismi sıkça zikredilmektedir. M e t i n d e adı geçen ' T a h s i n Üzer' i l e R a m a z a n ayı boyunca listelerde adına 9 kez rastladığımız T a h s i n Bey'in aynı kimse olma i h t i m a l i çok yüksektir. B u i h t i m a l e binâen, 1932 Ramazanı boyunca T a h s i n B e y ' i n adının geçtiği günlere işaret e t m e k t e fayda mülâhaza ediyoruz. Ocak: 19, 24, 26, 28, 30; Şubat: 1, 3, 4, 5. (bkz. A.N.D.)



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



249



— H a y d i b a k a l ı m , d e d i ; ş i m d i s e n de i s t e d i ğ i n s û r e y i A r a p ç a o l a ­ rak oku! O z a m a n a k a d a r s a l o n l a r d a m û t a d olan şekilde o t u r a n genç hâfız, h e m e n v a z i y e t i n i d ü z e l t e r e k koltuğa çıktı ve diz ç ö k t ü . B u



hareket



M u s t a f a K e m a l ' i n k e s k i n gözünden kaçar mıydı? — T a h s i n bey, dedi; Kur'an'ı Türkçe o k u r k e n ayaklarını uzatmıştı, ş i m d i d i z ç ö k t ü . A n l a ş ı l ı y o r k i e v v e l k i n i Kur'an



telakki etmiyor.



Sözlerinde b i r h i d d e t , y a h u t h a y r e t seziliyordu. P a r l a y a n gözlerini  s ı m ' a d i k m i ş , s a n k i b i r s u ç l u y u i s t i n t a k eder g i b i c e v a p i s t i y o r d u . A s ı m , yardımcısıdır doğruların H a z r e t i A l l a h k a n a a t i y l e , "Paşam!" dedi; — B u b i r alışkanlıktır, h a r e k e t i m düşünülerek yapılmış değil. F a k a t ne y a l a n söyleyeyim, n o k t a - i nazarım d ü ş ü n d ü ğ ü n ü z ü n aynıdır. B u d o ğ r u , d ü r ü s t s ö z l e r h i d d e t , y a h u t h a y r e t i tatlılık v e y u m u ş a k ­ lığa k a l b e t t i . G a z i b e l k i b i r a z acıyarak, A s ı m a gülümsedi. " H e r k e s k a ­ n a a t l e r i n d e hürdür, elverir k i b u k a n a a t l e r s a m i m i olsun genç!" dedi. Hâfız t i l a v e t e başladı. Hiç d ü ş ü n m e d e n aynı hususî b i r i n t i h a b yapmadan



okumaya



Sûresi'ydi. B u n d a



başladı.



Birdenbire



hatırına



geliveren



Hakkâ



Kur'an-ı K e r i m ' i n m a h i y e t i anlatılıyor; " K u r ' a n ,



A l l a h ' ı n y a n ı n d a p e k k ı y m e t l i b i r e l ç i n i n s ö z ü d ü r . O şâir s ö z ü d e ğ i l d i r ! " d e n i l i y o r d u . Tenzihin



min Rabb'il-Alemîn



âyeti A s i m i n ağzından b i r i h ­



t a r nidası g i b i dökülürken, sükûta dalmış o l a n salonda b i r d e n b i r e b i r değişiklik o l d u . Gazi ayağa k a l k a r a k , " T a h s i n Bey!" dedi: — S e n i n h â f ı z m s a d e h â f ı z d e ğ i l , aynı z a m a n d a d i p l o m a t ! B i z i m biraz



evvel konuştuğumuz



mevzûa —şüphesiz, girerken



duymuş—



K u r ' a n lisanıyla karışıyor, bize cevap v e r i y o r . İlhamlı târiz ve i t i r a z l a r d a n h o ş l a n m a y a n M u s t a f a K e m a l s i n i r l i g ö r ü n ü y o r d u . Zavallı Â s i m , h a k i k a t e n farkına v a r m a y a r a k



işittiğini



şimdi anladığı o sözlere m u k a b e l e e t m e y i hatırından bile geçirmemişti. F a k a t K u r ' a n i n m u ' c i z e s i y d i b u ! Hakkın



lisanı



kendiliğinden cevap v e r i ­



y o r d u . N e y a p a b i l i r d i ? K o r k u ve endişe içinde kısacık b i r m ü d a f a a yaptı:



250



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi — Paşam! dedi; B e n hâfızım a m m a K u r ' a n i n mânâsına maattees­



s ü f v u k û f u m y o k ! E ğ e r size m u â r a z a s u r e t i n d e b i r ş e y y a p m ı ş s a m , b u be­ n i m e s e r i m değil, a n c a k Allah'ın b i r t e c e l l i s i d i r ! Bu



sözler, b u s a m i m i m ü d a f a a b i r a z e v v e l k i feverânı yatıştırdı,



m e c l i s i n havası değişti ve A s ı m , b i r a z s o n r a hatırı sayılır b i r câizenin verdiği sevinç içinde e v i n i n y o l u n u t u t t u . Kaynak:



A l i Kemâli Aksüt, M. K. Paşa ve Kur'an



Tercümesi,



"Sebilürreşad",



c. I V , sy. 96, sh. 328-330, Şubat 1951. [ B u metinde aktarılan hâdi­ senin kesin t a r i h i (1932 Ramazanının h a n g i akşamı olduğu) tesbit edilememiştir.]



XVIII TÜRKÇE K U R ' A N , M U S T A F A K E M A L ve MARTİN L U T H E R Charles H. Sherill



Türkiye'de yapılan sekizinci büyük inkilâb, bizi M u s t a f a Kemâl i l e M a r t i n L u t h e r i m u k a y e s e y e s e v k e d e c e k t i r . D i n ve D e v l e t işlerinin a y ­ rılmasına dâir fasılda, d i n i n Türkiye'de oynadığı siyasî t e s i r i g ö s t e r m i ş ­ t i k ; ve M u s t a f a K e m a l i l e V I I I . H e n r i arasında b i r m u k a y e s e yapmıştık. Şimdi dinî s a h a d a A r a p D i l i n i n y e r i n e T ü r k D i l i n i n nasıl k â i m o l d u ­ ğ u n u g ö r e c e ğ i z . B u i n c e l e m e , b i z i m T ü r k m i l l e t i n i n h a k i k î dinî h a y a t ı n a d a h a d e r i n d e n nüfuz e t m e m i z e yardım edecektir. Şark-Ekspres S i m p l o n t r e n i ile P a r i s ' t e n İstanbul'a seyahat i k i b u çuk g ü n sürer. B u z a m a n ı n m ü h i m b i r kısmını, zor olduğu k a d a r da alâka v e r i c i o l a n Türkçe'yi t e d k i k e t m e k l e geçirdim. W a g o n - l i t (yataklı vagon) k o n d ü k t ö r ü Türktü; arasıra o n u çağırıp bazı k e l i m e l e r i n t e l a f f u ­ zunda bana yardım ettiriyordum. S o n g ü n , e v v e l k i sene h ü k ü m e t i t a r a f ı n d a n Kur'an'ın tercüme



edilmesi



kararı



Türkçe'ye



hakkında ne düşündüğüne dâir f i k r i n i s o r d u m .



O n u n cevabı b e n i çok yakından i l g i l e n d i r i y o r d u . Z i r a h ü k ü m e t icraatı h a k k ı n d a , l e h t e v e a l e y h t e h u s u s î h i ç b i r itirazı o l m a y a n b i r h a l k a d a m ı ile konuşuyordum. B a n a cevaben, "Müslüman o l m a k l a beraber bilhassa d i n d a r değilim" dedi. "Birkaç seneden b e r i " dedi; hayatının çoğu zamanı t r e n d e geçtiğinden çok seyrek o l a r a k b i r c a m i y e gitmişti, ayrıca duaları okumayı b i l e unutmuştu. Artık b u n l a r imkânsız değilse bile çok z o r d u . B i r k e l i m e y l e , sık sık h e r d i n d e v e h e r m e m l e k e t t e r a s t l a n ı l a n h a r p s o n ­ rası m o d e r n b i r a d a m o l m u ş t u . E v i m i z d e her z a m a n rastlanılan güzel y a z m a b i r Kur'an-ı K e r i m ' i m i z vardır. B u n u n l a i f t i h a r e d i y o r d u k . B i r m a s a



252



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi [ r a h l e ] üzerinde b u l u n u r ve d a h a ziyade b i r süs vazifesi gö­ rürdü;



zira



hiçbirimiz



Arapça



bilmiyorduk.



İlk



evvelâ



K u r ' a n ' m Türkçe'ye tercüme edileceğini d u y d u ğ u m



zaman



h o ş u m a g i t m e m i ş t i . B u n u b i r h a t a s a y ı y o r d u m . B i z müslü¬ m a n l a r Allah'ın, sözünü P e y g a m b e r i m i z e Arapça o l a r a k söy­ l e d i ğ i n e i n a n ı r ı z . H a k i k a t t e b e n b ü t ü n b u n l a r ı p e k az d ü ş ü ­ nürüm. Z i r a b i r yataklı v a g o n kondüktörünün günlük işle­ r i n d e n b a ş k a ş e y d ü ş ü n m e y e p e k az v a k t i v a r d ı r . T e r c ü m e çıktıktan b i r müddet sonra, b i r nüsha ucuz fiyatlısından a l ­ dım ve o k u d u m , b i l h a s s a m e r a k t a n . H a y r e t l e m ü ş a h e d e et­ t i m k i içinde pekçok ahlâkî ve p r a t i k kâideler vardı. O za­ mandan



b e r i ç o k d e f a e n i y i k ı s ı m l a r ı n ı o k u r d u m . S i z de



okumalısınız Mösyö, göreceksiniz k i o k u m a y a değermiş. Amerika'da



Üniversite'deyken



okuduğumu



söylediğim



zaman,



tasvibkâr b i r tebessümle m u k a b e l e etti. B u k o n u ş m a d a b e n i m için e n mânâlı t a r a f şurasıydı k i m u h a t a b ı m b i r h a l k adamıydı ve h ü k ü m e t i c i d d e n siyasî b i r t e d b i r s i z l i k o l a b i l e c e k K u r ' a n t e r c ü m e s i n i onun



anlayabileceği



neşretmemiş



bir dilde



olma­



saydı, aslâ K u r ' a n ' m kâidelerini öğrenmiş olmayacaktı. B ü t ü n b u n l a r , G a z i n i n güya dine hiçbir i l g i göstermediği hakkında hariçte



duyulan



sözlerle nasıl t e l i f e d i l i r . E v v e l k i fasılda gördüğümüz g i b i , M u s t a f a K e m a l , d i n i l e d e v l e t i n bağdaşamayacağına ( V I I I . H e n r i , M u s s o l i n i , Fransız ve Birleşik A m e r i k a C u m h u r i y e t l e r i g i b i ) i n a n d ı ğ ı için, H i l a f e t i i l g a e t m i ş v e s i y a s î - d i n î m a ­ kamları kaldırmıştı. F a k a t b u n u n l a kalmamıştı. H a l k t a n b i r e l i l e aldı­ ğ ı m , d i ğ e r e l i l e i â d e e d i y o r d u ; ona Kutsal yordu. iken,



Hilafet şimdi



zamanında



okur-yazar



Ortaçağ'da



Kur'ani



herkesin



Avrupa'da



tefsir



edebilecek



bunu yapmaya büyük



Kitabi



kendi yalnız



kudreti



b i r dinî ihtilâl



dilinde din



veri­ adamları



vardı. olmuştu:



İncil,



L a t i n c e ' d e n bazı m i l l e t l e r i n h e r g ü n k ü d i l i n e [ h a l k d i l i n e ] tercüme e d i l ­ m i ş t i . T a b i i b u h a l k a r ş ı s ı n d a , İncil'i o k u y a n l a r ı n sayısı arttı. B u m ü h i m değişiklik, R u h b a n Sınıfının içinde v u k u b u l a n b i r hizipleşmeden sonra y a p ı l m ı ş t ı . İleri f i k i r l i b a z ı p a p a z l a r , h a l k ı n İncil'i o k u y a b i l m e l e r i n i v e



1932 Ramazanı'na Dâir M e t i n l e r



253



t e f s i r e d e b i l m e i m k â n ı n a s a h i p olmasına taraftardı. H a l k için kapalı v e y a e r i ş i l m e z b i r h a l d e o l a n İncil'in, y a b a n c ı b i r d i l d e k a l m a s ı v e m â n â ­ s ı n a u l a ş m a k için p a p a z l a r ı n t e f s i r i n e m u h t a ç b u l u n m a s ı b e k l e n e m e z d i . M a r t i n L u t h e r ve arkadaşları, İncil'in h a l k a k a d a r i n m e s i için çok uğ­ r a ş m ı ş l a r d ı . Kitab-ı M u k a d d e s i t e r c ü m e e t m e k l e g i r d i k l e r i t e h l i k e y i b i l i ­ y o r u z ; f a k a t b u n u , b i l e r e k y a p ı y o r l a r d ı ve b u g ü n b u c e s a r e t l e r i n i t a k d i r ediyoruz. Cesaret b a h s i n d e şurasını söylemek g e r e k i r k i b u n u



takdir



e d e b i l m e k için İslâm D ü n y a s ı n d a b i r m ü d d e t y a ş a m a k , e s k i âdetlerin k u v v e t i n i y a k ı n d a n g ö r m e k l â z ı m d ı r . İşte o z a m a n , G a z i n i n K u r ' a n i t e r ­ c ü m e e t t i r m e k l e giriştiği ' t e h l i k e l i t e ş e b b ü s ' lâyıkıyla m e y d a n a çıkar. Mustafa



Kemal,



girişmemişti.



sayısız



mücadeleleri



boyunca



bunun



kadar



tehlikelisine



H a l b u k i bunda da m u v a f f a k oldu!



Şimdi daha ziyade Amerikalı okuyucuları i l g i l e n d i r e n kısa b i r açıklama yapacağım: D a h a önce George W a s h i n g t o n i l e M u s t a f a K e m a l arasında b i r mukayese yapmıştık. B u m u k a y e s e y i t e n k i d e mütemayil b i r t a r i h t a l e b e s i şu sathî m ü l a h a z a y ı i l e r i sürebilir: "George W a s h i n g t o n h a s s a t e n d i n d a r b i r adamdı, M u s t a f a K e m a l ise b u n u n a k s i y d i . " M u h a k k a k k i bütün hayatı boyunca W a s h i n g t o n imanlı b i r d i n d a r o l a r a k y a ş a d ı ; d a h a s ı v a r , iç h i s l e r i n i i f a d e e t m e k için m u h t a z a m a n dinî âyinlere iştirak lâzım geldiğine [de inandı.] B i z A m e r i k a l ı l a r ,



kısaca



R e i s i c u m h u r u m u z u n b u açık v a z i y e t alışından dolayı bahtiyarız. B i z A m e r i k a n m i l l e t i , d i n i m i z e t a m o l a r a k bağlı o l d u ğ u m u z k a d a r , b i r Dini



Devlet



olmasının da aleyhindeyiz. Çok şükür m e m l e k e t i m i z d e bütün d i n l e r



m e v c u t t u r , f a k a t D e v l e t , hiçbirini k o r u m a y a s e l a h i y e t l i değildir. B u b a ­ k ı m d a n b i z , d i n i d e v l e t t e n a y ı r a n v e hiçbir m e z h e b e d i ğ e r l e r i n e n a z a r a n siyasî üstünlük t a n ı m a y a n G a z i y i t a s v i b ederiz. F a k a t T ü r k i y e C u m h u r r e i s i g i b i , Kur'an s a h i f e l e r i n i açıp bütün



Türklerin



anlayabilecekleri



ismindeki büyük K i t a b i n şekle s o k a n b i r a d a m a



'dinsiz' demek doğru m u d u r ? T a b i i hayır! B u hâlen bütün m e m l e k e t l e r d e İncil'i millî d i l l e r d e o k u t a n a d a m l a r a b ö y l e b i r v a s ı f v e r m e k k a d a r h a k ­ sızlık o l u r . K u r ' a n l n okunmasını b a s i t b i r t r e n k o n d ü k t ö r ü n ü n ve o n u n gibi daha yüzbinlerce Türk'ün hayatına sokan a d a m , m i l l e t i hesabına e h e m m i y e t l i b i r Din İnkilâbı



y a p m ı ş d e m e k t i r . Y a p t ı ğ ı işi, l â y ı k ı y l a i d -



254



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



r â k e t s i n v e y a e t m e s i n , g a y e s i n e o l u r s a o l s u n , M u s t a f a K e m a l , Luther Wycliffe



gibi



ve



b ü y ü k d i n inkilâpçılarımn safına geçmiştir.



G a z i i l e Y a l o v a ' d a M a r m a r a s a h i l i n d e k i ve George W a s h i n g t o n ' u n Mount



Vernon'daki



e v i n d e n d a h a sade y a z l ı k k ö ş k ü n d e i k i b u ç u k s a a t l i k



b i r k o n u ş m a d a n sonra, (Fransızca o l a r a k yazılan) s a h i f e l e r i alıp g i t m e k ­ t e y d i m . G a z i n i n b u evini biraz anlatayım: Burası mütevazi



ölçülerde



sade b i r b i n a d ı r ; s u y u n k e n a r ı n a , y ü z l ü k a ğ a ç l a r ı n o r t a s ı n a i n ş a e d i l m i ş ­ t i r . E v e y a k ı n , s a h i l d e k u m ü z e r i n e k u r u l m u ş i k i i p e k çadır v a r d ı , b u n l a r X V I I . asırdandı ve S u l t a n l a r a seferlerinde r e f a k a t etmişti. B i r i n d e r a h a t k o l t u k l a r a oturmuş, arasıra küçük



fincanlarda



nefis Türk k a h v e l e r i içi­



y o r , y a z m ı ş o l d u ğ u m fasıllar ü z e r i n d e k o n u ş u y o r d u k . M u s t a f a K e m a l i ş b u fasıl h a k k ı n d a b a z ı i z a h l a r d a b u l u n d u , t e f e r ­ r u a t a a i t hususları tamamladı, f a k a t o anda zamanımızın büyük b i r k ı s m ı n ı d i ğ e r f a s ı l l a r a t a h s i s e t t i ğ i m i z siyasî



v e y a askerî



hâdiselere



ayırmamızı açıkça ifade e t t i . B ü isteğini t a b i i b u l d u m ; yakınlarından çoğu — b a n a karşı h i s l e ­ r i n d e n a s l â ş ü p h e e t m e d i ğ i m k i m s e l e r d i — Gazi kaşadan



kaçınmamı



Hilafet'in ikisi



tavsiye



etmişlerdi.



kaldırılmasına



de din ile ilgiliydi



ve Kur'anin tabii—



ile her türlü



dinî



müna­



Düşünmüştüm ve t a b i i demiştim. tercümesine



hep onun



elinden



dâir fasıllar



geçmişti.



—her



"Hakkında k i ­



t a p y a z a n b i r i sıfatıyla v i c d a n ı m ı t e m i z h i s s e d i y o r u m v e d a h a f a z l a ü s ­ t ü n d e d u r m a m a l ü z u m y o k " d i y o r d u m . F a k a t m e s e l e b i l â h a r e t e k r a r ele alındı v e m ü n a k a ş a d a h a i l e r i g ö t ü r ü l d ü . T ü r k h ü k ü m e t i , E z a n i n Arapça



y e r i n e Türkçe



olarak okunmasını



emretmişti (1932). B u n u haber v e r i r k e n , Ayasofya'da yapılacak Gecesi



Kadir



m e r a s i m i n d e okunacağı söylendiği z a m a n , halkın alâkası son



haddine varmıştı. H a l k o m u a z z a m c a m i y i doldurmuştu, f a k a t herşey sükûnetle



cereyan etti. Alay



" R a m a z a n l n 27. g ü n ü n d e



1



e d e n l e r o l d u ve halkın



kalabalığını,



m ü s l ü m a n inançlarına göre b ü t ü n duaların



Doğrusu " R a m a z a n i n 27. gecesi" olacaktır.



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



255



k a b u l edileceğine değil, A r a p ç a y e r i n e Türkçe'nin kullanılmasına karşı o l a n m e r a k s â i k a s m d a d ı r " ş e k l i n d e i z a h ve t e f s i r e t t i l e r . S o n r a l a r ı Türkçe



o l a r a k ezan okunması, İstanbul idarî makamları



t a r a f ı n d a n a y n ı s e r t l i k l e t a t b i k o l u n m a d ı ; diğer m ı n t ı k a l a r d a d a v a z i y e t aynı o l d u . N i h a y e t 1933 yılının b a ş l a r ı n d a



1



küçük ve sâkin B u r s a şeh­



r i n d e b i r k ı p ı r d a m a o l d u : B a z ı k i m s e l e r e z a n i n Arapça



yerine



Türkçe



o k u n m a s ı n a k a r ş ı i t i r a z e t t i l e r . H ü k ü m e t m e s e l e y i g a y e t s ü k û n e t l e ele a l d ı , b ü t ü n c e p h e l e r i n d e n işi d i k k a t l e t e d k î k e t t i , elebaşıların madıklarını



tesbit e t t i



hapisleri kesti. 1931'de



Türk



ol­



v e v â k i o l a n k a r ı ş ı k l ı k l a r d a n d o l a y ı h a f i f ceza



2



3



aynı şekilde b i r kargaşalık İzmir v i l a y e t i n d e ,



M e n e m e n ' d e v u k û b u l m u ş t u , f a k a t ç o k d a h a c i d d i y d i ; b i r s u b a y v.s ö l d ü ­ ren



âsilere karşı b u defa çok sert cezalar verilmişti. M a a m a f i h birkaç



. t a n e i p e ç e k m e ' kâfi g e l m i ş t i . B u r s a k a r g a ş a l ı ğ ı v u k û b u l d u ğ u n d a d a h a da çok kişi asılacağı şâyi o l m u ş t u , f a k a t G a z i , m a h i r â n e b i r buluşla, " B u n u n s e b e b i dinî değil, d i l d i r " d e d i . H a l k ç a b u c a k y a t ı ş t ı . 4



B u hâdiselerden b i r müddet sonraydı, Gazi ile y a z m a k t a olduğum k i t a p hakkında b i r görüşmede b u l u n d u m (bu defa A n k a r a ' d a buluşmuş, ü ç s a a t g ö r ü ş m ü ş t ü k ) . Bursa setmeye



şevketti.



hâdiseleri



bizi tabii



olarak



dinden



de



bah­



M u s t a f a K e m a l ' i n u z u n uzadıya ve serbestçe b u m e v z û u



k o n u ş m a s ı n a h a y r e t e t t i m . B a n a b u g ü n k ü T ü r k m i l l e t i n i n dinî hissiyât m a dâir şahsî görüşlerini ve



fikrini



anlattı. U z u n v e t a m b i r m ü n a k a ş a ­



d a n s o n r a m u t a b ı k o l m a d ı ğ ı m ı z t e k n o k t a ş u o l m u ş t u : Ben kaniydim



1



2



ki



1 Şubat 1933 t a r i h i n d e . Olaylara



sebebiyet



veren



vaazın



sahibi



Yahyaoğlu



İbrahim,



Kazan



Türklerindendir ve kendisine ' T a t a r İbrahim' de denmektedir. T u t u k l a n a n l a r içinde ayrıca b i r A r n a v u t (Arnavut



Seyfettin)



ile b i r Gürcü (Gürcü Hafız



Mustafa)



bulunmaktadır k i S h e r r i l l ' i n "Türk olmadıkları tesbit edilen elebaşılar" ifadesiyle kasdettiği m u h t e m e l e n b u i k i şahıs olmalıdır. 3



Menemen olayı, 23 Aralık 1930'da vukû bulmuştur.



4



M u s t a f a K e m a l ' i n 6 Şubat 1933'de A n a d o l u Ajansı m u h a b i r i n e verdiği resmî



beyanâta atıf yapılmaktadır: "Meselenin m a h i y e t i esasen d i n değil, d i l d i r . " [ B u beyanât 7 Şubat 1933 t a r i h l i gazetelerde yer almıştır.]



256



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



bugünkü



Türkler,



Mustafa



Kemal'in



zannettiğinden



çok daha



fazla



din­



dardılar. M u s t a f a K e m a l ' i n b a n a din h a k k ı n d a s ö y l e d i ğ i b ü t ü n f i k i r l e r i n i a ç ı k l a m a m , b e n i m için b ü y ü k b i r n e z a k e t s i z l i k olur. B u n u n l a b e r a b e r o n u " b i r d i n s i z v e d i n a l e y h t a r ı ' g i b i g ö s t e r e n abes h i k â y e l e r i d ü ş ü n e r e k söylemek i s t e r i m k i G a z i n i n A l l a h ' a , insanlığın A l l a h ' a olan ihtiyacına, insanlığın A l l a h ' a d u a e t m e lüzûm ve hakkına inandığını ifade e t m e k çok y e r i n d e o l u r . Fakat



bu demek



değildir



ki Allah'a



dua etmeler



baki



kala­



caktır! G a z i b e n i m ş a h s î g ö r ü ş ü m l e a l â k a d a r o l d u v e b a n a " n i ç i n dinî v a ­ zifelerini y a p a n b i r h r i s t i y a n olduğumu ve biz Amerikalıların b u d u ­ a l a r l a n e elde e t m e k i s t e d i ğ i m i z i " s o r d u . M u s t a f a K e m a l meraklı b i r şahsiyettir, z i r a aynı f i k i r d e olmadığı k i m s e n i n sadece d ü ş ü n c e l e r i n i ö ğ r e n m e k i s t e m e k l e k a l m a z , f a k a t n o k t a i n a z a r ı n ı a n l a m a y a çalışır. O n u n k a d a r b î - t a r a f f i k i r l i b i r k i m s e i l e a s l â k o n u ş m u ş değilim; b u h u s u s ona evvelâ E r z u r u m , s o n r a Sivas ve n i h a y e t A n k a r a ' d a Türk m i l l e t i n e "kendi k e n d i n i idare etme hakkı" olduğunu ve b u n u yapabilecek kabiliyette bulunduğunu a n l a t m a k t a çok yardım et­ miştir. Şimdi, işte b u g ü n k ü T ü r k m i l l e t i n i n birçok s a h a l a r d a gösterdiği m o d e r n a n l a y ı ş a r a ğ m e n , h a k i k a t t e ç o k d e r i n dinî h i s l e r i o l a n b i r m i l l e t o l a r a k k a l d ı ğ ı n a dâir i n a n ç l a r ı m ı a ç ı k l a y a c a ğ ı m . Türkiye'deki i k a m e t i m esnasında zamanımın çoğunu, u m u m i y e t l e d o s t l a r ı m l a v e y a h e r i k i cinse m e n s u p h e r y a ş t a n Kemalist



tanıdıklarla,



müsîümanlığı i n c e l e m e k l e geçirirdim. H e p s i anlıyordu k i başka b i r dine m e n s u p o l m a k l a beraber onların d i n i n e karşı s e m p a t i gösteriyordum. ( U z u n z a m a n İstanbul Müzesi Müdürü) H a l i l Bey tarafından b e n i m ve eşimin A y a s o f y a ' d a k i büyük n a m a z d a b u l u n m a y a d a v e t edilişimizi b u ­ r a d a a n m a l ı y ı m ! O , s e v i m l i eşi v e E v k â f M ü d ü r ü , n a m a z v e d u a l a r m ü d detince b e n i m l e b i r l i k t e kaldılar ve pek enteresan izahâtlar v e r d i l e r .



1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r



257



A y a s o f y a ' m n dünyanın en m u a z z a m camisi olduğunu söyleyenler çoktur. Şüphesiz hiçbir yerde, k u b b e s i b u k a d a r geniş b i r âbideye r a s t ­ lanılmaz. B ü y ü k y a n kısımlardan kıbleye dönmüş kalabalığı s e y r e t m e k büyük b i r zevk v e r i r . Ramazan'ın y i r m i y e d i n c i gecesidir; bütün dünya müslümanları b i l i r l e r k i gün battıktan şafağa k a d a r söylenecek d u a l a r i ş i t i l e c e k v e k a b u l o l u n a c a k t ı r . O n u n i ç i n b u geceye Kadir



Gecesi



denir.



Bazı şakacıların dediği g i b i d i n d e n ekildiği k a d a r biçiliyorsa, b u r a y a gelmiş olan o n b i n d e n fazla mü'min, dünyaları y a r a t a n a arzedilen b u duaların karşılığını h e r h a l d e alacaktır. B u r a d a f e r t t e n A l l a h ' a g i d e n b i r k u d r e t ile b i r i t i k a d vardır. B u r a d a İslâm ittihadı, mutavassıt r u h b a n l a r d a n âzâde e n y ü k s e k derecesine varır; müslümanlığı h r i s t i y a n d i n l e r i y l e m u k a y e s e edecek o l u r s a k , [o] b i r n e v î ' P r o t e s t a n l ı k ' d e m e k t i r . Ş a h s ı n i t i k a d ı , b u r a d a u l v î i t i k a d a y ü k s e l i r . D i y e b i l i r i m k i 23 O c a k 1 9 3 3 a k ş a m ı A y a s o f y a ' d a g ö r ­ 1



d ü ğ ü m ve hissetttiğim i m a n s a m i m i y e t i n i hiçbir h r i s t i y a n



âyininde



d u y m a d ı m . B u İslâm kalabalığını h a r e k e t e g e t i r m e k için ne b i r h a t i b , ne b i r m ü z i k v a r d ı . B ü t ü n i ç t i m a î sınıflar m e v c u t t u ; k a d ı n l a r a ş a ğ ı d a y a n ­ ları d o l d u r u y o r d u ; o r t a d a e r k e k l e r sıkı s ı r a l a r [ s a f l a r ] h a l i n d e ( y ü z s ı r a v a r d ı ) v e h e r s ı r a d a d o k s a n a r kişi o m u z o m u z a v e r m i ş d i z ç ö k ü y o r , k a l k ı v o r , d i z ç ö k ü p secdeye v a r ı y o r , y a n m d a k i n d e n b î - h a b e r T a n r ı i l e k a r ş ı karşıya g e l m e n i n huşûu içindeydi. Türk m i l l e t i n i n r u h u n u anlamanın y e r i ve zamanıydı. Sade ve imanlı Türk'ü böyle b i r şerâitte gördükten sonra, T ü r k m i l l e t i n i iyice a n l a m a k ve M u s t a f a K e m a l g i b i , Türkiye C u m h u r i y e t i n i n k u r u c u s u ve ilk



Reisicumhurunu



doğuran



bu



tabiatı



ölçmek



mümkün



olur.



