گويش شناسي volume 1 issue 1 [PDF]

Table of contents :
سر مقاله - مجلّه اي نو ويژه دانشي کهن......Page 4
توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني......Page 6
شيرازي باستان......Page 34
چند نکته دستوري در گويش تالشي......Page 43
خرما در فرهنگ مردم ، خشت و دلوار......Page 55
نشانه استمرار در لهجه ها و گويش هاي ايراني......Page 78
ترتيب کلمات اصلي در جملات ساده و جفت هاي همبستگي در گويش گيلکي لنگرود......Page 100
فارسي قمي......Page 124
عرصه سيمرغ......Page 129
بررسي وام واژه هاي اروپايي ٬ فارسي و عربي در سوراني معيار......Page 137
تازه هاي نشر در گويش شناسي - کتاب......Page 143
اخبار - نخستين همايش گويش شناسي کرمان......Page 146

Citation preview

‫در اين شماره‪:‬‬



‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني )عباسعلي آهنگر(؛‬ ‫شيرازي باستان )حسن رضائي باغبيدي(؛ چند نکته دستوري‬ ‫ِ‬ ‫)مـحرم رضـايتي کـيشهخاله(؛ خـرما در‬ ‫تالشي‬ ‫گويش‬ ‫در‬ ‫ّ‬ ‫فرهنگ مردم ِخشت و ِد لوار )عـبدالنّـبي سـالمي(؛ نشـانه‬ ‫استمرار در لهجهها و گويشهاي ايرانـي )ايـران کـلباسي(؛‬ ‫تــرتيب کــلمات اصــلي در جـمالت سـاده و جـفتهاي‬ ‫همبستگي در گويش گيلکي لنگرود )مح ّمدمهدي واحـدي‬ ‫لنگرودي(‬



‫‪١‬‬



‫ضميمه نامه فرهنگستان‬



‫جلد ّاول‪ ٬‬شماره ّاول‬ ‫تيـر ‪١٣٨٢‬‬



‫داراي درجه علميـ پژوهشي‬ ‫مصو ب وزارت علوم‪ ٬‬تحقيقات و فناوري‬ ‫ّ‬



‫مديرمسئولـ‪:‬غالمعليحدّ ادعادل‬ ‫هيئت تحريريه‪ :‬عبدالمح ّمد آيتي‪ ٬‬حسن حبيبي‪٬‬‬ ‫غالمعلي حدّ اد عادل‪ ٬‬مح ّمد خوانساري‪٬‬‬ ‫بهمن سرکاراتي‪ ٬‬احمد سميعي )ـگيالني(‪٬‬‬ ‫علياشرف صادقي‬ ‫سردبير گويششناسيـ‪ :‬حسن رضائي باغبيدي‬ ‫مدير داخلي‪ :‬ثر ّيا پناهي‬ ‫ويراستار فنيـ‪ :‬حکيمه دسترنجي‬ ‫طراحـ‪ :‬فاطمه ملکافضلي‬ ‫ّ‬



‫حروفچيني و صفحهآر اييـ‪:‬سينانگار‬ ‫ليتوگرافي‪ ٬‬چاپ و صحافي‪ :‬نوبهار‬ ‫مسئول چاپ و توزيع‪ :‬حسين ا ّي وبيزاده‬ ‫نشانيـ‪ :‬ولنجک‪ ٬‬خيابان پانزدهم شرقي‪ ٬‬شماره ‪٣٦‬‬ ‫تلفنـ‪٨ :‬ـ‪-‬ـ‪٩٣‬ـ‪٤٣‬ـ‪ ٢٤١‬دورنگارـ‪٥٦ :‬ـ‪٤٣‬ـ‪٢٤١‬‬



‫شماره مسلسل‪١ :‬‬



‫بهاي تکشمارهـ‪ ٥٠٠٠ :‬ريال‬ ‫بهاي اشتر اـک ساالنهـ‪ ١٠٠٠٠ :‬ريال )ـبراي دانشجوـ‪ ٨٠٠٠ :‬ريالـ(‬



‫فهرست‬ ‫مجلّهاي نو ويژه دانشي کهن‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬ ‫شيرازي باستان‬ ‫ِ‬ ‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬ ‫خرما در فرهنگ مردم ِخ شت و ِدلوار‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و جفتهاي‬ ‫همبستگي در گويش گيلکي لنگرود‬



