Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar [PDF]

Citation preview

T Ü R K



T A R İ H



K U R U M U V II.



Y A Y I N L A R I N D A N



S E R Î — No.



‫وو‬



TÜRKİYE SELÇUKLULARI HAKKINDA



RESMÎ



VESİKALAR



M etin ‫ ز‬Tercüme ve Araştırmalar



OSMAN



M «tm ‫ أ ا ه‬، ‫م ه ه‬



T ü r k



T A R İ H



TURAN



foloL opi vardır 6



K U R U M U



B A S I M E V



1 9 5 8



1



— A N K A R A



1. G İ R İ Ş



IX



II. T A K R İR III. R E SM Î



U L -M A N A SIB



XI



M EKTUPLARA



D A İR



XVI



I ٠ V ezirlik M e n ş û r u



١



2. M ü s t e v f ii ik M e n ş u r l a r ı ‫ و‬. Zeâm et



. . . . ٠٠ . . . . . .



٠ . . . . . . . . . . . . . .



٠



٠. . . . .



M en şu rları



3 7



4. A ta b e g lik F e r m a n ı



6‫أ‬



5. T e r c ü m a n l ı k F e r m a n ı



18



6. îşrâf-i M e m â l i k M e n ş û r u



0‫ث‬



7• İ n ş â v e T u ğ r a M e n ş u r l a r ı



22



8, S e l ç u k ü l k e s i A v c ı l ı k e m i r l i ğ i n e t â y i n



27



. T e m lîk -n âm e



3‫ة‬



ıo . K o n y a ’y a k ü t ü v a l tâ y in i



33



11. î h t i s â p M e n ş û r u



35



12. M u s i k i ş i n a s l a r ı n t â y i n i



37



13. K a d ı l ı k



M enşûrları



41



14. M ü d e r r i s l i k M e n ş û r l a r ı I>



47



H atiplik M e n ş u ru



16. H a f ı z l a r ı n



48



tâ yinleri



. . . . . ٠. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



49



17. M e s c i d İ m a m l ı ğ ı n a t â y i n



50



‫ل‬8 ‫ م‬Z â v i y e ş e y h l i ğ i n e t â y i n



50



‫ مول‬H a s t a h a n e t a b i p l i k l e r i n e t â y i n M e n ş û r l a r ı



50



20. S e y y id l e r e d a i r M e n ş u r l a r



55



21. M e li k



57



uş-şuarâlık b e r a tı



22. S u l t a n ı n



ustad lığ m a tâyin



58



‫ ه‬3 ‫مي‬Ş e y h l e r e m a a ş t â y i n i



58



‫ث‬4 ‫ م‬V i l â y e t İ m a m l a r ı n ı n v e r g i m u a f i y e t i n e v e H a l k ı ı ı i b â d e t e de^-am ın a d a ir D iv â n em ir-nâm e$i



59



‫ث‬5 ‫ م‬D i v â n a m e n s u p i k i n c i d e r e c e m e m u r l a r ı n t â y i n i n e d a i r ö r n e k l e r



60



2 6 . N â i b l i k v e k e d h u d a l ı k m e n ş u r l a r ı ٠. . . . ٠ . . ٠ . ٠ . . . ٠ . . ٠ ٠ . . . ٠ ٠ ٠ ٠ ٠



62



R E S M Î M E K T U P L A R V E A H ÎD N Â M E L E R L X II I V . K I L I Ç A R S L A N ’I N



A Ğ A B E Y İ ‫ مآل‬İ Z Z E D D İ N



K E Y K Â V U S ’A



MEKTUBU



a) M e k t u b u n M u h te v a s ı



63



b)



65



S ultan



H anı



M uharebesi



VI



T . S E L Ç U K L U L A R I H A K K IN D A



c.) d)



îk i S u lta n ara sın d a tem aslar



R E S M l V E S İK A L A R



K o n y a ’n ı n k u r t u l u ş u



68



. ........................



70



L X III K E M A L E D D ÎN



K Â M Y Â R A A İD



M ENŞUR



٤)



M e n şu ru n M u h tev a sı



74



b)



K ay seri S ü başıhğı



75



٠.



c)



K â m y â n n hayatı



d)



K âm yânn



e)



K â m y â n n şahsiyeti



C E L Â L E D D İN



7 ‫مة‬



G ü r c is ta n Seferi



HAREZM ŞAH



A R A SIN D A



78 8o



İL E A L Â E D D ÎN K E Y K U B Â D



M EKTUPLAŞM ALAR



L X I V T. H a r e z m ş a h ı n K e y k u b â d a I . m e k t u b u LXYT. LXV.



82



A l â a d d i n K e y k u b â d j n C e l â l c d d i n H a r e z m ş a h ’a I* C e v a b ı



...



3‫و‬



C e l â l e d d i n H a r e z m ş a h m A l â a d d i n K e v k u b â d ’a I I . M e k t u b u .



84



^V E S İK A L A R IN



T A R İH Î E H E M M İY E T İ



a)



H arezm şah ın



M ek tu b u n a



b)



K e y k u b â d ’m



C evabına d a i r



dair



c)



K a y b o lm u ş diğer m e k tu p la r



85 88



.................



...........9 0



d ) H â r c z m ş a h ’m İ k in c i M e k t u b u n a d a i r



‫وو‬



e)



95



M ü n aseb etlerin



gerginlenm esi



. . . . ٠ .. ٠. . . . . ٠ . . . . . . ٠٠ . .



L X \'I I L



K E Y K Â V U S ’A A İ T A N T A L Y A F E T İ H N A M E S İ a)



F etih-nâm cnin b)



c)



M uhtevası



F e tih n a m e n in gönderildiği h ü k ü m d a r



İZ Z E D D İN



KEYKÂVUS



A R A S IN D A



i



. İL E K I E ^ S



M EKTUP



. . . . ٠٠. ٠. . . ٠٠. . . ٠



T ü rk iy e - K ıb rıs m ü n a se b etlerin in



K e y k â v u s 'la K ıra l a r a s ın d a tic a rî ta a h h ü tl e r



başlam ası



T a a h h ü d -n â m e le rin hu k u k î hük üm lerine dair



d) T a a h h ü d - n â m c lc r d e n sonraki jn ü n a sc b elleri İL E V E N E D İK L İL E R



T İC A R E T M U A H E D E L E R İ .... b)



a)



T ic a ri



m ü n a s e b e tle rin



M u a h c c lc -n â m e n m



tic a ri



106



K IR A L I H U G U E S



b)



SELÇUKLULAR



‫ل‬0 ‫ق‬



V E A H ÎD N Â M E L E R



a) c)



JOÎ



A n t a l y a ’n ı n i k i n c i F e t h i



i n k j^ a f i



!‫؛‬u k ü m lc r i



. . . ٠٠٠٠. . . . ... . . . . . . . .



109 J12



. . . ،. . 5‫أ ل‬



٠٠٠٠



...........



7‫ل أ‬



A R A SIN D A



İÇİNDEKİLER



V II



c)



T a z m i n a t v e y a D e v le t sigortası



d)



S elçuklularda



e)



T ü r k i y e 'd e k i L â t i n l a n n h u k u k î m e seleleri . . . . . . . . . . . . . .



f)



para



M u a h e d e - nâm enin



6‫ق آ‬



siyaseti d iğ e r



12 ‫و‬



hususiyetleri



. 3 3‫أ‬



‫آ ول‬ ٠ ٠ .



...........



I . İ z z e d d i n K e y k â v u s ile K î b r ı s k ı r a l ı H u g u e s a r a s ı n d a M e k t u p l a r ve ahid-nâm eler



13 9



A lâa d d in K ey k u b ad muahedesi SELÇUK



il e



V enedikliler



arasında



ticaret 43 ‫أ‬



D E V R İN E A ÎD Y E N İ İN ŞA M E C M U A L A R I



A, A L -T A R A S S U L V E R A V Z A T U L - K U T T Â B : . E s e r h a k k ın d a



147



‫ ة‬. C im r i h â d is e s i



150



‫ و‬. T a b ib E k m ele rd in



‫ آ‬5‫ا‬



‫ل‬



4 ‫ م‬Y e n i b ir T a rih î i s i m



....................



5- E m i r B a h a e d d i n 6. S â h ib 7. S o n



2‫ق أ‬



................................... ‫ ل‬5 ‫ث‬



A ta o ğ u lla rı



M e k tu p la r



152



4‫ث ل‬



٠ . . . . . . . . . . . . . . . . . .



٠ . . . . . . . .



B. S A ‘D E D D İ N M E S ’ U D ’A A İ D M E K T U P L A R : 1, M ü e l l i f h a k k ı n d a



156



2. Y e n i b i r Ş â i r



7‫ؤ ا‬



‫ و‬. S a ’d e d d i n M e s ’u d ’u n S i n o p h a k k ı n d a ş i i r l e r i . . . . . . . . .



159



4 . S a m s u n v e c>anık s e y a h a t i



162



5 . C a n ik



164



h a k k ın d a



6 . M e s ’u t’u n S u lta n la



m ü n a s e b e ti



166



7. S e lç u k d e v r i n d e b i r k a d ı n §âir . . . . . . ٠. . . ٠٠. . ٠. . . ٠. ٠



168



c . N Ü M Ü N E L İ K İN ŞA K İT A P L A R I : a)



N üzhet



b)



K a v â ı d u r-risâil



172



e)



G u n y e t ü l-kâtıb



17 4



D. R U S Û M



ü l-h ü tta b



‫ أ‬7‫ث‬



U R -R İSÂ İL : 1. E s e r i n m a h i y e t i



. . . . . .75‫أ‬



2 . V a lilik v e N a z ırlık f e r m a n i a r ı



3• İ ğ d i ş l e r e



dair



٠٠ . . . . . . ٠ . . . . . . . . ٠ . . . . ٠ ٠ ٠ . ٠ ٠ 77‫ت‬



17Ö



4 . K a b ı z l ı k v a z if e s i



‫ل‬7‫و‬



5 ‫ م‬i h t i s â b iş le ri



‫ ا‬7‫و‬



6. Ş e r ’ i m a k a m l a r



180



-t . K a l k v e h ü k ü m e t m ü n a s e b e t l e r i



‫ ا‬8‫ة‬



8. K ölelerin â z â d e d i l m e s i



3‫ة ل‬



B İ B L İ Y O G R A F Y A



‫ آ‬8‫د‬



î N



‫أ‬9‫آ‬



D



E K



FARSÇA



S



M E T İN ١^



١٠٧



I.



GİRİŞ



Selçuk İm p arato rlu ğ u n u n ku ru luşu, d o ğ urd u ğ u iki büyük netice itibariyle, cihan ta rih in in büyük dönü m n o k ta la m d a n b irini teşkil eder, İslâm âlem inin, iç ve dış tehlikeler karşısında, ciddî b ir b u h ra n a m aru z k a la ra k çökm ekten kurtulm ası ve yeni bir hayatiy et kazanm ası bu hâdisen in d o ğ ru d an doğruya birinci, A n ad o lu ’nu n fethi ve T ürkleşm esi de dolayısiyle ikinci büyük neticesidir^، Eski bir çok kavim lere y u rt ve m edeniyetlere sahne olan, veya üç kıta ara sın d a, b u n la rın m übadele sahası b u lu n an A nadolu, yerli u n su rların tesirlerine rağm en, tarih in d e ilk defa olarak, ırk, dil, din, k ü ltü r ‘ve sa n a t b ak ım ların d an küllî b ir in k ılâb a m aruz kalm ıştır. Selçuk im p a ra to rlu ğ u n u n kuruluşu ‫ ة أ‬1‫ صلق‬d ü n y a s ın a k u rtu lu şu n d a ne k a d a r bü yük bir âm il olm uş ise b u İm p arato rlu ğ u n yıkılışından sonra d a İslâm m edeniyeti ve k a im le r in in m evcudiyetlerini m uh afazad a A n ad o lu ’n u n T ürkleşm esi o derecede b ir ehem m iyet arzeder. Filhakika A nadoluM a yeni b ir T ü rk v atan ı (T ü rk iy e’)n ın kurulm ası yalm z bu m em leketin ta rih in d e yeni b ir d ev rin açılm ası b ak ım ın d an değil Jslâm ve H ıristiy an iki m edeniyetin ve hususiyle bu m edeniyetlere m ensup kom şu kav'imlerin kad erlerin i tâyin eden bir tesiri de hâizdir، Ü ç kıta üzerinde hâkim olarak b ir kaç asır k ad a r dü n y a siyaset ve m uvazenesinin m ihverini teşkil eden O sm an lı İm p arato rlu ğ u n u n m enşeini ve k u d re t k ay n ak ların ı göz önüne gctirdiğim iz zam an bu T ürk leşm e hâdisesinin ehem m iyetini ve T ürkiye S elçuklularının ta rih ! rollerin i d a h a kolayca kavram ış oluruz Bu k a d a r büyük b ir ehem m iyeti haiz olm asına rağm en £ ü y ü k S elçuklular gibi T ü rk iy e Selçukluları ta rih in i^ b ir çok safh a ve meseleleriyle, h â lâ k ara n lık la r içinden sjyrılam annş ‫ ت‬Bak.



0 ‫آا خآ ص‬



t esi D e r g i s i j c.



T u r a n , Tiihkcv vc İslâjrSysl, D i l v e T a r i h - C o e r a f v a F a k ü l -



l V y sayj



4 ( 1 9 4 6 ) , ،١٠ 4 8 5 - 5 4 7 ) .