M u h a k k a k k i T ü r k m i l l e t i b i z A m e r i k a l ı l a r k a d a r d i n d a r d ı r , b e l k i de h a t t a bizden fazla... B u m i l l e t i n b ö y l e b i r ' K a d i r G e c e s i ' v a r . B i l h a s s a 'gece' d i y o r u m , z i r a h a r i c i n nazarında Türk m i l l e t i n i n elinden, her savaştan sonra ve b i l h a s s a b ü y ü k h a r p t e n s o n r a b ü t ü n fethettiği t o p r a k l a r alınmıştır: B i r



26 Ramazan 1351 Pazartesi günü akşamı.



258



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



z a m a n l a r V i y a n a ' d a n T r a b l u s ' a u z a n a n hudutları durmaksızın küçül­ tülmüş, o derece k i 1923 L o z a n m u a h e d e s i n i n sınırlandırdığı Türkiye, 14 m i l y o n l u k t e m i z T ü r k n ü f u s u n u a n c a k i ç i n d e t u t a b i l m e k t e d i r . Y a l n ı z u n u t m a m a k l â z ı m d ı r k i T ü r k l e r i ç i n 'gece', g ü n ü n s o n u d e m e k d e ğ i l d i r ; g ü n l ü k b e ş v a k i t n a m a z ı n i l k i , a k ş a m n a m a z ı d ı r . T ü r k için ' g e c e n i n g e l i ­ şi', y e n i b i r g ü n ü n b a ş l a n g ı c ı d ı r . Gece, m u h a k k a k k i gece, f a k a t T ü r k i y e için b u k u d r e t i n gecesidir; z i r a b u n d a n böyle, M u s t a f a K e m a l sayesinde içeride Osmanlı v e l e v a n t e n sükûtundan sıyrılmış, dışarıda ise u z a k vâsi v i l a y e t l e r d e n kurtulmuştur, b i r kere d a h a eski zamanların cesur v e m ü ­ t e c a n i s T ü r k ırkı olmuştur; asırlar önce O r t a A s y a y a y l a l a r ı n d a n i n i p A k d e n i z s u l a r ı n a d o ğ r u k o ş a n c e s u r T ü r k ırkı! O n u n ' K a d i r G e c e s i ' , y e n i b i r şafağın başlangıcıdır! Kaynak:



A m e r i k a Birleşik Devletleri, A n k a r a Büyükelçisi Charles Hitchcook S h e r i l l ' i n A Year's Embassy to Mustafa Kemal (Londra, 1934) adlı eserinin Türkçe'de, 1) Gazi Mustafa Kemal Hz. Nezdinde Bir Yıl Elçilik,



(Çev. A h m e t E k r e m ) , İstanbul, 1934; 2 ) Mustafa Kemal,



Eseri ve Memleketi, (Çev. Enver Esenkova), İstanbul, 1955; 3) Gazi Mustafa Kemal, (Çev. A l p İlgaz), İstanbul, 1973 olmak üzere t a m üç çevirisi bulunmaktadır. B i z i m burada yayımladığımız m e t i n , E n v e r E s e n k o v a ' n m 1955 t a r i h l i çevirisinden (sh. 78-82) alınmıştır; z i r a A h m e t E k r e m çevirisi e k s i k t i r ; A l p İlgaz'ın çevirisinde ise yayım­ ladığımız b u bölüm y o k t u r . [ K i t a b i n b u bölümü, A h m e t E k r e m (1934) çevirisinden i k t i b a s edilmek suretiyle N i y a z i A h m e t Banoğlu tarafından da yayımlanmıştır: Türkçe Kur'an, Mustafa Kemal ve Martin Luther, "Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk", sh. 87-90, İstanbul, 1955; krş. Türkçe Kur'an, "25. Ölüm Yılı Münasebetiyle Atatürk: Siyasî ve Hususî Hayatı", sh. 177-178, İstanbul, 1963; Sadi B o r a k , Atatürk 1962]



ve Din, s h . 100-101, İstanbul, 1997; 1. bas.



rv.



BÖLÜM



HÂTIRALAR ETRAFINDAKİ MÜNAKAŞALAR



" B u r a d a hülâsa o l a r a k d e r i m k i : Azîm ve pürdehşet b i r sel önünde b i r koca kütük olamadık. Herkes g i b i biz de resmî ve s i v i l köpükler i l e gelen b u sel önünde b i r saman çöpü d u r u m u n a düşmüştük. F a l a n kişinin b u selden ürkmediğini, kimse i d d i a edemez. Böyle b i r i d d i ­ anın ne k a d a r y a l a n olduğunu, a r z u edenlere açıklayabiliriz. H e m böyle b i r arzuda b u l u n a n varsa çabuk olsun. Z i r a b u işler ile alâkalı olanlar pek azalmıştır. İyi ve kötü, h a k i k a t l e r g i z l i kalmamalıdır." Hâfiz A l i Rıza Sağman, 1951



1 9 3 2 ' d e t a t b i k m e v k i i n e k o n u l a n Türkçe



Kur'an



çeşitli



Projesinin



safhalarıyla alâkalı hâtıralar, b u hâdiseler içerisinde b i r i n c i derecede r o l a l m ı ş z e v â t ı n d i l i n d e n v e k r o n o l o j i k s e y r i de n a z a r - ı i t i b a r a a l ı n m a k s u ­ retiyle



b i r önceki



bölümde



aktarılmış



bulunuyor.



Bu



hâtıraların



— C h a r l e s H . S h e r r i l l ' i n , h e m a s l ı n ı n h e m de T ü r k ç e ç e v i r i s i n i n 1 9 3 4 ' d e yayımlandığı kitabı m ü s t e s n a — tamamının M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün ö l ü m ü n d e n beş yıl s o n r a (1943'den i t i b a r e n ) y a y ı m l a n m a y a



başladığı



düşünülecek o l u r s a , hâtıraların i l k neşir t a r i h i i l e 1932 R a m a z a n ı a r a ­ s ı n d a e n az 1 1 yıllık b i r z a m a n d i l i m i n i n b u l u n d u ğ u n u v e s i y a s î g e l i ş m e ­ lere u y g u n o l a r a k hâtıraların miktarında da, üslûbunda da z a m a n l a de­ ğişmeler v u k û a geldiğini söyleyebiliriz. N i t e k i m e l d e k i m e t i n l e r i n y a y ı m t a r i h l e r i n e g ö r e b i r t a s n i f e t â b i t u t u l m a s ı h a l i n d e , b u n l a r ı n esas i t i b a ­ r i y l e ü ç ayrı siyasî d ö n e m d e n e ş r o l u n d u k l a r ı g ö r ü l e c e k t i r : I. II.



T e k P a r t i Dönemi: C.H.P. (İsmet İnönü; Şükrü Saraçoğlu) Ç o k P a r t i l i D ö n e m : C . H . P . (İsmet İnönü; Recep P e k e r , H a s a n Saka, Şemsettin Günaltay)



I I I . Çok P a r t i l i Dönem: D.P. (Celal Bayar; A d n a n Menderes) B u s i y a s î d ö n e m l e r (gelişmeler)



nazar-ı i t i b a r a alınmadığı



tak­



d i r d e , hâtıraların o r t a y a çıkış n e d e n l e r i n i , satır aralarında saklı o l a n vurguları, üslûblarındaki değişmeleri, daha da önemlisi



kamuoyuna



v e r d i k l e r i ö r t ü l ü y a d a açık m e s a j l a r ı sağlıklı b i r b i ç i m d e a ç ı k l a m a k p e k m ü m k ü n olamayacaktır. B u bakımdan, hâtıralar etrafındaki m ü n a k a ş a m e t i n l e r i n e g e ç m e d e n ö n c e , b u m e t i n l e r i n b i b l i y o g r a f i k serene â n ı m d a n , y u k a r ı d a k e n d i s i n e işaret ettiğimiz siyasî dönemlerle irtibatını gös . e r i r g e n e l b i r ç e r ç e v e i ç e r i s i n d e söz e t m e y i f a y d a l ı b u l u y o r u z . I. T e k P a r t i Dönemi: C.H.P. O s m a n N u r i E r g i n i n — T ü r k i y e Maarif



Tarihi



( İ s t a n b u l , 1 9 4 3 ) adlı



e s e r i n i n yazımı sırasında— 1932 R a m a z a n ı n d a bizzât görev almış üç



262



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



hâfıza (Hâfız Yaşar, Hâfız S a d e t t i n ve Hâfız A l i R ı z a y a ) m ü r a c a a t et­ m e s i ü z e r i n e , b u h â f ı z l a r , h â t ı r a l a r ı n ı k a l e m e alıp E r g i n e v e r m i ş l e r , y a ­ zar da e l i n d e k i m e t i n l e r i n bazı kısımlarını, kitabının i l g i l i



bahislerine



serpiştirmek — m s l . K l a s i k T ü r k Mûsikîsi'yle alâkalı kısımları b i r başlık altında, dinî inkilâblar (1932 R a m a z a n ı ) i l e alâkalı kısımları ise başka b i r başlık altında ve f a k a t h e r hâlukârda bunları parça parça n a k l e t m e k suretiyle— yayımlamıştır.



1



A n c a k b u hâtıraların, beş c i l t l i k b i r eserin



beşinci c i l d i n i n sayfaları arasında y e r alması, aktarılan b i l g i l e r i n i s t e r i s t e m e z b i r ç o k k i m s e n i n n a z a r - ı d i k k a t i n d e n k a ç m a s ı n a y o l a ç m ı ş v e Tek k a t ı y ö n e t i m i n i n t e s i r i y l e de b u m e t i n l e r ü z e r i n e b u d ö n e m d e



Partinin



y e n i mütalaalar serdedilmesi b i r türlü m ü m k ü n olamamıştır. I I . Çok P a r t i l i DÖnem: C . H . P . O s m a n N u r i E r g i n ' i n n e ş r i n d e n s o n r a , b u k o n u n u n y e n i d e n ele alınıp b a z ı h â t ı r a l a r ı n g ü n y ü z ü n e çıktığı i k i n c i s a f h a , 1 9 4 6 ' d a ç o k p a r t i l i h a y a t a g e ç i l d i ğ i b i r d ö n e m e , 1 9 4 7 yılı s o n b a h a r ı n a t e s a d ü f e t m e k t e d i r . N i t e k i m 1 9 4 7 ' d e M ü n i r H a y r i E g e l i , Millet



mecmuasında b u konuyla i l ­



g i l i b i r kısım hâtıralar yayımlamakla m e ş g u l k e n , b u a r a d a (1948 yılının 2



i l k a y l a r ı n d a ) Millet



mecmuası da E r g i n ' i n kitabında adı geçen i k i



h â f ı z l a (Hâfız Y a ş a r v e H â f ı z A l i R ı z a y l a ) b i r e r r ö p o r t a j g e r ç e k l e ş t i r i p b u r ö p o r t a j l a r ı n m e t i n l e r i n i y i n e Atatürk



ve Din



adı altında p e y d e r p e y



neşretmeye başlamıştır. Anlaşıldığı kadarıyla, önceleri b u neşriyât da 3



1



Hâtıraların yayımlandığı bölümler için bkz. O s m a n E r g i n , Türkiye



Tarihi Sadettin



(İstanbul, 1943) içerisinde: Hâfız Yaşar Okur, Kaynak,



Maarif



V/1520-1522, 1534-1536;



V/1526-1533 1627-1629, 1632-1638; A i t Rıza Sağman, V/1522¬



1525, 1621-1624, 1629-1632. 2



E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i E g e l i ] , Atatürk



(Bilinmeyen



Atatürk'ten



Hâtıralar),



23 E k i m 1947; 11 Aralık 1947; Atatürk Atatürk'ten 3



Hâtıralar),



"Millet"



ve Din



-5-, " M i l l e t "



(Bilinmeyen



c. 4, sn. 2, sy. 101, sh. 4, 8 Ocak 1948



Hâfız Yaşar O k u r , Atatürk ve Türk Musikisi,



Hâtıralar),



ve Din HI-IV-V,



c. 4, sn. 2, sy. 88, 90, 97; sh. 4, 9 E k i m 1947;



" M i l l e t " (Bilinmeyen



Atatürk 'ten



c. 5, sn. 3, sy. 106-107-108, sh. 4, 12-19-26 Şubat 1948; A l i Rıza



Sağman, Atatürk



ve Din, " M i l l e t " (Bilinmeyen



Atatürk'ten



Hâtıralar),



Söyleşiyi



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



263



h e r h a n g i b i r t e p k i almamış, a n c a k 1948 yılının M a r t ayında A l i Rıza Sağman'ın hâtıraları, i l k o k u l l a r a d i n d e r s l e r i n i n konulmasıyla i l g i l i a k ­ tüel b i r k o n u y a atıf y a p a n b i r sunuşla b i r l i k t e m e c m u a n ı n üç sayısında t e f r i k a e d i l i n c e , i l k şiddetli t e p k i E ş r e b E d i b ' d e n ( F e r g a n ) g e l m i ş t i r . E ş r e f E d i b ' i n , ağır v e k e s k i n b i r d i l l e k a l e m e a l ı n m ı ş o l a n Reform



Kahramanı



1



Din'de



başlıklı yazısına, A l i Rıza S a ğ m a n cevap v e r m e k t e



gecikmemiş ve f a k a t Eşreb Edib'e nazaran daha mülayim addedilebile­ cek b i r üslûbla k e n d i s i n e u z u n b i r m u k a b e l e d e b u l u n m u ş t u r . B u üslûb, 2



E ş r e f E d i b ' e de t e s i r e t t i ğ i n d e n o l a c a k k i o d a b u sefer, a y n ı e l e ş t i r i l e r i n i s ü r d ü r d ü ğ ü v e f a k a t b u eleştirileri d a h a y u m u ş a k b i r t a r z d a d i l e g e t i r ­ diği y e n i b i r y a z ı k a l e m e a l m ı ş , b ö y l e l i k l e A l i R ı z a S a ğ m a n a a r t ı k o d e ­ v i r l e r i n geçtiğini, g e ç m e k z o r u n d a olduğunu hatırlatmayı b i r vazife b i l ­ miştir.



3



A l i Rıza Sağman, Eşref E d i b ' i n b u yazısına da y i n e b i r cevap y a z ­ mış ve f a k a t birtakım t e k n i k n e d e n l e r d e n dolayı b u cevabî yazıyı y a y ı m 1 a t a m a d ı ğ ı i ç i n , t a r t ı ş m a i l k b a k ı ş t a s o n a e r e r g i b i o l m u ş t u r . T a m b i r yıl s o n r a (1949 N i s a n i n d a ) , b u sefer Hâfız Y a ş a r O k u r , "gazete s ü t u n l a ­ rında veya m e c m u a sahifelerinde pekçok hâtıralara rastlandığını ve f a ­ k a t b u kıymetli hâtıraların ( " A l i Rıza Sağman'ın hâtıralarının") bazı k a ­ l e m l e r d e garazkârâne t a h r i f l e r e , h a t t a h a k i k a t çerçevesinden dışarı çı­ k a r ı l m a k g a d r i n e u ğ r a d ı ğ ı n ı g ö r m e k t e n dolayı e l e m d u y d u ğ u " i ç i n k e n d i hâtıralarını y a z m a y a k a r a r verdiğini belirtmiş ve hâtıralarının i l k kıs-



yapan: M . Ş. Ö. [ M a h m u d Şevket], c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4, 4-11-19 M a r t 1948 1



Eşref E d i b , Dinde Reform



Kahramanı,



"İslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve Mecmuası",



c. 2, sy. 98, sh. 67, M a r t 1948 2



A l i Rıza Sağman, Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin



Veriyor, 3



înkârcısına



Cevap



" M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, N i s a n 1948



Eşref E d i b , Dinî Meselelerde



Ölçülü Konuşmak,



"İslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve



Mecmuası ( M u h i t ' u l - M a a r i f ) " , c. 2, no. 100, sh. 2-6, N i s a n 1948



264



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



m i m Bütün



mecmuasının 22 N i s a n 1949; i k i n c i kısmını ise aynı



Hafta



m e c m u a n ı n 6 Mayıs 1949 t a r i h l i sayılarında neşretmiştir.



1



I I I . Çok P a r t i l i Dönem: D . P . H a f ı z Y a ş a r ı n h â t ı r a l a r ı , y a y ı m l a n d ı ğ ı yıl — b i l e b i l d i ğ i m i z k a d a ­ rıyla— matbuâtta b i r aksülamel bulmamış ve b u hâtıralar t a m d a mecmuasının



Hafta



Demokrat



sayfalarının



arasında



kaybolup



Bütün



gidecekken,



i k t i d a r a gelip A d n a n Menderes'in Başvekil olduğu



Partinin



b i r d ö n e m d e (Ağustos 1950), N e c i p Fazıl Kısakürek tarafından ve f a k a t ' D e d e k t i f X B i r ' adı altında i r o n i k b i r b i ç i m d e hicvedilmiştir. Yaşar'ın hâtıralarının yayımlandığı sayfanın küpürüne yer



Hâfız verdiği



h a l d e , N e c i p F a z ı l , m e c m u a n ı n k a ç yıl e v v e l ç ı k t ı ğ ı n ı b i l m e d i ğ i n i v e b u m e c m u a n ı n b i r b a k k a l dükkanının okkalık kağıtları arasında eline geç­ tiğini söylemiş, e n n i h a y e t yazısına da şu cümlelerle son v e r m i ş t i r : " Y e r e b a t a n C a m i i n d e n başlanarak, cami, böylece yere batırılmak i s ­ tenmiştir."



2



B u s ı r a d a (1950



okunup okunamayacağma Hazret-i



Kur'an



lâik b i r devlette, r a d y o d a K u r ' a n



Temmuzunda),



Radyoda



dâir çıkan m ü n a k a ş a l a r Okunabilir



mi?



üzerine, h e m e n



(Ağustos 1950) adlı e s e r i n i



y a z m a y a başlayan A l i Rıza Sağman, b u eserinde, h â k i m siyasî s ö y l e m e u y g u n b i r tavır almış ve A d n a n M e n d e r e s hükümetinin r a d y o ' d a K u r ' a n o k u n m a s ı n a i z i n v e r m e s i n i lâikliğe aykırı b u l a n çevrelere, k e l i m e n i n t a m anlamıyla ateş p ü s k ü r m ü ş t ü r .



1



Hâfız Yaşar O k u r , Atatürk'ten



Tercümesi,



Yerebatan



Camisinde



3



N e d i n ' i n resmîleşip e l i n e kılıç a l a -



Bilinmeyen



Hâtıralar



Tören, Türkçe Ezan,



1: Kur'an-ı



Mehmetçiğin



Mevlût, "Bütün H a f t a " , sy. 1, sh. 9-10, 22 N i s a n 1949; Atatürk 'e Dâir Hâtıralar Tertib



2: Atatürk'ün



Edilirdi?,



Musikiseverliği,



Dolmabahçe'de



Heyecanlı



Sarayburnu



Hâdisesi,



Kerim'in Mezarında Bilinmeyen



Fasıllar



Nasıl



Bir Gece, "Bütün H a f t a " , sy. 2, sh. 9¬



10, 6 Mayıs 1949 2



D e d e k t i f X B i r [ N . F. Kısakürek], (O) ve Olanlardan



Biri,



"Büyükdoğu", sn. 6,



sy. 23, sh. 3, 1 1 , 25 Ağustos 1950, İstanbul 3



Radyoda dinî p r o g r a m yayınlama yasağı, D.P. i k t i d a r a g e l d i k t e n i k i ay sonra,



(5 T e m m u z 1950'de) kaldırılmıştır.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



265



b i l e c e ğ i n i , n e de d e v l e t i n r u h a n î l e ş i p m i h r a b a g e ç e b i l e c e ğ i n i s ö y l e y e n S a ğ m a n , r a d y o ' d a K u r ' a n o k u n m a s ı n ı n Kemalizm'e



aykırı olmadığını;



zira Atatürk'ün k e n d i s i n i n K u r ' a n ! radyo'da okuttuğunu ifade etmiş ve ilginç b i r biçimde, K a d i r Gecesi r a d y o ' d a n n a k l e n y a y ı n l a n a n A y o s o f y a i h t i f a l i n d e o k u n a n parçalar arasında K u r ' a n i n da bulunmasını d e l i l ola­ r a k öne sürmüştür. Ali Tekbirlerin



Rıza



Sağman,



Menderes



hükümetince



Türkçe



Ezan



ve



kaldırılmasıyla R e j i m e ve İnkilâb'a aykırı b i r a d ı m atılmış



o l m a y a c a ğ ı n ı i z a h ettiği b ö l ü m e b i r d i p n o t d ü ş e r e k , Türkçe



Tekbir



mese­



l e s i n i n k e n d i s i n i şahsen ilgilendirdiğini belirtmiş ve böylelikle Eşref E d i b ' l e arasındaki t a m a m l a n a m a m ı ş e s k i m ü n a k a ş a y a dâir k a n a a t l e r i n i d i l e g e t i r m e k fırsatı b u l m u ş t u r . B u a r a d a , N e c i p F a z ı l i n H â f ı z Y a ş a r i n h â t ı r a l a r ı y l a i l g i l i m a k a l e s i n e de atıf y a p a n y a z a r , d o k u z h â f ı z m 1 9 3 2 Ramazanı'ndaki h i z m e t l e r i n e karşılık aldıkları 1800 liranın o g ü n ü n p a ­ r a s ı y l a 1 0 . 0 0 0 l i r a y a t e k a b ü l e t t i ğ i n e d â i r i d d i a y ı r e d d e d i p , 'o k a d a r d a e t m e z ' k a b i l i n d e n b i r c e v a p v e r m i ş v e Büyükdoğu'mm



d â v â s ı y l a k e n d i öz



d â v â s ı n m aynı o l d u ğ u n u s ö y l e y e r e k a ç ı k l a m a s ı n ı n o k t a l a m ı ş t ı r .



1



Sağman'ın b u kitabının yayımlanmasından kısa b i r süre sonra, — E ş r e f E d i b i n 1948 M a y ı s i n d a n i t i b a r e n y e n i d e n çıkarmaya başla­ d ı ğ ı — Sebilürreşad



mecmuasında H a s a n - A l i Yücel'e b i r t e n k i d y a z a n



R a i f Oğan, b u m a k a l e s i n d e A l i Rıza Sağman'ın da i s m i n i z i k r e d e r e k ağır sözler sarfetmiş, " T e k b i r i n Türkçe'ye Sağman



n a m k i ş i n i n Millet



Mecmuasında,



döndürüldüğünü, — A l i



Rıza



açıkladığına g ö r e — y a m n d a k i



h a n e n d e l e r l e Dolmabahçe'deki rakı sofrasında t e k r a r l a n m a k s u r e t i y l e tecrübe



edilerek tatbikâta



geçildiğini" ifade etmiş, daha sonra



da



" K u r ' a n i n , Kasımiriski adındaki müsteşrikin tercümesinden Türkçe'ye döndürülerek Saray hanende-hâfızlarından Aksaraylı Yaşar ve o n u n g i ­ b i l e r t a r a f ı n d a n Y e r e b a t a n v e A y a s o f y a c a m i l e r i n d e Kur'an



diye m u k a ­



belelerde okutturulduğunu, çanak yalayıcıların, h u z u r u m u t a d tüfekyan ve silahşöran'm b u teşebbüsleri beğenip alkışladıklarını, a n c a k a r a d a n



1



A l i Rıza Sağman, Hazret-i



İstanbul, 1950



Kur'an



Radyoda



Okunabilir



mi?, sh. 101-105,



266



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



b i r a z v a k i t g e ç i n c e , b i r ş e y e b e n z e m e d i ğ i g ö r ü l ü p sessizce b u p r o j e n i n t a t b i k i n d e n vazgeçildiğini" söylemiştir.



1



R a i f Oğan, mezkûr m a k a l e s i n d e bunları söylemekle k a l m a z , aynı z a m a n d a " e z a n ı n da Türkçeleştirildiğini, f a k a t m u v a f f a k oîunamadığını; z i r a gündüz camide K u r ' a n , akşamı m e y h a n e ve rakı sofrasında sarhoş k e y f i n i g e t i r m e k üzere gazel o k u y a n h a n e n d e l e r i n besteyi eski besteye u y d u r u p sırf o n l a r ı n b u g a y r e t k e ş l i ğ i y ü z ü n d e n 14 Mayıs



înkilâbina



ka­



d a r m i l l e t i n r u h u n u n t a ' z î b e d i l d i ğ i n i " de b e l i r t i r . A r d ı n d a n , " d i n a l e y ­ h i n d e k i baskıyı ve



sapıklığı d e v a m e t t i r m e k t e ısrar ve i n a t



C u m h u r i y e t H a l k P a r t i s i S a l t a n a t ı n ı n , 14 Mayısta darbesi



altında



milletin



eden



müşterek



son n e f e s i n i v e r e r e k tasfiye olunduğunu" açıkça dile ge­



t i r e n O ğ a n , i s i m l e r i n i a n a r a k i k i hâfızı da eleştirmiştir. K e n d i s i n e b u h â f ı z l a r m sadece b i r i n d e n , A l i R ı z a S a ğ m a n ' d a n c e v a p g e l m i ş v e b u ce­ vabî yazı aynı m e c m u a n ı n Şubat 1 9 5 1 sayısında yayımlanmıştır. S a ğ m a n ı n yazısının başlığı, âdeta b ü t ü n olup b i t e n l e r i özetleyici b i r m a h i y e t t a ş ı m a k t a d ı r : O Müthiş



Sele Karşı



Duramadık!



A l i Rıza Sağman, Oğan'ın üslûbunun bütün sertliğine munis



v e mahcub



rağmen



o l a r a k n i t e l e n e b i l e c e k i f a d e l e r kullanır ve b u h â d i s e ­



n i n 'işin zâtı' v e 'işin t a t b i k i ' c i h e t i n d e n o l m a k ü z e r e i k i b a k ı m d a n m ü t a ­ l a a e d i l e b i l e c e ğ i n i s ö y l e r . B i r i n c i k ı s ı m d a , y a n i Türkçe



Kur'an



okunup



o k u n a m a y a c a ğ ı meselesinde b u kez söyledikleri, yıllar önce söyledikle­ r i n d e n d a h a farklıdır: " B u n a istediğiniz k a d a r h ü c u m e d i n i z , h a t t a b e n i de y a n ı n ı z a a l m a y ı u n u t m a y ı n ı z ! " İşin t a t b i k i c i h e t i n e gelince, k e n d i s i d u y d u ğ u n e d â m e t i b ü t ü n sam i m i y e t i y l e d i l e g e t i r i p , " a z î m v e p ü r d e h ş e t b i r sel ö n ü n d e b i r k o c a k ü ­ t ü k o l a m a d ı k . H e r k e s g i b i b i z de r e s m î v e s i v i l k ö p ü k l e r i l e g e l e n b u s e l önünde b i r s a m a n çöpü d u r u m u n a d ü ş m ü ş t ü k " der ve " k i m s e n i n , b u sel­ d e n ürkmediğini i d d i a etmeye hakkı bulunmadığını" üzerine basa basa vurgular.



1



R a i f Oğan, Hasan



Ali Yücel Avukatının



92, sh. 261-263, Aralık 1950



Tuhaf Davası, "Sebilürreşad", c. 4, sy.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



267



S a ğ m a n ı n b u cevap yazısında söylemiş olduklarıyla ve p e k t a b i i k i söyleme biçimiyle D e m o k r a t P a r t i iktidarının sağlamış olduğu o r t a m arasında doğrudan b i r ilişkinin bulunduğu m u h a k k a k t ı r . Artık y e n i b i r 1



d e v i r g e l m i ş v e o e s k i m ü t e h a k k i m ü s l û b u s ü r d ü r m e n i n de b i r a n l a m ı kalmamıştır.



B u mülâhazalarla



olsa



gerek, kendisi,



yazısına



şu



cümlelerle son v e r i r : "Sözü k e s i y o r u m . M u h t e r e m R a i f Oğan'a d i y o r u m k i : Sizinle larını



münakaşa



birbirlerine



o cephenin



etmek



istemem.



çevirmemelidirler.



kendisi



Çünkü Bundan



aynı cephenin zarar



görecek



erleri,



silah­



bir tek



varlık,



olur."



Sebilürreşad'\n



2



A l i Rıza S a ğ m a n ı n b u yazısının yayımlandığı ayın



i k i n c i s a y ı s ı n d a , M. K. Paşa ve Kur'an



başlığıyla Hâfız A s ı m ı n



Tercümesi



hâtıralarının yayımlanması (bkz. M e t i n X V I I ) , hâkim söylemin çok kısa b i r z a m a n i ç i n d e d e ğ i ş t i ğ i n i n v e d e ğ i ş m e y e de d e v a m e d e c e ğ i n i n e n önemli göstergelerinden b i r i d i r . N i t e k i m İslâmcı dergilerde y a y ı m l a n a n 3



yazılardaki edâ ve üslûb, b u n d a n böyle d a h a cesur b i r n i t e l i k k a z a n a c a k ve 'geçmişte olup b i t e n l e r ' hakkındaki t a s v i r l e r —hiç değilse



1960



i h t i l â l i n e k a d a r — k e n d i s i n e k e s k i n e l e ş t i r i l e r i n eşlik ettiği b i r m a h i y e t e bürünecektir. B u a r a d a , 1 9 6 0 M a r t a y ı n d a Dinde H â f ı z Y a ş a r i n Türkçe



Tekbir



Reform:



Kemalizm



dergisinin



hakkındaki kısa b i r hâtırasına y e r v e r d i ­



ğine, ihtilâlle b i r l i k t e s ö y l e m i n r e n g i n i n iyice değişip farklı i s t i k a m e t t e



1



A l i Rıza Sağmanin f i k i r l e r i n d e k i serbestliğin boyutlarını görmek bakımından



şu hâtıra gayet aydınlatıcıdır: "Dört yıl evvel k a d i m dostum r a h m e t l i A l i Rıza Sağmanin evinde Bağdat Üniversitesi Profesörlerinden b i r İslâm b i l g i n i i l e t a ­ nışmıştım. B i r z a m a n l a r I r a k K a b i n e s i n d e Bakanlık da yapmış olan b u zât, Bağdat ulemasının banka f a i z l e r i n i n riba sayılamıyacağı hakkında fetva v e r d i k ­ l e r i n i söyledi ve mucib sebeplerini de teker teker izah e t t i . Ölümü ile y e r i dolmaz büyük b i r boşluk bırakan rahmetli



Ali Rıza Sağman da bu görüşe iştirak



(Ercümend Demirer, Din, Toplum



ve Kemal Atatürk, sh. 115, A n k a r a , 1969)



2



A l i Rıza Sağman, O Müthiş Sele Karşı Duramadık,



etmişti."



"Sebilürreşad", c. 4, sy. 95,



sh. 312-313, Şubat 1951 3



A l i Kemâlî Aksüt, M. K. Paşa ve Kur'an



sh. 328-330, Şubat 1951



Tercümesi,



"Sebilürreşad", c. 4, sy. 96,



268



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



y a y ı n l a r y a p ı l d ı ğ ı n a , m e s e l â 1962'de H â f ı z Y a ş a r i n , 1 9 6 3 ' d e ise S a d e t t i n K a y n a k ' m hâtıralarının mükerreren yayımlandığına işaret e t m e k , hiç k u ş k u y o k k i y u k a r ı d a n b e r i çizilen t a b l o y u t a m a m l a y ı c ı b i r k ı y m e t t a ş ı ­ yacaktır.