‫غالمعلي حدّ اد عادل‬



‫‪٢‬‬



‫عباسعلي آهنگر‬ ‫حسن رضائي باغبيدي‬ ‫محرم رضايتي کيشهخاله‬ ‫ّ‬ ‫عبدالنّبي سالمي‬ ‫ايران کلباسي‬



‫‪٤‬‬ ‫‪٣٢‬‬ ‫‪٤١‬‬ ‫‪٥٣‬‬ ‫‪٧٦‬‬



‫محم دمهدي واحدي لنگرودي‬ ‫ّ‬



‫‪٩٨‬‬



‫فارسي قمي‬ ‫عرصه سيمرغ‪ :‬نقدي بر فرهنگ تطبيقي تالشي‪ ٬‬تاتي‪ ٬‬آذري‬ ‫بررسي وامواژههاي اروپايي‪ ٬‬فارسي و عربي در سوراني معيار‬ ‫ـکتاب‪:‬‬



‫حميد حسني ‪١٢٢‬‬ ‫محرم رضايتي کيشهخاله ‪١٢٧‬‬ ‫ّ‬ ‫بهروز محمودي بختياري ‪١٣٥‬‬



‫فرهنگ زرقان؛ فرهنگ عاميانه گلباف؛ فرهنگ گويش دواني؛ نامه سير جان؛‬



‫‪١٤١‬‬



‫واژهنامه گويش بختياري چهارلنگ‬



‫نخستين همايش گويششناسي کرمان‬



‫‪١٤٤‬‬



‫‪...................................................................................................................‬‬



‫‪1‬‬



‫‪Table of Contents‬‬



‫‪2‬‬



‫‪Summary of Articles in English‬‬



‫‪02SARMQA.SAR‬‬



‫نمونه‪٢‬‬



‫‪D:3‬‬



‫عآ ‪٣‬ص‬



‫‪١٣٨٤/٠٥/٢٣‬‬



‫مجلّهاي نو ويژه دانشي کهن‬ ‫غالمعلي حدّ اد عادل‬ ‫فارسي جمهوري اسالمي ايران انتشار‬ ‫مايه خوشوقتي است که فرهنگستان زبان و ادب‬ ‫ِ‬ ‫مجلهاي به نام گويششناسي را آغاز کـرده است‪ .‬دوسـتداران زبـان فـارسي و اسـتادان و‬ ‫نظران حوزه زبان و ادبيات نيک آـگاهاند که حوزه »ـگويششناسي« در عرصه زبان‬ ‫صاحب ِ‬ ‫فارسي از حوزههاي ف ّع ال و پرشورـوـنشاط بوده و از نظر تاريخي سابقهاي طوالني و از‬



‫نظر جغرافيايي پهنهاي گسترده دارد‪ .‬گويششناسي شاخهاي از زبانشناسي است که هم‬ ‫بـاسوادان‬ ‫مورد عالقه و اهتمام استادان و محافل علمي و دانشگاهي است و هم براي‬ ‫ِ‬ ‫غيرحرفهاي جاذبه و انگيزه فراوان دارد‪ .‬همين امر سـبب شـده تـا‪ ٬‬در طـول دهـههاي‬ ‫هم ت پژوهندگاني سختکوش و بيا ّد عا‪ ٬‬براي ثبت‬ ‫ـگذشته‪ ٬‬انبوهي از تکنگاريها‪ ٬‬به ّ‬



‫و ضبط گويشهاي مختلف تأليف شود و در دسترس زبانشناسان و گويششناسان قرار‬ ‫ـگيرد‪.‬‬ ‫وجود مؤسسات مختلفي که هماـکنون‪ ٬‬در داخل و خارج از ايران‪ ٬‬به تحقيق در زمينه‬ ‫ـگويشهاي ايراني اشتغال دارند و نيز فراواني کتابهايي که‪ ٬‬از گذشته تا امروز‪ ٬‬در اين‬ ‫حوزه به چاپ رسيده نشانه عالقه زبانشناسان و فرهنگدوستان به حفظ اين بخش از‬ ‫ميراث فرهنگي بشري و آـگاهي از خطري است که آن را تهديد ميکند‪.‬‬ ‫در عصر ما که توفان جهانيـشدن درخت فرهنگهاي کهن جهان را تهديد ميکند‪ ٬‬نه‬ ‫فقط گويشها‪ ٬‬که حتي زبانهاي م ّل ي و رسمي کشورها‪ ٬‬جملگي در معرض خطرند و بيم‬ ‫آن ميرود که زبانهاي زنده امروز دنيا در آينده منزوي شوند و در حاشيه قرار گيرند‪ .‬در‬ ‫‪٢‬‬