X



T. SELÇUKLULARI



H A K K IN D A R E S M Î V E S İK A L A R



olması b ugünkü ta rih ilm i için şayanı esef bir vakıadır. Bu husus, um um iyetle k ayn akların kifayetsizliğine atfedilm ektedir. A n ad olu’da yerleşm ek ve v a ta n k urm ak m aksadiyle O ğ u zların bu u ğ u rd a b ir asırd an fazla süren ilk m ücadelelerini, sonra d a siyas^ İçtim aî, d in î ve kültürel ink işaf ve faaliyetlerini ay d ın latm ak için kaynak ların , kem iyet ve keyfiyet b ak ım ınd an , tatm in edici b ir mahi)*ette b u lu n m ad ığ ı m u h ak k ak tır. Bir kavim veya devletin ta rih in i tetkik ve a ra ştırm a d a bizzat onun bırak tığ ı kaynak ve vesikalar birinci dereee bir ehem m iyet arzettiği halde X I I I ü ncü asra k a d a r T ürk iy e S elçu klu ların dan bize pek az b ir şey intikal ettiği gibi bu asırd a çoğalm aya başh y an çeşitli k ay n ak m alzem esi de y in e d oyurucu o lm ak tan u zaktır. B ununla b era b er, T t^ k iy e ’nin coğ rafî mevkii ve ozam anki m edeniyet dünyası o rtasm d a b ir k öp rü vazifesini görmesi Selçukluların b ir çok komşu kavim lerle m ünasebet،e b u lu n m asın a ve bu suretle de pek m ü te n e ^ i dillerde kaynak m alzem esinin m eydana gelm esine sebep oldu. G erçekten m uhteva b ak ım ın d a n çok zengin o lm am akla b era b er Selçuk T ürkiyesine aid m a lû m a ta A rapça, F arsça, E rm enice, G ürcüce, Süryanice, Y u n an ca, L âtince ve h a tta eski İtaly an , F ransız, Ingiliz ve A lm an d illerin d e sâhip olm am ız m illî k ay nak ların kifayetsizliğini giderm ek için m evcut im k â n la rın ne derece çeşitli o ldu ğu nu m eydana koym aya k âfidir 2. Bu m ünasebetle T ürk iy e S e lç u k lu la r ta rih in in h en ü z aydınlanm am ış bulunm ası keyfiyetini sadece kay n ak ların kifayetsizhğine b ağ lam an ın isabetsizliğine işaret etm iş oluyoruz، H a ttâ d evrin hususiyeti ٧٠ ş a rtla n dolayısi}'le Selçuk T ürkiye’“ sinin Bizans A nado lu su ’n a nisbetle kaynak b ak ım ın d an çok d ah a zengin b ir vaziyette o ld u ğ u n u d a kaydetm em iz gerekir. Bu d u ru m îcab ı yirm inci asra aid ta rih görüşü ve m eto d larm a sâhip b ir ilim ad am m ın kendisini bu sah aya vakfettikten sonra, s a n ı r ı n d a n fazla im k ân ların m evcut b u lu n d u ğ u n u ve m ühim neticeler elde cdebilcccğini ifade etm em izd eh içb ir m ah zu r yoktur. H albuki böyle b ir araştırıcın ın m evcut kaynak ve m alzemeye h e r an d ah a b ir çok yenilerini ilâv'e edebileceği, zam an zam an neşrettiğim iz v esikalarla m eydana çıkm aktadır. B ununla b e ra b e r ‫ ء‬Bu k a y n a k la r neşredeceğim iz ccklir.



T ü r k i y e S e l ç u k l u l a r ı t a r i h i n d e g ö s ( e r ‫؛‬lc~



T A K A R IR



Ü L -M A N A S IB



XI



bahis m evzuu yeni kayn ak ların d a h a ziyade arşiv m aîzem esi m ahiyetinde olduğunu ve X I I I üncü asırd a n evvelki devir için b u hususta fazla b ir şey beklenem iyeceğini de belirtm eliyiz. O rtaç ağ T ürkiyesine aid olup bize kad ar gelen arşiv vesîkaları arasın d a vakfiye, tem lik nâm e, sened, fetihnâm e, m uahedenâm e, m ektup, ferm ân, m enşû r ve inşa k ita p la rı bizi kayn ak b ak ım ın d a n düne n a z a ra n çok d a h a ileri ve m üsâid bil' d u ru m a eriştirm ektedir. O rta ç a ğ T ürkiye k ültü r ve içtim ai müesseseler!*, İktisadî h ay atı, şehirlerin kuruluşu, tic arî ve sınaî faaliyetleri, ta rih î topografyası ve şâir birçok ta rih î m evzû ve meselelerin aydın latılm asın d a son derece ehem m iyeti hâiz b ulu n a n bu dev ir vakfiyeleri m üh im b ir yekûna baliğ olm akta ve b u n la rd a n b âzıları d a b‫ن‬ze‫ و‬orijinal nüshâ hâlinde, vâsıl olm uş b u lu n m a k ta d ır. M a h d u d b ir m ik ta rd a tetkik ve neşrettiğim iz bu vakfiyeler üzerindeki çalışm alarım ızı bu ta rz d a ikm al etm ek m üm kün olm asa d ah i o n ların ih tiva ettiği m ühim ta rih î m alûm at S elçuklulara dair tetkiklerim izde kullanılm ış ve işlenmiş o la c a k tır3, s ^ ç u k T ü rk iy e s i ta rih in e aid istifâde edilmesi gereken yeni b ir kay nak d a O sm an lı T a h r ir defterleridir. H ususiyle V'akıf defterleri Selçuk devrine aid b ir çok m alûm atı ve bâzen de orij’inal vakfiye suret veya h ü lâ saların ı ihtiva etm ektedir, ki neşrettiğim iz vakfiyeler m ünasebetiyle bu hususta ne gibi im kânla ra m âlik oldu ğu m uza d a ir b azı dikkate şayan kayıtları m ey d an a koym uştuk 4، Elim izde geçen ve ileride neşredilecek olan m ünferit vesikaları bir ta ra fa b ıra k a ra k şim di M ünşeât m ecm uaları ve b u n la rın ihtiva ettiği v esîk alar üzerinde duracağız.



II. T A K Â R Î R U L - M A N Â S I B Selçuk T ürkiyesine aid elim ize geçen yeni k ay n ak lard an bir kısm ını da Münşeât m ecm uaları teşkil eder. B unlar arasın d a en m ühim i, şüphesiz, neşretm ekle olduğum uz Takarir ul-manâşib 3 B u v a k f i y e l e r d e n b e ş t a n e s i n i B e l l e t e n ’d e ( > ‫ مح ت ث اح‬X L 1I I , X L V ) , b i r te m lik n â m a Prof. Zeki ‫ر ( ث ق ول‬



V e l i d i T o g a n n a m ı n a )و‬azarJ ki b u ra d a bahis m evzuu bu şehzadenin R ük ned d in K eyûm erş olması icap ed er32. ‫ب‬



٠



‫؛‬١‫؛‬



M elik K cyûm ers’in tâyin in den sonra ge.len on sekiz m enşûr da askerî mevTkilere d a ir olup hepsi aynı m ah iyettedir. Bun٠٠ P a c h y m c r s . , ^٠ 9 4 5 , 9 4 6 , 9 7 1 . 41 Carnt u^ı şekilde olup yukarıd aki gibi bu da ‘''yazdıkları g ib i” diyerek m en şû ru n aşağısını tay etmiştiı*. Şehzadeler için başına konacak b ir kaç satırlık h ita p ibaresi X X X III.v esik a y ı teşkil ediyor. 4. A T A B E G L ÎK



FERM A NI



X X IV . vesika Bilge yegâne inanç alabeg unv an ların ı taşıyan C em aleddin M u h a m m e d bin M a h m u d ’un hizm et ve m eziyetleri dolayısiylç Selçuk saltan atı atabegliğine tây in i için çıkarılan ferm andır. D evlet erkânı ve sa lta n at divânı nâip lerin in saltan at atab e g liğ i m evkiinde tan ım aları gereken G em a le d d in ile b ü tü n işlerde m üşavere etm eleri em redilm ekte, D ivân-i İstiy fâJda kendisine tây in olunanı ta sarru f ederek m asrafların a sai'fetmesi b ild irilm e k te d ir ki bu tâ}rine a it kısım m u ta t olarak vesikadan çıkarılm ıştır. F erm an d a b ü tü n devlet ei'kâm ile sa lta n at divanı rîâipJerm in b ü tü n işlerde onun ittifak ve meşveresiyle hareket etm eleri ibaresi atabeglik m evkiinin vazifeleri bakım ın d a n m ü him dir. F ilhakika büyük S elçuklularda şehzadelerin tahsil ve terbiyesiyle birlikte aynı za m a n d a o n lara ait yerleri id are eden atab eg lerin mevkii A nadolu S elçuklularında tekâm ül ederek atabeglik devletin d aim î ve en m ühim vazifelerinden ‫ ءم‬B a k .



O sm an



٢ ٧ ٢ ^ ١١,



Türkiye Selçuklularında toprak hukuku.



B elleten



X L V I I * s. 5 6 2 - 5 6 6 , A y n ı m a k a l e n i n f r a n s ı z c a s ı R E i s i , ‫ و ا‬4 ‫ ة‬, s. 3 7 - 4 2 ; y i n e b e n i m » Selçuk Türkiyesinde fa iz le para ikrazına L X I I , s، 2 5 4 .



dair hukukî bir



vesika,



B eU eten



T . S E L Ç U K L U L A R IN A



A ÎD



R E S M İ V E S İK A L A R



7‫أ‬



b iri olm u ştu ^ ki ferm anın bu kaydı d a bu na delâlet ed er ٠٠. Bu m evkii icabı atabeglere verilen u n v an ve yapılan h ita p la r ara sın d a türkçe i c l atabeg, (ağ abey)in b u lu n d u ğ u n a d a ir yeni b ir kaydı da b u ray a ilâve edelim so. F erm an ın ta rih i m evcut olm ad ığ ın d an zam anı vc hangi Selçuk su liam n a ail olduğu araştırılm aya m uhtaçtır. B ununla b era b er vesikanın başlangıcındaki ‫'؛‬D ü n y ân ın padişahı I lh a n . . . $altanat teşrifini bize kuşattı” ibaresi d a h a ilk bakışta ferm anın Selçuk D ev letin in M oğol nüfuzu altın d a bulunduğu b ir zam an d a sâdir olduğunu m eydana ko ym aktadır. D iğer ta ra ftan A tabcglik m ak am ın a getirilen C cm aled din M a h m u d u ’un şahsiyeti m ey d an a çıkarsa b u husu$ dah a iyi b ir şekilde belirm iş olur. C e m a le ^ in lâk ab ın ın farklı olm asm a rağ m e n b u n u n îzzeddin M u h am m ed b in M a h m u d olduğu anlaşılıyor. Z ira m evkilerin değişmesiyle basta isim m ahiyetini alan lâ k ab la rın değişmesi ve m evkilerle m ütenasip b ir m ahiy et alm ası â d e ti mev’cut idi. K onya kadısı ve d a h a sonra iki defe îz z e d d in K eykâvus’un veziri olarak A ksaray civ arın d a. Sultan H a n ı ö nü n d e Baycu ile girişilen m uh arebed e Sl şehit düşen (654/1256) R eyli îzzed d in M u h am m ed b in M a h m u d ’u n dah a önce A tabeg olduğu, îb n B ıb ı’n in vezirliğe tâ y in in d e n bahsederken onu “ atabeg” unvaııiyle yazm asınd a n anlaşılm aktadır 52,M u h am m ed bin M ah m ud birinci vezirli‫ وه‬B a k . O s m a n T u r a n , Selçuk vakfiyeleri I I I . B e l l e t e n X L \ ' s. 3 6 . 50 H a ş a n



bin



A b d ü lm ü m in



}ıdi'â 'id



al-H uyı.



ur-riscil,



Süley m an iy e



k ü t ü p h a n e s i , E s a d E f e n d i, n u m a r a 4 3 6 9 , 6 ı b . îc i k e l im e s i n in ta r i h i is ii m a i i h a k k ı n d a b a k . A k$ara> '8 5



.‫ ; ؛‬î b n B î b î 5 2 6 . î c i ’ n ın M o g o l c a d a s a l l i p , m â l i k



m a n â s ı n a g e l e n içen il e m ü ş t e r e k b i r m e n ‫ ؟‬e i d c n is e ( b a k . A k s a r a y i , s. 1 38 n o t ) b u r a d a “ a ğ a b e g , a t a b e g ” )•erine “ e f e n d i a t a b e ğ i d e m e k o l d u ğ u d a h a d o ğ r u olsa g e r e k t i r . büyük



M e m l ü k lc r d e A ta b e g b e y le rb e y i, m â n a s ın d a k u lla n ılm ış ve



Selçuklularda^



H a r e z m ş a h l a r ’d a



vc



Türkiye



S elçuklularında



m e m u r iy e t m a h iy e tin i alm ak sız ın A ta b e g m ü ra d ifi ola rak du llan ılan



bir Lala



a t a b e g y e r i n e k a i m o l m u ş t u r ( R a v e n d i , Rahat uş-şu(hh\ s, 1 6 3 ‫ ؛‬A k s a r a y i , ‫ ة‬. 3 9 ; î b n B î b î , s, 4 6 5 . 6 0 8 ; . E f i â k i ' n i n B u r h a n e d d i n M u h a k k i k ’i n M c \ ' l â n a ’n m “ atabeği” o l d u ğ u n a d a i r r i v a y e t i b u m ü e s s e s e n i n s a r a y d ı ş ı n d a d a k u l l a n ı l m a ğ a b a ş l a n d ı ğ ı n ı g ö s t e r i y o r ( H u a r t t c r c ü m e s ı I , s. ‫ ء‬4 (‫م‬ 51 A k s a r a y i » 5 . 4 1 ‫ ؛‬i b n B î b î 6 ‫ث‬2 ‫ ث‬A n o n i m , 53 . I I . Kfykâvus ( İ s l â m sik lo p ed isi). ‫ء‬,‫ د‬İ b n B î b î , s. 6 0 1 .