1



B u a r a d a , 60 İhtilâli'na k a d a r karşı c e p h e n i n s u s t u ğ u n u ve y e n i i k t i d a r ı n estirdiği r ü z g â r l a r k a r ş ı s ı n d a e l i k o l u bağlı o t u r d u ğ u n u s a n m a k yanıltıcıdır; z i r a b u dönemde, Atatürk inkilâblarmdan sapıldığı, i r t i c a nın hortladığı, y e n i d e n ve h a t t a d a h a köklü b i r biçimde



inkilâblarm



t a t b i k e konulması lâzım geldiği şeklindeki şikayetler sık sık s e s l e n d i r i ­ lecek, meselâ K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi s u r e t i y l e inkilâblara kaldığı y e r d e n d e v a m e d i l m e s i n e dâir a r z u ve t e m e n n i l e r m a t b u â t t a a y y u k a çı­ k a c a k t ı r . N i t e k i m 1 9 5 7 y ı l ı n d a sadece I s m a y ı l H a k k ı B a l t a c ı o ğ l u i l e O s m a n Nebioğlu'nun K u r ' a n çevirilerinin yayımlanmasıyla p a t l a k v e r e n münakaşalar serisinde, gazete ve m e c m u a l a r d a y a y ı m l a n a n l e h t e ve a l e y h t e k i m a k a l e l e r i n s a y ı s ı n ı n 100'ü aştığı d ü ş ü n ü l e c e k o l u r s a , D . P . i k ­ tidarı dönemindeki çatışmanın ne d e n l i şiddetli geçtiğine dâir b i r f i k i r edinmek mümkün olabilir.



2



H â s ı l ı , h â t ı r a l a r i l e siyasî i k t i d a r l a r a r a s ı n d a k i sıkı m ü n a s e b e t b u y ı l l a r s ü r e s i n c e hiç z a y ı f l a m a m ı ş , b i l a k i s s i y a s î i k t i d a r ı n d u r u m u n a g ö r e h â t ı r a l a r ı n h e m m i k t a r ı n d a , h e m de m u h t e v a s ı n d a ö n e m l i d e ğ i ş i k l i k l e r



1



Hâfız Yaşar O k u r , Atatürk



ve Bayram



1962; S a d e t t i n K a y n a k , Atatürk Okudu ?, Yanlış Tercümesini 1



"Dinde Reform: K e m a l i z m " , sy.



Tekbiri,



28, sh. 7-8, M a r t 1960; aynı yazar, Atatürkle



Onbeş YılIDinî



Dolmabahçe'de



Nasıl Anlamıştı?,



İstanbul,



Hâtıralar,



İlk Türkçe



Kur'ani



Nasıl



N i y a z i A h m e t Banoğlu, "25. Ölüm



Yılı Münasebetiyle Atatürk: Siyasî ve Hususî Hayatı" içerisinde, sh. 178-180, İstanbul, 1963 2



S a d e t t i n K a y n a k ' m hâtıralarının 1943'deki i l k yayımından sonra, i k i n c i kez



1955'de ve farklı b i r m u h t e v a y l a b i r l i k t e neşredilmiş olması c a l i b - i d i k k a t t i r . Bkz. S a d e t t i n K a y n a k , Atatürk'ün Taymis



Şiiri, Atatürk'ün



Kur'an'ı Nasıl Okudu?, Süleymaniye'de



Okunan



Verilmeyen



Sofrasında



Okuduğum



Şarkılar,



imzası, Atatürk Dolmabahçe'de



Atatürk Kur'anin



Yanlış Tercümesini



ilk Türkçe Hutbe'nin



Nasıl



Sakaryailk



Türkçe



Anlamıştı?,



Hikâyesi, N i y a z i A h m e t Banoğlu,



"Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk I I I " içerisinde, sh. 82-84, İstanbul, 1955



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



269



v u k û b u l m u ş t u r . İ ş t e b i z de b u b ö l ü m d e , d a h a ö n c e n a k l e t t i ğ i m i z h â t ı r a ­ ları t a m a m l a y ı c ı m a h i y e t t e o l a n altı m e t i n d a h a n e ş r e d e c e k v e b ö y l e l i k l e hâtıralar etrafında oluşan literatürü tanıtmak imkânı bulacağız. İlerideki s a y f a l a r d a k e n d i l e r i n e y e r vereceğimiz m e t i n l e r , k r o n o l o ­ j i k b i r s ı r a y a tâbi t u t u l m u ş v e ö n c e E ş r e f E d i b ' i n , b i r ö n c e k i b ö l ü m d e y a ­ y ı m l a n a n A l i R ı z a S a ğ m a n i n r ö p o r t a j ı n a i l i ş k i n eleştirileri n a k l e d i l m i ş ­ t i r . İkinci m e t i n o l a r a k , A l i Rıza S a ğ m a n ı n Eşref E d i b e ; ü ç ü n c ü m e t i n o l a r a k E ş r e f E d i b ' i n A l i R ı z a S a ğ m a n a; d ö r d ü n c ü m e t i n o l a r a k N e c i p F a z ı l ı n Hâfız Yaşar O k u r ' a ; beşinci m e t i n o l a r a k A l i Rıza



Sağmanın



E ş r e f E d i b i l e N e c i p F a z ı l ' a ; altıncı m e t i n o l a r a k A l i R ı z a S a ğ m a n ı n R a i f Oğan'a cevaben k a l e m e almış olduğu yazılara y e r vereceğiz. R a i f Oğan'ın m a k a l e s i n e g e l i n c e , b u m a k a l e esasen b a ş k a b i r k o n u y l a a l â k a l ı o l u p , Ali Rıza Sağman



i s m i n i dolaylı o l a r a k zikrettiği için, y a z ı n ı n t a m a m ı y e r i n e ,



sadece i l g i l i k ı s m ı n n a k l i y l e i k t i f a e d i l m i ş t i r .



XIX DİNDE R E F O R M



KAHRAMANI



Eşref E d i b



M i l l e t refikimiz,



sahneye



dinde



inkilâb



yapacak



yeni



bir



kahraman



çıkarıyor. V a k t i y l e , hoca kıyafetinde " K a v m - i Cedidci" diye anılan ne idüğü b e l i r s i z b i r a d a m ç ı k m ı ş , c a m i l e r d e Hulefâ-yı



Râşidîn



levhalarım



kal­



1



dırıp onların y e r i n e E n v e r l e r i n , T a l â t l a r m r e s i m l e r i konulmasını b u n l a r a salavât g e t i r i l m e s i n i i l e r i sürmüştü.



1



ve



2



Y a n i : "Hz. Ebubekir, H . Ömer, Hz. Osman ve Hz. A l i ' n i n adlarının yazılı olduğu



levhaları..." 2



B u r a d a kastedilen kişi, Kavm-i



Cedîd: Kitab'ul-Mevâiz



(Dersaadet, 1331) adıyla



b i r r i s a l e k a l e m e almış olan U b e y d u l l a h E f e n d i (1858-1937) adlı şahıstır. K e n d i s i n i , eserlerinde 'Şeyh U b e y d u l l a h Afganî' veya 'İzmirli Hocazâde M e h m e d U b e y d u l l a h ' g i b i i s i m l e r l e tanıtırdı. Y a h y a A f i f ( A h m e d Şîrânî) 1924'de yayımla­ n a n b i r yazısında b u zât hakkında şöyle demektedir: " B u f i k i r l e r i b u n l a r a t e l k i n edenlerden b i r i Ubeydullah



Efendi



nâmında Afganlı b i r serseri i d i . E d i r n e v i l a ­



y e t i dahilinde b i l m e m h a n g i kasaba veya karyede mütevattın olan b u serseri, b i r t a r i h t e İstanbul'a gelmiş ve mühim b i r k u v v e t i n h i m a y e s i n e i s t i n a d e n cevâmi kürsülerinde, b u z e h i r l i f i k i r l e r i saf müslümanlara t e l k i n e başlamış i d i . Yazdığı Kavm-i



Cedid nâm hezeyannâmesiyle büyük b i r şöhret kazanmış olan b u serse­



r i n i n tesis ettiği cehl u dalâl m e k t e b i n i n asrî ve sâdık şakirdleri, K u r ' a n i n Türkçe'ye tercüme edilmesine pek ziyade hâhişkerdirler." ["Sebilürreşad", ı Beşer Lisan-ı



Kur'an'a



Tercemân



Olamaz,



Lisan¬



X X I V / 6 0 2 , sh. 51-52, Mayıs 1340;



U b e y d u l l a h E f e n d i hakkında genel mâlumat için b k z . A h m e t T . A l k a n , Ubeydullah



Efendinin



Amerika



Hatıraları,



İstanbul, 1997]



272



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B i r z a m a n l a r da Erenköy taraflarında müraî b i r i m a m zuhûr et­



m i ş , Türkçe



Namaz



şarı a t m ı ş t ı .



1



k ı l d ı r m a y a k a l k ı ş m ı ş , c e m a a t k e n d i s i n i c a m i d e n dı­



Ş i m d i de Hafız



Ali Rıza



Sağman



nâmında b i r zat, donkişotvâri b i r



eda i l e , ' d i n d e r e f o r m k a h r a m a n ı ' o l a r a k o r t a y a çıkıyor. M e ğ e r ezan ve t e k b i r l e r i Türkçeleştirmek



h u s u s u n d a Atatürk üzerinde b u zat müessir



olmuş imiş!.. Millet



r e f i k i m i z , m û m â - i l e y h hâfız e f e n d i y e b u p a y e y i v e r e r e k o n u



sahneye çıkarıyor. U z u n u z u n mülakatlar, suâl ve cevaplar... H a f i " e f e n d i y i coşturdukça coşturuyor. D i n d e i n k i l a b y a p m a k için D ö l m a b a h ç e S a r a y ı n d a "selâhiyattar zevâttan m ü r e k k e b " meclisler k u r u l u y o r . Hâfız A l i Rıza Efendi ile meşhur C e m i l S a i d ,



2



b u selâhiyattar zevâttan m ü ­



r e k k e b mecliste 'reis'ul-ulemâ' m e v k i i n d e b u l u n u y o r l a r . O C e m i l Said B e y k i Arapça bilmediği h a l d e Kur'an'ı Fransızca'dan Türkçe'ye çevir­ meye kalkışan ve baştan başa h a t a ve t a h r i f l e r l e d o l u o l a r a k



Türkçe



[ İ s t a n b u l , 1 9 2 4 ] d i y e b i r eser n e ş r e t m e k c ü r ' e t i n d e b u l u n a n z a t !



Kur'an



D i n d e r e f o r m y a p a c a k s e l â h i y a t t a r z e v â t ı n d i ğ e r l e r i m â l u m değil. B u n l a r b i r R a m a z a n günü Dölmabahçe Sarayında toplanıyorlar, reform



dinde



y a p a c a k l a r . Tasarladıkları r e f o r m esaslarını t e s b i t edecekler, h a ­



zırlayacakları tasarıyı Atatürk'e t a k d i m edecekler. B ü y ü k H â f ı z A l i R ı z a E f e n d i , b i r reis'ul-ulemâ



inkilapçı,



tavrıyla anlatıyor: "Atatürk'ün



r u h u n d a dine karşı k u v v e t l i b i r r e a k s i y o n varmış. B u r e a k s i y o n u n m e m -



1



1926 Ramazanında, İstanbul'da Göztepe İmamı M e h m e d Cemaleddin (Seven)



adlı b i r zât (öl. 1964), Kur'an'ı Türkçe o k u m a k suretiyle namaz kıldırmaya k a l ­ kışmış, D i y a n e t İşleri R i y a s e t i de h e m e n b u imamı görevden almıştı. A h m e t Ağaoğlu'nun, 11 N i s a n 1926 t a r i h l i M i l l i y e t gazetesinde C e m a l e t t i n E f e n d i y i sa­ v u n a n b i r m a k a l e s i yayımlanmıştır. [ B u m a k a l e n i n m e t n i için bkz. E r g i n , Türkiye



Maarif



Tarihi,



Türkiye'de İslâmlık,



V / 1 6 1 4 - 1 6 1 6 , İstanbul, 1943; krş. Jâschke,



Yeni



sh. 45, İstanbul, 1972; Cemaleddin Efendi için bkz. B e d i N .



Şehsuvaroğlu, Göztepe, sh. 96-99, İstanbul, 1963] 2



A l i Rıza Sağman'm b i r zühûl eseri o l a r a k 'Hasan C e m i l ' y e r i n e 'Cemil S a i d '



demesi, Eşref E d i b i de yanıltmıştır.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



273



lekete faydaları olmuş. D i n d e b i r r e f o r m h a r e k e t i yapılmak imiş..."



lâzım



1



İşte b u b ü y ü k inkilapçı Hâfız E f e n d i anlatıyor: S a r a y d a k i b u iç­ t i m a , ' d i n d e r e f o r m ' işini s i s t e m l i b i r s u r e t t e t a t b i k e t m e k m a k s a d ı y l a yapılmış. B u inkilâb m e r h a l e m e r h a l e olacakmış. E z a n ve t e k b i r l e r i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i n d e n işe b a ş l a n a c a k m ı ş . D i n d e r e f o r m



hareketinin



m e k t e p l e r e teşmili i k i n c i p l a n a bırakılmış. M a a r i f V e k i l i Reşit G a l i p B e y i n ifadesine göre, A n k a r a ' d a selâhiyetli b i r heyet tarafından bir Kur'an b u Türkçe



Türkçe



hazırlanmakta imiş. B u n d a n s o n r a c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a Kur'an



okunacakmış...



Müzakereler başlamış, u z u n münakaşalar olmuş, n i h a y e t ' A i l a h u E k b e r i n t e r c ü m e s i , ' T a n r ı u l u d u r ' d i y e y a p ı l m ı ş . Tanrı



k e l i m e s i , ' t a n ye­



r i n d e k i ' mânâsına eski şamanı Türklerin p u t p e r e s t l i k zamanında tanrı­ ları o l a n g ü n e ş e v e r d i k l e r i a l e m ise [ d e ] , b u g ü n k ü t e l a k k i y e g ö r e Tanrı



Allah'ı



d i y e T ü r k ç e l e ş t i r m e k t e beis g ö r ü l m e m i ş . . . B u selâhiyetli zevât b u n a k a r a r v e r d i k t e n sonra, "yanları billûr



parmaklıklardan yapılmış m e r d i v e n l e r " d e n çıkmışlar, o r t a büyük sa­ l o n d a b u l u n a n inkilâb arkadaşları Atatürk'e b i r sürpriz yapmışlar. H e p b i r a ğ ı z d a n b u Türkçe



Tekbiri



okumuşlar. O da çok beğenmiş, " E v v e l k i



u n u t u l s u n ! B u , A r a p ç a s m d a n saltanatlı olmuş!" demiş... İşte b u ' m u a z z a m i n k i l a b ' d a başrolü o y n a y a n , Atatürk'ün üzerinde böyle m ü e s s i r o l a n inkilâb k a h r a m a n ı Hâfız A l i Rıza E f e n d i , " B u işde b e n i m t e m e l e a i t çok d e r i n t e s i r i m olduğunu söylemekle i f t i h a r duyarım" diyor.



1



Mısırda biraz Arapça tahsil etmiş b i r Bandırma Rüşdiyesi hocası vardı. Mısır'ın



ve İslâm dünyasının en yüksek âlimlerinden olan Şeyh M u h a m m e d A b d u h ' d a n bahsederken, sınıf arkadaşından bahseder g i b i " B i z i m A b d u " d e r d i . Mecliste b u l u n a n zevât da b i r b i r i n e b a k a r gülerlerdi... Hâfız A l i Rıza efendi, Atatürk'ten de böyle bahsediyor. H a n i , Atatürk'ün b i r inkilapçı arkadaşı g i b i . H a t t a K u r ' a n i t a h r i f eden C e m i l Said Bey'le beraber dinde r e f o r m esaslarını hazırlayarak Atatürk'e akıl hocalığı edecek derecede büyük inkilapçı!... [ B u p a r a g r a f , asıl metinde küçük puntoyla ve parantez içinde aktarılmaktadır.]



274



T ü r k ç e K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi B u 'dinde reform kahramanı' ile mülâkat henüz bitmedi, devam



e d i y o r . B a k a l ı m , ' d i n d e r e f o r m ' h a r e k e t i n d e A t a t ü r k ' e akıl h o c a l ı ğ ı e d e n b u z â t ı n b u h u s u s t a d a h a n e g i b i r o l l e r i o l m u ş ! ? Millet cek n ü s h a l a r ı n d a b u n u g ö r e c e ğ i z .



r e f i k i m i z i n gele­



1



Yalnız b u r a d a b i r h a k i k a t v a r k i Hâfız A l i Rıza E f e n d i o n d a n hiç b a h s e t m i y o r , y o k s a h a t ı r ı n d a n m ı çıktı? K e n d i l e r i s e l â h i y a t t a r z e v â t i l e R a m a z a n ayında Saray'da 'dinde r e f o r m ' içtimaını a k d e t t i k l e r i ve inkilâb z i y a f e t i i l e mütena'im oldukları z a m a n , Adapazarlı Hâfız N u r i , Saray'ın d i ğ e r b i r o d a s ı n d a i f t a r e t m e d e n , aç s u s u z gece y a r ı l a r ı n a k a d a r k a p a l ı k a l m ı ş t ı . K a b a h a t i de H â f ı z A l i R ı z a E f e n d i i l e C e m i l S a i d B e y ' e ,



2



"Ben



T ü r k ç e K u r ' a n o k u m a s ı n ı b e c e r e m e m . B u işi h a n e n d e h â f ı z l a r y a p a r " d e m e s i i d i . [ Ü s k ü d a r l ı ] H â f ı z A l i i l e m e r h u m [ E y ü b H a t i b i ] H â f ı z İ d r i s de böyle d e d i k l e r i için o selâhiyattarlar m e c l i s i n e k a b u l edilmemişlerdi. B u ' d i n r e f o r m u ' h a r e k e t i n d e n tantanalı b i r surette Millet



3



bahseden



r e f i k i m i z i n aynı n ü s h a s ı n d a K â z ı m N â m i ü s t a d ı m ı z d i y o r k i : " B i z



böyle b i r r e f o r m düşünmüyoruz. Çünkü maksadımız y e n i b i r mezheb icat e t m e k g i b i b i r k ü s t a h l ı k t a b u l u n m a k değildir."



1



Millet



Mecmuası,



111 n o ' l u üçüncü sayıdan sonra Hâtıralar'm devamını y a ­



yımlamaktan vazgeçtiği için, Eşref E d i b ' i n b u arzusu t a h a k k u k edememiştir. 2



Doğrusu, 'Hasan "Cemil (Çambel)' olacaktır.



3



' Y i n e Atatürk b u inkilâb çalışmalarından bahis b u y u r u r k e n , "Başka hâfızlar



var k i tecvitçidirler, onları b u işe karıştırmak istemem, bana sizin gibi münevver hâfızlar lâzımdır" derlerdi ve bü sözlerle de Hâfız İdris'le Eyüp H a t i b i Hâfız N u r i g i b i l e r i n i kastederlerdi." ( A l i Rıza Sağman: Osman E r g i n , Türkiye Maarif V/1630, İstanbul, 1943'den); "Atatürk, Türkçe Kur'an



Tarihi,



o k u m a meselelerinde biz­



l e r i s a r a y a topladığı sırada, tecvid âşıkı olan hâfızlardan hoşlanmadığını söyle­ yerek e t r a f m d a k i l e r i güldürmüştü". ( A l i Rıza Sağman, Meşhur Merhum,



Hâfız



Sâmi



sh. 53, İstanbul, 1947); "Ben, saray'a b u hâfızlarm g e l d i k l e r i n i görme­



d i m . Yalnız onlar g i t t i k t e n sonra işittim. H e m de bizzat Atatürk'ün ağzından. Demişti k i : Tecvid'den başka birşey bilmeyen hâfızlardan hoşlanmam. O n l a r a n ­ cak k a l k a l e çıkarmayı b i l i r l e r . " ( A l i Rıza Sağman, Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin N i s a n 1948)



Inkârcısına



Cevap Veriyor,



" M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, 8



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



275



Üstad, o n sütunluk u z u n b i r vaaz yapmış. F a k a t m a k a l e s i n i n ser­ levhası



mev'ize



değil



de



"İslâm



Dini,



Aslına



Dönüş



İnkilabı'nın



Eşiğindedir" g i b i yazının kalınlığı k a d a r kalın mânâlı b i r başlık!



1



M e v z u u m u z a g e l e l i m : Hâfız A l i Rıza E f e n d i ve şürekâsının hazır­ l a d ı ğ ı d i n d e r e f o r m h a r e k e t i n i n t a t b i k i n e nasıl geçildi? T a b i i m û m â - i l e y h b u n d a n d a b a h s e d e c e k l e r d i r . B i z ş i m d i d e n s ö y l e y e l i m : Türkçe



Kur'an



diye C e m i l S a i d ' i n o y a l a n yanlış, m u h a r r e f tercümesi, bazı h a n e n d e hâfızlar tarafından c a m i l e r d e o k u n m a y a başlayınca, m ü s l ü m a n c e m a a t etraflarından dağılmaya başladı. Birkaç gün d e v a m e t t i k t e n sonra, b u işin y ü r ü m e s i n e i m k â n o l m a d ı ğ ı g ö r ü l e r e k v a z g e ç i l d i . A n c a k ezanları A r a p ç a o k u y a n l a r a üç a y h a p i s cezası h a k k ı n d a Ceza K a n u n u n a b i r m a d d e i l a v e edildiği için, c a m i l e r d e v e m i n a r e l e r d e A l l a h u E k b e r ' d e n i l e m e m e k t e d i r . F a k a t şimdi d e m o k r a s i i l a n olunduğu için d i n hürriyetine, v i c d a n hürriyetine münâfi o l a n ve a n t i d e m o k r a t i k k a n u n l a r d a b u l u n a n b u m a d d e n i n de k a l d ı r ı l m a s ı z a r u r i b i r h a l k e s betmiştir. B u m ü n a s e b e t l e H â f ı z A l i R ı z a E f e n d i y e b i z de b i r v â k ı a n a k l e d e ­ l i m . M e v s û k r i v a y e t l e r e göre, o sırada ('dinde r e f o r m ' h a r e k e t i yapılmak istendiği sırada) b i r zât, çok c i d d i , çok ağırbaşlı ve h ü r m e t k â r â n e b i r l i ­ sanla Atatürk'e b i r m e k t u p gönderir ve der k i : S e v g i l i Paşamız! Y ü k s e k vasıflarını p e k i y i bildiğiniz T ü r k m i l l e t i , İstiklâl S a v a ş ı n d a n e i s t e d i n i z s e size v e r d i . P a r a i s ­ t e d i n , varını yoğunu bezletti. C a n i s t e d i n , e n kıymetli evlât­ larını v e r d i . F e d a k â r l ı k i s t e d i n , kadınlar o m u z l a r ı n d a cep­ h a n e taşıdı... B u m i l l e t , v a t a n u ğ r u n d a , istiklâl



uğrunda



herşeyi verdi... Gene v e r i r . A n c a k birşeyini veremez P a ş a m ! O da göğsündeki imanıdır. B u m i l l e t , b u i m a n l a



1



Kâzım Nâmi D u r u , İslâm Dini, Aslına Dönüş İnkilabı'nın



Eşiğindedir,



dünyaya



"Millet",



c. 5, sn. 3, sy. 109, sh. 6-7, 14, 4 M a r t 1948. [ B u yazı, esasen M u s a C a r u l l a h i l e yapılan b i r mülâkatm tahkiyesinden i b a r e t t i r . ]



276



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi m e y d a n o k u d u . Dünyanın en m u a z z a m orduları b u imanı yıkamadı... B i r gece s o f r a s ı n d a k e y i f l e r y e r i n d e o l d u ğ u b i r s ı r a d a , A t a t ü r k b u



mektubu



orada hazır



bulunanlardan



birine verir, cehren



okutur.



H a z i r û n ' u n h e p s i k o r k a r a k lâl u e b k e m k a l ı r l a r . F a k a t A t a t ü r k h i ç ç e ­ k i n m e d e n , tereddüt e t m e d e n , " B u adamın yazdığı doğrudur!" der ve der­ hal emir verir: M i l l e t i k e n d i h a l i n e bırakınız. Kur'an'ını Arapça i b a d e t i m d i n i n i n , K u r ' a n ' m m lisanıyla y a p s ı n !



okusun,



1



B u n u n üzerine Hafız A l i E f e n d i n i n d i n d e r e f o r m u da s u y a düşer. Ş i m d i " S e n MişeF'de h o c a b u l u n a n H â f ı z A l i R ı z a E f e n d i , i n k i l a p ç ı a r k a ­ daşına ( y a n i Atatürk'e) k i m b i l i r ne k a d a r küskündür!.., Hâfız A l i Rıza E f e n d i y e şunu da h a b e r v e r e l i m k i Atatürk son demlerinde,



o d i n d e r e f o r m m e c l i s i n i n toplandığı aynı s a r a y da, eski



Türklerin, p u t p e r e s t l i k zamanındaki Güneş Tanrısını hiçbir defa ağzına almadı. H e p K u r ' a n lisanıyla " A l l a h ! A l l a h ! " diye i s t i m d a d e t t i . Böylece r u h u n u , T a n r ı G ü n e ş i n e değil, H â l ı k - ı Z ü l c e l â l o l a n A l l a h ' a t e s l i m e t t i . Hiç hayıflanma!.. K u r ' a n lisanıyla A l l a h u E k b e r ' d i y e n müezzinler h a k k ı n d a k i 'üç a y h a p i s c e z a s ı ' d a ç o k g e ç m e d e n k a l k a c a k ,



müslüman



Türk m i l l e t i d i n hürriyetine, vicdan hürriyetine kavuşacaktır.



1



Sizin,



Eşref E d i b , yıllar sonra Yeni İstiklâl gazetesinde, d e v r i n Başbakanı Süleyman



Demirel'e h i t a b e n yazdığı açık m e k t u p t a b u hâdiseyi nakletmiş ve f a k a t b u kez m e k t u b u n İsmet İnönü'ye yazılmış olduğunu söylemiştir: " B i r aralık şefleri İnönü, n a m a z l a r d a K u r ' a n lisanını kaldırıp yerine u y d u r m a d i l i k o y m a y a k a l ­ kıştı. F a k a t o sırada m i l l e t efradından ciğeri yanık b i r zât tarafından şöyle b i r m e k t u p aldı: Ey bizim sevgili için bizden verdik.



ne istedinizse



Daha



ne isterseniz



millî şefimiz İnönü! Millet



verdik; veririz.



evlâdımızı istediniz



ve memleketin



verdik,



canlarımızı



Yalnız bir şeyimizi veremeyiz,



o da



selâmeti istediniz göğsümüz­



deki imandır. B u n u n üzerine daha i l e r i gidemedi, b u ibadet inkılâbını yapamadı, yapmaya cesaret edemedi." (Eşreb E d i b , Kara Kitab, bas.)



sh. 110, İstanbul, 1967; 2.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



277



' d i n d e r e f o r m ' h a r e k e t i de b u s u r e t l e g e l m i ş g e ç m i ş h a z i n b i r m a c e r a o l a ­ caktır.



1



H â f ı z A l i R ı z a E f e n d i ! Size ş u n u k e m â l - i s a m i m i y e t l e v e k a r d e ş ç e a r z e d e r i m k i h e r ne yaparsanız yapınız, her ne söylerseniz söyleyiniz, yalnız K u r ' a n ' l a oynamayımz... Çünkü K u r a n l a oynayanların



âkibeti



pek hüsranla neticelenmiştir. Kaynak:



Eşref E d i b , Dinde



Reform



Kahramanı,



"Îslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve



Mecmuası", c. 2, no. 98, sh. 6-7, M a r t 1948. [ B u yazı, A l i Rıza Sağman'la yapılan söyleşiyi m u h a t a b almaktadır. Bkz. M e t i n I V ]



1



B u satırların yazılmasından i k i yıl sonra, 1950 yılında Arapça Ezan yasağı, 16



H a z i r a n 1950 t a r i h l i ve 5665 sayılı k a n u n l a , Türk Ceza K a n u n u n u n 526. m a d ­ desinin değiştirilmesiyle kaldırılmıştır.



XX BİR HAKİKAT İNKARCISINA



CEVAP



Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n



Atatürk'ü dinsiz



ve kâfir göstermek, ham-yobazlığm büyük d e r t l e r i n d e n



b i r i d i r . H a l b u k i h a k i k a t , b u iftiranın aksinedir. Milletin,



aylardır neşret­



tiği vesikalar, hâdiseler, hâtıralar; tarihî r e a l i t e l e r i b u isnadın aleyhine çık[ar]mıştır. Bugün aramızda olmayan ve müdafaası sadece vicdanları­ mıza ve kadirşinaslık h i s l e r i m i z e mevzû b u k a h r a m a n , " D i n , m i l l e t i n bölünmez parçasıdır. F a k a t d i n , taassub ve hurafelere âlet olmamalıdır" derken, onu, duyduğundan g a y r i s i n i söylemeye k i m zorluyordu? F a k a t i r ­ tica, i l m i n ve mantığın hâkimiyetini h e r zaman reddeder.



Îslâm-Türk



98. sayısında, sadece hâtıralarını rica ettiğimiz ve b i r



Ansiklopedisinin



m u h a r r i r i m i z l e konuşmak n e z a k e t i n i esirgemeyen m u h t e r e m A l i Rıza Sağman (Hâfız Rıza), b u mecmua s a h i b i n i n haksız, yersiz, aşırı ve baştan nihayete k a d a r mugâlata dolu b i r t a a r r u z u n a uğramıştır. Atatürk, " T a r i h yazmak, t a r i h y a p m a k k a d a r zordur" demişti. Yanlış ve eksik t a r i h , ancak vâki olmayan hâdiselerden hisse çıkarmak y o l u n d a k i istismarcıları sevin­ d i r i r . Ne y a p m a k lâzım? Atatürk'e i f t i r a edip herşeyin ondan sonra



düzel­



diği masalına katılmak mı? F a k a t biz, ne vicdanlarımızı, ne aklımızı k i r a ­ lamadık! [ M i l l e t M e c m u a s ı ] " D i n d e R e f o r m Kahramanı" yazarı sayın Eşref Edib'e! Sayın dostum! İslâm



Türk



Ansiklopedisi



Mecmuasının



98. nüshasında



"Dinde



R e f o r m K a h r a m a n ı " başlıklı, b a n a a i t u z u n yazınızı o k u d u m . Baştan başa yanlış ve d i p t e n durağa gayr-ı s a m i m i o l a n b u yazınıza işte cevap­ larımı s u n u y o r u m :



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



279



1. Y a z ı n ı z a b i r h i k â y e i l e b a ş l ı y o r s u n u z : V a k t i y l e n e i d ü ğ ü b e l i r s i z biri,



camilerde



Hulefâ-i



Râşidîn'in



isimlerini



kaldırtıp



yerlerine



Talâtlarm, E n v e r l e r i n i s i m l e r i n i k o y m a y a kalkışmış imiş! Doğrudan doğruya b a n a a i t olan b i r yazıya böyle b i r hikâye koy­ m a n ı n v e i ç i n d e s ö y l e n i l e n " n e i d ü ğ ü b e l i r s i z " k e l i m e s i n i n i s t i h d a f ettiği m â n â açıkça anlaşılıyor. B a n a "ne idüğü b e l i r s i z " d e m e k lütfunda b u l u ­ nuyorsunuz. B u y a z ı y ı y a z a r k e n ç o k s i n i r l i o l d u ğ u n u z anlaşılıyor. Ç ü n k ü y e r s i z , mânâsız yazılar böyle z a m a n l a r d a yazılır. Öyle değil m i sayın Eşref Edib?! B e n n e d e n "ne idüğü b e l i r s i z " oluyormuşum? Eşref E d i b i n dahî 25 y ı l d a n b e r i t a n ı d ı ğ ı v e nelâm v e r m e d e n g e ç m e d i ğ i b i r H â f ı z R ı z a , n a s ı l o l u r d a " n e i d ü ğ ü b e l i r s i z " o l a b i l i r ? Ç o k ş ü k ü r , s i z i n k a d a r d e ğ i l s e de y i n e y u r d u n içinde ve dışında g e r e k sâdık, g e r e k kâzib şöhretim vardır. N e i d ü ğ ü b e l i r l i o l m a k , sizce n a s ı l o l u r ? B i r k i m s e n i n n e i d ü ğ ü n e d â i r e l i n d e m u t l a k a b i r 'şecere'si m i olması lâzımdır? O h a l d e s i z i n böyle b i r şecereniz v a r mı? Şayet v a r s a , i t i r a f e d e r i m k i ben, şeceresiz o l a r a k ne idüğü b e l i r l i olanlardanım. Talâtlarla E n v e r l e r i n i s i m l e r i n i câmilere a s m a k i s t e y e n s e r s e r i n i n , b a n a a i t y a z ı d a n e işi v a r d ı ? Siz o h i k â y e y i , T a l â t l a r a , E n v e r l e r e t a p m a n v e u y a n l a r h a k k ı n d a k i y a z ı n ı z a s a k l a s a y d ı n ı z , y e r i n d e b i r iş y a p m ı ş o l u r d u n u z . D o s t u m ! Onlar,



sizin



memduhlarmızdı!