‫سرمقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫مجلهاي نو ويژه دانشي کهن‬



‫‪٣‬‬



‫چنين اوضاع و احوالي توجه به گويشها‪ ٬‬تنها حفظ گويشها از خطر نابودي نيست‪ ٬‬بلکه‬ ‫ـکمک به بقاي زبانهاي رسمي و م ّل ي کشورها نيز هست‪.‬‬ ‫آغاز کار خود با تأسـيس »ـگـروه گـويشهاي‬ ‫فرهنگستان زبان و ادب فارسي‪ ٬‬که از ِ‬



‫ايراني« در اين عرصه قدم نهاده‪ ٬‬اـکنون مـفتخر است کـه بـا انـتشار مـجله گـويششناسي‬



‫تخص صي گويششناسان مدد رسـاند و آن را‪ ٬‬بـه مـنزله‬ ‫ميتواند به ارتقا ِء سطح دانش ّ‬ ‫عـلمي صـاحبنظران و پـژوهشگران قـرار دهـد‪.‬‬ ‫حلقه وصلي‪ ٬‬محل مالقات معنوي و‬ ‫ِ‬ ‫فن گويششناسي و‬ ‫تنوع گويشهاي خود و کثرت عالقهمندان به ّ‬ ‫بيگمان‪ ٬‬کشور ما‪ ٬‬با ّ‬ ‫ـگستردگي و ديرينگي اين رشته علمي‪ ٬‬به چنين مجلهاي احتياج دارد‪ .‬اميد است مجله‬



‫ـگويششناسي بتواند شور و نشاط موجود در عرصه گويششناسي را بيشتر و عمق و اتقان‬ ‫هم ت و تالش خود انتشار اين‬ ‫تحقيقات آن را افزونتر سازد‪ .‬جا دارد از همه کساني که با ّ‬ ‫مجله را ممکن ساختهاند‪ ٬‬بهويژه سرکار خانم دکتر بدرال ّز مان قريب و آقاي دکتر حسن‬ ‫رضائي باغبيدي‪ ٬‬سپاسگزاري شود‪.‬‬ ‫©‬



‫ـگويششناسي‬



‫‪03AHANGA.MQA‬‬



‫نمونه ‪٣‬‬



‫‪D:3‬‬



‫ح‪ :‬سينا غ‪ :‬عآ ‪٣١‬ص‪٢٨ /‬ص‬



‫‪١٣٨٤/٠٥/٢٣‬‬



‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬ ‫عباسعلي آهنگر )دانشگاه سيستان و بلوچستان(‬ ‫‪ ١‬مقدمه‬ ‫در اين تحقيق ميداني دستگاه واجي گويش سيستاني‪ ٬‬بر اساس گـونه زبـاني مـردم‬ ‫روستاي سکوهه‪ ٬‬توصيف و بررسي ميشود‪.‬‬ ‫روستاي سکوهه )با نام محلي سکوا ‪ /sakvaª/‬ـ( يکي از روستاهاي پرجمعيت‬ ‫دهستان لوتک از توابع بخش شيب آب زابل است که در فاصله ‪ ٣٠‬کيلومتري جنوب‬ ‫غربي شهرستان زابل‪ ٬‬حدّ فاصل ‪ ٤‬کيلومتري جاده زابلــزاهدان واقع شده است‪ .‬اين‬ ‫روستاي تقريبًا لوزيشکل حدود ‪ ٣٥٠٠٠‬متر مربع وسعت دارد‪.‬‬ ‫در اين تحقيق‪ ٬‬تعداد ‪ ٢٢‬همخوان‪ ١١ ٬‬واـکه ساده و يک واـکه مرکب شناسايي‬ ‫و توصيف شده است و براي شناسايي دقيقتر واجها و دستيابي به تقابلهاي واجي‬ ‫تالش شده است تا از سنجشهاي واجي زيـادتري اسـتفاده شـود‪ .‬آنـچه در نـظام‬ ‫واـکهاي گويش سيستاني حائز اهميت است‪ ٬‬کاربرد مشخصه کشش واـکهاي‪ ٬‬به عنوان‬ ‫مشخصهاي واجي است‪ .‬بهعالوه‪ ٬‬با توجه به ماهيت ساخت هجا در ايـن گـويش‪٬‬‬ ‫نگارنده‪ ٬‬ضمن اشـاره بـه سـاخت هـجا‪ ٬‬شـيوه آرايش‪ ٬‬تـرکيبپذيري و الگـوهاي‬ ‫توزيعي واجها در خوشههاي دو همخواني آغازي و پاياني را نيز بررسي کرده است‪.‬‬ ‫‪٤‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪٥‬‬