A ıı-



T E R C Ü M A N L IK



FERM AN I



ğinden önce yani 645 ve 646 ta rih lerin d e K onya kadısı olduğu K a ra ta y ’a ait vakfiyelerin kayitlariyle sabit olduğundan nazara n onun atabegliği bu tarih lerd en önce olm ak icap eder ve bu ta rih ler aynı zam a n d a C elâleddiıı K a ra ta y ’ın d a bu m ak am a geçtiği za m a n a tekabül ederss. B inaenaleyh onun atabegliğini ve ferm anın su d û ru n u K ösedağ m u harebesinden (1243) sonra, 045 ve 646 la rd a kadı ve, 646 (1248) de Şem$eddin îsfa h a n î’n in öldürülm esi üzerine vezir o ld uğ un a göre, atabeg oluşunu b u ta rih lerd en önceye alm ak icap eder. Jb n B ibi kadı ve vezir ‫ ل‬zze ‫ ك‬d in ’‫ف‬n u zu n b ir m ethiyesini yaparken onun su ltan tarafınd a n halifeye elçi olarak gönderildiğini vazar، A nonim b u s-eferin C elaleddin K a ra ta y ile birlikte 649 d a vu ku bu lduğunu b ild irir^ . O npn I I . G iyaseddin K eyhusrev*in ö lüm ünden şehîd olduğu tarih e k ad a r devlet işlerinde m ühim b ir role sahip olduğu kaynakların ifadelerinden u la ş ılm a k ta d ır. K ad ı îzzed d in M u h a m m e d ’ in M evlân â ile sıkı m ünasebetlerine d a ir E flâkî b ir takım kayıtla r verdiği gibi b izzat M ev lan â’n m ona yazdığı m ek tu p lar d a bize k ad a r gelm iştir55. Bahis m evzuu m e k tu p la n n ikisi d e F ah red d in ism inde b ir talebe hakkında, iz ze d d in ’in kadı olduğu zam anda, ölen hem şiresinden in tikal eden hak ların verilm esine ve bu v ârisin m u h taç olduğuna d a ird ir. 5. T E R C Ü M A N L IK F E R M A N I X X V ، vesika K em aled din M eh m ed ’in iercüm anlik m ansıbm a tây in in e d air b ir ferm andır, h iz m e ti, ahlâkı ve liyakati dolayısiyle d erg âh ın t e r c ü m a n l ığ a getirilen bu zatın hüküm d arın Bargâh-i ،ö /ı’sine m ülâzem et edip m azlûm ve h ak sahiplerinin şikâyetlerini ta h ta arzetm esi ve dâv aların h allin d e zay ıf ve kuvvetli arasınd a fark gözetm em esi, gareze m üstenit b ir tercihten sakınm ası em redilm ekte ve Divâıı-i İsiiyfâ'&di kendisine tahsis edilen m aaşa ta sarru f etmesi bildirilm ekte, lâkin bu ta h sisata a it kısım tay edilm iş b u lu n m a k ta d ır. B undan sonra em irlere, büyüklere, ^ i b l e r e , m e m u rlara, havas ve m üstahdem lere ٠٠ O s m a n T u r a n » Cdâleddin Karatay ve vakfiyeleri, B e J I c t e n , X L V i n d e t a e (Îz z e d d in M u h a m m e d ) Bak. ٠٠ A n o n i m ، s. 5 2 .



T ere.



٤٠ T e r ،‫؛‬. H u a r t , ‫ ه ة ءت‬، ‫ ة‬3 , ‫ ة‬4 ‫ إ‬M evlâtıam n mektupları, ‫ ة‬. 7 ‫ ة‬.



7‫مة‬



T . S E L Ç U K L U L A R IN A A İD R E S M Î V E S İK A L A R



‫ر؛ا‬



tercüm anlık m ans]bına m üteallik ile r d e ona m ü ra c a a t edilmesi bildiriliyor. Bu mevkie uyg un olarak tercü m an a m etinde Lisân ül-mUlük ve's-seldtin h iıa b ın d a n sonra^0 türkçe İnanç bilge tercüman beg un van ların ın verildiği de yazıljdır. îb n B ıb î'd e sık sık zikredilen ve bazı vesikalarda da rastlan an tercü m an ların tâv'ininc d air bu yegâne ferm an onlarm vazifelerini gösterm ek b akjm m d an ehem m iy'etlidir. îb n B ib rd e k i b ir m e tin ‫ ؛‬ferm ana u ygun o la ra ^ sultanın D ivân-i mezâli?n'ât o tu rd u ğ u zam an tercüm an ve m ünşilerin sağda ve solda m evkilerini aldıklarım , te rcü m an lar şikâyetçilerin d av aların ı arzettiğ in i ve m ünşilerin m a zlû m lan n hakkını tem in eden ferm an ve misâller yazdıklarını ifade eder ‫ م؟ة‬A lâeddin K evk ub adj kendisine deniz aşırı yerlerden gelen tacillerin vâki şikâyetlerini tercüm an vasıtasiyle dinlem işth B una m ukabil H arez m şa h ’ın elçileri ile tercüm ansız konuştu (îb n Bibi* 376) ve M elik £ ş re f’le de, arap ça bilm ediği için, tercüm anla m ükâlem e etti (386). T ercü m an la rın lisan bilm eleri elçi olarak d a istih d am ların a sebep olm uştur (Îb n Bibi, 301, 627)« D iğer m em leketlerde böyle d aim î ve hususî ehem m iyeti haiz b ir tercüm anlık m em uriyetin in b u lu n d u ğ u n a d air kaynakların sükûtu ve A n ad o lu ’d a keyfiyetin aksi olması b u ra d a devlet dilinin farsça ve şer’j m eselelerde a ra p ça olm asiyle alâkah bulunm ak iktiza eder. F ilhakika l^ lk m ş ik â ^ tle r in i arzda tercüm anların vasıta olması vc k âtip le rin b u n d a n sonra ferm an ve İ rs a lle ri yazm aları resm î dild en h a b e rd a r o lm ayan teb aa ile devlet arasındaki m ünasebetlerin tem inini, bö\'le b ir m em uriyetin m eydana çıkm asına sebep oldu. H ıristiy an m em leketlerle vukub u la n m u h a b erat ve akidlerde yu n an ca ve lâ tin c en in kullanıldığına d air elim izde S u ltan lar tarafın dan yazılm ış ferm an ve m ek tu p lar bulu n m ak ta ise de bahis m evzuu tercüm anlık m ansıbınm b u n u n la alâk adar olm adığı anlaşılıy'or. M eselâ I. îz zed d in K eykâvus ile T rabzon K om nenler im p a rato ru Ale>;i$ arasındaki m uahedeyi sa ltan at divânı noterleri (nötârân-ı dîvân) kalem e almışlai'dı, ki bizzat bu lâtince ıstılah Selçuk d iv an ın d a bu dilleri ‫ مة‬Gunyet ul-Kâtifi ( ( F a t i h k ü t ü p h a n e s i 5 4 0 Ö ) ' d c d e b u h i t a p t a r z ı



kayde-



d ilm i^tir (75a). 57 î b n B î b ı , s. 5 7 ‫ ; ه‬O s m a n



7' u r a n ,



I I . îzzeddin Keykâvus'a dit bir temlik٠



Tiâme^ Z e k i v ' c l î d i A r m a ğ a n î , 162 , : ‫ ة‬. ‫ة ل‬



30



l ‫؛‬j R Â F - l M E M Â L İ K



M EN ŞÛ RU



bilenlerin istihd am gösterdiği gibi bu vesikanın D evlet arşivine O n d u ğ u d a k ay ıtlıd ır58. F erm anda tercü m an M ehm ed Bey’in “ emir sipelısâlâr-i keb îr'' sıfatiyle zikredilm esi askerî b ir m evkiden geldiğini m ey d an a koyduğu gibi Karata>*’m m edrese vakfiyesi zeylinde tercü m an larm efendisi’‫ ؛‬vasfıyle Şem seddin M ehm ed ve T ac ed d in M ah m ud Sim cûri adlı iki zatın da îsfehsâlâr lâkabını taşıdığı görülm ektedir59. D iğer ta ra ftan tercüm anlık m akam ın d an dev letin büyük m evkilerine yükselm iş b ir takım devlet a d a m la rın ın m evcudiyetini kayn ak lar kaydediyor. F erm anın ta rih i dereoIlınm adığı gibi bu tercü m an ın kim olduğu da tahkik edilem iyor. A caba bu K arata} ’- vakfiyesinde geçen tercüm an Şem seddin M ehm ed mi veya Aksai'a^'i’n in ^ I I I . G iyaseddin Key'husrev zam an ın d a kaydettiği m ünşi K em aledd in m idir? D iy arb ek ir kum andanı A ltu ı> ab a, II. K eykâvus zam anındaki fena id a re ve israftan şikâyet ederken A lâeddin K eyk ub ad ’ın azam etli devrinde iki tercü m an ‫ ي‬d ö rt m ü nşid en fazla m em u r kullanılm adiği halde hara eg ü za r ve zillet devri olarak tav*sif ettiğ i kendi zam an ın d a m e m u rların b irle r hanesinden onlar hanesine çıktığ ım ‫ ؛‬m aaşların ona göre artıp h âzin en in boş kaldığım söylemek suretimle tercü m an ların m iktarı hakkınd a bize bir fikir v erir61. 6. İŞ R Â F -İ M E M Â L İK M E N Ş Û R U X X \ ; I. M e n şû ^ b ü tü n Selçuk ülkesi îş râ f divânı (teftiş nezai'eti) için türkçe Uluğ kutluğ bilge lâkablarını taşıyan F ah red d in M ehm ed bin AbdüıreşidM n tâyinine d aird ir. F e rm â n 'd a F ah red d in ’in aslî defterlerin düzeltilm esi, m em leketlerin yazılması^ divan (hazine) m a lların ın m eydana çık arılm a sı belde« lerin ahval ve m uam elât ile h an e d an a a it b in aları (buyütâi-i fıaşş) , gelir ve m a sra fların bilinm esi için kendi m u tad ı üzere gayret göstermesi^ tak rir ve b e râ tla r üzerine !}}‫؟‬ân koym ası em redilm ektedir. Bu m a lû m a t m üşriflcrin vazifelerini • göstermek bak ım ın d an çok m ü h im d ir. H oylıı H itsan bin A b d ü lm ü m in



‫ وه‬Selçuk ‫ ر'أأئ م م‬v okfiv ein i s.



11 ‫ آ‬.



‫ ة‬6 6 ‫ ا‬5 0 ‫مق‬



٠° A ksaray^ s. Ç)I ٠ ‫ لء‬i b n B ; b î . $. 6 0 5 , 6 0 6 .



B e l l e t e n X L Y \ 6‫ ة‬. ‫ و ل‬K e z a



bak.



‫ أ‬bu



B ibi»



T . S E L Ç U K L U L A R IN A



A İD



R E S M Î V E S İK A L A R



tarafın d an yazılan, yu karıd a m ezkûr, insa kitabî b ir beldenin m ü şrif’i olarak tâyin edilen Uluğ hasş müşrif-beg lâkablı birisinin vazifeleri z ik re d ilirle r divan m ü h im m atın ın ‫ س آ ن آ س‬€‫ د‬vergilerin (vücuhât) arttırılm asın da gay ret etm esi, m ersum atı. m u ta d ، avâriz.‫ر‬ yeni tekâlif ve m üsaderelerde kuvvetli ve zayıf arasında fark gözetmemesi ve reayanın kud reti nisbetinde tahsilat talebinde b u lu n masj, divan ‫؟؛‬lerinde h iç b ir şeyin onun bilgisinden kaçm am ası ve böylece vilâyetin m am û r, v erg ilerin (vücûh-i emval) çok olması em redilm ek suretiyle bu m ansıbın hizm et ve vazifeleri hakkınd a yeni bilgiler v erm ek ted ir ٠٥٠ B ahaeddin B ağdadı m eşhur inşa kitab ın a dereettiği b ir işrâ f m akam ına tâyin vesikasm da, d ah a m übhem olarak , reâyan m d u ru m u n u ıslah ta, d iv an m a llarm m (vergiler) tesb itin d e gayret sarfetmesi ^'e her iki hususta da, y ani halkın ve d ev letin h ukukuna riayette çok hassas davranm ası beyan ediliyo r €‫ق‬. iş r â f (teftiş) vazifesinin ehem m iyeti dolayısiyle N izam ülm ülk eserinde m üsriflerin çok itim a d a şayan kim seler olmasını tavsiye ederken bu n ların şehir ve nahiyelere m em u r (nâib) gönderm eleri, dost kim seler o lm aları, devlet m alının m uhafazasında itin a gösterm eleri, h er şeyden h ab e rd ar b u lu n m aları, h ıyanet ve rişvetten k oru n m aları için h âzineden gereken aid atı alm aları lü zu m u n u b elirtm ek ted ir^ . G erçekten bu kayıtları teyiden m erkez işrâ f divanı em rind e m u h te lif şehir v^ k asab alard a ve türlü işlerde m üşriflik yapm ış kim selerin m evcudiyetini biliyoruz. F ilhakika aşağıda son dan birin ci ve ikinci vesikalarda N u re d d in ’in ve ismi m eçhul diğer birisinin A ksaray m üşrifliğine d a ir iki m enşûr vard ır, ib n B îbî K em al lâkabiyle m a ru f bir K u b âd -âb â d m ü şrifini k a y d e ttiğ i65 gibi, I I. Izzed d in Keykâvus’a ait b ir tem likn âm en in şa h k leri arasında M üşriJ iil-eytâm ve M iiş rifi beyi ül-mâl vazifeleriyle m ükellef iki zata d a rastlanm ıştu- âG. N itekim neşrettiğim iz ikinci işrâ f ferm anı (vesika X X V II) ‫ ت ه‬ilusuvı ur-risâil) 7‫ ث‬b - ‫؛‬i ö a . 3‫ م‬Al'-îavassul ik 't-lıressu l, n e ‫ ؟‬r . A . B c h m e n y â r , T a h r a n ٠٠ Siyasclnâtnc, f a s ıl I X . B a r t h o l d ,



1315



(Ş em si),



Turkestan١ p . 2 3 1 .