Ben, bu



yaşıma



k a d a r a n c a k b i r varlığa b o y u n e ğ d i m ve a n c a k O'na d a y a n d ı m ve O'na tapındım: U l u Tanrım! 2. "Millet



r e f i k i m i z , sahneye dinde inkilâb y a p a c a k y e n i b i r k a h ­



r a m a n çıkarıyor" diyorsunuz. Yazınızda b u n a benzer d a h a birçok sözle­ r i n i z v a r . H i ç b i r i d o ğ r u v e y e r i n d e değildir. H e p s i t e h z î l , i s t i s f a r v e i s t i h ­ zardır. H ü l â s a , t o p y e k û n y a k ı ş ı k s ı z a l a y l a r d ı r . " Ş i m d i de H â f ı z A l i R ı z a S a ğ m a n adında b i r zat, Donkişotvârî b i r edâ i l e . . . " g i b i sözler, b i r adı ' E ş r e f , ö t e k i adı ' E d i b ' o l a n b i r z â t a nasıl y a k ı ş ı r ? B u sözlerinize şöylece karşılıkta bulunacağım:



280



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi a ) Millet



r e f i k i n i z i n , s a h n e y e dinde



r a m a n ç ı k a r d ı ğ ı y o k t u r . Millet



inkilâb



yapacak yeni b i r k a h ­



r e f i k i n i z , b u n d a n 17 yıl ö n c e v u k û a g e l i p , 1



o l m u ş b i t m i ş o l a n b i r h â d i s e y i y e n i n e s l e n a k i l v e h i k â y e d e n b a ş k a b i r iş yapmıyor.



Meseleleri



'tağlît'



etmek,



başka



şekillerde



göstermeye



ç a l ı ş m a k , c i d d i i n s a n l a r ı n t e n e z z ü l e t m e y e c e ğ i b i r iştir. Millet'teki



sözlerimden dolayı b a n a 'kahramanlık' izafe e t m e k ,



d o ğ r u y u y a n l ı ş g ö r m e k v e y a n l ı ş g ö s t e r m e k de h a y l i b i r k a h r a m a n l ı k t ı r . A i k i g ö z ü m ! Siz b e n i m ' d i n d e r e f o r m ' y a p m a k düşünce ve isteğinde b u ­ l u n d u ğ u m u , s ö z l e r i m i n n e r e s i n d e n ç ı k a r ı y o r s u n u z ? İ ş t e Millet,



işte söz­



l e r i m ! H a y d i , h a n g i s a t ı r d a n , h a n g i c ü m l e d e n b ö y l e b i r m â n â v e i m a çı­ kıyorsa, anlatınız da b u ince anlayışınızın f e y i z l e r i n i bizlere i n a y e t b u ­ y u r d u ğ u n u z d a n d o l a y ı e l l e r i n i z i v e a y a k l a r ı n ı z ı ö p e l i m v e size h a y ı r d u ­ a l a r e d e l i m . E s k i d e n o l m u ş , t a r i h e k a r ı ş m ı ş işleri n a k i l v e h i k â y e e t m e k , y e n i d e n r e f o r m y a p m a y a çalışmak mı d e m e k t i r ? Eğer böyle ise, b u a n ­ layış, y ü k s e k şahsınıza mahsûs ve münhasırdır. Herhangibir



reform,



yüksek



ve



ender



şahsiyetlerin



işidir.



Böylelerinin karşısında b e n k i m o l u y o r u m , sen k i m ? B i z i m gibilerde ne o k u d r e t b u l u n u r , ne o niyet! B i r g ü n b e n i , Millet



Mecmuası



y a z a r ı z i y a r e t e t t i . S o r d u , b e n de



h a t ı r l a d ı k l a r ı m ı s ö y l e d i m . M e s e l e n i n e s a s ı , 17 yıl ö n c e



2



olup biten bir



i ş i n sadece h i k â y e s i n d e n i b a r e t t i r . H a y d i s ö y l e y i n i z , y e n i b i r r e f o r m i s ­ teğini b u işlerin ve b u sözlerin n e r e s i n d e n çıkarıp d a ortalığa b i r 'umacı' atıyorsunuz? Y o k s a b u g i b i şeylerin ağıza alınmasına, yazılıp çizilmesine t a r a f t a r mı değilsiniz? Lâkin neden? Niçin? O l a b i l i r . F a k a t h e r k e s i n s i ­ zin gibi d u y u p , sizin gibi düşünmesini sağlayamazsınız. Dünya k u r u l d u k u r u l a l ı n e N e m r u d l a r g e l d i , n e F i r a v u n l a r geçti de hiçbiri b ü t ü n i n s a n ­ ların d u y g u ve düşüncelerini k e n d i isteğine a d a p t e e d e m e d i .



1



Doğrusu "16 yıl önce" olacaktır; zira hâdiseler 1932'de vukû bulmuş, b u yazı



ise, 1948 yılında yazılmıştır. 2



Doğrusu "16 yıl önce" olacaktır.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar Yazınızın



t a m 12 y e r i n d e



'Hâfız



Rıza



Efendi'



281 sözünüz



B u r a d a k i ' E f e n d i ' sözüne, eski z a m a n d a olsa i d i , teşekkür Lâkin bugün b u sözünüzü 'teessür' i l e karşıladım.



Sayın



var.



ederdim. dostum!



'Efendiliğin b u y u r t t a n k a n u n l a kalkmış olduğunu yoksa u n u t t u n u z mu?



1



b ) " Ş i m d i de b i r H â f ı z R ı z a , D o n k i ş o t v â r î b i r e d â i l e . . . " s ö z ü n ü z , c i d d i ve s a m i m i a d a m l a r için p e k 'ayıp' o l a n 'istihzâ'ya m a h m u l d ü r . B u istihzanıza şöyle hakikî b i r edâ i l e cevap sunarım: Bay Eşref Edib! H a y d i biz, "önünde d u r u l m a z b i r mecburiyet a l ­ tında ezilerek vazife yaptık" d i y e l i m . Biz m e m u r i d i k , mâzur i d i k , mec­ b u r i d i k , f a l a n f a l a n ! Y a siz? E l i n i z d e k i haşin k a l e m i n i z l e , ağzmızdaki müstehzi dilinizle, etvârmızdaki t u f e y l i h i d d e t ve şiddetinizle neye, k i m e b e n z i y o r s u n u z , f a r ­ kında mısınız?! B i l m e m , h a n g i k a y n a k t a n aldığınız h a k ve selâhiyetle k e n d i n i z e ' b ü y ü k b i r m ü c t e h i d ' s ü s ü v e sıfatı v e r e r e k o n u n y a n ı n a a z a ­ m e t l i b i r ' d i n hâmisi' vazifesi ve selâhiyeti t a k a r a k d i n duygularına ve i m a n a ş k l a r ı n a , z â t a m a h s û s b i r ölçü v e s i s t e m k o y a r c a s ı n a o r t a d a b e l i ­ r e n b i r kılıkçı (formalist) B e n Tekbir'in



kahramana benzemiyor musunuz?



Türkçeleştirilmesine



h i z m e t e t m i ş i s e m , size n e o l u ­



yor?! B u h a r e k e t i m , b e n i a z a r l a m a n ı z için size selâhiyet m i v e r i y o r ? ! İmana sistem vereceğinize, k a l e m i n i z e dümen taksanız daha i y i edersi­ niz. Y a z ı n ı z ı n r u h u n d a g i z l e n e n ' t e k f i r silâhı', n e r e d e y s e s ı r ı t a c a k ! B u da görünse, o z a m a n 'taassub çığlıkları'nm müsellâh b i r mücahidi o l a r a k ortalığa dehşet saçacağa b e n z i y o r s u n u z .



1



1934 yılında k a b u l edilen, Efendi,



Bey, Paşa gibi Unvanların kaldırılması h a k ­



kındaki 2590 sayılı k a n u n u n b i r i n c i maddesi şu hükmü i h t i v a e t m e k t e d i r : "Ağa, Hacı, Hâfız, Hoca, Molla, Hazretleri



Efendi,



Bey, Beyefendi,



Paşa, Hanım, Hanımefendi



ve



l a k a p ve ünvanları kaldırılmıştır. E r k e k ve kadın vatandaşlar, k a n u n



karşısında ve resmî belgelerde yalnız adlarıyla anılırlar."



282



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi " Ş i m d i b i r de H â f ı z R ı z a a d ı n d a b i r zât, D o n k i ş o t v â r î b i r e d â i l e . . . "



sözünüzle yeniden b i r reform hareketine başlanmış gibi sakat b i r dü­ şünce o r t a y a atıyorsunuz. Pekâlâ b i l i r s i n i z k i Hâfız R ı z a n ı n b u işe h i z ­ m e t i , — ş a y e t v a r s a — ş i m d i d e ğ i l , b u n d a n 17 yıl ö n c e



1



i d i ; seni bugün



İstanbul'da yaşatan, s a n a ve b a n a b ü t ü n m i l l e t e b u y u r t t a s o l u k a l m a k imkânlarını bağışlayan zâtın, B ü y ü k Atatürk'ün i d a r e s i ve e m r i altında o l a r a k ! B u h u s u s t a k i sözleri k ı s a k e s i y o r u m . B e n i Donkişot'a benzetmek suretiyle u l u - o r t a alay e t m e k t e n çe­ k i n m i y o r s u n u z . B u s u r e t l e b e n i m de size a y n e n m u k a b e l e e t m e k l i ğ i m için b a n a b i r ' h a k ' b a ğ ı ş l a m ı ş o l d u ğ u n u z u d ü ş ü n m ü y o r m u s u n u z ? Y a h u t , b u istihzanızla b e n i m güceneceğimi hesaba katmanın lâzım olduğuna i n a n m ı y o r [ m u j s u n u z ? Y a b e n de s i z e , " B u n a s ı l y a z ı , e y E ş r e f E d i b E f e n d i ? ! A l e n e n s ö ğ ü p s a y m a n ı n h e m d i n e n , h e m de k a n u n e n y a s a k o l ­ d u ğ u n u n e d i y e d ü ş ü n m ü y o r s u n ey d i n k a h r a m a n ı ? ! B u y a s a ğ ı , b u d e f a ­ lık



size



hatırlatmakla



iktifa



ettiğimi



arzederim



ey



müctehidler



Donkişotu!" g i b i sözler k u l l a n s a m , darılmaya, g ü c e n m e y e hakkınız o l ­ maz. Çünkü k e n d i n i z d e tasarladığınız izzet-i nefsin, başkasında da b u ­ lunduğunu kabul etmelisiniz. Siz, i y i b i r edib, o l g u n b i r y a z a r , b ü y ü k b i r allâme, hülâsa herşey olabilirsiniz; yalnız birşey olamazsınız: Başkalarıyla i s t i h z a e t m e k , baş­ kalarını t a h k i r e t m e k , ötekinin b e r i k i n i n izzet-i nefsini kırmak selâhiyetine sahip! İlim alanında, f i k r e , mütalaaya h ü c u m e t m e k , ne k a d a r l ü z u m l u v e f a y d a l ı b i r iş i s e , ş a h s a e n k ü ç ü k b i r t a a r r u z b i l e e n abes b i r h a r e k e t ­ t i r . B ü y ü k b i r acze d e l â l e t e d e r . B e n i m i z z e t - i n e f s i m , e l b e t t e s i z i n y a z ı ­ nızın için için anlattığı kaygıların üstündedir sayın d o s t u m ! B u h u s u s t a çok kıskanç olduğumu b i l d i r m e k l e şereflenirim. T a r i h boylarına bakıldığı z a m a n , c e m i y e t l e r i n bazen böyle



zecrî



adımlarla y ü r ü t ü l m ü ş oldukları görülür. B u yazınız öyle anlatıyor k i eğer s i z i n e l i n i z e b u g ü n dahî böyle işlerin m e k a n i z m a s ı verilmiş olsa,



Doğrusu "16 yıl önce" olacaktır.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



283



d e r h a l ric'î h a r e k e t l e r i b d a ı i l e aynı z e c r i y e t i g ö s t e r e c e k s i n i z . Ç ü n k ü y a ­ z ı n ı z d a k i ş i d d e t v e h u ş û n e t , e ğ e r s a m i m i ise, k a r a t a a s s u b u n g ö s t e r m e y e y e l t e n d i ğ i k o r k u n ç h a m l e l e r d e n b a ş k a değildir. B e n b i r i n k i l a p ç ı d e ğ i l i m . Ç ü n k ü b u iş — d e m i n d e d i ğ i m g i b i — e n b ü y ü k l e r i n y a p a c a ğ ı iştir. B i z A t a t ü r k ' ü n d a v e t i n e u ğ r a d ı k . S a r a y ' a g i t ­ t i k . Bir saatin "Bayram



içinde



Tekbiri



günlerinde



Türkçeleştirmek camilerde



vazifesi karşısında kaldık.



okunan



tekbirler,



mutlaka



Türkçeleşecek!" d e n i l i y o r d u . B u iş, m a d e m k i m u t l a k a olacak ve yapıla­ caktı, b a r i b i r a z i y i , o l g u n ve aslına u y g u n olması için çalışmak ve uğ­ r a ş m a k , üzerlerimize düşen vazife değil m i idi? B e n , işte b u n a çalıştım v e b u g a y r e t l e i f t i h a r e t t i ğ i m i Millet'e



söyledim. M u v a f f a k olmamış deği­



l i z . B u n u n l a b u g ü n de y a r ı n d a i f t i h a r e d e r i m . Sayın Eşref Edib! Atatürk, s a r a y a sizi davet edeydi, ne yapardı­ n ı z ? S ö y l e y i n , g i t m e z m i y d i n i z ? H a y d i g i t t i n i z , b ö y l e b i r işle v a z i f e l e n s e i d i n i z , y a p a c a ğ ı n ı z iş n e i d i ? T e k l i f i d o ğ r u d a n d o ğ r u y a r e d d e t m e k m i , y o k s a kafanıza göre b i r tercüme y a p m a k mı? Eğer i k i n c i şıkkı y a p a r i d i y s e n i z , b i z e k a r ş ı s ö y l e y e c e k s ö z ü n ü z y o k t u r . Ç ü n k ü b i z de b u n u y a p ­ t ı k , h e m de i y i y a p t ı k ! S i z t e k b i r i , b i z i m k i n d e n d a h a i y i t e r c ü m e e d e b i ­ l i r s e n i z , i ş t e m e y d a n ! H a y d i y a p ı n ı z d a g ö r e l i m . H e m b i z , o n u yarım



sa­



atte y a p m ı ş t ı k . Siz y a r ı m a y d a y a p ı n ı z ! B i r i n c i şıkka bakalım. " T e k l i f i r e d m i ederdiniz? Böyle b i r medenî cesaretliniz], hakikî b i r şecaatiniz vardı da b u şimdi b a n a yazdığınız m ü k e m m e l yazıyı, o z a m a n n e d e n yazmadınız?" diye s o r a b i l i r m i y i m ? O z a m a n ' d i l s i z l i k ' i l e ş i m d i k i ' b ü l b ü l l ü k ' a r a s ı n d a k i b u b ü y ü k t e z â d m se­ bebini gösteremeyeceğinize e m i n i m . Son yılda d i n i s t e k l e r i n e karşı görülen şu h e y e c a n l a r d a n i s t i f a d e e d e r e k ortalığı ç o r b a y a ç e v i r i r s e k , e m i n o l u n u z m i l l î b ü n y e m i z d e b i r r e ­ a k s i y o n d a h a başlar. İşte b u r e a k s i y o n , artık r e a k s i y o n s u z kalır. Çok d i k k a t l i bulunmanın çağında olduğumuzu unutmayalım d o s t u m ! B e n b u r a d a o z a m a n k i yapılan işlerin doğru v e y a eğri o l d u ğ u n u k a t ' i y y e n hesaba k a t m a y a r a k konuşuyorum. Yalnız sizin taarruzlarımze k a r ş ı k e n d i m i m ü d a f a a d a n b a ş k a b i r iş g ö r m ü y o r u m v e d i y o r u m k i : Biı



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



284.



m ü s l ü m a m n i m a m , eğer 'Tanrı u l u d u r ' şeklindeki Türkçe d u a i l e u y u ş ­ m a k imkânı b u l a m a z s a , sizin b u t a r z l a r d a söğüp s a y m a k t a n i b a r e t m e ­ t o d u n u z l a hiç u y u ş a m a z . Y a l n ı z m ü d a f a a s ı n a d e ğ i l , h i m a y e s i n e de y e l ­ t e n m i ş g ö r ü n d ü ğ ü n ü z y ü c e İ s l â m , istihzayı



hiç sevmediği g i b i , 'galîz'ul-



k a l b ' olmayı d a e n ağır ve şâyân-ı h a y r e t ve d i k k a t b i r t a r z i l e y a s a k etmiştir. H e l e insanların ' i z z e t l e r i n e verdiği değer ve ö n e m i n derecesin­ d e k i yüksekliği, b u h u s u s t a mü'minleri, A l l a h ve Rasûl'ün sırasında g ö s ­ t e r m e k l e ifade eylemiştir; "İzzet, Allah'ın, Rasûl'ün ve mü'minlerindir" demiştir. N e tuhaftır, İslâm d i n i n i h i m a y e y e kalkışan b i r i n i n , m ü s l ü ­ m a m n i z z e t - i n e f i s v e h a y s i y e t i n i k ı r m a k t a n ç e k i n m e m e s i , h i ç b i r dinî sı­ f a t ve k a n u n î selâhiyeti b u l u n m a d ı ğ ı h a l d e ötekinin b e r i k i n i n g ö n l ü n ü v e şerefini ç a î a k a l e m v e u l u o r t a e z m e k t e n k o r k m a m a s ı , o n u n s ö z ü i l e işi arasındaki korkunç b i r t e n a k u z u ürküdler [gösterir]. Haksızlığın hasmı, h a k ve h a k i k a t t i r . Hülâsa sayın Eşref E d i b ! B e n i Donkişot'a benzetmeniz, ne h a k ve h a k i k a t , ne edebiyat k a i d e l e r i n e u y g u n b i r teşbih olmamış; b i l a k i s s i z i n g i b i yaşını başını almış ve m e m l e k e t e oldukça ün salmış b i r y a z a r a y a ­ kışmayacak d u r u m göstermiştir. 3. " M e ğ e r e z a n ve t e k b i r l e r i T ü r k ç e l e ş t i r m e k h u s u s u n d a A t a t ü r k üzerinde müessir olmuş imiş" diyorsunuz. B i z , m u g â l a t a n m ne olduğunu a n l a y a c a k k a d a r t a h s i l e mâlikiz d o s t u m ! O r t a d a , " A t a t ü r k ü z e r i n d e m ü e s s i r o l d u m " d i y e b i r söz s ö y l e y e n m i var? Böyle b i r sözü söyleyen v a r s a , o da sizsiniz. B e n i m sözlerim işte m e y d a n d a d u r a n Millettedir.



Neden i y i o k u m a d a n ceffelkalem yazarak



böyle m a h c u b d u r u m a düşüyorsunuz? S i z i n ceffelkalem yazdığınızı, b e n işte isbatlıyayım da görünüz: a ) B u s ö z ü n ü z l e , " E z a n i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i n i " de b a n a i s n a d e d i ­ y o r s u n u z . H a l b u k i b e n Millette,



" E z a n i n b u c e m i y e t t e değil, A n k a r a ' d a



D i y a n e t İşleri R i y a s e t i n d e T ü r k ç e l e ş t i r i l m i ş o l d u ğ u n u i ş i t t i ğ i m i z i " s ö y ­ l e m i ş t i m . B u i b a r e y i 18 M a r t 1 9 4 8 t a r i h l i v e 1 1 1 s a y ı l ı M i l l e t i n d ö r ­ d ü n c ü s a h i f e s i n d e b u l u n a n s ö z l e r i m i n 4. s ü t u n u n d a b u l u r s u n u z . B u n a bakmadan yazarak —tekrar edeyim— mahcub duruma üzüldüm.



düştüğünüze



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



285



Şimdi sayın yazar! Ezanı Türkçe'ye çevirene h ü c u m edeceksiniz, b a n a değil! O z a m a n A n k a r a ' d a k i D i y a n e t İşleri R e i s i n i b u l u p b a t a r ­ 1



yanızı o n u n üzerinde kullanmalısınız. B e n i zayıf s a n a r a k bombardımanı h e p b e n i m üzerimde y a p m a k istediğiniz anlaşılıyor. L â k i n görüyorsunuz k i b e n sandığınız gibi değilim. Bazı müdafaalar vardır, taarruzları s u y a düşürür. b ) B e n A t a t ü r k ' e nasıl m ü e s s i r o l a b i l i r i m ? B ö y l e b i r i d d i a m ı v a r ? B u i d d i a , b i r y a n d a n hoppalık, b i r y a n d a n küstahlıktır k i b e n i m s e m t i m e u ğ r a m a m ı ş t ı r . B e n h a d d i m i ona göre y a ş a y a n l a r d a n ı m ! B u iddiayı siz u y d u r m u ş s u n u z ! Y a l n ı z a y ı p değil, g ü n a h t ı r d a . c ) A t a t ü r k b ü t ü n d ü n y a n ı n bildiği ü z e r e , b i r d â h i i d i . B u l u p p l a n ­ l a d ı ğ ı v e y ü r ü r l ü ğ e s o k m a k i s t e d i ğ i işler h a k k ı n d a y a n m d a k i l e r d e n b i r i m ü t a l a a d e r m i y a n ederse o n u d i n l e r , d o ğ r u b u l u r s a k a b u l e d e r d i . B e n de ona karşı birkaç cümlelik söz söylemiş olanlardanım. Şu h a r e k e t i m i " A t a t ü r k ü z e r i n d e m ü e s s i r o l m u ş " ş e k l i n e s o k m a k [ v e ] g ü y a b e n i öyle b i r i d d i a d a b u l u n m u ş göstermek için yüreğin kötü d u y g u l a r a esir d ü ş m ü ş o l m a s ı i k t i z a e d e r k i b u n u size ç o k g ö r ü r ü m . E v e t , b e n b ü t ü n a r k a d a ş l a r ı m g i b i o h u z u r d a b i r k a ç söz s ö y l e m i ş o l m a k l a i f t i h a r e d e r i m . Y e r d e n g ö ğ e k a d a r o l a n h a k k ı m ı , s i z de l ü t f e n i t i r a f ediniz. B e n i m iğrendiğim ve s e m t i n e u ğ r a m a d ı ğ ı m ve k i m d e görür­ sem o n d a n uzaklaştığım b i r hâlet-i r u h i y e v a r s a , o da t e m e d d u h t u r . iftihar



i l e temedduh 4. Millet'in



'u karıştırarak göstermeye çalışmayınız, r i c a e d e r i m .



b a n a paye v e r e r e k b e n i coşturduğundan b a h s e d e n söz­



l e r i n i z , doğrudan doğruya t a h k i r d i r . Öyle b i r t a h k i r k i ' h a k i r ' o l m a y a n üzerinde zerre k a d a r t e s i r i olamaz ve m a s d a r m a rücû e t m e k t e n başka çare b u l a m a z . B u t a a r r u z u n u z u ş ö y l e de p ü s k ü r t e b i l i r i m : Millet



b a n a paye v e r d i ise, h e r h a l d e s i z d e n birşey a l a r a k vermiş



d e ğ i l d i r . O h a l d e size n e o l u y o r ? S i z i n c e b i n i z e e l d o k u n d u r m a d a n , b i r i



1



Rifat Börekçiyi (öl. 1941).



286



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



b a ş k a b i r i n e b i r ş e y v e r m i ş o l s a , siz b ö y l e b i r ç ı ğ l ı k k o p a r a r a k ' N e d e n v e ­ r i y o r s u n u z ? ' d i y e h a y k ı r ı r v e b o ğ a z ı n ı z ı y ı r t a r m ı s ı n ı z ? Milletin



bana



v e r d i ğ i p a y e , s i z i n n e n i z i e k s i l t t i de b ö y l e c e z a v a l l ı k ı s k a n ç l a r a y a k ı ş ı r b i r e d â i l e f e r y a d u figana d ü ş t ü n ü z . A n l a m ı y o r m u s u n u z k i Millet'in



b a n a verdiği paye, Atatürk'ün



d a h a evvel vermiş olduğu p a y e n i n doğurmasıdır. Y i n e t a k d i r b u y u r m u yor m u s u n u z k i Atatürk'ün b a n a vermiş olduğu paye, daha evvel Cenab-ı H a k k i n b a n a vermiş olduğu p a y e n i n doğurmasıdır. B e n böyle şeyleri söylemem, a m a s i z i n yersiz sözlerinizin t a m karşılığıdır da o n u n için b i l m e c b u r i y e söylemiş b u l u n u y o r u m . Öyle t a a r r u z u n böyle müdafaası olur. Sayın o k u y u c u l a r d a n af d i l e r i m . 5. S a r a y ' d a "Cemil Millette



Said'in



riyasetinde toplanmış



olduğumuzu"



söylemiştim. B u ' C e m i l Said' sözünün b i r zuhûl eseri olduğunu



b u r a d a s u n a r ve düzeltirim. Başkanlığında toplandığımız zat, ' H a s a n C e m i l ' i d i . Sayın B o l u m i l l e t v e k i l i olan H a s a n C e m i l ! Sizde b u h u s u s t a d i k k a t s i z l i k h ü k ü m r a n o l m u ş b a y E ş r e f E d i b ! Ç ü n k ü Millette



"Ardahan



m e b û s u C e m i l S a i d " s ö z ü m d e n t e f e r r ü s e d i p de a n l a t ı l m a k i s t e n e n z â t ı n K u r ' a n i Fransızca'dan Türkçe'ye çevirmek cüretkârlığını gösteren b i r zât olamadığını a n l a y a c a k ve b u m e v z û etrafında b i r sürü mütalaa israfında b u l u n m a y a c a k t ı n ı z . N e ise... 6. " S e l â h i y a t t a r z â t l a r ı n diğerleri m â l u m d e ğ i l " d i y o r s u n u z . N e d e n m â l u m o l m a s ı n ? P e k â l â h e p s i de m â l u m . Sizce m â l u m d e ğ i l s e , i ş t e a d ­ l a r ı n ı s i z e de s u n a y ı m : [ 1 ] B e ş i k t a ş l ı H â f ı z R ı z a m e r h u m , [ 2 ] m e ş h u r Hâfız K e m a l m e r h u m , [3] B u r h a n m e r h u m , [4] b u g ü n k ü b ü y ü k müzik üstadı değerli Hâfız S a d e t t i n K a y n a k , [5] A d l i y e ' d e k i m e ş h u r Hâfız N u r i , [6] E n d e r u n l u Hâfız Y a ş a r !



1



7. " B u n l a r D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a t o p l a n ı y o r l a r . D i n d e r e f o r m y a ­ p a c a k l a r " s ö z ü n ü z , ç ı p l a k b i r 'tağlît'tir. Reform



i d i ise, o n u biz değil,



A t a t ü r k y a p a c a k t ı . İtirazınız m a h a l l i n e m a s r u f o l s u n . A ç ı k k o n u ş u n u z !



B u listede i k i hâfızin ismi zikredilmemiştir: Hâfız F a h r i ve Hâfız Zeki.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar 8.



B i r Rüşdiye



Muhammed Abduh'a



1



hocası



varmış.



Mısır



Müftisi



287 meşhur



Şeyh



' b i z i m A b d u ' d e r m i ş . A n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e b e n de



'bizim Atatürk' demeye varıyormuşum. B u suretle sayın üstad, beni 'hoppalık' i l e i t h a m b u y u r a c a k l a r . H a l b u k i b e n i m tarafımdan böyle b i r s ö z , i m a y o l u i l e de s â d ı r o l m u ş değildir. F a k a t s a m i m i y e t e d a y a n a n b i r d i l , ' b i z i m Atatürk' d i y e b i l i r , h e m d e m e l i d i r . ' B i z i m P e y g a m b e r i m i z ' de­ m e k l e d e r i n b i r zevk ve yüksek b i r şeref duyduğumuz g i b i , Rüşdiye ho­ casını sevgi b e l i r t e n sözünden dolayı ne diye teşnî e d i y o r s u n u z ? Şeyh M u h a m m e d A b d u l l a h [ A b d u h ] g i b i b i r d i n âlimi, ağıza türlü f o r m a l i t e ­ lerle m i alınmalıdır. Geç b u g i b i demode olmuş şekilperestlikleri! 9. " A t a t ü r k ' e akıl h o c a l ı ğ ı e d e c e k d e r e c e d e b ü y ü k i n k ı l a p ç ı " s ö z l e ­ r i n i z , b a n a karşı esrarengiz b i r sebebin doğurduğu h a m l e d i r . Siz h e r ­ h a l d e beni sevmeyen b i r i tarafından b e n i m a l e y h i m d e teçhiz ve t e s l i h e d i l m i ş e b e n z i y o r s u n u z . B e n v e b i z k i m o l u y o r u z k i A t a t ü r k ' e akıl h o c a ­ lığı y a p m a y a k a l k ı ş a l ı m ? Y o k s a o r t a d a b ö y l e b i r i d d i a d a b u l u n a n m ı v a r ? Hayır dostum! Böyle b i r i d d i a d a b u l u n a n yok! K a t ' i y y e n ! Lâkin böyle b i r i d d i a d a bulunulmuş gibi b i r d u r u m ihdas eden v a r k i o da sizsiniz. 1 0 . R e ş i t G a l i p ' i n sözlerini Millet'e Vekilinin



2



bi'l-iltizam verdim. B i r Maarif



b u g i b i m e v z û l a r ü z e r i n d e n a s ı l k o n u ş t u ğ u n u Millet'e



l a t m a k , baş maksadım i d i . B u maksadımı benimle konuşmayı Millet



an­ yapan



m u h a r r i r i n e açmıştım. O n u yazmamış. Ne bilsin, sizin b u n u da



t a a r r u z u n u z d a b a r u t o l a r a k kullanacağınızı? 1 1 . B i r ithamınız d a h a v a r k i ağırdır; "inkilâb z i y a f e t i y l e m ü t e n a ' i m olduğumdan" bahsediyorsunuz. Aziz dostum! Lütfen dinleyiniz! B e n h â f ı z ı m , a m m a a m a t ö r ü m , cerrar



değilim. B u h u s u s t a 'feragat' g i b i



tükenmez b i r h a z i n e n i n mülkiyetini taşıyorum. Hırs ve t a m â d a n gözleri kızmış ve kızarmış bazı y a z a r l a r g i b i , neşrettiğim eserleri s a t m a k için ötekine b e r i k i n e bizzat d i l dökenlerden olmadığıma şükrederim.