‫‪ ٢‬واجها‬ ‫‪٢‬ـ‪ ١‬همخوانها‬



‫با استفاده از روش جانشيني‪ ٬‬همخوانهاي اين گويش عبارتاند از‪:‬‬ ‫واج ‪ /p/‬ـ‪ :‬انسدادي‪ ٬‬دو لبي‪ ٬‬بيواـک‬ ‫‪ /b/-/p/‬ـ‪ /pol/ :‬پل ‪ /bol/‬حباب ‪ /po¦ r/‬دراج ‪ /bo¦ r/‬قهوهاي‬ ‫‪ /t/-/p/‬ـ‪ /pi:r/ :‬پير؛ زيارتگاه ‪ /ti:r/‬تير‪ ٬‬فشنگ؛ تيرماه ‪ /paª k/‬پاـک‪ ٬‬تميز ‪ /taª k/‬درخت انگور‬ ‫‪ /g/-/p/‬ـ‪ /po¦ § s/ :‬جلد؛ بپوش ‪ /go¦ § s/‬گوش ‪ /paª § s/‬بپاش ‪ /gaª § s/‬محل نگهداري گوسفندان‬ ‫‪ /s/-/p/‬ـ‪ /pi:na/ :‬پينه‬



‫‪/si:na/‬‬



‫سينه؛ پستان ‪ /par/‬پر ‪ /sar/‬نوعي خاـک رس‬



‫‪ /z/-/p/‬ـ‪ /parda/ :‬پرده ‪ /zarda/‬زرده تخمـمرغ ‪ /pul/‬پول‬



‫‪/zul/‬‬



‫انبوهي از بوتهها يا درختان‬



‫‪ /j§ /-/p/‬ـ‪ /pow/ :‬پا ‪ /j§ ow/‬جو ‪ /pik/‬ميخ چوبي ‪ /j§ ik/‬جيک‬ ‫‪ /s§ /-/p/‬ـ‪ /patk/ :‬موهاي ريز و نرم بدن؛ ريز‪ ٬‬کوچک ‪ /s§ atk/‬قيافه گيري و فخر فروشي‬



‫‪/paª ki/‬‬



‫پاـکي؛ تيغ‬



‫سلماني ‪ /s§ aª ki/‬مدعي‬ ‫‪ /m/-/p/‬ـ‪ /pe¦ § s/ :‬پيش‪ ٬‬جلو ‪ /me¦ § s/‬ميش ‪ /paª a/‬رعد و بـرق ‪ /maª a/‬حـفرهاي کـوچک بـر روي زمـين در‬ ‫تيلهبازي‬ ‫‪ /l/-/p/‬ـ‪ /pas§ / :‬شپش ‪ /las§ /‬بدن؛ آدم نامرتب ‪ /pe¦ /‬پيه ‪ /le¦ /‬نوبت‪ ٬‬دفعه‪ ٬‬مرتبه‬ ‫‪ /r/-/p/‬ـ‪ /pemma/ :‬پنبه ‪ /remma/‬رمه‪ ٬‬گله ‪ /pow/‬پا ‪ /row/‬پايين؛ گود‬ ‫‪ /y/-/p/‬ـ‪ /pe¦ k/ :‬پيک‪ ٬‬فرستاده ‪ /ye¦ k/‬يک )‪ ya¦ k‬هم گفته ميشود( ‪ /mpaª ya/‬ميپايد ‪ /myaª ya/‬ميآيد‬



‫واج ‪ /b/‬ـ‪ :‬انسدادي‪ ٬‬دو لبي‪ ٬‬واـکدار‬ ‫‪ /p/-/b/‬ـ‪ :‬اين دو همخوان پيشتر با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /t/-/b/‬ـ‪ /ba¦ r/ :‬عرض؛ ب َبر ‪ /ta¦ r/‬خيس ‪ /bo¦ r/‬قهوهاي ‪ /to¦ r/‬تور‬