‫ ءء‬İ b n B î b î , s. 4 8 2 . ‫ هه‬Z e k i ‫ ث إ ء ؛ إ ء ا ا‬A r m a ğ a n ı , s. 1 6 4 ‫ ؛‬m u l b a h a n e z a r e t c. dc n k i m s e y e d e rif-i mutbah d e n i r d i ( i b n B î b î , 2 0 4 ) ,



‫ء ق»أ‬-



İN ŞA V E T U Ğ R A



22



M ENŞÛRLARI



de hazin e m üsrifliğine d airdir، S ultan b u ra d a İnanç uluğ müşrifbeg G iyaseddin A hm ed b in M a h m u d ’u Işrâ f-i hazâne-i ‘âmire'ye tâ y in ederken evrakj irad ve defterlerin yazılm ası h u su su n d a tam b ir itin a gösterm esi, gelir ve m asrafları defterlere v azîh b ir şekilde tesbit etmesi belirtilm ekte, vahim n eticeler d o ğuracak olan ih m al ve h a ta d a n sa k ın m a sı terak kin in esası olan d oğruluktan ayrılm am ası tavsiye edildikten sonra m aaş tây in in e geçmektCj fakat bu kısım dere o lu nm am aktadır. A lâed d in K eykubâd kendi m üşrifini çağırarak em irlere altın., h il’atj ‫ دأ ة‬k atır ١'^ koyun tevzi edilm esi için ayrı ayrı y azd ırarak misâl verip on lara gönderm esi (îb n B ibi 263) de b u ra d a kayda d eğer b ir m alû m attır. V azifelerin yakınlığı dolayısiyle k az an îş r â f ile E vkaf nezaretleri (tevliyet) veya T u ğ ra m ansıplarının aynı z a tta birleştiği de görülm ektedir ٠٢. Selçuk devrinde tş r a f d iv a m b aşında b u lu n a n b ir çok ricalin ism ini biliyorsak d a bu F a h “ red d in M ehm ed bin A b dü rreşid hakkınd a m alû m atım ız y o ktur. A nonim Selçuknâm e 68‫ ؤ‬senesinde, ‫آت‬. M esud zam anında,, sultanın İlh a n ı h ü k ü m d arın a gittiği sırada K on y a’d a çok zulüm yaptığı için M oğol elçilerinin gelmesi üzerine E şref oğluna kaçan b ir m ü şrif F a h re d d in ’den ve onunla b irlik te h arek et edip aynı zam an d a K aram an o ğ lu ’n a f ira r eden b ir emır-i dâd'd a n bahsetm ek ted ir ki, kendisine m enşûr verilen za tın b u F ah red d in olması m ü m k ü n d ü r es. F ak at hazine m üşrifliğine tâ y in edilen G iyaseddin A hm ed b in M a h m u d ?a d air şim dilik b ir şey bilm iyoruz. 7، İN Ş A ve T Ü Ğ R A M E N Ş Û R L A R I X X V I I I. ve‫ ؛‬ika K em a le d d ın A hm ed ^ n , m eziyetleri ve k itabetteki k ud reti dolayısiyle, yüce inşa divan ın a t a ^ n in e d a ir olup on u n inşa işlerij d îvana m ülâzem et, m u h a b e ra t ve m ek tu p ların yazılm ası h u su sun da gerekeni y a p a ra k ta tlı kelim eler, güzel ve doğru lü g atler koym ası, d iv an a a it m e n fu r, ferm an ve m isalleri süslemesi ve güzelleştirm esi ve kalem ini d aim a doğru kullanm ası em redilerek, şerh edildiği üzere, kendişine tahsis edilen geçim vasıtasına (vech-i ma'işet) ta s a rru f 7‫ م‬İ b n



B î b î » s . ‫ آ ة آ ب‬A k s a r a y ^ s. ‫مد>ه ل‬



‫ “ء‬Anonim Selçuknâme, $٠ 6 8 .



T . S E L Ç U K L U L A R IN A A İD



R E S M İ V E S İK A L A R



23



etmesi bildirilm iş ve m enşûru n aşağısı, “yazdıkları g ib i" kaydivlej çıkarılm ıştır. X X IX . vesikada türkçe bilge lâkabını haiz Z iyaeddin M a h m u d T u ğ ra î’n in tayin in e d air b ir m enşurdur. în ş a divam n m h âkim i, k âtip lerin m eliki olarak tavsif edilen tu ğ rac ın m îstiy fâ d iv a n ın d a n a m ın a m u k a rre r kılm an m aaşa ta sarru f ederek inşa div an ın d a hizm et etmesi bildirilm ektedir. H oylu H aşa n bin A b d ü lm ü m in tarafın d an yazılan inşa k itab ın d a, m u ta d olduğu üzere, isim ler çık arılarak, dercedilen b ir inşa m enşûru d a h em en aynı m ahiyette olup o rad a türkçe Uluğ haşs ve İslâm î H ü sam ed d in lâk ab larını haiz gösterilen za tın ıcâz’a riayet, h azer ve seferde hizm ete m ülâzem et etmesi beyan edildikten sonra, y ine yazıldığı üzere tayin o lu n an , fakat kaydedilm eyen m aaşa ta sa rru f etm esi ifade olunuyor ٩ — ln§a....-divanı Selçuk devletinin iç ve dış resm i m u am elât ve m u h a b eratım id are eden bir d aire id i‫ ؛‬sultan n am ın a yazılan tü rlü m ahiyetteki feı*mân, m enşûr ve m isâller (em ir-n âm eler^ ecnebi h ü k ü m d a rlara ve m em leket dah ilin e gönderilen fetihnâm elerj m e k tu p la ş m uahedeler; bu resm i ta h rira tın başlıcasım teşk il.ed e rd i. G ünlük saray m asrafları d a divân misâl (berât) lariyle y apılırdı ; Şem seddin A ltu n -ab a divanın akdinde çıkarılan misâllere “ nişan” kordu (ib n B îbî, s . ‫ث‬54 ‫ د‬34 ‫ ق ه مو‬7‫ و‬4 7 ‫م (ل‬ M üslüm an devletlerinde m evcut o lan in şa divanı Selçuklular za m a n ın d a ayn! zam and a T u ğ ra divanı adını alm ıştır, ki b u n u n sebebi b u d iv a n d an Selçuk sultam n am ın a çıkan b ü tü n vesikaların, es^i T ü rk hâkim iyet telâkkilerine göre, tu ğ ra ihtiva etm eleri idi. F ilhak ika Ebülferee ilk Selçuk sultanı T u ğ ru lb eg ’in halifeye gön derdiği m ektubun başm da b ir ok ve yay işareti b u lu n d u ğ u n u ve dalla sonra kendisine halifeden b ir takım u n v an lar alınca m ü h rü n ü n üzerine b ir yay ve içerisine de bu u n v an ları koyduğunu ve bunu yazm ağa m em ur olana da tuğraî (tugracı) d enildiğin i söyler ‫؟‬٠. K irm a n Selçuklularının kurucusu olan K a v u rfu n (104‫؛‬1073) misâl (berât)leri ü zerind e ok yay vc küçük b ir yay konur ve b u tu ğ râ ’nın altına d a isim ve lâkabları yazılırdı ve ‫ ة هم‬b



7



‫ ؟‬٥ B u d g e ter cü m cs L s . ‫ ء‬0 ‫ م م‬206



!%)r. G erçekten R âvend ij yu karıd a tuğrasının ok ve yay ih tiva ettiğ in i gördüğüm üz T u ğ ru lb eg ’in tev ik ıî،ın in çomak şeklinde olduğunu k.aydeder ve resm ini de v erir ٦ ki F u ad Köprülü* b u n u n K ınık boyunun dam gası o ld u ğ u n u meyd ana koym uş ve p a ra la r ü zerind e de b u n a rastlan m ıştır ٢*. İşle Selçuk D ev leti’nin kurulm asiyle inşa d iv a n ın d an çıkan resm î vesikalara hâkim iy et alâm eti olarak bu tu ğ râ k onduğu için bu m ak am a inşa divanı y an ın d a tu ğ râ d iv an ı d a denilm iş ve başında b u lu n an zata da i u r â î (tuğracı) lâk ab ı verilm iştir. Bu sebepledir ki bizim vesikada (X X IX ) olduğu gibi kaynakla rd a da inşa ve tu ğ râ m a n sıb la n m ü ra d if olarak kullanılm ıştır. F ak at eski b ir T ül'k ananesi olarak gelen tu ğ râ müessesesi bu adla uzu n zam an devam etm iş ise de ok ve yay u n su rlarım terk 71 H o u s t s m a



n ‫ ؟‬r.



s.



10:



Ebu



H âm îd



K i r m a n ı . BcdâyVul-eznmn,



nşr.



^ 1. B a y a n i , T a h r a n ‫ ا‬3 2 ‫ أ ة‬s. 3 ، ‫© ا‬. S o n u n c u k a y g a k ‫ ر < نر آ ن ض ر ا‬.‫ ؟‬e k l i n d e b i r i n ç i ş i n d e k i ‫ زمر آ ن ها ل ر ا‬y ı d ü z e l t i r . ‫ ء؟‬H o u t s m a n ‫؟‬r. 8 3 ، 1C6 73 Divânü lügat İ(-T ü rk I , 3 1، ‫ لء‬5 ‫ أ‬. D e n y , Türk H ukuk ve iktisat tarihi mcDcmuası J A ( ‫ول‬43- ‫ ول‬4‫ ة آ ء(ث‬7 ‫ أ م‬7 2 ; ‫م‬ XX



.



\\i\iv k .



1,



Tvghra, E ‫ ؛‬d e ;



F. K ö p rü lü ♦



‫ آ و و ا‬G l . C a h c n , L a Tughra S d ju k id h



J\'otcs sur la Tvghra Otiomane ٠ B y z a n t i o n



( ‫ ه ؛ل‬0 ‫ ر‬s. ‫ ء و ه‬- ‫ أ » ه‬. 74 O s m a n T u r a n , E s k i Türklerdf. okun hukukî bir sembol olarak kullanılm ası٠



‫ ء ء‬:‫ م ^ء ا ةا ا‬X X X V »



3 0 .‫ ق‬- 3 ‫ة ل‬



‫ ءآ‬Rahat uş-şudiir, G M S . s. ‫ و‬8 ‫ م‬B u k a y ı l H a ş a n Y e z d i * n i n Cami üt-teuâr î / r i n d c d e ( F a t i h , 4 3 0 7 , ^ ‫ ؟‬a} a y n e n m e v c u t t u r . ‫؟‬٠ Ayni m a k a ir,



I ‫ و و‬, ı ı o i 2.



T . S E L Ç U K L U L A R IN C A . \ Î D



R E S M İ Y 'E S Î K A L A R



2‫ث‬



ederek şekil değiştirm iş ve islâmi b ir hüviyet kapanm ıştır. Filhakika ilk S elçuklulardan sonra Selçuk h ü k ü m d a rların ın ok ve ،,yay gibi unsurları ih tida eden bir tuğ ray a sahip oldukları hususunda h erh an g i b ir işaret m evcut olm ayıp b u n u n yerine her h ü küm darın, İslâm ananesine uygun, b ir takım te v k l'er kullandikları g ö rü lm e k te d ir77; ki y uk arıd a bazı k ayıtlar b aşlangıçta bu tevkilerin ok ve yay işaretleri altın d a b u lu n d u ğ u n u gösterm ektedir. A nadolu S elçuklularında da. başlangıçta tu ğ râ ok ve yay işaretin ihtiv a etse b ile5 bizim elim ize geçen resm i V’esikalarda tam am iyle terk edildiği ve b u n u n yerine vesikanın başına “ Bismülâhi rahmanürrahim” ibaresi altın d a kırm ızı m ürekkeble ve kalın b ir y a XI ile “ Sultan” u nv an ın ın konulduğu görülm ektedir 78، IL G iyaseddin K evlıusrev zam an ın a ait iki vakfiyeden biri ‫ ن ا ط‬tu ğ ra m akam ındaki ib a re ve kelim elerin ak ın d a ‫ءء‬H u va 'l-'ali >‫ أ‬kaydım ihtiva eder, ki b u n u n S ultanın tevkii olması iktiza eder. H alb uk i ib n B îbî aynı S ultanın ferm an ların ın lial-M ulk li'lla h i ” te v k iîc ile tetvic ed ildiğin i h ab e r veriyor 79. T ürkiye Selçuk S u ltanlarının h ıristiy an devletlerine gönderdikleri veya o nlarla akdettikleri yu nanca ve lâtince m ektup ve m ukavelenâm elerin başlarına biic arap h arfleri ‫ ص‬kırm ızı mürekkeble yazılı bu “ Sultan” kelim esini dercetm iş olm aları dikkate şayandır ve b u n u n tu ğ râ m ahiyetini m eyd an a k oym aktadır 80‫م‬ B ütün b u n la r gösteriyor, ki A nadolu S elçukluları ok ve yay alâm etlerini ihtiva eden eski Selçuk tuğrası a n a n e s i^ m uhafaza etm em işlerdir. B ununla b eraber, h erh ald e edebî b ir an an en in devam ı olarak, ib n B îbî h âlâ ،‫ت‬Saltanat tuğrası küçük yayı gibi hilâl semadan zuhur etti” ifadesini k a lın m a k ta d ır . ‫ظ‬ ‫ آ ؟‬A y n ı m a k a l e , ‫؟‬.



‫ث‬9 9 ‫ م‬D i k k a t e



ş a b a n d ı r k i ^İJ'C'İ ScncerVdc B ü y ü k



S elç u k lu s u lta n la r ı n ın isim , k ü n y e ‫ ؛‬lâ k a p , t u ğ r a vc t e r k ile ri v e rilirk e n tuğra» lar



s ü tu n u n d a



sadece



b a z ı ibareler



k aydedilm iştir



(Bak.



İstanbul'un Fethinden önce ya zthm ş T a rih î Taki'im lcr, A n k a r a ‫ ؟‬١١ Selçuk vakfiyeleri



111,



O sm an . ( 9 4 -8 4



T uran, .‫ ت و ل‬4 ‫ ء‬٤



B c l l e ı e n X L V , L e v h a I , 8 ‫ و ة بب;ت‬: I I . Kf\'kâi'üs'e



a il bir tcmlîl'-nâmc ( £ e ^ i \ ’e H d i A r m a ğ a n ı İ s t a n b u l ! 9 5 5 , s. 1 6 6) ‫ ؟‬٠ İ b n B i b î , s. 4 6 6 . I V . K ı h ç A r s l a n ’m t e v k i i d c “ cl-M innctü IV lla h” i d i ( İb n B ıb î 624). ‫ء‬° T a f e l v c T h o m a s



1‫ت‬



tarafınd an



n e şre d ile n V e n e d ik vesikaları.