1



M e t n i n aslında 'Abde' geçmektedir.



2



Hâdisenin geçtiği t a r i h t e (1932 Ramazan'mda) Reşit Galip henüz Maarif



Vekili



değildi. K e n d i s i 19 Eylül 1932'de b u göreve atanmış ve 13 Ağustos 1933 t a r i h i n e k a d a r b u görevde kalmıştır.



288



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi 1 2 . D a h a a ğ ı r b i r i f t i r a n ı z d a ş u d u r : 0 R a m a z a n b a z ı h â f ı z l a r sa¬



r a y ' a d a v e t e d i l m i ş l e r . B u n l a r iftarsız, aç v e s u s u z o l a r a k gece y a r ı l a r ı n a k a d a r s a r a y i n a l t o d a s ı n d a k a l m ı ş l a r . B u n l a r , Türkçe



okumayı



kabul



e t m e d i k l e r i n d e n b e n i m t e s i r i m yüzünden b u d u r u m a düşmüşler! İnsaf, d i n i n p a r ç a s ı d ı r ! . . B u h a b e r i s i z i n k u l a ğ ı n ı z a k i m s o k t u i s e , s i z i b e r b a t e y l e m i ş , z i h n i n i z i idlâl, k a f a n ı z ı ihlâl e y l e m i ş ! B e n , s a r a y a b u hâfızlarm g e l d i k l e r i n i görmedim. Yalnız o n l a r g i t t i k t e n s o n r a işittim. H e m de b i z z a t A t a t ü r k ' ü n a ğ z ı n d a n . D e m i ş t i k i : " T e c v i d ' d e n b a ş k a b i r ş e y b i l m e y e n hâfızlardan



hoşlanmam.



Onlar



ancak kalkale



çıkarmayı



bilirler." İşte S a d e t t i n K a y n a k , işte [Hâfız] F a h r i ! M e y d a n d a l a r , s o r u n u z s ö y l e s i n l e r ! İş b u t a r z d a o l m a m ı ş m ı d ı r a n l a t s ı n l a r ! E m i n o l m a l ı s ı n ı z k i b e n o r a y a g e l e n h â f ı z l a r ı aç b ı r a k t ı r a c a k v e g e r i y e ç e v i r t t i r e c e k g i b i o t e s i r v e k u d r e t t e n de u z a k t ı m . İftira, İ s l â m ' ı n y a s a k ettiği e n i ğ r e n ç m e l ' a n e t l e r d e n b i r i d i r . M e ş h u r Hâfız Sâmi m e r h u m da o günlerde s a r a y a d a v e t edilmişti. B u zat, s a r a y a g i t t i . K e n d i s i n i çok seven İsmet İnönü'nün iltiması saye­ sinde k e n d i s i n i o vazifeden a f f e t t i r e b i l d i . Şunu hatırlatayım k i Hâfız Sâmi m e r h u m , yıllardan b e r i hiçbir y e r d e hiçbir şey o k u m a m a k a z m i n e düşmüş ve m u t l a k surette yürürlüğe sokmuştu. 1 3 . T ü r k ç e o k u m a k i ş i n i n , ' h a n e n d e h â f ı z l a r işi' o l d u ğ u n u s ö y l e ­ m e k gibi garip b i r teziniz var. B i l m i y o r m u s u n u z k i bizde 'hanende' diye g a z i n o l a r d a , s a z l a r d a şarkı ve gazel o k u y a n a derler. B u r h a n m e r h u m b u işle iştigal e d e r d i . O d a hâfız d e ğ i l d i .



1



1



Yazar, b u sözüyle Hâfız B u r h a n i n (öl. 1943) ' i y i b i r hâfız olmadığını' kastediyor



olmalıdır. N i t e k i m k e n d i s i 'Hâfız B u r h a n ' hakkında 1947'de şöyle yazmaktadır: " B u r h a n arkadaşımız birçok kimselerce sevilmemektedir. B u n u n sebebi b i r ince anlayışa d a y a n m a z . Bence B u r h a n çok o k u m a k s u r e t i y l e k e n d i s i n i ibtizâle uğrattı ve k u l a k l a r üzerinde b i r 'usanç' yarattı. B u n u n da sebebi para aşkını çok benimsemiş olması i d i . Bence B u r h a n zengindir. Bilhassa h a f i f ve oynak şarkıları



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



289



Siz b u s ö z l e r i n i z l e ' h a n e n d e y i de k ü ç ü m s e m i ş o l m a k t a s ı n ı z . B i z c e öyle değil! Ç ü n k ü 'hanende', güzel sanatların e n b a ş ı n d a g e l e n 'müzik' erbabmdandır. Y ü k s e k m i l l e t l e r , h a n e n d e l e r i n i k ü ç ü m s e m e k şöyle d u r ­ sun, b i l a k i s o n l a r a b ü y ü k saygı gösterirler. Siz, öyle sanıyorum k i m ü ­ z i k t e n zevk a l m a y a n , o yüksek sanata kavuşmak k a b i l i y e t i n d e n m a h ­ r u m birtakım k e s â n m t e s i r i altına düşerek b u b e n d d e k i paragrafı y a z ­ m ı ş s ı n ı z . D o ğ r u değil. 14.



O



sırada



"müslümanlarm



bir



imanına



zâtın,



Atatürk'e



dokunmamasını"



yazdığı



mektupta,



istediği, Atatürk'ün



bu



m e k t u p ü z e r i n e , giriştiği ' y e n i i n k i l â b ' i ş i n d e n v a z g e ç t i ğ i h a k k ı n d a k i y a ­ zılarınız p e k d i k k a t e değer ve g a r i p t i r . B u fıkranızın aslı olsa i d i , Atatürk, ezanların Arapça okunmasının memnûiyeti hakkındaki yi ceza k a n u n u n a k o y d u r t m a z d ı .



madde­



1



15. " Ş i m d i , b e n i m i n k i l a p ç ı a r k a d a ş ı m a , y a n i A t a t ü r k ' e k i m b i l i r n e k a d a r k ü s k ü n o l d u ğ u m u " s ö y l e m e k g i b i aşırı k a l i t a d a (?) b i r s ö z s ö y l ü ­ yorsunuz. Anlayamadım, B a y Eşref Edib! B u sözünüzle beni m i i t h a m ediyorsunuz, b e n i m i büyütüyorsunuz? Y o k s a arkadaşınızı, y a n i o n u m u küçültüyorsunuz? [ B u ] ayarsız b i r sözdür. Atatürk b u g ü n h a y a t t a değil-



herkesten mükeminel okur. Kur'an



okumasını



saymayalım.



Lâkin m e v l i d , gazel,



şarkı o k u m a işlerinde Sâmi'den ve Osman'dan sonra gelen sınıftadır." ( A l i Rıza Sağman, Meşkûr



Hâfız Sâmi Merhum,



Bugüne



Ansiklopedisi,



İstanbul



sh. 112, İstanbul, 1947; krş.



Dünden



C e m a l Ünlü, "Sesyılmaz, B u r h a n " m a d d e s i ,



VI/539, İstanbul, 1994) 1



Eşref E d i b ' i n de b u yazıya verdiği cevapta dile getireceği üzere, i l g i l i ceza



maddesi M u s t a f a K e m a l Atatürk tarafından yürürlüğe konmuş değildir. Çünkü Arapça Ezan



yasağını müeyyide altına alıp, "Arapça Ezan ve K a m e t okuyanların



üç aya k a d a r h a f i f hapis veya on l i r a d a n ikiyüz l i r a y a k a d a r h a f i f p a r a cezası i l e cezalandırılmasını" öngören 2 H a z i r a n 1941 t a r i h l i ve 4055 sayılı k a n u n , M u s t a f a Kemâl Atatürk'ün ölümünden üç yıl sonra, İsmet İnönü döneminde yü­ rürlüğe girmiş; 1950'de D e m o k r a t P a r t i ' n i n i k t i d a r a g e l m e s i n d e n sonra, 16 H a z i r a n 1950 t a r i h l i ve 5665 sayılı k a n u n l a , Türk Ceza K a n u n u n u n 526. m a d ­ desinden kaldırılmıştır.



290



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



d i r v e o n u sadece t a r i h h a k i k a t l e r i , v e f a v e k a d i r ş i n a s l ı k İ l i ş l e r i m i z l e muhafaza ediyoruz. G ü y a b e n , A t a t ü r k ' t e n d a h a ç o k i n k i l a p ç ı i m i ş i m de o n u n l a b i r l i k t e h a b a b a m çalışıyormuş ve dinde inkilâblar yapılacak diye bayılıyor ve gereken malzemeyi b u l u p ona getiriyormuşum; sonra günün birinde ona g e l e n b i r m e k t u p , k e n d i s i n i i k a z ve irşad etmiş, o d a giriştiği y e n i iş­ l e r d e n v a z g e ç m i ş ; b u s u r e t l e b e n i m s e v d a ç e k t i ğ i m reform



meseleleri



s u y a d ü ş m ü ş . B u n d a n d o l a y ı — d a h a T ü r k ç e s i — y a p ı l a n şu m ı z ı k ç ı l ı k t a n dolayı b e n arkadaşıma k ü s m ü ş ü m ! B u ne biçim düşünce! Eğer o r t a d a b i r caymtı v a r , b u n d a n dolayı d a b i r küskünlük görülüyorsa — k i bunları gören yalnız sizsiniz— b u n u b a n a i z a f e v e t a h s i s e t m e n i z k a d a r m â n â s ı z b i r iş o l a m a z . Ç ü n k ü o g ü n ­ l e r d e y u r d u n h e r bucağı, b u işlerin n ü m â y i ş ve alâyişleri i l e b e z e n m i ş , süslenmiş ve donanmış i d i . Bütün matbuât âlemi baştan başa bülbül k e ­ silmiş, işin l e h i n d e çalakalem gidiyor, türlü r e s i m l e r l e gazete s a h i f e l e r i süsleniyor, r a d y o l a r b u işin m e d i h ve sitayişi i l e m e ş g u l [ i d i ] . H e r y e r , h e r y ö n v e h e r y a n k u l a k k e s i l m i ş d i n l i y o r , d u d a k l a ş m ı ş g ü l ü y o r v e se­ v i n i y o r , b i n b i r çeşit t a m t ı r a k l a r h e r b u c a ğ ı d o l d u r u y o r d u . K o l l e k s i y o n l a r b u evrâkı hâla saklamaktadır. 16. Yazınızın s o n u n d a b a n a 'kardeşçe' kaydı i l e b i r öğüt v e r i y o r s u ­ nuz. Hülâsası şudur: " K u r ' a n ' l a oynama!" B u öğüt pek güzeldir. H a k i k a t e n " K u r ' a n ' l a o y n a m a k " g i b i yalnız cahilce



değil, a y n ı z a m a n d a kâfirce



de o l a n b i r işle u ğ r a ş a n l a r a v e r i l m e s i



lâzım g e l e n e n c a n d a n n a s i h a t t i r . L â k i n a z i z i m , d o s t u m öğütçü! Siz b u öğüdü, " K u r ' a n ' l a o y n a m a k " suçunu k i m yapıyorsa ona verecektiniz. B e n i m l e b u öğüdün medlûlü arasında ne münasebet var? B e n , e n küçük o y u n l a r ı b i l e b i l m e m . K u r ' a n g i b i , â s u m a n - ı r u h u m u n ı ş ı t ı c ı , ısıtıcı v e yaşatıcı güneşiyle o y n a m a k , b e n i m dünyama bile giremez. D e m a g o j i yapmayınız. H a k k ı m d a yazdığınız b u yazı, baştan aşağı k a b a b i r d e m a g o j i örneğidir. B u b i r tenezzüldür k i b u g ü n k ü i r f a n karşı­ sında değme y a z a r b u n a cesaret edemez.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



291



Ş u c ü m l e m i de s i z i n ş a h s ı n ı z a a r m a ğ a n e d e b i l i r i m : S i z i n g i b i d u y m a k v e d ü ş ü n m e y e k i m s e m e c b u r değildir. F a k a t İ s l â m d i n i n i n g e r e k r e a l i t i s i n e (bâtınına),



g e r e k f o r m a l i t e s i n e (zâhirine)



olan itikadım da,



itiyadım da s i z i n k i n d e n aşağıya düşmez. S o n o l a r a k d e r i m k i : M a d e m siz b a n a kardeşçe b i r öğüt i h s a n ey­ l e d i n i z . B e n de siz a ğ a b e y i m e b i r ' r i c a ' s u n a y ı m : Y ü c e K u r ' a n i n m u k a d d e s tanıdığı ve i n s a n l a r a öyle tanıttığı ' h a k ve h a k i k a t l e r ' ile — h e r ne ardında koşarsanız k o ş u n u z — oynamayınız! K e n d i n i z , h e r h a n g i b i r işte ne derece y ü k s e l m i ş olursanız o l u n u z ,



hiç



k i m s e y i t e k d i r e , t a h k i r e . . . h a k ve selâhiyetiniz bulunmadığını — l ü t f e n o l s u n — k a b u l ediniz. " K u r ' a n , mü'minlerin izzet-i nefislerini mübarek tutmuş, o n u Allah'ın ve Rasûlü'nün izzeti yanında göstermiştir" demiş­ t i m . B u , izzet-i nefisle oynamaktır k i K u r ' a n ' l a oynamanın t a k e n d i s i d i r ! A z i z d o s t u m ! Size ş u n u d a a r z e d e y i m : B e n b u y a z ı m d a Türkçeleştirilmesinin



Tekbirin



doğru m u , yanlış mı olduğununun münakaşası ci­



h e t i n e a s l â g i t m e d i m . Y u k a r ı d a d a s ö y l e d i ğ i m g i b i , b u r a d a sadece, s i z e c e v a p v e r m e k işiyle v a z i f e l e n m i ş b u l u n d u m . Y a z ı n ı z ı n y ü z ü n d e k i k a l a y , t ı r n a k l a b i r a z k u r c a l a n s a , a l t ı n d a n k a s k a t ı b i r Türkçe maktadır. T e k b i r Türkçe'ye çevrildi diye kıyametler



aleyhtarlığı



sırıt­



koparıyorsunuz.



T ü r k d i l i n e karşı o l a n b u ğ z ve h u s u m e t i n i z i , h i m a y e e t m e k istediğiniz İslâm da hoş görmez. Ç ü n k ü güzel Türkçe'nin s a h i b i o l a n b u b ü y ü k m i l ­ l e t , g e r e k u l e m â s ı y l a , g e r e k o r d u l a r ı y l a İ s l â m ' ı n h e m r u h u n u , h e m be­ d e n i n i asırlarca k o r u m u ş ve yaşatmıştır. V e l s ' i n dediği [ g i b i ] , b o z u l m a k , dağılmak üzere b u l u n a n İslâm bünyesini t u t a n , s a k l a y a n ve çözülmek­ t e n k u r t a r a n , b u mübarek Türk m i l l e t i olmuştur. B u n d a n dolayı İslâm d i n i , b u d i y a n e t p e r v e r m i l l e t e m e d y û n o l d u ğ u g i b i , o n u n g ü z e l d i l i n e de sargmdır. Tekbir'in



Türk •. leştirilmesi,



i m a n işi d e ğ i l d i r . T e k b i r , n e t i c e



La



k ı n ı m d a n ' d u a ' ç e r ç e v e s i n e g i r e n b i r iştir. D u a n ı n , T a n r ı ' y a y a l v a r m a m ı öz d i l i l e y a p ı l m a s ı , e l b e t t e a n l a ş ı l m a y a n b i r d i l i l e y a p ı l m a s ı n d a n d a h a s a m i m i , d a h a y ü r e k t e n o l u r . Ç o k ş ü k ü r k i İ s l â m d i n i , ' f o r m a l i s t ' değildir. H e l e m e z h e b i m i z o l a n H a n e f i l i k , a m e l i n i m a n d a n cüz'ü o l a m a d ı ğ ı n ı s ö y -



292



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



lemekle f o r m a l i t e n i n kökünü kazımış, yeryüzünün en münevver ada­ m ı n a bile İslâm'ın nasıl [ b i r ] ' h a k i k a t d i n i ' olduğunu anlatmıştır. Ezanin



Türkçe



okunması



b a h s i n e g e l i n c e , b u işi y a p a n v e m i n a r e ­



l e r d e o k u t t u r a n D i y a n e t İşleri M ü e s s e s e s i ' d i r . O b u m e s e l e l e r d e s e l â h i y e t s a h i b i d i r . B a n a d a , s a n a d a söz d ü ş m e z . Ezan



h a k k ı n d a b e n i m özel



d u y u ş v e d ü ş ü n ü ş ü m ü a n l a m a k i s t e r s e n i z , b i r yıl ö n c e [ 1 9 4 7 ' d e ] n e ş r i n e m u v a f f a k o l d u ğ u m " H â f ı z S â m i " [adlı] e s e r i m e b a ş v u r u n u z ! Son o l a r a k sunarım: G e r e k m e v k i i n i z i , gerek hayatınızı, Türk çev­ resini Türk dili sayesinde edinip kazanıyorsunuz. B i n a e n a l e y h b u u l u m i l l e t i n güzel d i l i n e saygı göstermeniz baş v a z i f e n i z d i r . B ü t ü n İslâm âleminin p a r l a k yıldızı, T ü r k d i l i n i n b ü y ü k üstadı A k i f m e r h u m , b ü y ü k ş a n s a h i b i K u r ' a n ! m ü b a r e k T ü r k d i l i n e çevirdi. S i z de m e r h u m u s e v e r ­ seniz, y o l u n d a yürüyünüz. B u n d a n 4 0 yıl ö n c e y a ş a y ı p v a r l ı ğ ı n b ü t ü n h a k i k a t l e r i n i



yekûlü-



n ü n i'lâlinde s a n a n , hayatın kanunlarını b u n d a n i b a r e t gören softa kılı­ ğ ı n d a g ö r ü n m e k i l e hiç k i m s e b u g ü n ü n g i d i ş l e r i n e a y a k u y d u r a m a z . B ü y ü k P e y g a m b e r i m i z i n k e n d i s i 'formalist' değilken, ona m e n s u ­ b i y e t d â v â s m a k a l k ı ş a n l a r ı n kılıkçılığa (formalist)



kalkışmaları, kötü b i r



i m a n d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r . İ m a n elfâz v e h u r û f v e k e l i m â t ç e r ç e v e ­ s i n e g i r e n v a r l ı k l a r d a n değildir. Sayın Eşref Edib! Saygılarımla. Kaynak:



A l i Rıza Sağman, Hâfız



Rıza



İnkârcısına



" M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, 8



Cevap Veriyor,



"Atatürk



ve Din"



N i s a n 1948; [ M a k a l e n i n yazım t a r i h i : 27 M a r t 1948]



Hakikatinin



XXI DİNÎ M E S E L E L E R D E ÖLÇÜLÜ KONUŞMAK Eşref E d i b



M i l l e t Mecmuası'ndan sinde Millet



daha



ve Hafız



ağır ve temkinli



Mecmuası



Ali Rıza



konuşmalarını



Sağmandan rica



1



'din'



bah­



ederiz.



refikimiz, "Memlekette yeni b i r d i n reformu bahis



m e v z u u o l u r k e n , b u dinî r e f o r m u fiiliyât s a h a s ı n a g e ç i r m e k i ç i n e v v e l c e s a r a y d a a l m a n k a r a r l a r ı b u g ü n k ü g i d i ş y o l u n a y e n i b i r ışık t u t m a k g a ­ yesiyle" m e z k û r h e y e t arasında b u l u n a n Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n l a y a p ­ tığı b i r k o n u ş m a y ı , " A t a t ü r k v e D i n " d i y e t a n t a n a l ı b i r s e r l e v h a i l e n e ş ­ retti. Sayın A l i Rıza Sağman, birkaç n ü s h a



2



devam eden b u beyanâ­



tında; e n n a z i k dinî meselelere t e m a s e t t i . Dinî r e f o r m d a n , c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a o k u n a n E z a n , T e k b i r ve K u r ' a n sûrelerini Türkçeleştirme h a r e k e t i n i n s i s t e m a t i k planlarından bahsetti. A l i Rıza Sağman'ın b u k o ­ nuşmasındaki aldığı tavır ve eda tuhafımıza g i t t i : " D i n d e Reformasyon



hareketi...



Ezanların,



Tekbirlerin,



reform... Kur'an'm



Türkçeleştirilmesi... Dinî r e f o r m u n s i s t e m l i b i r şekilde t a t b i k i . . . D i n e karşı r e a k s i y o n u n m e m l e k e t e büyük faydaları olması... D i n d e r e f o r m h a r e k e t i n i n m e k t e p l e r e t e ş m i l i . . . Türkçe



Kur'an



hazırlanarak camilerde



ve n a m a z l a r d a okunması..." Acaba b u k e l i m e l e r a y n e n k e n d i s i n i n m i idi? Y o k s a m u h a r r i r t a r a f ı n d a n m ı k o n u ş m a y a b u şekil v e r i l m i ş t i ?



1



A l i Rıza Sağmanın soyadı, metinde hep 'Sayman' şeklinde yazılmıştır.



2



Üç nüsha.



294



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi H a f ı z A l i R ı z a S a ğ m a n d o s t u m u z u n e n m ü h i m dinî m e s e l e l e r d e b u



k a d a r laubali,



b u k a d a r temkinsiz



b i r lisan kullanması, hükümler ver­



mesi, b i z i m gibi b u beyanâtı o k u y a n bütün müslüman gönüllerini çok üzdü, çok i n c i t t i . B u teessür sâikasıyla, kullanılan b u l i s a n ve eda h a k k ı n d a birkaç söz s ö y l e d i k . S a y ı n A l i R ı z a S a ğ m a n d o s t u m u z , b u y a z ı m ı z d a n m ü t e e s s i r o l m u ş , 12 s ü t u n l u k u z u n b i r c e v a p y a z m ı ş . K e n d i s i n i b u k a d a r z a h m e t e s o k t u ğ u m u z d a n dolayı m a z u r görmelerini r i c a ederiz. Şahıslarına karşı h ü r m e t i m i z vardır. B i z b i r şey söylemişsek, sözlerimiz a n c a k söylenen sözlere ve a l m a n tavır ve edâya mâtuftur. A l i Rıza S a ğ m a n d o s t u m u z da t e s l i m b u y u r u r l a r k i şahsî m ü n a k a ş a , m e c m u a m ı z ı n e n ş i d d e t l e a l e y h t a r oluduğu b i r şeydir. A n c a k beyanâttaki



tavır ve edâya m a t u f



olan



'donkişotvâri' t a b i r i n i şahsî birşey t e l a k k i e d i y o r l a r s a , b u sözü söylen­ memiş k a b u l ederek a f buyursunlar. K a v m - i Cedidci ile Erenköyü'nde n a m a z l a istihfafa kalkışan m ü ­ n a f ı k l a r h a k k ı n d a k i s ö z l e r i n de k e n d i s a y ı n ş a h ı s l a r ı n a b i r t a a l l u k u o l ­ m a d ı ğ ı m b u r a d a a y r ı c a b e y a n e d e r i m . " V a ğ l u z a l e y h i m " e m r - i celîline i t t i b â e n m ü t e c a v i z m ü n a f ı k l a r h a k k ı n d a e n a ğ ı r sözleri s a r f e t m e k , İ s l â m i z z e t v e şerefi m u k t e z a s m d a n i k e n , " n e i d ü ğ ü b e l i r s i z " k e l i m e s i y l e i k t i f a edişimiz, b i z i m m e s k e n e t i m i z d e n başka birşeye h a m l e d i l e m e z . N i t e k i m b ö y l e m ü n a f ı k l a r h a k k ı n d a Hâfız A l i R ı z a S a ğ m a n d a ş ö y l e d i y o r l a r : Bence b i r mesleği dışarıdaki düşmanların hücumları değil, i ç e r d e k i s a y g ı s ı z l a r ı n s a l d ı r ı m ı y ı k a r . (Hâfız



Sami



[adlı]



eseri, sh. 90) Ş i m d i ş a h s î şeyleri b ı r a k a l ı m d a esas m e s e l e h a k k ı n d a k o n u ş a l ı m . M u h t e r e m A l i Rıza Sağman dostumuz! O r t a y a birtakım m ü h i m mesele­ l e r a t t ı n ı z , kat'î h ü k ü m l e r v e r d i n i z . . . B u m e s e l e l e r v e h ü k ü m l e r ü z e r i n d e b i r a z müdavele-i efkâr e t m e k z a r u r i d i r . M ü s l ü m a n l ı ğ ı n en b e l l i başlı t e m e l i o l a n namaz



hakkında yapılmak istenen b i r r e f o r m , b i r inkilâb



hakkındaki sözleri sükûtla geçiştirmek hiçbir m ü s l ü m a n a y a k ı ş m a y a n b i r h a r e k e t o l d u ğ u n u , hiç ş ü p h e e t m e y i z k i siz de k a b u l b u y u r u r s u n u z .



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar E v v e l â Millet



295



m e s e l e y i v e zâtıâlinizi t a k d i m e d i ş i n i



Mecmuasının



beraber okuyalım: M e m l e k e t t e y e n i b i r din



bahis mevzuu



reformu



olurken,



Atatürk'ün senelerce evvel aynı s a h a d a n e l e r y a p m a k i s t e d i ­ ğini b i l m e k t e , e l b e t t e k i b ü y ü k f a y d a vardır... Tasarladığı dinî



reformu,



fiiliyât



sahasına geçirmek için Dolmabahçe



S a r a y ı n d a selâhiyetli şahsiyetlerden m ü r e k k e b b i r h e y e t toplamış, on gün kadar süren b i r içtimadan sonra m u h t e l i f k a r a r l a r almıştır. B u h e y e t arasında kıymetli hâfızlarımızd a n ve



halen



Sen



Mişel



v e Dârüşşafaka



Liseleri



Öğretmeni olan B a y A l i Rıza Sağman da vardı. B u yon



hareketini,



Tarih reformas-



t a k i p ettiği s e y i r içinde b i l d i r m e k ve b u ­



g ü n k ü g i d i ş y o l u n a y e n i b i r ışık t u t m a k g a y e s i y l e k ı y m e t l i h â f i z l a b i r k o n u ş m a y a p t ı k . (Millet



Mecmuası,



sayı: 1 0 9 , sa-



h i f e : 4, s ü t ü n : 1) Sizinle yapılan konuşmadaki gayeyi görüyorsunuz ya! B u ko­ n u ş m a , " m e m l e k e t t e y e n i b i r d i n r e f o r m u b a h i s m e v z u u o l u r k e n , dinî r e ­ f o r m u fiiliyât s a h a s ı n a g e ç i r m e k i ç i n s a r a y ' d a s i z i n b u l u n d u ğ u n u z h e y e ­ t i n verdiği k a r a r l a r , b u g ü n k ü gidiş y o l u n a y e n i b i r ışık t u t m a k gaye­ siyle" yapılmış!.. Öyle geçmiş b i r hâdisenin alelâde h i k a y e s i n d e n i b a r e t b i r ş e y değil! Sizin beyanâtınıza gelelim. D i y o r s u n u z k i : * A t a t ü r k ' ü n din



reformu



y a p m a k istediği aslâ şüphe gö­



t ü r m e z . A t a t ü r k b u reformasyon bayram



namazlarında



h a r e k e t i n e , ezanların ve



okunmakta



T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i y l e b a ş l a d ı . Kur'an-ı okunması,



olan Kerim'in



tekbirlerin de



Türkçe



b u m e r h a l e n i n i k i n c i k ı s m ı n ı teşkil e d i y o r d u .



• B u işleri s i s t e m l i b i r şekilde t a t b i k için D o l m a b a h ç e ' d e t o p l a d ı ğ ı e l e m a n l a r a r a s ı n d a b e n de v a r d ı m .



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



296



• Atatürk'ün r u h u n d a dine karşı k u v v e t l i b i r r e a k s i y o n şim­ şeğinin çaktığı muhakkaktı. B u r e a k s i y o n u n m e m l e k e t e b ü ­ yük faydası olmuştur. • S a r a y ' d a y a p t ı ğ ı m ı z t o p l a n t ı l a r d a b u reform mekteplere rin



teşmili



ıslahı



ele



hareketinin



işi i k i n c i p l a n d a i d i . İ l k iş o l a r a k c a m i l e ­ alınmıştı...



Arapça



âyet



ve



sûreler



şöyle



demişti:



Türkçeleştirilecekti. •



O



sırada



"Ankara'da Kur'an



Maarif



Vekili



selahiyetli



Reşit



Galip



b i r heyet tarafından



Türkçe



h a z ı r l a n m a k t a d ı r . B u n d a n s o n r a camilerde



mazlarda



o n l a r o k u n a c a k t ı r . " {Millet,



ve



bir na­



sayı: 1 0 9 , s a h i f e : 4, s ü ­



t ü n : 1) • A t a t ü r k bize demişti k i : "Hâfiz b e y l e r ! Son inkilâbı siz y a ­ pacaksınız. S i z i b ü y ü k c a m i l e r e h a t i b y a p a c a ğ ı m . Size sır­ malı k a f t a n l a r giydireceğim. Size üçyüz l i r a m a a ş verece­ ğ i m . " (Millet,



sayı: 1 1 0 , s a h i f e : 4, s ü t ü n : 1)



• B u i ş d e b e n i m t e m e l e a i t ç o k derin



ve değerli



ğ u n u s ö y l e m e k l e i f t i h a r e d e r i m . (Millet,



oldu­



tesirim



s a y ı : 1 1 1 , s a h i f e : 4,



s ü t ü n : 1) • Tanrı



kelimesi, ' t a n y e r i n d e k i ' mânâsına eski Türklerin,



t a n r ı l a r ı o l a n Güneş'e ma'bûdun



bi'l-hakk



verdikleri alem i d i . Zamanımızda m â n â s ı n a g e l e n Allah



karşılığı



m a z d ı . L â k i n b u g ü n k ü m ü s l ü m a n t e l a k k i s i Allah'tan



ola­



ne a n ­



l ı y o r s a , Tanrı ' d a n d a o n u a n l a d ı k t a n s o n r a m e s e l e k a l m ı ­ y o r d u . B i r a r k a d a ş , Allah'ı



b ı r a k m a y a l ı m , Allah



d i y e l i m ' d e d i . B e n , ' T ü r k l e r i n b i r Tanrısı



büyüktür



olmasın mı?' diye



b a ğ ı r m ı ş t ı m . ( A y n ı sayı v e s a h i f e , s ü t ü n : 1 v e 2 ) B u n a k i l d e yanlış birşey v a r mı? B u n l a r t a m a m i y l e s i z i n sözleriniz değil m i ? G ö r ü l ü y o r k i b i z i m y a z d ı ğ ı m ı z y a z ı d a a n c a k s i z i n b u s ö z l e r i n i z b a h i s m e v z u u o l m u ş t u r . K e n d i m i z d e n b i r ş e y k a t m ı ş değiliz.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar M ü s a a d e n i z l e b i z e v e r d i ğ i n i z c e v a p t a n d a (Millet



297 Mecmuası,



sy.