‫‪ /d/-/b/‬ـ‪ /baª γ/ :‬باغ ‪ /daª γ/‬داغ؛ سوز فرزند ‪ /bu:d/‬کامل ‪ /du:d/‬دود‬ ‫‪ /k/-/b/‬ـ‪ /bo¦ / :‬بو؛ گيج ‪ /ko¦ /‬کوه ‪ /bo¦ m/‬بام؛ بامداد‪ ٬‬سپيدهدم ‪ /ko¦ m/‬کام‬ ‫‪ /g/-/b/‬ـ‪ /bor/ :‬ب ُبر ‪ /gor/‬گلو ‪ /bo¦ /‬بو؛ گيج ‪ /go¦ /‬توپ‬



‫‪ /f/-/b/‬ـ‪ /baª l/ :‬بال ‪ /faª l/‬فال ‪ /bor/‬ب ُبر ‪ /for/‬غروب؛ مرتبسازي کنارههاي نهر هنگام اليروبي‬ ‫‪ /s/-/b/‬ـ‪ /bo¦ t/ :‬پوتين؛ بهت‪ ٬‬حيرت ‪ /so¦ t/‬نام بازي ‪ /be¦ /‬بدون ‪ /se¦ /‬سه؛ نگاه‬



‫‪ /s§ /-/b/‬ـ‪ /bal/ :‬جفت )جنين( ‪ /s§ al/‬فلج ‪ /bo¦ na/‬بهانه ‪ /s§ ona/‬شانه‬ ‫‪ /x/-/b/‬ـ‪ /ba¦ t/ :‬اردک ‪ /xa¦ t/‬خط‪ ٬‬مسير ‪ /ba¦ r/‬عرض؛ ب َبر ‪ /xa¦ r/‬خر‪ ٬‬االغ‬



‫‪ /j§ /-/b/‬ـ‪ /bar/ :‬بيابان ‪ /j§ ar/‬صداي گرفته ‪ /be¦ /‬بدون ‪ /j§ ¦e/‬نام نهري در روستاي سکوهه‬ ‫‪ /m/-/b/‬ـ‪ /baª § sa/ :‬عقاب تاالبي ‪ /maª § sa/‬ماشه تفنگ ‪ /be¦ l/‬بيل؛ مدت زماني برابر ‪ ١٢‬ساعت )براي آبياري‬



‫‪٦‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪ /me¦ /‬نيز گفته ميشود(‬



‫‪/me¦ l/‬‬



‫مقاله‬



‫ميل‪ ٬‬اشتها‬



‫‪ /n/-/b/‬ـ‪ /ba¦ ra/ :‬بهره‪ ٬‬سود‪ ٬‬خير ‪ /na¦ ra/‬نعره ‪ /bo¦ /‬بو؛ گيج ‪ /no¦ /‬نان؛ ساعت نه‬ ‫‪ /y/-/b/‬ـ‪ /baª var/ :‬باور‪ ٬‬قبول ‪ /yaª var/‬ياور ‪ /baª r/‬بار‪ ٬‬دفعه ‪ /yaª r/‬يار‪ ٬‬معشوق‬



‫واج ‪ /t/‬ـ‪ :‬انسدادي‪ ٬‬لثويـ دنداني‪ ٬‬بيواـک‬ ‫‪ /p, b/-/t/‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /d/-/t/‬ـ‪ /ba¦ t/ :‬اردک ‪ /ba¦ d/‬سپس ‪ /takka/‬قوچ ‪ /dakka/‬چرت‬ ‫‪ /k/-/t/‬ـ‪ /to¦ r/ :‬تور ‪ /ko¦ r/‬کور ‪ /tut/‬توت ‪ /kut/‬کر‪ ٬‬ناشنوا‬ ‫‪/ta‬‬ ‫‪ /g/-/t/‬ـ‪ª l/ :‬‬