11. s.



‫ إ ل ق‬. K c y k a v ü s ile K ı b r ı s kıra İJ a r a s ı n d a m e k t u p l a r , n ‫؟‬r . s p . L a m p r o s .



Neos Ellcnomııemon Y \ 4 .‫ ا‬9 0 ‫؛؛ بال‬Ü v d . 1‫ ة‬İ b n B i b u s. 4 0 7 ;



t. > 1.



U 2 u n ‫ ؟‬a r ‫>؛‬ılu Osmaıılı teşkilâtına nıcdhalt $٠ 105.



26



İN Ş A V E T U Ğ R A



M EN ŞÛ RLA RI



\ “u k a n d a işaret edilen o rijin al vesikaların b ir kısmı doğ" ru d a n doğruya sultana a ittir ; b ir kısmı onun zam an ın d a Ş er’î m ahkem ede cereyan eden akıdlei’d ir. Bununla bei'aber tu ğ râ m ak am ın a kaim olan ib areler aynıdır, ve Sultanın ism i kaydedilm em iştir. H alb u k i I. G iyaseddin K eyhusrev’in Şeyh M ecdedd in is h a k ’a gönderdiği m an zu m b ir m ektubun başın d a “ Allah mufatiih ul-bâb” tevkii ile c،Keyhusrev bin Kılıç-arslan” ismi derced ilm iştir2‫؛؛‬. Bazan sultan ın tevki ini havi m enşûrlar eyaletlere g ö tü rü lü r ve son radan su ltan n am ın a d o ld u ru lu rd u 03. B u nunla b erab er H oylu H aşan bin A b d ü lm ü m in ’in kaydettiğim iz m enşû ru nda m ü n ş in in sultan a hazerde ve seferde hizm et etm esi yazılm aktadır k i, bu onun în şa divanı sahibi değil sultanın miinşi-i haşşi olduğunu gösterir. N itek im onun türkçe lâkabı Ulüğhasş da b u n a delâlet eder. Şem seddin Isfah an î I. K eykâvus za m a n ın d a münşi-i ^٠;; b u lu n u y o rd u , ki bu M em lûklerin Kâtib ııs-sîrr (secretaire) in e tekabül eder®*. Selçuklular zam an ın d a yazıldığım yu k arıd a zikrettiğim iz Gunyet ul-kâtib ve Kava'id ur-risâil adlı nüm unelik küçük inşa k ita p la rı devlet m ansıblarını derecelere göre tasn if ederken inşa m akam ım Dîvân-Varz'd an sonra gösteri ‫ م ة م‬Bu sebepledir ki 1 ، K eykâvus zam anın d a Ş em seddin T abes inşa m ansıbından sonra E m îr-i’âriz-i memâlik-iRûm o ld u 80. T u ğ râ sa lta n at alâm etlerind en olduğu için H arezm şah Atsız b ir a ra S ultan S encer’in ta h tın ı işgal edince tu ğ râ çekti (madd al-tugra) yani sultan o larak ferm anlar çıkardı (El-Hüseyni> Ahbarü'd-devletVs-Selçukıyye‫ ر‬L ah o r ‫ ول‬33 ‫ ء‬s. 95). N eşrettiğim iz inşa veya tu ğ ra m enşû rların d an birincisini alan K em aled din A hm ed ad ın d a b ir inşa divanı sahibine başka b ir yerde rastlamıyoruz* A ksarayı I I I . G iyaseddin K eyhusrev za m a n ın d a inşa eshabınd an o larak b ir K em aledd in ’den bahsetm ektedir ki b u n u n m enşurun sahibi K em aleddin A hm ed olması m ü m k ü n d ü r s?. F ilhakika İb n B ib î‫؛‬n in aynı sultan za m a n ın d a ٠* İ b n B î b î , s. 9 1 . 88 i b n B î b î , s. 4 3 2 . 84 İ b n B i b î , s. 2 0 2 . 61 \ ‫ر م ؟‬



62‫ا‬



‫ ءء‬İ b n B î b ı , s. ‫ ث أ‬7 ‫ء‬ 07 A k s a r a y î , s. 91.



T.



S E L Ç U K L U L A R IN A



37



A ÎD R E S M Î V E S İK A L A R



Sadr-i kebir'' sıfatiyle bahsettiği



K em aledd in b in e l-R â h a t80 Sivastaki m eşhur _DârL_ur_-râha. a d l ı .zaviyenin k itab e vc vakfıvesinde de K em a le d d in ,A h m e d b in e l-R âh a t o larak geçmektedirJ^C Ö rîa'ızafc eailen S adr-i kebir şifad an inşa m evkiile alâkalı olm ak icap eder. S afadi SivaslI olan b u K em aled d in A hm ed’in yaşlı b ir za m a n ın d a h acca giderken, 5‫ ث آ‬de, yolda öldüğünü söyler 90. T u ğ ra div an ın a tâyin edilen Z ıyaed d in M alım ud T u g ra î ise, baştald lâ k ab la rın aynı olm am asına rağm en ve lâk ab larm m evkilere göre değişmesi âdeti dola)'i$i)'le, II. Îzzeddin K eykâvus’u n cü lû su n d a (643/124.6), m ansıbların tevzii sırasında T u ğra d ivan ın ın başına g etirilen ve bu sebeple M e lik ül-küttâb ve b az an d a Piser-i B aba veya B aba lâkablariyle m a ru f Şemsedd in M a h m u d T u ğ ra ı olm ak icap eder. Bu zam an d a m ühim bir m evkii o lan ve M oğollarla rgirişilen m ünasebetlerde faal bir rol sahibi b u lu n a n M a h m u d T u ğ ra î’n in 643 yılında bu mevkie geldiği gözönünde tu tu lu n ca bizim m enşûrun ta rih in i de t ^ b it etmiş oluruz 91. o iki sultan H ü lag ü ’ye g ittik ten sonra, ‫ أ‬2 ‫ء ةثم و د‬ vezir iken öldü ‫م ةو‬ 8. S £ L Ç U K Ü L K E S İ A V C IL IK E M ÎR L ÎO ÎN E T Â Y İN XXX. M en şû r av işlerine tây in hususunda elimize geçen yegâne vesika o lm akla hususî b ir ehem m iyeti h aizd ir. F erm an Sipeh-salâr-i kebir. ٠ . Uluğ emir us-şayd hdşbeg u n v an larım haiz G em aleddin*in E m ir-i şikâri.-i nıemâlik m ansıbına tây in edildiğini ifade ederken o nu n h izm et ve m eziyetlerini saym akta ve b u m ühim vazifede m a h ir bâzdar (şahinci, kuşcu)ları kulluk ve m üiâzem ette b u lu n d u rm a sa şahinleri kuşlara saldırm akta İhti)^atlı davranm ası, sürgün avında kuş ve h ayv an ları halka haline (kürene) getirm e z a m a n ın d a cesûr ve m arifetli avcıları (bâzdâr) öa i b n B ı b î , s. 6 6 1 . ٠٠ \ 7a n B e r c b e m v e H a l i l E d h e m , C I A . I I I A sic M in cu r, p. 3 6 ; ‫ ل‬, H a k k ı ١٢« R . N a f i z , Sivas şehri, ‫ ة‬. ‫ل‬2 ‫ ; ق‬D â r u r - r â h a v a k f i y e s i n i n o r i j i n a l i m ü t e v e l l i Z i y a e d d i n cf, a h n m j ş f o t o ğ r a f l a r ı v e \ ' Ta k ı f i a r ٧ ٠ M ü d ü r l ü ğ ü a r ş i v i , d e f t . 5 7 ‫ ا و‬s. 3 ; S ü h e y l ü n v e r . ٠٥ Sivas şehriy s.



12 5 ,



al î b n B î b î » s. 5 5 9 8 ,5 9 6 , ! ‫ ق‬0 ‫ م‬5 5 ‫ ق آ و‬6 ‫ م د‬5 6 8 , ‫ و ؤ‬, S e l ç u k v a k f i y e l e r i I I I , 1-4 *‫ و‬8 , ‫ و و‬,



M e n ş û r ’d a k i



farsça



bey tin



S a ،d i - y e a i d i y e t i v e BûslarC 111 d a



655 de y az ılm ış o lm ası g ö z ö n ü n e getirilince b u h u su su n te d k ık a



gerektiği



n ’i e y d a n a ç ı k a r . ٠٤ İ b n B î b ı , s. 6 3 3 A k s a r a y î , $٠ 6 3 Keykavüs I I » İ A d e , 4 ‫و‬. ‫ ه ة‬.



a8



A V C IL IK



E M ÎR L İĞ ÎN E



T A Y İN



hizm etinde tutm ası ve kuşların avlanm ası m evsim inde avcıları pusuya yerleştirm esi belirtilm ekte ve b u n d a n sonra istiyfa div an ı kalem ine yazılan m aaşa ta sarru f etmesi bildirilm ektedir. “ Ona tâyin edilen” ib aresind en sonra, m u tat üzere‫ ؛‬bu m aaş kısm ı yine ^ k a rılıp m ü teak ip olarak em îr ve büyüklere “ bütün bunları emrimiz, biliniz ve bizim tevkicimize itimad ediniz" cüm lesiyle h ita p etm ektedir. G öçebe d evrin bir devam] olarak, av m erasim ve eğlenceleri, av etleri tedarik i S elçuklularda m ü him b ir yer işgal ettiği için d aim a bu işlere bak an b ir m ak am ve bu m ak am d a b ir em ir b u lu n u rd u ، L A lâed d in K eyk ub âd za m a n ın d a S ad ed d in K öpek, I I I . G iyaseddin K eyhusrev za m a n ın d a K ılavuzoğlu emîr-i şikâr idi ‫ةو‬. Bu em îrin m aiyetin de m üh im m ik tard a asker (avcı) b u lu n u rd u 94. Selçuk S ultan ları boş za m a n ların d a askerî spor ve m an ev rala r yap m ak , cirid, satranç oy nam ak ve avlanm akla vak it geçirirlerdi. A vdan dönüş av' etlerinden hazırlanm]ş b ü yü k ziyafetlerle sona e re r‫ ؛‬içki, raks, musiki bu ziyafctl^rin revnakını a rttırırd ı ‫قة‬. ^'em eklerde av eti eksik olm azdıS araylarda av etlerin in rağbeti doJa^'isiyle h üküm ete m ensup olmayan avcılar d a yetişerek av hayvanı ticaretimle meşgul olur]ardı. Ş idd etli b ir taş esnasında ava çıkılam adığı cihetle m u tb a h nazırının (m üşrif) saray için keklik basm a avcılara altm ış ve yetm iş d irh em ödem ek m ecburiyetinde kaldığı rivayet ed ilir96، Bü)'ük b ir askerî m erâsim ve bay ram teb rik in d en sonra hazır« la n an ziyafette L A lâeddin K eyku bâd yediği kuş etin d en zehirlenerek ö lm ü ş tü ‫؟‬. Av kuşlarına atfedilen bu ehem m iyet dolayısiyle E rm en i kıralı sulhü tem in m aksadiyle I. K eykâvus’a gönderdiği hediyeler arasın da bâz ve şahin b u lu n u y o rd u 98, K a ra h a n lı h ü kü m darları gibi ilk Büyük Selçuk su ltan ları da bu m illi ananeye devam ettiler، T uğ ru lb eg askerleriyle b irlik te ava çıkar ve bu esnada dahi b üyük ziyafetler verirdi*‫*؛‬، M elik»



‫ج‬



B i b î s. 3 5 3 ‫ م‬6 6 8 ‫ م‬E f l â k i , M n'.âkıb ] ١, 3 ‫ل‬0 ‫م‬



34 A k s a r a y î , s.



‫ق ل‬6‫م‬



‫ ءء‬i b n B î b ı » s. j 4 0 , ‫ ل‬6 ‫ت أ‬, ‫ أ‬6 8 , ‫ ل‬7 ‫مل‬



٠٠



İ b n B î b î s، 2 0 3 , ‫ ه ه‬4 ‫م‬



7‫ م‬J b n B î b î , *٠ 4 6 ، ‫ر‬ ‫ ءء‬İ b n B î b ı » s، j 6 ‫مو‬



Siyûscl-nâmt, fasjl XXXV; Ahbâl üd-deviet İs-Sclçukiyyc, s، 0‫ؤ‬.