114) ş u b e y a n â t ı n ı z ı n a k l e d e l i m : • D i n d e reform^ b a h i s m e v z u u değildir. E s k i şeyleri h i k â y e ­ den



ibarettir.



Dinde



reform



benim



ne



haddime?..



H e r h a n g i b i r r e f o r m y ü k s e k v e e n d e r ş a h ı s l a r ı n işidir. D ü n y a k u r u l d u k u r u l a l ı n e N e m r u d l a r g e l d i , n e F i r a v u n l a r geçti de hiçbiri bütün insanların d u y g u ve düşüncelerini k e n d i iste­ ğ i n e a d a p t e e d e m e d i , ( s a h i f e : 4, s ü t u n : 2) • Önünde d u r u l m a z b i r m e c b u r i y e t altında ezilerek b i r v a ­ z i f e y a p t ı k , ( s a h i f e : 4, s ü t u n : 3) • B e n b i r inkilapçı değilim. B i z Atatürk'ün d a v e t i n e uğradık. Saray'a g i t t i k , (sütun: 4) • A t a t ü r k s a r a y ' a s i z i d a v e t etse n e y a p a r d ı n ı z ? . , ( s a h i f e : 5, s ü t u n : 1) • B e n o z a m a n k i yapılan işlerin doğru v e y a eğri o l d u ğ u n u h e s a b a k a t m a y a r a k k o n u ş u y o r d u m , ( s a h i f e : 5, s ü t u n : 1) • B u i ş d e m ü e s s i r o l d u ğ u m a dâir b i r ş e y s ö y l e m e d i m , ( s a h i f e : 5, s ü t u n : 2) • M i l l e t i n b a n a verdiği paye, Atatürk'ün d a h a evvel vermiş o l d u ğ u p a y e n i n d o ğ u r m a s ı d ı r . ( s a h i f e : 5, s ü t u n : 4) » D i n d e r e f o r m u biz değil, Atatürk yapacaktı. A n k a r a ' d a s e l â h i y e t l i b i r h e y e t t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n a n Türkçe



Kur'anva,



c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a okunacağına dâir M a a r i f V e k i l i Reşit G a l i p ' i n sözlerini n a k l e t m e k t e n maksadımı, b e n i m l e k o n u ş a n Millet



muharririne



açmıştım.



Onu



yazmamış,



( s a h i f e : 17, s ü t u n : 1) • K u r ' a n ' m T ü r k ç e o k u n m a s ı n ı k a b u l e t m e y e n , i f t a r s ı z , aç v e s u s u z o l a r a k gece y a r ı l a r ı n a k a d a r s a r a y ' m a l t o d a s ı n d a k a l a n hâfızlarm b u v a z i y e t i , b e n i m t e s i r i m l e olduğunu söy­ l e m e d i m . B e n b u hafızların saray'a g e l d i k l e r i n i , o n l a r g i t t i k -



298



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi t e n s o n r a i ş i t t i m . H e m de b i z z a t A t a t ü r k ' ü n



ağzından...



Demişti k i : "Tecvidden başka birşey b i l m e y e n hâfızlardan hoşlanmam. O n l a r ancak k a l k a l a çıkarmayı b i l i r l e r . " (sahife: 1 7 , s ü t u n : 1) •



O



sırada



Atatürk'e



gönderilen



bir mektup



üzerine



A t a t ü r k ' ü n giriştiği b u y e n i i n k i l â b i ş i n d e n v a z g e ç t i ğ i d o ğ r u olsaydı, Atatürk'ün ezanların A r a p ç a okunmasının m e m n u i y e t i hakkındaki m a d d e y i Ceza K a n u n u n a



koydurtmazdı.



( s a h i f e : 1 7 , s ü t u n : 2) • E z a n h a k k ı n d a k i b e n i m özel d u y u ş v e d ü ş ü n ü ş ü m ü a n l a ­ m a k i s t e r s e n i z , b i r yıl ö n c e n e ş r i n e m u v a f f a k o l d u ğ u m Sami



Hafız



[adlı] e s e r i m e b a ş v u r u n u z , ( s a h i f e : 17, s ü t u n : 41



B u cevaplarınızla eski beyanâtınızı t e l i f e t m e k ne k a d a r müşkül o l d u ğ u n u siz de t a k d i r e d e r s i n i z . 1. B i r kere 'dinde r e f o r m ' bahis m e v z u u olduğunu, gerek Mecmuasının



Millet



y a z ı s ı v e g e r e k size a f f o l u n a n b e y a n â t s a r a h a t e n g ö s t e r ­



m e k t e d i r . H e m de n e r e f o r m , n e i n k i l â b ! . . D i n î r e f o r m u f i i l i y a t s a h a s ı n a geçirmek için verdiğiniz k a r a r l a r , b u g ü n k ü gidiş y o l u n a y e n i b i r ışık t u ­ tacak!..



Reformasyon



hareketine



ezanların,



tekbirlerin



T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i y l e b a ş l a n a c a k , s o n r a K u r ' a n ' a g e ç i l e c e k , Kur'an b e r t a r a f e d i l e c e k , A n k a r a ' d a Türkçe n a m a z l a r d a b u Türkçe



Kur'an



bir Kur'an



Dili



yapılacak, camilerde ve



o k u n a c a k ! . . B u i l e r i işler, s i s t e m l i b i r ş e ­



k i l d e t a t b i k edilecek!.. İkinci p l a n d a b u r e f o r m h a r e k e t i



mekteplere



teşmil edilecek!.. Sonra



b ü y ü k b i r c e s a r e t l e kat'î b i r h ü k ü m v e r i y o r s u n u z ; " D i n e



Inrşı b u reaksiyon h a r e k e t i m e m l e k e t e büyük fayda vermiştir" d i y o r s u ­ n u z . D i n e karşı b u r e a k s i y o n h a r e k e t i n d e n , y a n i d i n d e r s l e r i n i n m e k t e p ­ l e r d e n kaldırılmasından, b ü t ü n dinî müesseselerin kapılarına z i n c i r l e r a s ı l m a s ı n d a n , c a m i l e r d e hıfz-ı K u r ' a n l a m e ş g u l o l a n l a r ı n c ü r m - i m e ş h û d ile suçlandırılmasmdan, lâiklik nikahına bürünerek m ü s l ü m a n l a r m i b a ­ detlerine (ezanlarına, t e k b i r l e r i n e , K u r ' a n okumalarına) müdahale edil­ m e s i n d e n , d i n kitaplarında K u r ' a n D i l i y l e ve K u r ' a n Y a z ı s ı y l a âyetlerin



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



299



kaldırılmasından, K u r ' a n Lisanıyla ' A l l a h u E k b e r ' d i y e n l e r i n üç ay h a p s e m a h k û m e d i l m e l e r i n d e n , H a l k e v l e r i n e dinî e s e r l e r i n g i r m e s i [ n i n ] y a s a k e d i l m e s i n d e n , d i n i n t e â l î v e i n k i ş a f ı i ç i n dinî c e m i y e t l e r k u r u l ­ m a s ı n ı n ] m e n o l u n m a s m d a n m e m l e k e t ne g i b i faydalar gördü? Lütfen i z a h eder m i s i n i z ? Görüyorsunuz y a , yalnız e s k i şeyleri hikâye i l e kalmadınız, b ü y ü k h ü k ü m l e r v e r d i n i z ve " B u işde b e n i m t e m e l e a i t çok d e r i n ve değerli t e ­ s i r i m olduğunu söylemekle i f t i h a r e d e r i m " dediniz. 2. " B i z , ö n ü n e d u r u l m a z b i r m e c b u r i y e t a l t ı n d a e z i l e r e k b i r v a z i f e yaptık. B e n inkilapçı değilim. B i z Atatürk'ün davetine uğradık. Saray'a g i t t i k . Siz olsanız n e yapardınız?" d i y o r s u n u z . A m a e v v e l k i beyanâtınız böyle değildi. S a r a y ' a gidişinizi, o r a d a k i içtimalarınızı, y ü k s e k e l e m a n ­ l a r d a n mürekkeb h e y e t i n i z i n verdiği kararları, 'dinde r e f o r m ' h a r e k e t l e ­ r i n i ne k a d a r tantanalı b i r s u r e t t e anlatmıştınız. O beyanâtınızın hiçbir k e l i m e s i n d e n böyle b i r m â n â çıkmıyor. H e r n e ise, m a d e m k i b u g ü n , davete uğrayarak, b i r m e c b u r i y e t a l ­ t ı n d a e z i l e r e k b u i l e r i işleri g ö r d ü ğ ü n ü z ü s ö y l ü y o r s u n u z , b i z de b u n l a r ı böylece k a b u l ederiz ve b ü t ü n m ü s l ü m a n kardeşlerimiz[in] de s i z i n b u i l e r i işleri b i r m e c b u r i y e t a l t ı n d a y a p t ı ğ ı n ı z a i n a n m a l a r ı n ı t e m i n e d e r i z . M u h t e r e m Millet



Mecmuası



r e f i k i m i z de s i z i , b ö y l e b i r m e c b u r i y e t a l ­



t ı n d a k a l d ı ğ ı n ı z d a n dolayı e l b e t t e m a z u r g ö r ü r l e r . Y a l n ı z size ş u r a d a b i r s u â l s o r m a m a m ü s a a d e b u y u r m a n ı z ı r i c a e d e r i m : A c a b a siz de H â f ı z İ d r i s l e r , H â f ı z N u r i l e r g i b i , " B i z ö t e d e n b e r i K u r ' a n i , K u r ' a n L i s a n ı y l a o k u m a y a hasr-ı vücud e t t i k



B u n u başka l i ­



s a n l a okumayı beceremeyiz" deseniz ne o l u r d u ? E m i n o l u n u z k i hiçbir şey yapmazlardı... Atatürk, karşısındaki a d a n ı n i c t i h a d ve k a n a a t i n e h ü r m e t eden b i r adamdı; ve d i y e b i l i r i m k i d i l l e r i içlerine



uymayan



adamları işinde k u l l a n m a k l a b e r a b e r , onları icabında t a h k i r e t m e k t e n de ç e k i n m e z d i . H a k a r e t e d e c e k b i r v a z i y e t h â s ı l o l m a s a d a o n l a r a k a r ş ı içinde b i r saygı taşımazdı. H a l b u k i içlerindeki s a m i m i k a n a a t ve i c t i h a d -



300



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



larmı d i l l e r i n d e taşıyanlara karşı, e n küçük b i r h a k a r e t t e b u l u n m a k şöyle d u r s u n , o n l a r a saygı gösterirdi.



1



E m i n o l a b i l i r s i n i z k i o R a m a z a n gecesi s a r a y ' d a siz b e r i t a r a f t a k i m ü z e y y e n s a l o n d a d i n d e r e f o r m k a r a r l a r ı v e r i r k e n , ö t e t a r a f t a gece y a r ı ­ l a r ı n a k a d a r iftarsız, aç v e s u s u z k a l a n H â f ı z İ d r i s l e r [ i n ] , H â f ı z N u r i l e r i n b u vaziyetinden Atatürk'ün haberi y o k t u . O küçüklükler, o z a m a n k i bendegânm marifetleri idi. O l s a o l s a , n i h a y e t , a z i z d o s t u m , siz de " B u ileri



işi b e n y a p a m a m "



d e s e y d i n i z , i f t a r ı n ı z gece y a r ı s ı n a k a d a r u z a m ı ş o l a c a k t ı . . . S o n r a d a o b ü y ü k ve k a h r a m a n r u h l u hâfızlar g i b i e v i n i z e gönderilecektiniz. İşte o k a d a r ! B a ş k a n e o l a b i l i r d i ? Z a n n e d e r i m Millet



r e f i k i m i z de b a ş k a b i r ş e y



o l m a y a c a ğ ı n a size t e m i n a t v e r e b i l i r . "Siz olsanız, ne yapardınız?" d i y o r s u n u z . O n u bize sormayın! O n u b a ş k a l a r ı n a s o r u n u z d a n e y a p t ı ğ ı m ı z ı , n e y a p a c a ğ ı m ı z ı size s ö y l e s i n l e r . B i z harekât-ı



milliye'nin



başından sonuna kadar A n k a r a ' d a



İstiklal



S a v a ş ı n d a çalıştık. H i ç b i r v a k i t , h i ç b i r m e s e l e d e , k a n a a t v e i ç t i h a d ı m ı ­ zın hilafında görünmedik. E n m ü h i m dinî meselelerde f i k r i m i z i açıkça söyledik. O n u n [Atatürk'ün] f i k r i n e u y m a m a k l a beraber, hiçbir defa i t â b a m a r u z k a l m a d ı k . M ü n a k a ş a e t t i ğ i m i z m e s e l e l e r i size s ö y l e y e c e k o l s a m , e m i n i m k i d i n l e m e k t e n bile çekinirsiniz. 3. " O z a m a n k i y a p ı l a n i ş l e r i n d o ğ r u v e y a e ğ r i o l d u ğ u n u



hesaba



k a t m a y a r a k konuştuğunuzu" söylüyorsunuz. A m a o beyanâtınız böyle değildi. H e r ne ise, m a d e m k i o yapılan işlerin doğru v e y a eğri o l d u ğ u n u hesaba k a t m a y a r a k konuştuğunuzu söylüyorsunuz, b u h u s u s t a k i f i k i r ve k a n a a t i n i z i şimdi açıkça söyleyebilir m i s i n i z ? K u r ' a n L i s a n ı y l a " A l l a h u Ekber! A l l a h u Ekber! Lâ ilahe illallah!..." diye ezan o k u y a n l a r hakkında, bir h a f t a d a n üç aya k a d a r hapis cezasını



d i n hürriyetine,



vicdan



hürriyetine, d e m o k r a s i y e , h a t t a lâikliğe muvafık b u l u y o r m u s u n u z ? Sonra, n a m a z l a r d a K u r ' a n sûre ve âyetlerin[in] y e r i n e A n k a r a ' d a hazır­ l a n d ı ğ ı n d a n b a h s o l u n a n Türkçe



1



Bkz. M e t i n X V I I



Kur'an



okunsa, o namaz, namaz olur



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar m u ? T ü r k l e r i n T a n r ı s ı o l m a k i ç i n , Allah Tanrı



301



lafz-ı c e l â l i n i b e r t a r a f e d i p de



d e m e k m i lâzım gelir? 4. Ş u i b a r e n i z i y a n y a n a k o y m a m a m ü s a a d e e d e r m i s i n i z ? [a] B u işde b e n i m t e m e l e a i t çok d e r i n ve değerli t e s i r i m o l ­ d u ğ u n u s ö y l e m e k l e i f t i h a r d u y a r ı m . . . (Millet



sayı:



Mecmuası,



1 1 1 , s a h i f e : 4, s ü t u n : 1) [b] B u işde müessir olduğuma (Millet



Mecmuası,



dâir birşey



söylemedim.



sayı: 1 1 4 , s a h i f e : 5, s ü t u n : 1)



5. A n k a r a ' d a s e l â h i y e t l i b i r h e y e t t a r a f ı n d a n h a z ı r l a n a n Kur'an,



Türkçe



c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a o k u n a c a ğ ı n a dâir M a a r i f V e k i l i n i n



sözlerini n a k l e t m e k t e n m a k s a d ı n ı z ı , s i z i n l e k o n u ş a n Millet



Mecmuasına



açtığınızı, f a k a t m u h a r r i r i n o n u yazmadığını söylüyorsunuz. B u n a cevap v e r m e k , Millet



Mecmuasına



düşer... D e m e k , s i z i n beyanâtınız a y n e n ve



t a m a m i y l e nakledilmemiş!? 6. K u r ' a n i n T ü r k ç e o k u n m a s ı n ı k a b u l e t m e y e n h â f ı z l a r ı n , gece y a ­ r ı l a r ı n a k a d a r i f t a r s ı z , aç v e s u s u z k a l m a l a r ı , s i z i n t e s i r i n i z l e o l d u ğ u n u söylemedik.



Siz, b u hâdiseyi



neye



üzerinize



alıyorsunuz?



Onları



—yukarıda söylediğimiz g i b i — b u vaziyete düşüren, o z a m a n k i saray bendegânı idi. 7. K u r ' a n i , T ü r k ç e o k u m a y ı k a b u l e t m e y e n , gece y a r ı l a r ı n a k a d a r iftarsız, aç ve susuz bırakılan o b ü y ü k ve k a h r a m a n r u h l u hâfızlardan b a h s e d e r k e n , onların s a r a y a g e l d i k l e r i n i , s o n r a d a n Atatürk'ün ağzından işittiğinizi s ö y l e r k e n , " t e c v i d d e n b a ş k a b i r ş e y b i l m e y e n h â f ı z l a r d a n h o ş ­ lanmadığını, onların ancak k a l k a l a çıkarmayı b i l d i k l e r i n i " söylüyorsu­ n u z . B u , s i z i n g i b i aynı m e s l e k t e n o l a n b i r hâfızın ağıza alacağı b i r söz değildir. B ö y l e i s t i h f a f k â r â n e b i r s ö z ü n a k l e t m e k b i l e size y a k ı ş m a z . A s l ı v a r , y o k , b u h â d i s e y i " H â f ı z S â m i " adlı e s e r i n i z i n 5 3 . s a h i f e s i n d e de y a z ı y o r s u n u z :



302



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi A t a t ü r k , Türkçe



Kur'an



o k u m a meselesinde bizleri saraya



topladığı sırada, t e c v i d âşıkı o l a n hâfızlardan h o ş l a n m a d ı ­ ğını s ö y l e y e r e k e t r a f i n d a k i l e r i g ü l d ü r m ü ş t ü . . . d i y o r s u n u z . S i z de g ü l m ü ş m ü y d ü n ü z ? G ü l d ü y s e n i z , t a b i i b u g ü l ü ş ü n ü z , i ç t e n değil, " b i r m e c b u r i y e t a l t ı n d a e z i l e r e k " o l m u ş t u değil m i ? 8. O s ı r a d a A t a t ü r k ' e g ö n d e r i l e n b i r m e k t u p ü z e r i n e , A t a t ü r k ' ü n b u y e n i inkilâb işinden (yani ibadetlerde K u r ' a n lisanını



menetmek



işinden) vazgeçtiği hakkındaki r i v a y e t i k a b u l e t m i y o r s u n u z . B u n a d e l i l o l a r a k da şöyle d i y o r s u n u z : Eğer b u r i v a y e t doğru olsaydı, Atatürk'ün, ezanların A r a p ç a okunmasının



memnuiyeti



hakkındaki



maddeyi



Ceza



K a n u n u n a koydurtmazdı. B u d e l i l i n i z esassızdır. Ceza K a n u n u n a k o n u l a n m a d d e n i n t a r i ­ h i n i t e d k i k ederseniz, Atatürk'ün öldükten sonra b u k a n u n m a d d e s i n i n vaz'edildiğini anlarsınız. 9. "Ezan



1



h a k k ı n d a k i özel duyuş ve d ü ş ü n ü ş ü n ü z ü a n l a m a k için



Hâfız Sâmi eserinize başvurulmasını" söylemeniz üzerine, b u e s e r i n i z i alıp g ö z g e z d i r d i m . N e k a d a r g ü z e l b i r eser! Ç o k b e ğ e n d i m . O r a d a b ü s ­ b ü t ü n b a ş k a b i r l i s a n k u l l a n m ı ş s ı n ı z . Millet



Mecmuasındaki



"Dinde re­



f o r m , dinî r e f o r m a s y o n , r e a k s i y o n , d i n inkilâbını s i s t e m l i b i r şekilde t a t b i k . . . " g i b i o alafranga k e l i m e l e r d e n , ezanların, t e k b i r l e r i n , n a m a z d a o k u n a n K u r ' a n sûre ve âyetlerinin Türkçeleştirilmesi g i b i sözlerden hiç­ b i r i y o k ! B i l a k i s Allah



lafz-ı c e l â l i n i n h a ş m e t i n d e n , k u l a k l a r ı , u f u k l a r ı ,



ruhları ve arşları t i t r e t e n o m e ş h u r ezanın, p e y g a m b e r i m i z z a m a n ı n ı n e z a n l a r m d a k i k e l i m e l e r l e Bilâl-i Habeşî'nin a ğ z ı n d a n çıkan lafızlarla okunduğundan bahsediyorsunuz. Müsaadenizle birkaç cümlenizi n a k l e ­ deyim:



1



Ezan yasağı, 2 H a z i r a n 1941 t a r i h l i ve 4055 sayılı k a n u n l a , M u s t a f a Kemâl



Atatürk'ün ölümünden üç yıl sonra, İsmet İnönü döneminde yürürlüğe girmiştir.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



303



• Kur'an-ı Mübîn, b i r edebiyat mu'cizesidir. B u dünyanın, t a r i h i n ve h i l k a t i n en büyük m u ' c i z e s i n i n , yıllarca h i z m e t e t m e d e n o k u n a b i l e c e ğ i n i s a n m a k , azılı b i r c e h l i n y a p a b i l e ­ ceği b i r iştir. (Hafız



Sami,



s a h i f e : 54)



• C e m a l ezan okuyor. Tizden b i r perde, u z u n b i r soluk... K â h k a l m l a ş a n d a l g a l ı b i r ses u f u k l a r d a y ü z ü p d u r u y o r . Ekber'in



Allahu



lafzı, k u l a k l a r ı v e u f u k l a r ı , m â n â s ı r u h l a r ı v e a r ş ­



ları t i t r e t i y o r d u . H ü l a s â , g e r e k l a f z m d a k i h a ş m e t , g e r e k m â n â d a k i u l v i y e t , o e z a n için y a r a t ı l m ı ş s e s i n d a l g a l a r ı ü z e ­ r i n d e gökleri dolaşıyordu. C e m a l i n b u m e ş h u r



ezanları,



P e y g a m b e r i m i z z a m a n ı n ı n e z a n l a r m d a k i k e l i m e l e r l e Bilâl-i H a b e ş î ' n i n a ğ z ı n d a n ç ı k a n lafızlarla o k u n u r d u . (Hafız



Sâmi,



sahife: 99) A M u h t e r e m H â f ı z R ı z a d o s t u m u z ! . . M a d e m k i ' A l l a h u E k b e r ' lafz-ı celâlindeki haşmeti, kulakları ve ufukları, ruhları ve arşları t i t r e t e n ihtişam ve azameti d u y u y o r s u n u z , t a k d i r ediyorsunuz, o halde niye p u t ­ p e r e s t l i k zamanında eski Türklerin, tanrıları olan g ü n e ş e a l e m o l a r a k s ö y l e d i ğ i n i z Tanrı



k e l i m e s i y e r i n e , Allah



verdikleri



lafz-ı c e l â l i y l e e z a n



okuyanların üç ay hapis cezasına düçar olmalarını, 'dinde r e f o r m ' i n k i lâbma b i r müeyyide olarak ileri sürüyorsunuz? A z i z d o s t u m H â f ı z R ı z a S a ğ m a n , ' d i n d e r e f o r m , dinî r e f o r m a s y o n ' g i b i h o p p a c a sözleri bırakalım d a Hâfız Sâmi h a k k ı n d a yazdığınız o kıymetli eserinizde dediğiniz gibi, " B i r edebiyat mu'cizesi o l a n Kur'an-ı Mübîn'in; b u dünyanın, t a r i h i n ve h i l k a t i n en büyük m u ' c i z e s i n i n , yıl­ l a r c a h i z m e t e t m e d e n o k u n a b i l e c e ğ i n i s a n m a k , azılı b i r c e h l i n y a p a b i l e ­ c e ğ i b i r iş o l d u ğ u n u " h e p b e r a b e r b a ğ ı r a b a ğ ı r a , g ö ğ s ü m ü z ü g e r e g e r e bütün c i h a n a karşı söyleyelim... Size, s i z i n r u h u n u z a K u r ' a n i n verdiği f e y z i , h i ç b i r i n k i l â b , h i ç b i r r e f o r m a s y o n v e r e m e z . Ve's-selâmu



ala



men'it-



tebaa'l-huda! Kaynak:



Eşref E d i b , Dinî



Meselelerde



Ölçülü



Konuşmak,



"İslâm-Türk



Ansiklopedi ve Mecmuası", c. 2, no. 100, sh. 2-6, N i s a n 1948



XXII 'O' v e O L A N L A R D A N BİRİ N e c i p Fazıl Kısakürek



1. S e n e 1 9 3 1 . . . R a m a z a n ı n B i r i . . . ' O ' , A n k a r a ' d a n İ s t a n b u l ' a g e l d i . 1



2. A y n ı g ü n ü n a k ş a m ı , H â f ı z Y a ş a r O k u r i s i m l i z â t ı , t e l e f o n l a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n çağırdılar. T a b i i b u zât, davete, b i l e t i B ü y ü k İ k r a m i y e ' y i k a z a n m ı ş b i r işsizin ş e v k v e n e ş e s i y l e k o ş t u . 3. ' O ' , E s k i M a a r i f V e k i l l e r i n d e n R e ş i t G a l i p v e B a y H â f ı z . . . H â f ı z ' a soruldu: — Yaşar Bey! Ramazan'da hangi camilerde mukabele okuyorsun? — Yerebatan C a m i i n d e Paşam! E m i r v e r i l d i : "Yarın Y e r e b a t a n C a m i i n d e Kur'an'ı Türkçe o l a r a k o k u y a c a k s ı n ! S a b a h k i g a z e t e l e r de b u işi i l a n edecek!" B a y H â f ı z i n b i z z â t k e n d i n o t u : ...'ün, yapmak



istediği



mandan



beri



Türkçe



tercümesi



çaları



Türkçe



olarak



okutur,



tashih



edilmesi



1



inkilab



lüzumuna



tahakkuk



safhasına



hazırlanan hatta



işaret



Türkçe giriyor Kur'an-ı



bazı yerlerinde



Kur'an



mevzuunda



demekti. Kerim



hatalara



Uzun,



'den bazı işaret



za­ par­



ederek



eylerdi.



Doğrusu, 'Sene 1932... Ramazanın Dördü' olacaktır. Çünkü kendisine 'O' şek­



linde işaret edilen M u s t a f a K e m a l Atatürk'ün İstanbul'a geliş t a r i h i , Ramazan'm dördüncü gününe (12 Ocak 1932) tesadüf e t m e k t e d i r . [ B u m e t i n d e k i h a t a l a r , esasen Hâfız Yaşarin makalesine i t i m a d etmekten kaynaklanmıştır.]



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



305



4. O gece, y a n i R a m a z a n ı n i l k gecesi, H â f ı z Y a ş a r , s a b a h a k a d a r h u z u r d a kaldı. H u z u r u n çerçevesi, ü s t ü n d e ne y e n i p , ne içildiği m â l û m b i r s o f r a d ı r ; v e i ş t e b u s o f r a d a g ü y a din k o n u ş u l m a k t a , y a h u t d i n ' e b e l l i başlı b i r m u a m e l e t a t b i k e d i l m e k t e d i r . 5. E r t e s i g ü n ü , k a d ı n l ı e r k e k l i b i n l e r c e k i ş i , y a h u t b i n l e r c e g a f i l , c a m i i n içinde ve ö n ü n d e toplanmış vaziyette... Hâfız, güç h a l l e içeriye g i ­ r e r v e b i r k ö ş e d e , ü s t ü şallarla ö r t ü l ü k ü r s ü y e d o ğ r u y ü r ü r . 6. H e m e n a y n ı z a m a n d a , c a m i i n ö n ü n d e m u h t e ş e m b i r o t o m o b i l d u r u r . G e l e n i , 'O' z a n n e d e n h a l k t a heyecan ve kaynaşma... Açılan açı­ lana... H a l b u k i gelen, M a a r i f V e k i l i D o k t o r Reşit G a l i p



1



ve h a n g i işlere



m e m u r b i r m e b û s o l d u ğ u r e s m e n b i l i n m e y e n Kılıç A l i ' d i r . M a a r i f V e k i l i e m r e d e r : " B u y u r u n Hâfız Bey! Çıkın k ü r s ü y e ! " V e Hâfız kürsüye çıkar. K e n d i t a b i r i y l e 'evvelâ A r a p ç a



olarak'



Besmele çeker ve arkasından 'Arapça o l a r a k ' Yâsîn S û r e s i n i r a s t m a ­ k a m ı n d a n o k u r . S o n r a d a 'Türkçe tercümesi'ni aynı m a k a m l a o k u m a y a başlar. Hâfız'a göre h a l k şöyle bağırmıştır: Allah Gazi eksik



razı olsun! Paşa'ya



Tanrının



minnettarız.



emirlerinin Büyük



Dâhiyi



mahiyetini Allah



öğrendik. başımızdan



etmesin!



7. A y n ı g ü n ü n a k ş a m ı y i n e h u z u r . . . H â f ı z ' a , v a z i y e t i



anlatması



e m r e d i l i y o r . Hâfız, başından s o n u n a k a d a r anlatıyor. K e n d i t a b i r i y l e : "Çok m e m n u n ve mütehassis o l d u l a r . B e n i y e m e ğ e alıkoydular." 8. H â f ı z , b u k a d a r ı y l a k a l m ı y o r . Y e r e b a t a n C a m i i ' n i n p e k k ü ç ü k olduğunu, halkın a y a k t a kaldığını, b u m u a z z a m inkilâba b ü y ü k b i r c a m i t a h s i s e d i l m e s i n i i s t i y o r . Ricası, N a s r e d d i n H o c a nın T i m u r ' d a n b i r de dişi f i l i s t e m e s i n d e k i i n c e n ü k t e y e eş o l a r a k , f a k a t t a m a m i y l e ayrı v e zıt b i r mevzûda h e m e n k a b u l olunuyor. Gelecek tecrübenin S u l t a n a h m e t



1



Aydın Mebûsu D r . Reşit Galip, b u t a r i h t e M a a r i f V e k i l i değildir.