T . S E L Ç U K L U L A R IN A



A İD



R E S M Î V E S İK A L A R



29



$ah a\Ta çok düşkü n d ü ; b ir defa bizzat kendi eli ve köleleri vasıtasivle avladığı avın m iktarını 10.000 k ad ar olu p ‫ ؛‬sebepsiz yere hayvan kanı akıtm an ın g ü n ah ın d an korktuğu için, 10.000 d in a r sad ak a verm eği em rettiği rivayet edili}'Oi* 100، R avendi tem aşa m aksadiyîe av lanm an ın h ü k ü m d a rlara helâl olduğunu, L G iyaseddin K eyhusrev’iıı av d an neşelendiğini, zira ecdâdm m b ir arap a tm a b ir av satın aldığım ve M elikşah’ın Irak , H o ıasan, M a v eraü n n eh r, A rab istan ve tsfah a n gibi avı m ebzul olan yerlerde eserler bırak tığ ın ı; av d an çok hoşlandığı için E bu T a h ir H a tû n î kalem iyle vazdığj Şikâr-nâme'yı gördüğünü kayded e i '^ ’. S ultan M ah m u d b in M ehm ed terbiye edilm iş )'irtıcı kuşlar، m aym un, av köpeği, şâhin ve güvercin beslerdi? ki hepsinin ay ağın da altın halka b u lu n u rd u 102. II. G iyaseddin Keyhusi'ev’in av h ayv an ları y anında vahşi h ayv anlar da beslediği ve h a ttâ ölüm ünün bu h ay vanların ısırm asiyle vukubulduğu rivayet e d iliy o r103. Büyük Selçuklu em irlerin den olan "Y’arm kuş?un bâzdâr lâkabivlc m a ru f olması A n ad o lu ’da olduğu gibi orada da av işlerine bakan daim î b ir m em uriyetin mevcu* diyetini g ö ste rm ek te d ir04‫ل‬. Sığıl‘ avivlc sürgün avından bahseden K âşgarlı M ah m u d bunu h an ların tcbaasiyle yaptığı bir nevi av olarak ta rif ettikten sonra b u n u n hanın m aiyeti o rm an lara ve k ırla ra dağılıp yabani h ay v a n la n han ın önüne se^'k ettik lerin i onun d a önüne gelen h ayvanları öldürniek suretiyle V'apıldığını (I. 303) söylemek suretiyle d a h a S elçuklulardan önce d in î m ahiyetini kaybeden bu av m erasim lerinin m evcudiyetini m e y dan a koyar. Eski tü rklcrd en intikal eden av an an e ve m erâsim lerinin llhânıle.rdc, A nadolu beylikJerinde ve O sm anlIlarda b ü tü n teşkilâtiyle m uhafaza edildiğini v e bu hususta Selçuk devrine n az aran çok d ah a m ebzul m alzem enin m evcut olduğunu biliyoruz. cl-’O m a r’i en iyi doğan ve şahin kuşlarının K astam o n u ’da yetiştirildiğini ve b un ların g ö tü rü lü p başka ülkelerde satıldığını 1‫ سم‬Ahbâr iid -d ev let, 7 3 .‫ ة‬، 101 Râhai uş-Şudın\ s.



13 1, 4 3 1 .



102 Rahat uş-$'ıtdur, s. 2 0 3 . 1oa I I . Krvhusrcv. İ s l â m A n s i k l o p e d i c i , s. 6 2 8 . ‫ل‬0 ‫ ا‬Rahat Itş-Şudûr, s. 2 6 2 ، 2 ‫ ت آ أ‬.



A Y ’C I L I K



^٥



E M İR L İĞ İN E



T A Y İN ’



beyan eder 105. K uş beslem e ve av lam an ın haiz olduğu bu ehemm iyet dolayı siyle bu hususta Bâz-nâme adiyle b ir çok eserler yazılm ıştır !٠٠، S e l^ k lu la rd a avcılığm b ir m erasim , b ir askeri spor ve m anevra m ahiyetind e devam etmesi, av m erasim lerinden sonra h ü k ü m d arların um u m i ziyafet ve eğlence te rtip etm eleri eski türklerin d in î ây in lerin in İslâm devrine, d in î m ah iy etin i kaybederek, in tik al etm esinden başka b ir şey değildir. F ilhakika T ü rk lerin totem devresinde b u lu n d u ğ u zam an lard a bu av merâsim lerinin d in î b ir hüviyet taşıdığı görülm ektedir. R eşideddin yirm i dört O ğuz bo y u n d an her b irin in m üb ârek tanıdığı b ir hay‫ ل ال ة 'ا‬olup b u n a “ Ongun” d enild iğ in i, h er boy’u n kendi ongun u n u bildiğini, on a tecavüz etm ediğini ve etini yemediğim^ yalnız toy (yani d in î m erâsim vc ziyafet) yapıldığı ve yem ek tevzi edildiği zam an herkes etin den m uayyen olan hissesini aldığım yazar, ki b u av m erâsim iııi m ü teak ip h azırlan an d in i m erasim ve ziyafet esnasında v u k u b u lu rd u lü7. K âşgarlı M a h m u d m übarek olan her şeye ıduk denildiğini, aslında m ü b arek telâkki edildiği için yük yükletilm eyen, sütü sağılm ıyan ve y ü n ü kırkılm ıyan h ay van ların ıduk oldu ğu nu , yalnız sahib in in b ir nezri için saklandığım (Divân Lugât i t ’ Türk , L s . ‫)وع‬ ki b u n u n totem ik in anışların bir kalıntısı olduğu m u hakkaktır. O ğuz bo ylarına ait on g u n ların av kuşları olması bu av m erasim i ile İra k lıla rın H wan-i yağma dedikleri toy (ziyafet)ların d in î veya totem ik m enşeden geldiğini gösterm ektedir. M erasim lerde her k abilenin m evkii (orun) ile hissesi (ülüş) eski T ü rk hukuku (türe) n u n tây in ettiği esaslara göre idi. Bu av m erasim leri ve ziyafetler d in î m ah iy etin i kaybetm ekle beraber l ^ ü m d a r l a r ı n um um i av m erasim leri ve ziyafetler İçtim aî, askerî ve h u k u k î bir anane halin d e asırlar boyunca T ü rk cem iyetinin bünyesine m al olmuştuı*. Bu sebeple an an e T üçk h ü k ü m d a rların ın h alk a ziyafetler te rtip etm esini em reder ‫ ص‬. G erçekten m illetin babası 105 Y u k a n d a a d ı g e ç e n K ü l â v u z t m o ğ J u T u m a n b e g k u ş ç u l a r ı n e m iri o l a r a k i l h a n ı h ü k ü m d a r ı n a A n a d o l u ‫؛‬d a n ‫ ؟‬â h i n v e s a i r k u ş l a r g ö t ü r d ü ğ ü n ü E f l â k i y a z a r (.M enâkıb٠ H u a r t t e r c ü m e s i I I , s. 5 1 0 ) E s k i B â z - n â m e ’l e r h a k k ı n d a b a k m ı z ( R i f a t B i l g e , İstanbul Kütüphanelerinde bulunan Bâz-nâmeler، T M . V I I - V I I I . 2 , $ ٠ ‫ث‬6 ‫ ل م و‬8 2 (‫م‬



107



Ca?nii üt-ievârih, B r i t i s h M u s e u m A d d . 7 6 2 8 , 4 5 ‫ة‬



a; T ^ p k a p ı N o : 282



( M . H â f i z E b r û ) . 3 1 8 b. lüö K ö p r ü l ü ,



Türk



Edcbiyaiînm



menşei)



M illi



T eteb b u lar



m ecm uası



T . S E L Ç U K L U L A R IN A



A ID



R E S M Î V’E S Î K A L A R



3‫أ‬



addedilen T ü rk h ü kü m darı, Göl; T ü rk k itab elerin e göre, aç ve çıplak halkı yedirm ek ve giydirm ekle m ükellef idi. N izam -ülM ülk K arah a n lı h ü k ü m d a rları ^ b i T u ğ ru lb eg ’in de sabahları ziyafet verdiğini, h a ttâ ava ve gezintiye gittiği zam an d ahi em irler, türkler, zengin ve fakir sofrasına o tu ru rd u . H ü k ü m d ar k avm inin bu h ak ve an an elerin e riay et etmez$e b ab alık vazifesini ihm al ve m illi h ukuku ih lâl ettiği için halkın isyanına m aruz kalır, N itekim N izâm ül-M ülk, gittikçe T ü rk an a nelerin d en uzaklaşarak b ir Jslâm sultanı g ib i harek et etm ek isteyen, M elikşah’a bu an an elerin henüz İçtim aî ku dretin i hissederek ecdadının y o lunda devam etm esini tavsiye etm ekte ve Sem erkand seferinde M a^'-eraünnehr halkının ve hususiyle Ç igiller'in su ltan ın gelişindenberi yem eğini yem edikleri cihetle şikâyet ettiklerini belirtm ek‫ ؛‬edir. Bu h u ku kî ananeye riayetsizlikten dolayı D ış-O ğuz’un Iç-O ğ u z’a isyanını tasvir eden D ede K orku t k ita b ın ın son hikâyesi b u hususta çok m ü h im d ir109. A ksarayî, M u în ed d in ?e rv ân e zam an ın d a bile, M elik şah’ta n beri, Selçuk su ltan ların ın b ir ananesi olarak, cum a sabahı um um i ziyafetler v erildiğini yazar uo. F ilhakika İb n B îbî Selçuk S u ltanları za m a n ın d a bu u m u m a m ahsus zi)*afetle!'den s‫أ‬k sık bah seder111، H a ttâ bu ziyafetlerin icabı olarak yem ekten sonra kıym etli eşyanın y ağm a (iıwân-i yağma) edilmesi ananesi Selçuk T ürkiyesinde de yaşam ıştır ki, b u n la rd a n biri I, K evkâvus’un d ü ğ ü n ziyafetinde, diğeri de M u în ed d in P ervâne’nin, M e v lân a’nın d a b u lu n d u ğ u b ir ziyafetinde vu ku bulduğu k aynaklarda kay d ed ilm iştir11‫؛؛‬, ib n B a tu ta ’n m h ab erleri A nadolu beylerinin de b u um um i ziyafet ananesini devam ettirdiklerin i gösterm ektedir*^. îb n B îbî’nin bu ziyafetleri um um iyetle av eğlenceleriyle alâkalı I V , 2 7 - 3 4 , K e z â , B iza n s müesseselerinin Osvıaıılı m ‫ ة‬7 ‫ مل‬A b d ü k a d i r î n a n , m c cm u asj. I, ! ‫رآ ه‬



Orun



ü c s s e s e l e r i t ı e ‫ول‬



ve üliiş meselesi, T ü r k H u k u k



vc İk tisa t T a rih i



‫ و وا‬.



10‫ ء‬O s m a n T u r a n , Türkiye Selçuklularında toprak hukuku, s. ‫ و‬7 ‫ م‬. Müsameret ül-ahbar, s. 9 0 . n - i b n B a b ı , s . V / 7 ‫ ؛‬E f l â k i' ! M e n â l t b 's l - l ir if in , A n k a r a M a a r i f k ü t ü p h a n e s i ‫ هإ؛ و‬.



113



Seyâ!ıc!~nâtnc, T ü r k . t e r e . I ‫ء ت ن ء و‬



T E M L ÎK -N Â M E



olarak zikretm esi de dikkate şayandır. T ü rk ler arasında m isafir' perverliğ in çok fazla yaygın olm ası da h erhalde m enşeini bu eski in an ışlard an alsa gerektir. Bu sebeple av ve avcılığa a it b ir çok m em uriyet vc ıstılahlar gibi bizim m enşûrdaki kürenç 114 ıstılahının m enşei de T ü rk ç ed ir. M enşûru alan C em alcd d in h akkında kaynak lard a herh an g i b ir kayda rastlan am am jştır. ‫ و‬. T E M L ÎK -N Â M E X X X I.v e s ik a A k seh ire bağlı A lp-saru köyünün Selçuk şehzadesi E b u ‫؛‬l-M uzaffer R ü k n e d d in K ılıçarslan’a tem likine d air sultanın b ir m en şû rud ur. M enşû r köyün h u d u tla ri)'le , m ülk olarak, ta sarru f edileceğini ve elde tutm ak, satm ak, bağışlam ak hakkında ta k rir verm ek, vakfetm ek ve o köyde, h u d u t ve m ülhakatı içinde diğer m al sah ip lerin in tasarru fatm a; malikâne hükümlerine görCj m ü l^ 'e t in d e bulun du racağı, em ir ve salta n a t n âib lerin in emre, göre h arek et ed ip A lp-saru köyünü h u d u t ve m ülhakatiy le Selçuk ailesinin şerefi bu lu n an K ılıçarsla n ın m ülkü olduğunu em reylediğini bildirm ektedir. Selçuk devrinden k alarak elim ize geçen m a h d u t tem likııâm elerden birin i teşkil eden bu vesika, m uh tasar olm akla b era b er, O rta-çag T ardiyesinin toprak re jim i‫ ؛‬arazi hukuku ve idaresi bakım ından ehem m iyeti h aizd ir. Evvelki tetkiklerim izde ifade ettiğim iz gibi b u ra d a da m ülkiyetin bugünkü m â n a d a tam ve m utlak olm ayıp Selçuk devrin d e b ü tü n m em lekete şâm il m iri to prak lara dahil olması İcap eden bu köyün devlete a it h ak (vergi) la rm hususî b ir şahsa defnedilm esinden ib a re t id i ve bizzat to p rak reây am n ta sarru fu n d a bulunuyordu ‫ و ال‬. T em lîknâm e m ülkiyetin bahşettiği b ü tü n hakları sayarken b u n la rın “ malikâne hükümleri" olduğunu tasrilı etm ekte ve köydeki m al sahipleri elinde b u lu n a n diğ er tasarrufot d a bu h a k la r arasın d a n i O s m a n h d e v r i n d e ik i s ı n ı f a a y r ı l a n h a s s a k u ş b a z l a r ı n d a n b i r k ı s m ı n a



Giirenç.çi



d e n iliy o rd u ( Î . H . U zunçarşılı>



Osmanh devletinin Saray teşkilâtı,



An-



k a r a 3 Anadolu Selçukluları tarihinin y e rli kaynaklan, Belleten ‫ة‬. 4 ‫ وأا‬İbn al-Belhi> Fars-nâme, s. İ î8 . £ ٠ T yan , Histüire de Vorgtmisatîon judicia irc cn pays ‫ دمح‬İslâm , I, 384,



T. SELÇUKLULARINA AİD RESMÎ VESÎKALAR



45



ziyaa uğramamasını temin etmek \ razifesiyle m ükellef oldukiarını bizim menşurlar gibi daha evvelki kadı tâyin vesikaları da göstermekledir ‫ مةةئ‬Her kadı keııdi kaza dairesinde bulunan vakıflara nasıl nezaret ederse K onya’da baş kadı (Kadı ül kuzzat) m evkiinde bulunan kimse de ayni zamanda bütün Selçuk ülkesi vakıflarının nâzın idi. Fakat Türkiye Selçukluları devleti m emlekette büyük bir yekûn tutan vc İçtimaî hayatta çok mühim bir m evkii ‫ م‬1‫ اء اة‬vakıflann daha muntazam bir şekilde işlemesini temin maksadiyle, görünüşe eski İslâm devletlerinden farklı olarak, ayrıca bir Evkaf Nezareti tesis etmek lüzumunu duymuştur» Filhakika L İzzeddin Keykâvus zamanında onun hassa hazinedarı ve Çankırı hastahanesi (Dar ül-afiye) bânisi C em aleddın Ferruh bütün Selçuk ülkesi vakıflar nazın tâyin edilm işti 156. D aha sonra Em ineddin Dulcycâni Emîrdâd ve üstâddâr mevkilerinde idij ki aynı zamanda Evkaf hâkim i veya m ütevellisi bulunuyordu 157، îm am eddin Zencâni de hem Selçuk ülkesi Işrâf divanı ve hem Ev'kaf idaresi başında idi 168. Müsameret ül-ahbâr adlı Selçuk tarihini yazan Kerim eddin Aksaravı, Gazan Han tarafından Türkiye vakıfları nazırlığına tâyin edilmişti ‫ موةل‬Görülüyor ki ayrı bir mevki haline gelen vakıflar idaresi çok zaman K onya kadısından başka bir devlet adamının nezaretinde idi» Maamafih, bu ayrılığa rağmen yine de bazan Konya kadısı aynı zamanda, bu ^’azifeyi de deruhte ediyordu^ ki Cem aleddin H uteni de bu meyanda bulunuyordu160. Evkaf nezaretinin masraflarını karşılamak m aksadivle vakıfların gelirinden onda bir nisbetinde bir vergi devlet tarafmdan tahlil ediliyordu. Anadolu Selçuklularından sonra İlhanlIlar zamanında da Evkaf nezareti mevcut idi ‫ ملةل‬Evkaf nezaretinin kadılıktan ayrılması dolayesiy’le evvelki inşâ mec1‫ ةة‬M eselâ bak، M ü n tecib ed d in ,cAtcbet üUkelcbc ‫ إ‬M üeyyed ed-dîn Bağdad î, al-Tavassül ila't-tarassul gibi m ühim M ünşeat m ecm ualarda dercedîlcn ^e bizimkilere nazaran daha uzun ve mufassal olan kadılık menşurları da bu hususlara dair bir çok kayıtları havidir» 1‫ مة‬V akıflar U m u m M üdürlüğü arşivim defter numarası 5 ‫ ة‬4 ‫ م‬s. 290 157 İbn B îb î, s, 655; Aksarayi, s. 8B. 168 Aksarayî, s. 140، 1‫ مه‬A ksarayî, $٠ ‫ و‬0 ‫مه‬ 1‫م‬° İbn B îb î, s. 588» 161 D ’Ohsson, Histoire des Mongols ^٧ , 483.



KADILIK M ENŞURLARI



46



mualarında m evcut olmadığı halde Selçuk Türkiyesinde yazılan muahhar inşa kitaplarında, meselâ yukarıda mezkûr, Gunyct ul-kâtib ve Kai'üid us-risâil de memleket mütevelliUğinc yazılacak tahrirat için nüm uneler gösterilm iştir162. Yine yukanda adı geçen Rusûm ur-risâil adlı diğer inşâ kitabında ayrı bir tevliyet menşûru dercedilmiş olup Dîvân ut-tei'liyet başında bulunan kimseye bir mescit ve medreseye ait vakıflar m ütevelliliğinin tefvizi yapılmakta vâkıfın şartlarına riayeti temin etmesi ve buna mukabil eski m ütevellilere tahsi$ edilen maaşı alacağı bildirilmektedir ‫ ص‬Bö>'lece vakfiyelerin tâyin ettiği mütevelliler üzerinde murakabe kadılar ve Evkaf nezareti veya umumi mütevelliler tarafından yapılıyordu 164‫م‬ Neşrettiğimiz kadılık menşurlarından ilk ikisi kadı’lkudat ve kadıaskerlik vazifelerinin Konya kadısında toplandığını göstermektedir. Selçuk kaynaklarında müstakil olarak kadıasker (kazı al-‘asâkkir, kûzı-i leşker)\zTİn bulunduğu kaydedildiği g ib i165 Konya •kadısının aynı zam anda kadıasker bulunduğuna dair başka kayıtlar da vardır 1‫ م ةة‬Orduda şer’‫ ل‬ve hukukî dâvalara bakan askerî hâkimler Anadolu Selçuklul?vnııdan başka büyük Selçuklularda, E yyûbilerde, Memlûkler’de, Ak ve Karakoyunlular’da, K aram anlılarda ve nihayet O sm an lılarca mcvcut olup Sem^âni’ye istinaden bu vazifenin ilk defa ZU hurunu X II. asrm başlarında? Karahanlılar’da görüyoruz. Bu makamın eski Türk askerî teşkilâtının bir devamı olarak islâmi bir müessese şeklini aldığı anlaşlıyor, Filhakika müslü' man Harezmşahlarda Yolak ve İlhanlIlarda Targu adiyle orduda askerî dâva ve hukuk işlerine bakan mahkemelerin eski Türk örf ve âdetlerine göre hüküm veren ve başlarında kumandanlar 75 ‫ءءء‬b, 65b. 1‫ مه‬Nazjr vc m ütevelli m üradif olarak kullanılıyordu (Belleten X L II, $٠ 228. satır 140. Sultan $crtec.er‫؛‬in divanm a ait *Atebel ül-ketebede de böyledir. J‫؛‬r~ib ٨ Babı, $٠ ‫ ة‬4 ‫ ; ه‬Aksarayî ٤٠ 7121 ‫ا ة‬. Nigdcli K adı Ahmed» el-Veled Üf-Şcfîk, s. 264. K aynaklarda ve hususiyle vakfiyelerde kadıasker olan bir çok zevatın ismi kaybolunm uştur، Aksaray K ıljçaslan II zam anında bir askerî üs olduğu için ilk zam anlarda Aksaray kadısı aynı zam anda da ordu ‫( اةتللآئبمل‬kadıasker) idi (Bak. ^ ‫ ء^غآ‬1‫ ث‬K ad ı Ahmed» el-Veled-üş-şcfikı s. 2 6 4 ‫؛‬ j. Kcykâvüs vakfiyesi, Vakıflar U m u m M üdürlüğü arşivi, defter 584, s. 290. 1‫ ه‬Selçuk vakfiyeleri٠ Belleten X L V , s. ‫ل‬4 ‫مو‬



T. SELÇUKLULARINA AÎD RESMÎ VESÎKALAR



47



bulunan müesseseler İslâmî bir şekil ?،lan kadıaskerJik makamının menşei olmak icap eder ‫ل‬6‫ آ‬. Sultan Sencer M ecdeddin isminde birini kadıasker tâyin eden menşûrunda onu ordu ve askerlerin kadısı nasbettiğini, dâvaların görülmesinde ^ k ü m lerin in kur’an ve sünnete münasip vc uygun gelmesini emrederken ve diğer fermanında da şer’î işlerin kaza m eclisine ve resmî işlerin de riyaset divanına tevdi edilmesini bildirirken bu vesika örfî hukuktan gelen bu ananeyi aksettirir ‫ل‬6‫ مو‬Selçuk iktalarında ve iktâ askerleri arasında şeriat harici dâvalara bakan divan-ı mezâlim de Türk ve İslâm hukuk ve örflerinin bir imtizacı neticesidir. Kaynaklarda Selçuk Türkiyesinde Konya ve diğer şehirlerde vazife görmüş bir çok büyük kadıların adlarını bildiğim iz ve bazılan hakkında da tafsilâta malik olduğumuz halde bizim menşûrlarm verildiği beş hâkim hakkında bu kaynaklarda m alûmata rastlanamadığımız gibi, vesikalara tarihleri dercedilmediği için de zam anlan ve hangi Selçuk sultanı tarafından verildiği belli olamıyor. Yalnız Samsun kadılığına tâyin edilen ^izam eddin M ehm ed N iğdeli kadı Ahmed tarafından zamanın allânıasi olarak gösterilen ve Kon'vaJda doğup Tokat’ta tavattun ettiği bildirilen ve îb n ül-Nakıb şöhretiyle tanındığı kaydedilen N izam eddin Mehmed bin M ehm ed Râzi olduğu saralıatle anlaşılıyor 169. Menşûr bu zatın nazım ve nesil* sahibi bir kimse olduğunu da kaydeder. ‫ مهل‬M Ü D E R R ÎS L ÎK M E N ŞÛ R L A R I X L I inci vesika ilh a n ı vezîri Şemseddin M uhamm ed Cüveyni tarafından N ahcivân’da bulunan Azerbaycan atabeglerinin inşa ettirdiği medresenin Efdaledain ve oğullarına şart kılınan tedris vazifesinin evlâdından K ıvam eddin’e tefvizine dairdir، Salih talebeyi mânevi evlât bilmesi, talebenin fazla cedele kapılmamas^ haftada bir gün onları toplayarak münazara yapması ve ayda bir gün de her dersten im tihana tâbi tutması ve onların derslerinde tenbellik göstermemeleri^ hocalarına hürmette kusur etmemeleri bildirilmektedir. ١٠‫ ؟‬Osm an ik tâ ٠ İslın ı Ansiklopedisi، s. ‫ ق و‬6 ‫م‬ lbH ',Atcbct ül-kctcbc٠ 5. ‫ ;و و‬7‫مو‬ ‫ همل‬el-V th d ‫ \عءلمح ممءه‬Fatih kütüphanesi 4 5 1‫ و‬, s. ‫ و ا‬0 ‫م‬



48



H ATİPLİK M ENŞÜ RU



X L II inci vesika Türkistan’da Otrar şehrine mcıısup Seraceddin Ahmed^n Akjsaray'da Muzafferiye medresesi müderrisliğine tayinine dairdir. Talebeye irşad kapılarını açması ve her ay onları yoklam ası talebe’nin hocalarını babalarından daha aziz tutmaları, vâkıfın şartlan gereğince, eski müderrisler gibi maaşını evkafı hasılatından alması ve medresenin talebe ve müstahdemleri de bu vakıfların gelirinden hisselerine tesahup etmeleri‫ ؛‬Muzafferiye medresesi mütevelli, mülâzım, muhassii (tahsildar) ve talebesinin Seraceddin A hm ed’i bu tevkii hümâyuna göre mezkûr medresenin müderrisi bilerek ona hürmetlerini arttırmaları emredilmektedir*™. Aksaray’daki Muzafferiye medresesi bugün harap bir vaziyette mevcuttur. Kılıçarslan’m inşa ettirip askeri bir üs haline getirdiği medrese ve zâviyelerle bezediği Aksaray’da bulunan bu medresenin de onun tarafından inşa edildiğini tahmin ederken bu hüviyeti dolayısiyle şehrin Dar uz-zafer unvanı ile Muzafferi}^ adı arasında bir münasebet olduğunu sanıyoruz 1?‫ مل‬N iğdeli Kadı Ahmed Aksaray’ın A nadolu^a teferrüdü sebepleri arasında ülemasmı zikreder172 Vesikanın tarihi olmadığı gibi müderris hakkında da malûmatımız bulunmadığından menşûrun hangi zamana ve sultana ait olduğunu tâyin etmek mümkün değildir. 15، H A T İPL İK M E N ŞU R U X L III. vesika hafız ve im amların dizgini sahibi, hatip ve âlimlerin direği ve davudi sese malik olarak tavsif edilen Cemaleddin M ehm edJin, zahid ve dindar olduğu cihetle, K onya’da bulunan merhum kadı îzzeddin cam ii hatipliğine tâyinine dair bir menşurdur. Vesika cuma günlerinde, bayramlarda, beş vakit namazda ve ragâib, berât ve kadir gibi mübarek gecelerde camie gelip hitabet vazifesini yapması ve vaaz, nasihat, tenbih ilân vc ihtarla hakikat yolunda bulunan cemaati ikaz etmesi, Allaha hamd etlikten sonra Hazreti ?eygam berin ruhuna ve devletimize dua ederek hutbeye nihayet vermesi hususlarını 170 Selçuk m edreseleri hakkmda bak. Selçuk vakfiyeleri II I, Belleten $٠ 71-80. ‫ ل‬7‫ ل‬Osm an Turan, n . K ılıç Arşları , İslâm Ansiklopedisi, s, 701، 17‫ ؛؛‬el-V ekd ü$~Şâfik١ Fatih K ütüp. No ‫ ؛‬4 ‫ة وا ئ‬. ‫منول‬



T. SELÇUKLULARIN.* ٨ ^



RESM Î VESİKALAR



49



2İkretmek suretiyle ona vazifesini bildirmekte ve maaşını ‫وءل‬ evvelki hatipler gibi, evkafı hasılmdan alması kaydolunmakladır. Camiin banisi olarak zikredilen Kadı îzzeddin’in meşhur K on\ra kadısı ٧^ vezir îzzed d in M uhamm ed olup onun kazaı ve siyasî faaliyetleri hakkmda oldukça malûmat sahibi bulunuyoruz173. Fakat onun bu eam ii hakkında malûmat sahibi değiliz ve bugün K onya’da bu isim de bir camie rastlamıyoruz. Ancak Kadı. îzzeddin türbesinin ona ait olacağı şüphesizdir1‫*؟‬, ve bu cam iin zamanla ka)''bolduğu anlaşılıyor. ‫ل‬6 ‫ م‬H AFIZLARIM T Â Y ÎN LE R Î Hafız Cemaleddin M ehm ed^n kur’an okumaktaki şöhreti ve sesinin güzelliği dolayısiy’le hassa hafızlan meyanına idhal edildiğine dair olan X L IV üncü vesikada hazer ve seferde sultanın yanında m ülâzem et ederek ruha ferahlık vermesi ve istiyfâ divanı kaleminde },azılı olan şeyi maişeti için tasarruf etmesi kaydedilmektedir. Bu \-esika‫ ؛‬Selçuk sarayında hassa hafızlarının^ daimi bir vazife icabij mevcudiyeti ve tâyinine dair yegâne olmak bakımından ehemmiyetlidir. Eserin X L V inci ve hafızlık tâyinine dair olan ikinci vesika da türbe hafızlığı için verilmiştir. Bunda Selçuk sultam Sivas’ta bulunan ceddinin türbesi hafızları meyanında hizm et etmesini bildirdiği, hafi2 ve im amların iftihar^ Nureddin N uri’nin mutad vakitlerde kur’an okumak ve dua etmek suretiyle vazifesinî ifa etm esi Ye vâkıfın ruhuna göndermesi ve kendisinden önce bu vazifede bulunan V eled-i S istânî’ye tahsis olunan hafızlık maişetine tasarruf etmesi emrolunmaktadır, \ ;esikamn Sivas’ta bulunduğunu kaydettiği ceddini^ türbesinden maksat orada yaptırdığı meşhur hastahane (D a r uş-şifd)xîiTL banisi bulunan I. îzzedd in Keykâ\'us’un bu bina içerisinde inşa edilmiş olan türbesi olup Sivas’ta başka bir Selçuk suhamnm türbesi m evcut değildir ‫مة؟ت‬ 175 Selçuk vakfiyeleri III, ‫ ة‬€ ‫ سمل ءال‬X L \ \ indekse bak.; aşağıda s. 66‫ ا‬bak. 171 M ehm ed önder* Konya rehberi. K onya 8 .‫ و أ‬50 ‫ء م‬o. ‫ تآ ل‬O sm an Turan, I. îzzeddin Keykâvus, İslâm Ansiklopedisi» s. 64.0;