306



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



C a m i i n d e icrâsı e m r o l u n u y o r . Ü s t e l i k o k u y u c u l a r k a d r o s u n u n d a g e n i ş ­ l e t i l m e s i i ç i n şu e m i r v e r i l i y o r : — H â f ı z B e y ! B u işi b a ş a r a b i l e c e k l e r i n e e m i n o l d u ğ u n u z a r k a d a ş ­ larınız k i m l e r d i r ? Derhal



listesi



Süleymaniye



takdim



Müezzinbaşısı



olunuyor: Kemal;



[1] [3]



Beşiktaşlı



Sadettin



Rıza;



[2]



Kaynak;



[4]



S u l t a n s e l i m l i Rıza; [5] F a h r i ; [6] M u a l l i m N u r i ; [7] Z e k i ; [8] B u r h a n . . . K e n d i s i y l e b e r a b e r 9 hâfız... E m i r : ' Y a r ı n akşam b u arkadaşlarınızla g e l i n ! " 9. E r t e s i



akşam hepsi b i r d e n h u z u r d a . . . P r o v a ve



tatbikat...



B u n d a n sonra i l k C u m a günü S u l t a n a h m e t C a m i i n d e yapılacak m e r a ­ s i m h a k k ı n d a talimât... 10. R a m a z a n i n i l k haftasına tesadüf eden C u m a . . .



1



9



hâfızm



h e p b i r ağızdan 'Tanrı u l u d u r ' diye, k e n d i t a b i r l e r i y l e ' T e k b i r l e r i . . . s t a y l a T ü r k ç e y ü k s e l e n sesler... A k ş a m ı 9'u b i r d e n h u z u r d a . . .



2



Ve



Hâfız



Yaşar i n t a b i r i y l e h a l k denenmiş ve müsbet netice alınmıştır. Y i n e m a ­ l u m çerçeve; ve B a y r a m namazının T e k b i r l e r i için t e s b i t e d i l e n Türkçe şekiller... H â f ı z Y a ş a r i n b i z z a t k e n d i n o t u : ... Türkçe Türkçe



Hutbe



inkılâbıyla,



ve Türkçe mukaddes



lamış olacaktı



1



Tekbir mihrabı,



ile "dinde cehlin



inkilâb"



elinden



Ezan, yapmak



alıp ehline



Türkçe



Kur'an,



istiyordu. vermeyi



de



Bu sağ­



şüphesiz...



Doğrusu, ' R a m a z a n i n üçüncü haftasına tesadüf eden Cuma..." olacaktır. Çünkü



S u l t a n a h m e t C a m i i ' n d e k i i h t i f a l R a m a z a n ayının 2 1 i n d e (29 Ocak 1932) ger çeki e şmi ştir. 2



S u l t a n a h m e t C a m i i ' n d e k i i h t i f a l d e Türkçe



Tekbir,



Tekbir



okunmamıştır. İlk Türkçe



beş gün sonra, y a n i 3 Şubat 1932 t a r i h i n e tesadüf eden K a d i r Gecesinde



(Ayasofya C a m i i n d e ) okunmuştur.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar İl.



1



B i r yıl s o n r a k i R a m a z a n a y ı n d a ( 1 9 3 2 ) ,



2



307 b u defa A y a s o f y a



C a m i i n d e y i n e a y n ı t e c r ü b e . . . 9 hâfız... V a z i y e t r a d y o y l a s a r a y d a n t a k i p ediliyor. Hâfız b a y l a r , v a z i f e l e r i b i t e r b i t m e z , saray sofrasında m e v k i l e ­ r i n i alıyorlar. Hepimize



ayrı



ayrı



mize ikişer yüz lira



iltifatta hediye



bulundu.



Ayrılırken



de



herbiri-



etti.



O zamanın parasıyla 1800, b u zamanın parasıyla da en aşağı 10.000 l i r a kıymetindeki b u h e d i y e , a n c a k resmî ve u m u m î b i r h e y e t e , diş k i r a s ı k a b i l i n d e n v e r i l e n d i r . M ü n f e r i t v e b ü y ü k p a y l ı a t i y e c i v e y a a t i y e c i l e r i n k i m v e y a k i m l e r o l d u ğ u v e n e aldıkları m e ç h u l . . . 12. Sene 1934... Hâfız Yaşar, E v k a f M ü d ü r l e r i n d e n S a i t B e y ' i n i m ­ zasını taşıyan b i r dâvet t e z k e r e s i alıyor. E v k a f a g i d i y o r . Hatırında k a l ­ dığına



göre,



günlerden



Pazartesi'dir.



Sait



Bey,



Diyanet



İşleri



Reisliğinden gelen b i r m e k t u b u kendisine uzatarak m u a l l i m t a y i n edil­ diğini b i l d i r i y o r . B a y H â f ı z , Türkçe



Ezan



açılacak k u r s a t a y i n buyurulmuştur.



işi i ç i n S ü l e y m a n i y e C a m i i ' n d e



3



1 3 . Sene 1934... H e p aynı s a b i t f i k i r ve değişmez hedef... Hâfız Y a ş a r a Gülcemal Âbidesinde



Vapuru



i l e Çanakkale'ye g i t m e s i ve Şehid M e h m e d c i k



aynı 'Türkçe'leri t e k r a r e t m e s i e m r o l u n u y o r .



4



İstanbul



M ü f t ü s ü H â f ı z F e h m i E f e n d i de b e r a b e r . . . M ü f t ü , z a t e n b i r ç o k t e c r ü b e d e ,



1



M e t n i n aslında b u madde, sehven '10' olarak geçmektedir. Sonraki madde baş­



ları, tarafımızdan düzeltilmiştir. 2



1931 yılını esas a l a r a k söylenen, ' B i r yıl sonraki Ramazan ayında' t a b i r i y a n ­



lıştır. Çünkü Ayasofya'daki i h t i f a l de diğerleri g i b i aynı Ramazan ayı içerisinde (3 Şubat 1932) yapılmıştır. 3



Türkçe Ezan



uygulamaları 1932 Ramazanının akabinde başlayıp, İstanbul'daki



müezzinler b i r s o n r a k i R a m a z a n (29 Aralık 1932/27 Ocak 1933) için eğitim gördüklerinden, Hâfız Y a ş a r ı n muallimliğe t a y i n edildiği t a r i h i n '1932 yılı' olması gerekir. 4



Hâfız Yaşar O k u r , 1962'de yayımladığı hâtıralarında Çanakkale'deki i h t i f a l i r



1932 Ramazanı'nda gerçekleştiğini yazmaktadır. (Atatürk'le Onbeş Yıl, sh. 36)



308



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



m e s e l â A y a s o f y a t e c r ü b e s i n d e de h a z ı r ; v e h e m h u z u r u , h e m de s ü k û t u i l e b u i ş i n c e v â z m a k â i l d i r . V a p u r d a , K a p t a n K u l e s i n d e n etrafı ç ı n l a t a n ' e z a n l a r ; ve güvertede o k u n a n , k e n d i t a b i r l e r i y l e 'zamm-ı şerifler... V e Şehid Mehmedciğin başında, m a k a m üstüne m a k a m oyunlarıyla gösteri­ l e n marifet... Şehit Mehmedciğin başına gelenler... 1 4 . Y u k a r ı d a n b e r i g e l e n 13 m a d d e , i ç i n e h i ç b i r f a z l a l ı k k a r ı ş t ı r ı l ­ m a d a n , yalnız k e n d i kıymet h ü k m ü m ü z ü n n a k i l üslûbuna büründürüler e k B a y H â f i z i n b u n d a n k a ç yıl e v v e l çıktığını b i l m e d i ğ i m i z Bütün



Hafta



i s i m l i b i r m e c m u a y a h i t a b edici sözlerinden alınmıştır. E l i m i z e b i r b a k ­ k a l dükkânının okkalık kağıtları arasında geçen, klişesini aşağıda gör­ düğünüz y a p r a k



1



k a d a r basit, o n u n k a d a r mühim b i r vesikayı aylar ve



y ı l l a r d ı r d o s y a m ı z d a m u h a f a z a e t m e k işi de Dedektif



X Birin



sıfatına a i t



Dinin,



Kubbe'nin,



bir keyfiyettir. 15.



İşte Allah'ın, P e y g a m b e r i n ,



Kitabin,



M i h r a b i n , E c d a d i n , n i h a y e t Ş e h i d M e h m e d c i ğ i n r a z ı o l u p o l m a d ı ğ ı so­ r u l m a d a n e m r o l u n a n işlerin başlıcalarmdan b i r i n e a i t hikâye, etrafına aldığı, hafızları, müftüleri, v e k i l l e r i , mebûsları, g a z e t e c i l e r i , h a l k k a l a ­ balıklarını ve " H a k i m i y e t M i l l e t i n d i r " düstûruna yapışık d e m o k r a t i k öl­ çülerden i b a r e t yardımcı unsurlarıyla ve r i y a z i b i r k a t i y e t l e 'ber-vech-i bâlâ'dır. Y e r e b a t a n C a m i i n d e n başlanarak, c a m i , böylece y e r e batırıl­ m a k istenmiştir. Kaynak:



D e d e k t i f X B i r [ N . F. K ı s a k ü r e k ] , (O)



ve Olanlardan



Biri,



"Büyükdoğu", sn. 6, sy. 23, sh. 3, 1 1 , 25 Ağustos 1950, İstanbul



1



B u yazının yayımlandığı i l k sayfanın altında, Bütün Hafta



küçük b i r kupür yer almaktadır.



mecmuasına a i t



XXIII 'TÜRKÇE TEKBİR' MESELESİ Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n



Türkçe



Tekbir



meselesi, beni şahsen ilgilendiriyor. Kısaca arzede-



ceğim. Lütfen okumanızı çok rica e d e r i m . B i r a k ş a m e v i m e geldiğim z a m a n , "Sizi b i r gazete m u h a r r i r i aradı. İki defa g e l d i " d e d i l e r . E r t e s i gün kapı çalındı. T a n ı m a d ı ğ ı m b i r z a t , k e n d i s i n i p r e z a n t e e t t i : "Millet



M e c m u a s ı n d a n M e m d u h Şevket!"



'Buyurunuz' dedim. — S i z d e n , A t a t ü r k ' ü n d i n inkidâbı h a k k ı n d a y a z ı r i c a e d i y o r u z . Şaşalar gibi o l d u m : — Atatürk'ün yanından ayrılmayan, o n u n maksatlarına, f i k i r l e ­ r i n e yakından vâkıf b u l u n a n b u k a d a r zevât d u r u r k e n b a n a ne diye gel­ diniz birader?! — E f e n d i m , Maarif



Tarihinde



s i z i n adınız geçiyor. Siz o işlerde



b u l u n m u ş s u n u z da... — İyi y a , Maarif



Tarihinden



alıp y a z ı n ı z .



— A m m a e f e n d i m , o r a d a m e v z û d a r ve kısadır. B i z , geniş m a l u m â t istiyoruz. — P e k i b u y u r u n u z . N e istiyorsanız sorunuz. B i l d i k l e r i m i ve hatı­ rımda kalanları söyleyeyim. M u h a r r i r sordu, ben söyledim, o yazdı. Birkaç gün sonra çıkan Millet



Mecmuası



yaldızlı k e l i m e l e r , tumturaklı cümleler i l e b u y e n i yazı



310



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



serisini i l a n ediyor, söyleyeni göklere çıkarıyordu. B u yaldızlar, b u uçurtmalar, gazetecilik sanatının alelâde b i r gösterişinden i b a r e t i d i . M u h a r r i r e s ö y l e d i ğ i m sözler, b a z e n a y n e n , b a z e n m e â l e n ç ı k ı p d u r d u . B u nüshalarda çıkan sözlerimin hülâsası şu i d i : Saray'a götürüldük. İlkin M a a r i f V e k i l i Reşit G a l i b ' i n , sonra mebuslardan Hasan Rızanın



başkanlığı altında toplandık.



1



Arkadaşlarımız; Beşiktaşlı Hâfız Rıza, Hâfız K e m â l , Hâfız B u r h a n , Hâfız S a d e t t i n K a y n a k , Hâfız F a h r i , Hâfız (Börekçi) i d i l e r .



Nuri



2



Başkan H a s a n Cemil dedi k i : "[Mustafa K e m a l ] Paşa, yak­ laşmakta olan bayram'da (çünkü Ramazan'ın 15-18'leri i d i ) c a m i l e r d e t e k b i r l e r i n Türkçe



a l ı n m a s ı n ı i s t i y o r . B u iş b u



gece b u r a d a o l a c a k t ı r . " Hiçbirimiz b u işin adamı değildik. Arkadaşlardan



bazısı,



' A l l a h u E k b e r ' karşılığında ' A l l a h büyüktür', bazısı ' A l l a h u l u d u r ' d i y e l i m g i b i t e k l i f l e r d e b u l u n d u l a r . B e n de uludur



"Tanrı



demek, h e p s i n d e n u y g u n d u r " d e d i m ve ısrar e t t i m .



A r a d a m ü n a k a ş a l a r çıktı, s i n i r l e n m e l e r o l d u . H a s a n R ı z a ,



3



" M ü n a k a ş a y ı b ı r a k a l ı m , b u işi P a ş a h a l l e t s i n " d e d i . S a r a y ' ı n y u k a r ı s ı n a ç ı k t ı k . P a ş a y a ' A l l a h b ü y ü k t ü r ' d i y e de o k u d u k , y a l n ı z b e n i m t e z i m o l a n 'Tanrı u l u d u r ' d i y e de. H e r i k i s i n i de d i n l e d i k t e n s o n r a , b e n i m t e z i m i k a b u l e t t i . B e n de s e v i n d i m . ' A l l a h u E k b e r ' i n kalktığına değil, o n u n y e r i n e 'Tanrı u l u d u r 'un kabul edilmesine sevindim. B u n a H a y a d i k k a t i s t e r i m . K a r ş ı m ı z d a k i z a t , "Allahu



Ekber



mut­



l a k a k a l k a c a k , y e r i n e Türkçefsi] k o n a c a k " demişti. B u m u h a k k a k ola-



1



Doğrusu, 'Hasan C e m i l ' olacaktır.



2



B u g r u p içerisinde, A l i Rıza Sağman tarafından z i k r e d i l m e y e n i k i hâfız daha



bulunmaktadır: Hâfız Yaşar O k u r ve Hâfız Zeki. 3



Doğrusu, 'Hasan C e m i l ' olacaktır.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



311



çaktı. M a d e m k i m u h a k k a k olacaktı, Türkçe t e r k i b l e r içinde 'Tanrı u l u d u r ' d a n d a h a elverişlisi y o k t u . B u t e z i başka b i r y a z ı m ı z d a genişletece­ ğiz.



1



C e v d e t P a ş a , kriz



k a r ş ı l ı ğ ı buhran



kızı F a t m a A l i y e , Cevdet



Paşa



k e l i m e s i n i b u l u p k o y d u ğ u için



[ İ s t a n b u l , 1 3 3 2 ] adlı e s e r i n d e i f t i h a r e d i ­



y o r . B i z i m ü s t a d ı m ı z İ z m i r l i İ s m a i l H a k k ı , 'hiyta



kelimesini ben b u l d u m '



d i y e s e v i n i r d i . O m e c l i s t e b e n i m g i b i b i r âcizin şöyle b i r işe m u v a f f a k olması elbette i f t i h a r a değer mevzû o l u r d u . Maksadımı yanlış anlıyorlar. ' A l l a h u E k b e r ' kaldırıldığı t a k d i r d e , y e r i n e 'Tanrı u l u d u r ' u



oturtmak



b e n i m için h a k i k a t e b i r h i z m e t t i r . O günlerde Darüşşafaka'da derse g i r d i m . T a l e b e d e n b i r i y a n ı m a gelerek, Ansiklopedisi



"Hocam!



Bakınız,



Mecmuasını



sizden



bahsediyor"



dedi.



Türk-Islâm



g ö s t e r d i ( s a y ı : 9 8 ) . B i r de n e g ö r e y i m , E ş r e f



E d i b a d ı n d a k i d o s t u m u z b e n i a l m ı ş ele, g i r m i ş y o l a , v e r i p v e r i ş t i r m i y o r mu? N e dinde reformculuğum kalmış, ne Donkişotvâri r e f o r m m e y d a ­ n ı n a a t ı l ı ş ı m b ı r a k ı l m ı ş , n e ' n e i d ü ğ ü b e l i r s i z l i ğ i m ' u n u t u l m u ş , n e l e r de neler... H e r b i r i b i r m a h k e m e y e b i r dâvâ m e v z u u olabilecek tezyifler, t e ­ c â v ü z l e r , t â r i z l e r . Ö y l e k i y a z a r ı n adını t e r k i b e d e n i k i k e l i m e d e n i k i s i ­ n i n de m â n â l a r ı i l e t a b a n t a b a n a zıt, k a n u n dışı, m ü n a z a r a b i g â n e s i , t e r b i y e z ü ğ ü r d ü sözler. B u z â t a Millet'te



c e v a p v e r d i m ( 1 1 4 . s a y ı ) . L â k i n k e n d i y a z ı s ı so­



y u n d a n o l m a y a n t a r z d a b i r cevap! B u yazım, h e m mütecavizi budadı, h e m h e r k e s tarafından beğenildi. Birçok selâhiyetli zevâttan t e b r i k l e r e m a z h a r o l d u m . H e r halde muârızım da yumuşamış k i b i r ay s o n r a k i n ü s h a s ı n d a ( 1 0 0 . n o ' d a ) v e r d i ğ i c e v a p t a ağzı b u l a ş ı k d e ğ i l , d e ğ i ş i k i d i . E v v e l k i yazısında "Hâfız A l i Rıza E f e n d i , r e f o r m y a p m a k için donkişot­ vâri m e y d a n a atılıyor" demişken, i k i n c i yazısında, "Hâfız A l i Rıza Sağman b i r a d e r i m i z affederler..." gibi ibareler bulundurabilmişti. B u y a z ı d a h i h a k i k a t l e r e b ü s b ü t ü n u y g u n değilse de e v v e l k i y a z ı s ı n a n i s b e t e n y u n m u ş , yıkanmış sayılabilirdi. B u n a da cevap y a z d ı m . F a k a t neşir



A l i Rıza Sağman'm b u vaadi yerine gelmemiştir.



312



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



vasıtamız o l a n m e c m u a n ı n , o sıralarda d u r m a d a n y e r değiştirmesi ve şâire g i b i birçok mânialar ve müşküller içine düşmesi, i k i n c i cevabımın i n t i ş a r ı n a e n g e l o l d u . V a k i t de g e ç t i . B e n de ş u n a k a r a r v e r m e k z o r u n d a kaldım: İleride "Atatürk'ün D i n İnkilâbından Bazı Parçalar" g i b i b i r a d i l e naçiz b i r eser neşrederim; o r a d a , gördüklerimi, b i l d i k l e r i m i y a z a r , E ş r e f E d i b ' e de h a k i k a t a d ı n a i s t e d i ğ i m g i b i c e v a p v e r i r i m . O eser i n ş a a l l a h y a z ı l a c a k v e c e v a p v e r i l e c e k t i r .



1



B u r a d a sadece



hikâye ediyorum: O günlerde Eşref Edib'e otobüste rastladım. Yanıbaşıma



otur­



muştu. B a n a baktığı h a l d e kayıtsız davrandı. H a l b u k i tanışıyor, d a i m a merhabalaşıyorduk.



Durmadım, " M e r h a b a Eşref Edib Bey!"



dedim.



İcabeden i l g i y i göstermeden 'merhaba' dedi. — Tanımadınız galiba! — Maalesef... — (Gülümseyerek) Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n E f e n d i . . . — ( Y ü k s e k s e s l e ) Oo... b i r a d e r ! V a l l a h i s e n o l d u ğ u n u b i l m e d i m . Canım, b e n t e k b i r l e r i n Türkçe olmasına birşey d e m i y o r u m . B e n



ezan



hakkındaki k a n u n a kızıyorum, azizim! — Ezanin



Türkçeleştirilmesi



v e Türkçe



okunması için k a ­



Kur'an



n u n yapılması ile b e n i m ne alâkam v a r , dostum?! Ezan'ı Türkçeleştiren, D i y a n e t İşleri R i y a s e t i ; k a n u n u y a p a n , B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i . S e n i n b a ­ taryalarının hedefi b u n l a r o l m a k lâzım g e l i r k e n , büyük b i r yanlışlık ola­ r a k beni hedef tutuyorsun... — D e d i m y a , Milletin



uçurduğu Hâfız Rıza'nın sen olduğunu b i l ­



miyordum. — V e l e v k i b i l m e . Hedef, bilmediğin Hâfız Rıza olamazdı. H e d e f meydanda



duruyor:



Diyanet



İşleri



Riyaseti



Ne yazık k i b u t e m e n n i de t a h a k k u k etmemiştir.



ile



Millet



Meclisi.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



313



M e ç h u l ü n ü z o l a n H â f ı z R ı z a y a g i r i l g i r i l i ş l e y e n s i l a h ı n ı z , asıl h e d e f l e r e karşı atmıyor m u yoksa! D a h a konuşmalardan sonra dostça ayrıldım. F a k a t ne olsa, b u za­ tın 98. sayısındaki k u s u n t u s u , yalnız bazı k a f a l a r a , a l e y h i m e gidecek e n j e k s i y o n y a p m a k l a kalmadı, bazı d o l u k a f a l a r a da serpişti, sıçradı. H e r iki



cinsten



kafalar,



Eşref



Edib'in



o k u m a d ı k l a r ı n d a n , b e n i m Millet



mecmuasından



Mecmuasında



başka



mecmua



çıkan cevabımı görmedi­



ler. Görmeyince b e n i m s u s t u ğ u m u z a n n e t t i l e r . B u z a n , Eşref E d i b ' i n , y e r d e n göğe haklı olduğu zehabını onların kafasında besiledi, büyüttü. Boş kafalıların h a k k ı m d a sû-i zanlarına değer v e r m e m .



Çünkü



d ü n y a k u r u l d u k u r u l a l ı b u g ü r u h t a n b e k l e n e n , a n c a k b ö y l e sû-i z a n l a r dır. B e n i ü z e n , d o l u k a f a l ı l a r ı n sû-i t e f e h h ü m v e sû-i z a n n a k a p ı l m a l a r ı ­ dır. Scbilürreşcıd'da



yazı y a z a n M e h m e t R a i f Oğan bile birgün



Yeni



i d a r e s i n d e b e n i m o yazıma a i t i m a l a r d a ve t e l m i h l e r d e b u l u n ­



Sabah muştu.



1



D a h a yüksek simaların da b u h u s u s t a tereddüde düştüklerini



s e z i y o r u m . İşte bunlaradır k i üzülüyorum. B e n i üzen n o k t a sakın yanlış anlaşılmasın. B e n , bazı y ü k s e k z e v â t m gözlerinden düşmüş o l d u ğ u m a üzülür c i n s t e n b i r a d a m değilim. Aslâ! B e n i üzen n o k t a , b u yüksek tanı­ d ı ğ ı m z e v a t ı n , h i ç b i r i l m î , fikrî v e h a k i k î s e b e p l e r e d a y a n m a y a n ş ö y l e b i r k a n a a t i vicdanlarına sokmalarıdır. İlmin, irfanın b u l u n d u ğ u y e r e sû-i zannın da sokulabilmesidir; h a k i k a t i n k u r u l u p oturması gereken b i r y e r e , sû-i t e f e h h ü m ü n y e r l e ş m e s i d i r . B u h u s u s l a r h a k k ı n d a b e n i m s ö y l e y e c e ğ i m ön v e s o n söz ş u d u r : G e r e k gürûh-ı s e b ü k m a ğ z a n , gerek diğer zevât, i s t e d i k l e r i g i b i d u ­ yuş,



düşünüş ve edinişte s e r b e s t t i r l e r . B u n a k i m s e karışmaz.



Lâkin



yanlış f i k i r e d i n m e n i n , h a k i k a t e aykırı k a n a a t e varmanın, h e r h a n g i b i r k i m s e y e k a r ş ı y e r s i z sû-i z a n n a d ü ş m e n i n m a n e v i m e s û l i y e t i



1



altında



B i r s o n r a k i metinde de görüleceği üzere, R a i f Oğan b u t e l m i h l e r i , h e m açıkça



hem de yazılı olarak yapacaktır.



314



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



e z i l d i k l e r i n i n farkına varmalarını k e n d i l e r i n e acizâne tavsiye e d e r i m , o k a d a r ! Boşlardan gelecek n i k m e t t e n y ı l d ı r m a m a s m ı , d o l u l a r d a n gelecek n i m e t i n g e t i r i l m e m e s i n i U l u T a n r ı m d a n t a z a r r u ve n i y a z e y l e r i m . Altmış



oldu yaş, eğilmiş



olmadı



Az veya çok, kudretimden inhina Ben



eyler belim,



demek



başka



Hüdâ-yı



ki doğmadan



boynum, hiçbir



benim, kudrete.



kadre,



âşıkmışım



hürriyete.



8 Ağustos 1950/Ali Rıza Sağman H â t ı r a : M a a m a f i h b u işleri i n c e v e i b r e t l i g ö z l e g ö r m e k i c a b e d e r . 0 sırada yapılanları alkışlamak için k ü k r e y e n heyecan, şimdi b e ğ e n m e ­ m e k hususlarındaki f e v e r a n l a r d a n çok yüksek ve taşkındı. H e r y a n ve h e r y ö n , y a p ı l a n l a r ı t e b r i k için d i l v e a l k ı ş l a m a k i ç i n e l k e s i l m i ş t i . Ş i m d i ise...



tilke'l-eyyâml N e c i p F a z ı l K ı s a k ü r e k , Büyük



b u m e s e l e y i m e ş h u r Dedektif



X Birin



Doğu



Mecmuasının



(yıl: 6, s. 2 5 ) ' t e



1



istihbarına atfen yazıyor. G i z l i l i k ,



kapalılık g i b i şeylerle aslâ i l g i s i b u l u n m a y a n b u m e s e l e y i , d e d e k t i f g i b i , s ı r f e s r a r e n g i z iş v e ş e y l e r i b u l u p m e y d a n a ç ı k a r m a k t a



mahareti



b u l u n a n ve a n c a k böyle şeyleri ifşa e t m e k t e ü n s a l a n b i r cingözün e l i n e v e r m e m e l i y d i . H a n g i m i z e s o r u l s a , d e d e k t i f t e n d a h a f a z l a s ı n ı seve seve, sevine



sevine



söyler;



Kısaküreği



doldurur



ve



doyurabilirdik.



Bay



D e d e k t i f i n p u s u l a r a y a t a r a k araştırmalar yapmasına, türlü z a h m e t l e r çekmesine ihtiyaç y o k t u . G i z l i o l m a y a n şeyleri, g i z l i imiş g i b i gösterip u ç u r m a k , b i r b a r d a k s u d a fırtına y a r a t a r a k a l a r m işaretleri i l e ortalığı a l l a k b u l l a k e t m e k , 'çıkar y o l u ' o l a b i l i r s e de 'çıkar y o l ' o l a m a z . D e d e k t i f i n b e n i i l g i l e y e n y e r i , yalnız Saray'dan aldığımız p a r a m e ­ selesidir. D o k u z h â f ı z m aldığı ikişeryüz liranın tutarı o l a n 1800 lirayı,



Doğrusu, 'sy. 23' olacaktır.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



315



b u g ü n k ü p a r a i l e 10.000 l i r a y a çıkaran d e d e k t i f d o s t u m u z ölçüyü p e k geniş tutmuş. O k a d a r a çıkmaz! B a y D e d e k t i f e ş u r a s ı n ı d a b e n ifşa e d e y i m k i o s ı r a l a r d a g ü n l e r c e d e v a m e t t i ğ i m i z s a r a y ' d a h e r gece s a a t l e r c e o k u d u k . B u k a d a r v a z i f e y i nerede yapsak, d a h a çok p a r a alacağımızdan e m i n olsunlar. Ş u c ü m l e y i de s u n m a y ı v a z i f e b i l i r i m : Büyük dâvâ,



bizim



Kaynak:



de öz



Doğunun



güttüğü



davamızdır.



A l i Rıza Sağman, Hazret-i



Kur'an



101-105, not: 23, İstanbul, 1950



Radyo'da



Okunabilir



mi?, sh.



XXIV O MÜTHİŞ SELE KARŞI D U R A M A D I K A l i Rıza Sağman



Değerli derginizde 92 numaralı nüshada çıkan M . R a i f Oğan imzasıyla b i r yazıda adım zikredilmiştir. B u yazı, hüviyetim ve h u s u s i y e t i m hakkında yanlış fikirler yayınlamış ve hilâf-ı h a k i k a t k a n a a t l e r i n husulüne kapılar açmıştır. Yanlışları doğrultmak maksadıyla sunduğum şu kısa m e k t u ­ b u m u neşretmenizi h a k , h a k i k a t ve k a n u n adına rica ederim. 1. E y m u h t e r e m kişi! S i z b e n i g ö r m ü ş i s e n i z de k a r a k t e r i m i t a n ı ­ mış değilsiniz. K i m o l u r s a olsun, b i r insanın, tanımadığı b i r i n s a n h a k ­ k ı n d a şöyle v e y a böylelikle h ü k ü m v e r m e s i , 'ilmî asıllar'dan hiçbirine d a y a n m a z . İnsanoğluna böyle b i r k u d r e t ve selâhiyet verecek menhec tanımıyoruz; meğer k i v a h y u i l h a m a m a z h a r ola! Sizin, h a n g i h a k ve s e l â h i y e t l e , b ö y l e u l u o r t a ş a h s i y e t i m i r e n c i d e edecek h a r e k e t l e r e c e s a r e t ettiğinizi a n l a y a m a d ı m . 2. H a n e n d e l e r i t a h k i r v e t e z y i f de e d e m e m . Ç ü n k ü h e m k a n u n î , h e m m e d e n î v e h e m de a h l â k î b a k ı m d a n b u n a m e s a ğ y o k t u r . Z i r a h a ­ nendeler, medenî cemiyetin mühim bir u z v u n u meydana getirirler. A n c a k b e n ' h a n e n d e ' değilim, hiç olamadım da. Rakı masalarında o t u r m a m . Eğer hasbe'l-icâb o t u r d u ğ u m vâki ise, b u k e r h e n d i r . G ü n d ü z c a m i l e r d e m u k a b e l e o k u y u p gece r a k ı s o f r a l a r ı n a g i d e n hâfızlar b e l k i vardır. B u m ü m k ü n d ü r . F a k a t b e n o n l a r d a n değilim. 3. B e n h â f ı z ı m . H e m de b u g ü n ü n m i y a r ı n c a t a m m â n â s ı y l a . B u m e s l e k t e yetişkinliğin vesikası d e m e k olan 'icâzetnâme' taşıyorum. 4. D e r s i â m ı m . S ü l e y m a n i y e ' n i n ' K e l â m v e F e l s e f e Ş u b e s i ' m e z u n u ­ y u m . E l i m d e 'aliyyü'l-âlâ' dereceli i c a z e t n â m e m vardır. Y a z d ı ğ ı m tez, üç



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



317



şâyân-ı t a k d i r e m a z h a r olmuştur, Hocalarım; Süleymaniyeli



meşhur



Mütekellim A b d u r r a h m a n Seyyid Abdülhakîm, Seyyid Tâhâ, [Elmalılı] K ü ç ü k H a m d i , İzmirli İsmail Hakkı, Müderris F e r i t [ K a m ] ,



Mehmed



Şemseddin (Günaltay) gibi zatlar i d i . 5. İ s t a n b u l D â r u l f ü n û n ' u ' H u k u k F a k ü l t e s i ' m e z u n u y u m . ' Â l â ' d e ­ recede d i p l o m a d a taşıyorum. 6. A v u k a t l ı k s t a j ı m ı y a p m ı ş , v e s i k a m ı a l m ı ş ı m d ı r . 7. 1 9 2 3 d e n b e r i m u h t e l i f m e k t e p l e r d e T ü r k ç e , T a r i h ,



Coğrafya,



Y u r t B i l g i s i m u a l l i m l i k l e r i n d e b u l u n d u m . Şimdi Darüşşafaka ile Sen Mişel L i s e l e r i n d e T a r i h ; İmam-Hatib K u r s u n d a K u r ' a n ve H u t b e m u a l ­ limi bulunuyorum. Y e t e r ! İşte k a r ş ı d a n g ö r ü n e n v e söz i l e b e l i r t i l e n Hâfız A l i R ı z a S a ğ m a n b u d u r ! B i r b i r i m i z i b i r de y a k ı n d a n , ö z d e n t a n ı m ı ş o l s a k v a r l ı k ­ larımızı y a p a n c e v h e r l e r i n , aynı c i n s t e n olduğunu görür ve b i r b i r i m i z i hiç ş ü p h e y o k s e v e r d i k . D i y e c e k s i n i z k i : " M â d e n i k i b ö y l e i d i ; o Türkçe



Kur'an



okumalar...



ne oluyordu?" H a ! B u r a d a söz ç o k t u r . H e p s i n i s ö y l e m e y e de b u r a d a y e r y o k t u r . B u m e s e l e l e r i , ayrıca tarihî b i r v e s i k a o l m a k üzere



neşredeceğim.