Selçuklular zanıarıiîula Sil'as şehri. D il ve Tarih-Coğrafya Fakühesi dergisi, 4, ‫عا‬



) ‫ة أ ( آ ت وأ‬،



45‫مت‬



HASTAHANE TABİBL1K.LERİNE TAYİN



1 7.M E S C ÎD İM A M L IĞ IN A T A Y İN X L \7L vesika Nasreddîn Osm an’ın M alatya’da Scyfeddin Sungur mahallesi mescidi im amhğm a tayini için tefviz ediliniş olup beş vakit namazda vazifesini ifa etmesi, evkafın im anna itina edip yıkılma tehlikesine imkân verilmemesi emrediimekte‫ و‬evvelki im amların maaşına tahsis olunana tasarruf etmesi, o mahalJenin cemaati, ayan ve a h ile rin tevkii hümayuna itim ad etmeleri kaydolunmaktadır. 18. ZÂVÎYE ŞEY H LİĞ İN E TÂ Y İN X L \TH inci menşur M uhiddin M alım ud’un tarikat salik!erinden، zâhid ve tekva sahibi olup Antalya’da merhum bulunan birisinin zaviye i (hânekah) şeyhliğine tâyini için ısdar edilmiştir. Vesikanın şeyhin ibadete devam etmesi, zâviyenin cemaat ve m ukimlerine rehber olması ve zikr ve ibadetle meşgul bulunmalarına himmet etmesi ve zâviyeye gelen sâlih \ ’C fakir misafirlere itina göstermek, her n?.mazdan som a saltanata dua etmesi emrolunmakta ve emirlerin, memurların ( kârdâran) ve mezkûr Evkaf m ütevellilerinin Şeyh M uhiddin’in vâkıfın şartlarına göre maaşını alacağını bildirmektedir. Vesika “ merkûmjilân” kaydiyle bu zaviyenin kime ait olduğunu tasrih etmiyor. A ntalya‫؛‬da Celâleddin K a r a ta /a .ait bir z â v iy e 176 (D a r uş-şulehâ) m evcut idiyse de bu devir Anadolusunda pek çok zâviye bulunduğundan aynı zaviyenin bahis mevzuu olup oynadığı m alûm değildir. Selçuk Türkiycsinde kervansaray* imaret gibi büyük bir yekûn tutan, dinî, kültürel ve İçtimaî tarih bakım ından mühim bir mevkii bulunan zâviyeler hakkında ayrı bir tetkik yapacağım ızdan burada bu hususta fazla bir şey söylemiyeccğiz. ‫وت‬. H A ST A H A N E TA B İP L İK L E R İN E T Â Y İN M E N ŞÛ R L A R I X L \T I I ve X L IX uncu menşûrlar tabiplerin tayinlerine dair olup şimdiye kadar bu mevzuda elimize geçen yegâne ‫ت‬7‫ ء‬Selçuk devri vakfiyeleri ‫ م[ لث‬Bc-Hftcn X L Y , ‫ء‬. ‫ ة‬3 ‫ ووت أ‬.



T. SELÇUKLULARINA AİD RE.‫ ؟‬M! VESÎKALAR



5‫أ‬



resmî vesikalardır. Bunlardan birincisi tabip ٦■^ hekimlerin melik’, zamanın Calinos’u vc devrin Hipokrat’ı sıfatlariylc tavsif edilen Burhaneddin Ebu Bekir’in K onya’da Alâeddin Kevkubad tarafından yapılan D a r uş-şifâ-i ٢A lâ î'y z tâyini için ısdar edilmiştir. Hasta ve malûlleri tedavi ve mualecede üstadlar gibi hazakat ve şefkatle m uam ele etmesi, hasta ve deliler arasında fark gözet‫؛‬nem،esi, bu hizmetlerinin sevabı merhum vâkifin ruhuna ve sultana vasıl olması bildirilip temenni edildikten sonra bu hastahanenın eski tabibi merhum îzzedd in ’in bu muessisenin evkafından aldığı maaşa tasarruf edeceği, naip ve hâkimlerle bu vakıfların m ütevelli vc mutasarrıflarının buna itim ad etmeleri kaydolunmaktadır. ik in ci vesikada zam anın Calinos’u mevkiinde bulunan Tabip Şerefeddin Yakub’un tedavi vc mualecede çok tecrübe kazandığı cihetle sultanın hususî tabipliğine tâyin edilip hazer ve seferde onun hizm etinde bulunması vc istiyfa divanında kendisine tahsis edilen maaşa tasarruf etmesi kaydedilmektedir. Bu iki menşûr, tababet me^'kilerine tâyin hususunda, elimize başka vesika geçmemiş olduğundan, bunların tarihi bir ehem m iyeti hâizdir. "Y’alnız yukarıda zikrettiğimiz Rusûnı ur-risâil adlı inşa kitabınm nümunelik olarak dercettiği bir tıbbî tâyin (T a k rir-i tabibi) ^’esikası‫ ؛‬tabip ve hastahene (D a r uş-şifâ)nm ismini zikretmemekle beraber, hakikî bir vesikadan iktibas ettiği bir menşûr olup burada Şerafeddin lâkabım haiz olan bir kimseyi bir hastahanenin tabipliğine tâyin ederken hastalan -mualecede, deva ve meşrubatın terkibi, ekşi, dâne ve müshillerin eskilerin kitaplarından yazıldığından fazla miktarda olm am ası fakir ve zengin arasında fark gözetmemesi tenbih edilmekte ve hastahanelerde tıp tahsilinin yapıldığını da ifade ederek bu tabibin tıp ilmi öğreneli* talebelerin müşkül meselelerini açık delillerle aydınlatması kaydolunmaktadır 1?7‫ م‬Gunyet ul-kâtib ve Kavaid ur-risâil gibi nüm unelik küçük inşa kitaplarında da tabiplere ٨as‫ لل‬hitaplarda bulunulacağına dair ifadeler mcvrcuttur ‫\؛آل‬



177 Varak 3‫ت‬3-‫و‬2‫> ا‬. 766 ‫مدآة‬a.



5?



HASTAHANE TABİBLİKLERİNE TAYİN



İktisadi vc kültürel bakımdan çok ileri bir durum arzeden Selçuk Türkiyesinde tababet de o derece ehem m iyet kazanmış vc bütün içtim ai yardım vc hayır müesseseleri gibi hem en hcı* şehir ve kasabada D ar uş-şifâ‫ و‬D ar u l-â jiye ‫ و‬D ar us’sıhlıa veya Bîmâristan adiyle hastahaneler inşa edilmişti. Kayseri’de Gevher Nesîbe (602/1205) Sivas’ta ‫ أ‬. îzzeddin Kevkâvus ‫ ل‬2 ‫ ل‬7‫م‬ (612), K onya’da I. A lâeddin Keykubâd (1220-1237), Çankırı’da Atabeg Ferruh ( 63‫و‬/‫ق ل‬35 (‫ د‬D ivriğiJde Mengüciklerden Behramşah’m kızı Turan Melek (626/1228), Amasya'da Torumtay (665/1266), Tokat’ta M uîneddin Pervane (674/1275), K astam onu’da Pervaneoğlu Ali (671/1272), Amasya’da ilh a n ı hükümdarı O lcaytu (708/1308) tarafından yapılan hastahaneler isimlerini ve bânilerini bildiğim iz eserlerdir» Beylikler devrinde de Selçuklar zamanında inşa edilen hastahanelere bazı yenileri daha ilâve edilmişti. Bütün bu hastahanelerde tedâvi meccâni olup her birinin büyük vakıfları olduğu gerek bunların bize kadar gelen vakfiyeleriyle ve gerekse bu vakfi}'elerin muhtevalarını gösteren EvTkaf defterleriyle sabit olmaktadır ‫ل‬79‫ م‬Selçuk Türkiyesinde tab ab et tıbbi müessese ve teşkilât o kadar ilerlemiş bulunuyor idi, ki Karatay kervansarayı ile K ütahya’daki Germiyan oğlu Yakup Bey’in imaretine ait vakfiyeler bu müesseseleıe gelen veya orada iken hastalığa tutulan yolcuların şifa buluncaya kadar bunların hastahanc (bı?nâristan)ltrindt meccanen tedavi edilecekleri vakfiyelerinde kaydedilmiştir Bizim menşûr Burhaneddin Ebu Bekir’i Dâruş-şifâ-i cA lâ î tabibliğine tâyin ifadesini kullanırken onun ihtisasından bahsetmediği gibi hastahanenin başka bir tabibi olmadıgL intibaını da vermektedir، Konya gibi payitaht bîr şehrin bu meşhur hastahanesinde mütehassıs başka doktorların daha bulunmadığını sanmak mü^üldü.r، N itekim ^٠ îzzeddin Keykâvus’un Sivas’ta inşa ettirdiği hastahanede> cemi £‫دعيال*لةقجئ‬ hiç olmazsa, hâzik tabiplerin, göz mütehassısları ve cerrahların ‫ م؟ت‬Bak. Süheyl ü n v er, Selçuk Tababeti٠ Ankara 1940; ‫ مأ'اث‬C evdet, Z ey l ٠ala aljiyya, İstanbul i9 3 ‫>؛‬,M elikşahJm torunu Suhan M ahm ud’un ordusunda askerle birlikte seyyar vc kırk deve ile taşm an bir hastahanc vardı (Corci Z cydan, Aîedetnyei-i islâ?niyc 1 1 1 3 7 5 .‫ ؛‬٤). Osm an Turan, Selçuk vakfiyeleri III, Belleten X L V , s. 58.



‫آ‬



SELÇUKLULARINA AİD RESMÎ VESİKALAR



‫وق‬



bulunduğunu vakfiyesi kaydetm ektedir1‫أ ة‬. A lâeddin Keykubâd tarafından yapıldığı isminden anlaşılan bu hastahanenin büyük vc m etin bir bina olduğunu dahilî m ücadelelerde bir emîriii orada tahassün etmesiyle sabittir 1‫ة‬2‫ م‬Müstahkem kervansaray' lar gibi metin bünyeleri dolayisiyle hastahaneler de âsilerin sığındıkları yerler idi ‫ت‬Aksaray D ar üş-şifdsı da böyle bir hâdiseye sahne olmuş bulunuyordu 1S3. Bazı İslâm merkezlerindeki medreselerde şer’î ilim ler yanında tıp ve sair müsbet ilim lerin okutulduğuna dair malûmatimiz olduğu halde Selçuk Türkiyesi medreselerinde tjp tedrsiatı yapıldığı hususunda bir kayıt yoktur 1‫ م ية‬Tıp tahsili umumiyetle diğer bazi îslâm m emleketlerinde olduğu gibi Türkiye’de de lıastahanelerde cereyan edi)'0i'du. Nitekim yukarıda muhtevasmı naklettiğim iz Rusûm ur-risâil adlı inşa mecmuasındaki bir menşûr hastahaneye tâyin edilen doktorun orada hastaları tedaviden başka tıp talebesinin yetişmesi vazifesiyle de vazifelendirildığini beyan ediyor. Selçuk Türkiy'es^ her sahada olduğu tıpda da pek ilerlemiş bulunduğundan şehirlerde tababet icra eden pek çok hekimlerin mevcut olduğunu ve ‫م!نط‬ kısmının da isimlerini bili)*oruz. ib ni Bîbî Sulran Alâeddin Keykubâd zamanında her tarafla meşbfür' olan beş tabibin ismini zikretm ektedir1‫تة‬. Eflâki Anadolu*da m uhtelif şehil'lere mensup bir takını doktorların pim lerini kaydediyor lsc. Bununla beraber îslâm medeniyetinin başlangıcında müslümanlara muallimliky'apan Şark hıristiyanları artık bu mevkilerini kaybettikten sonra bile tıp ilm inde yine eski ananelerini muhafaza etmişlerdir. Bu sebeple hıristiyan tabipler Türkjyede de mevki ve faaliyetlerini devam et^'ebilmişlerdir. Filhakika Türki\re’de henüz medenî ve kültürel iıakişafın başladığı II، Kılıç ısı V'akıHar U m u m Mijck'trlüğü defter 584* 0 ٤. ‫وت؛‬. ıs‫ ؛؛‬A،ksarayı, s . .‫ ة‬4 ‫و‬ ‫ تهت‬Aksarayj, s. ‫وو ت‬, ‫ و‬o6, Osman. Turan, Selçuk Kervansarayları , Belleten X X X I X , s، 477< Bu Aksaray hastahanesi Bezin u Re.~nı'de Tîmâr-hânc olarak zikredilir (s, 465). 1Sİ Selçuk devri vakfiyeleri III, Belleten X L V , s, 75، 185 İbn B îbî, s. 296. 1‫ ءه‬EJâkL A'lenakib iil^ A rifin . Fr. lerc. H u a n . I, 95, 9 G, ‫ و‬6 ‫ ة ق‬4 ‫ا زاأت ا‬ ‫ئةآ؟ت‬



‫ل‬



‫