1



Buracıkta şu kadarcık d i y e y i m k i : B u hâdise i k i bakımdan mütalaa edilir: a ) i ş i n zâtı. "Türkçe



Kur'an



o l u r m u , o k u n u r m u ? " meselesi. B u n a istediğiniz



k a d a r h ü c u m e d i n i z , h a t t a b e n i de y a n ı n ı z a a l m a y ı u n u t m a y ı n ı z . b ) işin t a t b i k i ciheti.



Daha önce de işaret edildiği üzere, b u a r z u t a h a k k u k etmemiştir.



318



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi B u r a d a hülâsa o l a r a k d e r i m k i : A z î m ve pürdehşet b i r sel önünde



b i r k o c a k ü t ü k o l a m a d ı k . H e r k e s g i b i b i z de r e s m î v e s i v i l k ö p ü k l e r i l e g e l e n b u sel ö n ü n d e b i r s a m a n ç ö p ü d u r u m u n a d ü ş m ü ş t ü k . F a l a n kişinin b u selden ürkmediğini, k i m s e i d d i a edemez. Böyle b i r iddianın ne k a d a r y a l a n olduğunu, a r z u edenlere açıklayabiliriz. H e m böyle b i r a r z u d a b u l u n a n v a r s a çabuk o l s u n . Z i r a b u işler i l e alâkalı o l a n l a r p e k a z a l m ı ş t ı r . İyi v e k ö t ü , h a k i k a t l e r g i z l i k a l m a m a l ı d ı r . K i m s e n i n aklına gelmediğini sandığım b i r h a k i k a t v a r k i b u r a d a hülâsa olarak sunayım: T a n z i m a t ile başlayıp aydın gençlerin kafalarında t u t u n a n ve X X . asrın başlarında Z i y a Gökalp i l e tetevvüc eden f i k i r , b i z i m 1 9 3 1 ' d e k i



1



o



h a r e k e t i m i z ile f i i l e n öldürülmüştür. B u suretle iyice anlaşılmış o l d u k i Türkçe



Kur'an



o l a m a d ı ğ ı g i b i , Türkçe



n ü k t e - b î n o l a n a n l a r . ( B k z . Hafız



Sami



Kur'an



o k u n a m a z da. B u nükteyi,



[adlı e s e r i m ] )



Sözü kesiyorum. M u h t e r e m Raif Oğan'a d i y o r u m k i : Sizinle m ü ­ n a k a ş a e t m e k i s t e m e m . Ç ü n k ü aynı c e p h e n i n e r l e r i , s i l a h l a r ı n ı b i r b i r l e ­ r i n e çevirmemelidirler. B u n d a n z a r a r görecek b i r t e k varlık, o cephenin kendisi olur. Kaynak:



A l i Rıza Sağman, O Müthiş Sele Karşı Duramadık: Olmaz ve Okunmaz,



"Türkçe



Kur'an"



"Sebilürreşad", IV/95, sh. 312-313, Şubat 1951



M . R a i f Oğan'ın Hasan



Ali Yücel Avukatının



Tuhaf



Davası



başlı­



ğıyla yayımladığı m a k a l e n i n A l i Rıza Sağman'la alâkalı bölümü şöyledir: "(...) T e k b i r , Türkçe'ye döndürüldü ve ' A l i Rıza Sağman' n a m kişi­ n i n Millet Mecmuasında



açıkladığına göre, yanındaki hanendelerle



Dolmabahçe'deki rakı sofrasında t e k r a r l a n m a k s u r e t i y l e tecrübe­ l e r i yapılarak beğendirildi ve öylece t a t b i k i n e de geçildi. K u r ' a n , Kazımiriski adındaki müsteşrikin tercümesinden Türkçe'ye döndü­ rülerek Saray hanende hâfızlarından Aksaraylı Yaşar ve onun g i b i ­ ler tarafından Yerebatan ve Ayasofya camilerinde Kur'an



Doğrusu '1932' olacaktır.



diye m u -



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar



319



kabelede o k u t t u r u l d u . Çanak yalayıcılar, h u z u r u m u t a d tüfekyân ve silahşörân beğenip alkışladılar. A r a d a n biraz v a k i t geçince, b i r şeye benzemediği görüldü ve sessizce t a t b i k i n d e n vazgeçildi; u y ­ d u r m a "Güneş D i l Teorisi"yle saçma sapan îugatlardan b i r dereceye k a d a r vazgeçildiği gibi. Ezan, Türkçeleştirildi. B u da olmadı ve olamazdı. F a k a t ne yazık k i b i z i m gündüz camide K u r ' a n , akşamı meyhane ve rakı sofrasında sarhoş k e y f i n i g e t i r m e k üzere gazel okuyan hanendelerimiz besteyi eski besteye u y d u r d u l a r ve böylelikle sırf onların b u gayretkeşliği yüzünden 14 Mayıs Inkilâbı'na



k a d a r m i l l e t i n r u h u n u ta'zîb et­



m e k t e devam eyledi! V a k t a k i 'lâiklik, vicdan hürriyeti' g i b i p r e n ­ siplerin gölgesine sığınarak d i n aleyhindeki baskıyı ve sapıklığı de­ v a m e t t i r m e k t e ısrar ve i n a t eden Cumhuriyet Saltanatı,



Halk



Partisi



14 Mayıs'ta m i l l e t i n 'müşterek darbesi' altında son ne­



fesini vererek tasfiye olundu, artık mâni zâil olduğundan memnûun avdeti i k t i z a eyledi. Y i r m i m i l y o n Müslüman-Türk çoğunluğunun müşterek iradesine u y m a k , hâkimiyet-i m i l l i y e ve d e m o k r a s i ' n i n icabı olduğundan, M i l l e t Meclisi, d i n ve i b a d e t l e r i n erkân ve âdâbı üzerindeki baskıları ilga eyledi. Ezan,



Tekbir,



Kur'an



dinsizliğin



savletlerinden k u r t u l d u . ("Sebilürreşad", I V / 9 2 , sh. 261-263, Aralık 1950)



SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA



Acaroğlu, Türker (1981), Açıklamalı Atatürk Kaynakçası, Y a h y a (1924), Lisan-ı



Afif,



Beşer



Lisan-ı



Kur'an'a



Ankara Terce mân



Olamaz,



"Sebilürreşad", XXIV/602, sh. 51-52 A k g ü n , S e ç i l 11980), Türkçe Ezan,



" T a r i h Araştırmaları Dergisi 1979-1980", c.



X I I I , si. 24, sh. 105-113, A n k a r a Aksüt, A l i Kemâli (1951), M. K. Paşa ve Kur'an



"Sebilürreşad",



Tercümesi,



IV/96, sh. 328-330 A l b a y r a k , Sadık (1973), Türkiye'de Din. Kavgası, İstanbul A l b a y r a k , Sadık (1977), Şeriat'ten Lâikliğe, İstanbul A l b a y r a k , Sadık (1983), Devrimin Alkan, Ahmet



Çakıl Taşları, İstanbul, (3. bas.)



T u r a n (1997), Ubeydullah



Efendi'nin



Amerika



Hatıraları,



İstanbul Altuğ, Yılmaz (1973), Türk Devrim A r a r , İsmail (1969), Atatürk'ün



Tarihi Dersleri



1919-1938,



İzmit Basın Toplantısı,



İstanbul



İstanbul



A t a l a y , B e s i m (1960), Türk Dili ile İbadet, İstanbul Atatürk,



Din



ve Lâiklik,



Belgeler Türk T a r i h i Dergisi Özel Yayını, N o : 2



İstanbul, 1968 Atatürk, M u s t a f a K e m a l (1934), Nutuk,



İstanbul



Atatürk, M u s t a f a K e m a l (1989), Atatürk 'ün Söylev ve Demeçleri,



A n k a r a , (4



bas.) Atatürk, M u s t a f a K e m a l (1989), İzmir



Yollarında,



ıSad. M e h m e t Önder)



A n k a r a , 1989 A t a y , F a l i h Rıfkı (1949), Açık Konuşmak.



"l"!us", 10 Şubat 1949



322



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



A t a y , F a l i h Rıfkı (1949), Bay Hikmet



Bayur'a



Cevap,



" U l u s " , 8 Şubat 1949;



" C u m h u r i y e t " , 8-9 Şubat 1949 Sah-Çarşamba A t a y , F a l i h Rıfkı (1958), Çankaya, İstanbul; 2. bas. 1968 A t a y , F a l i h Rıfkı (1966), Atatürkçülük



İstanbul



Nedir?,



A y d e m i r , Şevket Süreyya (1969), Tek Adam,



İstanbul



Baltacıoğlu, İ. Hakkı (1924), Hz. İbrahim, (a.s) Bir Türk'tür, " T e v h i d - i Efkâr", 9-10 H a z i r a n 1340 Baltacıoğlu, I . Hakkı (1924), Hz. Sârâ Hz. İbrahim'in



"Tevhid-i



Nesi İdi?,



Efkâr", 19 H a z i r a n 1340 Baltacıoğlu, İsmail Hakkı (1928), Türk İnkilâbı



Karşısında



Müslümanlık,



"Millî Mecmua", 15 Mayıs 1928 Banoğlu, N i y a z i A . (1954), Fıkra, Nükte ve Çizgilerle Atatürk,



İstanbul



Banoğlu, N i y a z i A . (1955), Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk,



İstanbul



Banoğlu, N i y a z i A . (1963), 25. Ölüm. Yılı Münasebetiyle Hususi



Atatürk:



Siyasî



ve



Hayatı, İstanbul



Banoğlu, N i y a z i A . (1974), Atatürk'ün



İstanbul'daki



Başar, A h m e d H a m d i (1945), Atatürkle



Hayatı I - I I , İstanbul



Üç Ay ve 1930'dan



Sonra



Türkiye,



İstanbul B a y d a r , M u s t a f a (1973), Atatürk ve Devrimlerimiz,



İstanbul



B e l e n , F a h r i (1970), Tarih Işığında Devrimlerimiz,



İstanbul



B e h a r , Büşra E r s a n h (1992), İktidar Tezinin



Oluşumu (1929-1937),



B e r k , B e k i r (1959), Millete



ve Tarih:



Türkiye'de



'Resmî



İstanbul



Mal Olmayan



Bir İnkılâp, "Türk Düşüncesi", yıl. 5,



c. 10, H a z i r a n - T e m m u z 1959 B e r k e s , N i y a z i (1978), Türkiye'de Çağdaşlaşma, B e r k e s , N i y a z i (1982), Atatürk ve Devrimler, Birinci



Türk Dili Kurultayı:



Tarih'



Tezler-Müzâkere



İstanbul



İstanbul Zabıtları, İstanbul, 1933



B o r a k , S a d i (1997), Atatürk ve Din, İstanbul, ( 1 . bas. 1962) Bozdağ, İsmet (1995), Atatürk 'ün Sofrası, sh. 93-106, İstanbul B o z k u r t , M a h m u t E s a t (1940), Atatürk İhtilâli, İstanbul



Kaynakça



323



C e v d e t , A b d u l l a h (1909), Son Kırk Sene Zarfında İslâmiyet,



"R. Dozy, T a r i h - i



İslâmiyet" içerisinde, Mısır C e y l a n , H . H . (1993), Cumhuriyet



Ankara



Dönemi Din ve Devlet İlişkileri,



Cündioğlu, Dücane (1995), Anlamın



Buharlaşması



ve Kur'an,



İstanbul; 2. bas.



1997 Cündioğlu, Dücane Çevirilerinde



(1996), Matbu



Yöntem



Türkçe



Kur'an



Çevirileri



ve



Kur'an



" 2 . K u r ' a n S e m p o z y u m u : Tebliğler-



Sorunu,



Müzakereler 4-5 Kasım 1995" içerisinde, sh. 164-171, A n k a r a Cündioğlu, Dücane (1997), Sözlü Kültürden



Yazılı Kültüre



Anlamın



Tarihi,



İstanbul Çambel, H a s a n C e m i l (1949), Türkçe Ezan



ve Tekbire



Dair,



" U l u s " , sh. 2, 9



Şubat 1949 Çambel, H a s a n C e m i l (1964), Makaleler-Hâtıralar, Çerman, O s m a n N u r i (1958), Modern Çöker, F a h r i (1983), Türk Tarih



Ankara



Türkiye İçin Dinde



Kurumu:



Kuruluş



Reform,



Amacı



İstanbul



ve



Çalışmaları,



Ankara Çöker, F a h r i (1995), Türk Parlamento



Tarihi



1919-1923, A n k a r a



Danişmend, İ. H a m i (1942), Ali Suâvi'nin Türkçülüğü,



(bas. y e r i yok)



Dâver, Bülent (1955), Türkiye Cumhuriyetinde



Lâyiklik, A n k a r a



D e d e k t i f X B i r (1950), 'O' ve Olanlardan



"Büyükdoğu", sn. 6, sy. 23, sh. 3,



Biri,



11 D e m i r e r , Ercümend (1969), Din, Toplum



ve Kemal Atatürk,



Ankara



D u r u , Kâzım Nâmi (1948), islâm Dini, Aslına Dönüş İnkilâbı'nın



Eşiğindedir,



" M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 109, sh. 6-7, 14 E d i b , Eşref (1948), Dinde



Reform



Kahramanı,



"İslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve



Mecmuası", c. 2, no. 98 E d i b , Eşref (1948), Dinî Meselelerde



Ölçülü Konuşmak, "İslâm-Türk Ansiklopedi



ve Mecmuası", c. 2, no. 100 E d i b , Eşref (1959), Dinde Reformcular,



İstanbul



E d i b , Eşref (1960), Mehmed Âkif: Hayatı-Eserleri, E d i b , Eşref (1967), Kara Kitab,



İstanbul, (2. bas.)



İstanbul, (2. bas.)



324



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



E g e l i , Münir H a y r i (1947-48) Atatürk ve Din, " M i l l e t " (Bilinmeyen Hâtıralar),



Atatürk'ten



c. 4, sn. 2, sy. 88, 90, 97, 101, sh. 4



E g e l i , Münir H a y r i (1955), Atatürk'ün



Bilinmeyen



Hâtıraları,



İstanbul; 2. bas.



1959 E k i n c i , N e c d e t i l 9 9 7 ) , 27. Dünya



Savaşından



Sonra



Türkiye'de



Çok



Partili



İstanbul



Düzene Geçişte Dış Etkenler,



E l m a n , A h m e t Şevket (1953), Dr. Reşit Galip, A n k a r a , (2. bas. 1959) E n g i n , Arın 11955), Atatürkçülükle



Dil ve Din, İstanbul



E n g i n , Arın (1971), Yükseliş Savaşımızda Rus-Çin Işkencesindeki



Jüpiter: Kur'an'da



E r g i n , O s m a n (1943), Türkiye Maarif



Tarihi,



F e r o z - A h m a d , B e d i a T . (1976), Türkiye'de Kronolojisi



1945-1971,



Atatürkçülük



ve



Türklük, İstanbul İstanbul; 2. bas. 1977 Çok Partili



Politikanın



Açıklamalı



Ankara



Goloğlu, M a h m u t (1973), Atatürk İlkeleri ve Bursa Nutku, Goloğlu, M a h m u t (1974), Tek Partili



Cumhuriyet



Gökalp, Z i y a (1339), Türkçülüğün Esasları, Gökalp, Z i y a (1952), Külliyat:



Şiirler



Ankara



1931-1938,



Ankara



Ankara



ve Halk



(Haz. Fevziye A .



Masalları,



Tansel), A n k a r a Gökman, M u z a f f e r (1973), 50 Yılın Tutanağı 1923-1973, Gökman, M u z a f f e r (1981), Atatürk



ve Devrimleri



İstanbul



Tarihi



Bibliyografyası,



A n k a r a (3. bas.) Gündüz, N e c a t i (1973), Atatürk Çağı ve Zihniyeti, Güralp, Şerif (1961), Dinler Devrimler,



Ankara



İstanbul



Hakkı, İzmirli İsmail (1927), Din Dersleri,



İstanbul, ( 1 . bas. 1926)



Hakkı, İzmirli İsmail (1947), Gençlere Din Dersleri, Hanioğlu, M . Şükrü (1981), Bir Siyasal



Düşünür



İstanbul Olarak



Abdullah



Cevdet ve



Dönemi, İstanbul H i l m i , İbrahim (1330), Zavallı Millet,



İstanbul



H i l m i , İbrahim (1332), Avrupalılaşmak, H i l m i , İbrahim (1332), İhvân-ı Dinime, içerisinde, İstanbul



İstanbul "Kur'an-ı K e r i m Tercüme ve T e f s i r i "



325



Kaynakça I r m a k , S a d i (1981), Atatürk 'ün Yakın Çevresi, (Bas. y e r i yok) İğdemir, U l u ğ (1973), Cumhuriyetin



50. Yılında Türk Tarih Kurumu,



İnan, A r ı



Kemal



(1982), Gazi



Konuşmaları,



Mustafa



Atatürk'ün



1923



Ankara



Eskişehir-İzmit



A n k a r a , 2. bas. 1996



Jâschke, G o t i h a r d (1972), Yeni Türkiye de İslâmlık, K a d r i , Hüseyin Kâzım (1989), Ziya



Gökalp'in



İstanbul (Haz. İsmail K a r a ) ,



Tenkidi,



İstanbul K a r a , İ s m a i l (1989), Tahsin Banguoğlu'ndan



Birkaç Hatıra: Çok Partili



Hayata



" T a r i h ve Toplum", sy. 66, H a z i r a n 1989



Girerken,



K a r a , İsmail (1994), İslamcıların



Siyasî Görüşleri,



K a r a , İsmail (1997), Bizden



Olarak Ahmet Hamdi. Akseki,



Biri



İstanbul "Ülke", yıl. 2, sy.



3 1 , sh. 29-31, Aralık 1997 K a r a , İsmail (1997), Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi, K a r p a t , K e m a l H . (1967), Türk Demokrasi Kasım, N a c i (1924), Mukaddime,



İstanbul, 1. bas. 1987



İstanbul



Tarihi,



"Kur'an-ı K e r i m ' i n Terceme ve T e f s i r i " içeri­



sinde", İstanbul K a s i m i r s k i , M . (1909), Le Koran,



Paris



Kocatürk, U t k a n (1983), Atatürk 1918-1938,



ve Türkiye



Cumhuriyeti



Tarihi



Kronolojisi



Atatürk,



"Çağdaş



Ankara



K r e i s e r , K l a u s ( 1 9 8 6 ) , Modern



Avrupa



Tarihi



İçinde



Düşüncenin Işığında Atatürk" içerisinde, sh. 517-556, İstanbul K u n t a y , M i t h a t C e m a l (1986), Ölümünün 50. Yılında Mehmet Akif, K u r a n , A l p (1972), Burada



Atatürk Yargılanıyor,



L e w i s , B e r n a r d (1984), Modern



İstanbul



Türkiye'nin Doğuşu, A n k a r a



M i d h a t , A h m e d (1317), Beşâir-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhamm.ediyye, Millî Kütüphane G e n e l Müdürlüğü (1973), Atatürk'ün Kataloğu: Anıtkabir



ve Çankaya Bölümleri,



M i r a s , K a m i l (1949), Kur'an Hakikatler, Mustafa



Kemal,



Tercümesi



Özel



Dersaadet Kütüphanesi'nin



Ankara



Hakkında



Tarihî Hâtıralar



"Sebilürreşad", H/38, N i s a n 1949 Eskişehir-İzmit



Ankara



Konuşmaları



(1923), İstanbul, 1993



N â h i d , H â ş i m (1331), Türkiyâ İçin Necat ve İ'tilâ Yolları, İstanbul



ve İlmî



326



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



Oğan,



M.



Raif



(1950), Hasan



Ali



Yücel



Avukatının



Tuhaf



Davası,



"Sebilürreşad", c. 4, sy. 92, sh. 261-263. Oğan,



Raif



(1949), Kur'an



Tercümesi



Kuranın



Yerini



Alabilir



mi?,



"Sebilürreşad", 11/32, sh. 110, Şubat 1949 O k u r , Hâfız Yaşar (1948), Atatürk



ve Türk Musikisi,



" M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy.



106-107-108 O k u r , Hâfız Yaşar (1949), Atatürk'ten



Bilinmeyen



Hâtıralar



"Bütün



1-2,



H a f t a " , sy. 1-2 O k u r , Hâfız Yaşar (1960), Atatürk



ve Bayram



"Dinde



Tekbiri,



Reform:



K e m a l i z m " , sy. 28, sh. 7-8. O k u r , Hâfız Yaşar (1962), Atatürkle Onbeş Yıl IDinî Hâtıralar, O k u r , Hâftz Yaşar (1993), Yaşanmış Cumhur



Olaylarla



Atatürk



İstanbul



ve Müzik:



İnce Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun



Riyâset-i



Anıları



1924¬



1938, (Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz), A n k a r a Öklem, N e c d e t (1973), Atatürk Döneminde Darülfünun Reformu, Önder, M e h m e t (1975), Atatürk'ün Özeğe, S e y f e t t i n (1971), Eski



Ankara



Yurt Gezileri,



Harflerle



İzmir



Basılmış



Türkçe Eserler



Katalogu,



İstanbul Özerdim, S a m i N . (1966), Atatürk Devrimi Öztürk, Kâzım (1973), T.B.M.M.



Albümü 1920-1973,



Pesmazoğlu, Y o r g i (1938), Kemal



İstanbul



Kronolojisi,



Atatürk,



Ankara



"Yabancı Gözüyle C u m h u r i y e t



Türkiyesi" içerisinde, A n k a r a S a b r i , M u s t a f a (1338), Dinî Müceddidler,



İstanbul



Sağman, A l i Rıza (1947), Meşhur Hâfız Sâmi Merhum,



İstanbul



Sağman, A l i Rıza (1948), Atatürk ve Din, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4. Sağman, A l i Rıza (1948), Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin Cevap Veriyor,



inkarcısına



" M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5



Sağman, A l i Rıza (1950) Hazret-i



Kur'an Radyoda



Okunabilir



Sağman, A l i Rıza (1951), O Müthiş Sele Karşı Duramadık,



mi?, İstanbul "Sebilürreşad", c. 4,



sy. 95, sh. 312-313 S a i d , C e m i l (1924), Türkçe Kur'an-ı Kerim,



İstanbul, (2. bas. 1926)



•



Kaynakça



Saygın, M . Celâl (1952), Diyanet



Cephesinden



Seçkin, H a y d a r (1995), Atatürk'ü Kur'an'da



327 Atatürk İnkılâpları,



Aradım ve Buldum,



Ankara İstanbul



S e y f i , A l i R ı z a (1933), Gazi ve İnkilâp, İstanbul S h e r r i l l , G . H . (1934), Gazi Mustafa



Kemal Ez. Nezdinde



Bir Yıl Elçilik,



(Çev.



A h m e t E k r e m ) , İstanbul Sherrill,



G . H . (1955), Mustafa



Kemal,



Eseri



ve Memleketi,



(Çev. E n v e r



Esenkova), İstanbul S h e r r i l l , G . H . (1973?), Gazi Mustafa



Kemal,



S o y a k , H a s a n Rıza (1973), Atatürk'ten S u p h i , H a m d u l l a h (1929), Dağ Yolu, Şahingiray, Özel (1955), Atatürk'ün



(Çev. A l p İlgaz), İstanbul



Hatıralar,



İstanbul



İstanbul Nöbet Defteri 1931-1938,



Ankara



Şehsuvaroğlu, B e d i N . (1963), Göztepe, İstanbul T.B.M.M.



Zabıt Ceridesi,



1925-1930



Talıir'ul-Mevlevî (1924), İbrahim, (a.s) Hakkında



Bir İstizah, " T e v h i d - i Efkâr",



14 H a z i r a n 1340 Tarih IV, İstanbul, 1934, (2. bas.) T e v f i k , Süleyman (1926), Terceme-i



Şerife, İstanbul



T e v f i k , Süleyman (1927), Türkçe Mushaf-ı Şerif, İstanbul Tevfik,



S ü l e y m a n (1933), İlâveli-Yâsîn-i



Şerîf-Amme



ve



Şurût'us-Salât,



İstanbul T e v f i k , Süleyman (1933), Mükemmel Mızraklı İlmihal,



İstanbul



T u n a , O s m a n N e d i m (1990), Sümer ve Türk Dillerinin Dili 'nin Yaşı Meselesi,



Tarihî İlgisi ile Türk



Ankara



T u n a y a , Tarık Z a f e r (1962), İslâmcılık Cereyanı, İstanbul T u n ç a y , M e t e (1981), Türkiye Kurulması



1923-1931,



Cumhuriyeti'nin



T u r a n , Şerafettin (1982), Atatürk'ün Düşünürler,



Kitaplar,



Yönetimi'nin



Düşünce



Yapısını



Etkileyen



Ankara



Tüfekçi, Gürbüz D . (1983), Atatürk'ün Türkçe Hutbe,



Tek-Parti



Ankara



Okuduğu Kitaplar,



İstanbul, 1927



U b e y d u l l a h , M e h m e d (1324), Kıvâm-ı islâm, Mısır



A n k a r a , 1983



Olaylar,



328



T ü r k ç e K u r ' a n v e C u m h u r i y e t İdeolojisi



U b e y d u l l a h , M e h m e d (1331), Kavm-i



Cedid, Dersaadet



U b e y d u l l a h , M e h m e d (1908), Lisan



Neler



Yapıyor,



" M i l l e t " , sy. 9, sh. 2, 13



Ağustos 1908 Uluğ, Naşit Hakkı (1973), Hemşehrimiz U s , Hakkı T a n k (1943?), Elli



Atatürk,



İstanbul



Yıl, İstanbul



Ünlü, C e m a l (1994), Sesyılmaz,



Burhan



maddesi, "Dünden Bugüne İstanbul



Ansiklopedisi", VI/539, İstanbul Velidedeoğlu, Hıfzı V . (1990), İlk Meclis,



İstanbul



Yazır, Elmalılı H a m d i (1935), Hak Dini Kur'an Dili: Yeni Meâlli Türkçe



Tefsir,



İstanbul Yazır, Elmalılı H a m d i (1993), Hak Dini Kur'an



Dili: Kur'an-ı Kerim



ve



Meali,



(Haz. Dücane Cündioğlu), İstanbul Y e t k i n e r , A y h a n (1984-88), Bâb-ı Âlî'nin Hatıra Defteri,



İstanbul, ( 1 . böl.: 1984;



2. ve 3 böl.: 1988) Yücer, Rıza Ruşen (1947), Atatürk'e Ait Birkaç Fıkra ve Hâtıra, İstanbul Z i y a , Y u s u f (1924), Hz. İbrahim'e Dâir, "Tevhid-i Efkâr", 21 H a z i r a n 1340



Not:



Çalışmalarımız sırasında taradığımız gazete ve m e c m u a l a r d a k i mâkalelerin



ekseriyetine



bu



kitapta



işaret



edilemediyse



de



burada



—araştırmacılara yararlı olur düşüncesiyle— 1908-1962 yılları arasındaki gelişmelerin genel seyrini tesbit ederken faydalandığımız süreli yayınların hiç değilse b i r kısmının i s i m l i s t e s i n i v e r m e y i u y g u n b u l d u k :



Akşam;



Ankara



İlahiyat



Ceride-i



İlmiye;



Cumhuriyet;



Milliye;



Halka



Mecmuası;



Mihrab;



Sebilürreşad; Yurdu; Asır.



Beyan'ul-Hak;



Dinde



Reform.:



Hayrul-Kelâm;



Hergün;



Ansiklopedisi Millet



Vakit;



Hakikat;



Vatan,



Tevhid-i



Volkan;



Büyükdoğu; Kemalizm; Ttisam;



ve Mecmuası;



Gazetesi;



Selâmet; Sırat-ı Müstakim;



Tercümân-ı



Ulus;



Dergisi;



Din Yolu;



Doğru;



İslâm-Türk



İtikadları; Müslimîn;



Fakültesi



Millet Son Posta; Efkâr;



Yeni Adam;



Hâkimiyet-i islâm;



Medâris;



islâm Medrese



Mecmuası;



Milliyet;



Tasavvuf;



Teârüfül-



Türk Düşüncesi; Yeni Sabah;



Türk Yirminci



Mustafa Kemal Atatürk'ün son dileği, ezandan başka ibadetleri de Türkçe olarak yaptırmak ve Türk kafasını Arap kafası köleliğinden kurtarmaktı. Türk Ocağı'na gittiğimiz gün, Kur'an'ı Türkçe'ye çevirmek konusunu açmıştı. Orada bulunan Kâzım Karabekir şöyle dedi: -Kur'an-ı Azîmüşşân Türkçe'ye çevrilemez, Paşa Hazretleri! -Niçin çevrilemez efendim? Bu sözünüz, "Kur'an'ın manası yoktur!" demektir. -Hayır efendim ama meselâ "Elif-Lâm-Mim"... Ne diyeceğiz buna? -Ne demektir 'Elif-Lâm-Mim'?! -Meçhul efendim... -Öyle ise karşısına bir sıfır koyar, çevirmeye devam edersiniz. FALİH RIFKI ATAY