‫شکستن يا خرد کردن چوب و هيزم از درازا‬



‫موي بز ‪ /ti:r/‬تير‪ ٬‬فشنگ؛‬



‫تيرماه ‪/gi:r/‬‬



‫‪ /s/-/t/‬ـ‪ /tow/ :‬تب؛ تاب‪ ٬‬پيچ ‪ /sow/‬وجين؛‬



‫‪/ga‬‬ ‫‪ª l/‬‬



‫کيسه بزرگ ساخته شده از نخ‪ ٬‬پشم يا‬



‫گرفتگي؛ در عزاي کسي براي مدتي ماندن‬



‫‪ /ta‬درخت انگور ‪/saª k/‬‬ ‫هَ َرس ‪ª k/‬‬



‫ساـک‪ ٬‬کيف )مسافرتي(‬



‫‪ /s§ /-/t/‬ـ‪ /to¦ r/ :‬تور ‪ /s§ o¦ r/‬شور؛ تکان ‪ /taª r/‬تار‪ ٬‬بند؛ تاريک ‪ /s§ aª r/‬خشک شدن گلو از فرط تشنگي‬ ‫‪ /x/-/t/‬ـ‪ /te¦ z/ :‬تيز ‪ /xe¦ z/‬خيز ‪ /tnuk/‬پراـکنده ‪ /xnuk/‬علف اويار سالم‪ ٬‬نام‬



‫علمي آن ''‪``cyperase‬‬



‫است‪.‬‬



‫‪ /m/-/t/‬ـ‪ /taª s/ :‬کاسه؛ کچل ‪ /maª s/‬ماست ‪ /taª k/‬درخت انگور ‪ /maª k/‬لوبيا‬ ‫‪ /n/-/t/‬ـ‪ /tow/ :‬تب؛ تاب‪ ٬‬پيچ ‪ /now/‬نو‪ ٬‬جديد‪ ٬‬تازه ‪ /tarra/‬تره ‪ /narra/‬جوانمرد‪ ٬‬شجاع؛ ترکههاي جوان‬ ‫درخت يا بوته‬ ‫‪ /r/-/t/‬ـ‪ /tow/ :‬تب؛ تاب‪ ٬‬پيچ ‪ /row/‬پايين؛ گود ‪ /te¦ z/‬تيز ‪ /re¦ z/‬ريز؛ گياه مرغ‬ ‫‪ /y/-/t/‬ـ‪ /taª va/ :‬ظرفي که بر روي آن گندم بريان‬



‫‪ /ya‬ياوه‪ ٬‬بيهوده ‪ /takka/‬قوچ ‪/yakka/‬‬ ‫ميکنند‪ª va/ .‬‬



‫يکه و‬



‫تنها‬



‫واج ‪ /d/‬ـ‪ :‬انسدادي‪ ٬‬لثوي‪-‬ـدنداني‪ ٬‬واـکدار‬ ‫‪ /b,t/-/d/‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /k/-/d/‬ـ‪ /da¦ s/ :‬دست ‪ /ka¦ s/‬کس‪ ٬‬شخص ‪ /do¦ m/‬دام ‪ /ko¦ m/‬کام‬ ‫‪ /g/-/d/‬ـ‪ /del/ :‬دل ‪ /gel/‬گل ‪ /dowri/‬زردچوبه ‪ /gowri/‬گاري؛ نام روستايي در سيستان‬ ‫‪ /z/-/d/‬ـ‪ /da¦ r/ :‬در‪ ٬‬داخل ‪ /za¦ r/‬زهر ‪ /da¦ rd/‬درد ‪ /za¦ rd/‬زرد‬ ‫‪ /s§ /-/d/‬ـ‪ /de¦ r/ :‬تير ‪ /s§ ¦er/‬شير )حيوان(؛ شير )آب( ‪ /dur/‬جدا ‪ /s§ ur/‬نوعي خاـک رس خيلي محکم نارنجي‬ ‫رنگ؛ نوعي سنگ شبيه سنگ خارا‬ ‫‪ /γ/-/d/‬ـ‪ /de¦ / :‬ده‪ ٬‬روستا ‪ /γ¦e/‬استفراغ ‪ /de¦ r/‬دير ‪ /γ¦er/‬غير‪ ٬‬غريبه‬ ‫‪ /c§ /-/d/‬ـ‪ /da¦ / :‬دهان؛ ده )عدد( ‪ /c§ a¦ /‬چاه ‪ /dow/‬فحش ‪ /c§ ow/‬چوب‬ ‫‪ /j§ /-/d/‬ـ‪ /daª r/ :‬دار ‪ /j§ aª r/‬جار‪ ٬‬بانگ ‪ /dowri/‬زردچوبه ‪ /j§ owri/‬جارو‬ ‫‪ /m/-/d/‬ـ‪ /da¦ ng/ :‬خرمگس ‪ /ma¦ ng/‬خميازه ‪ /da¦ rd/‬درد ‪ /ma¦ rd/‬مرد‬ ‫‪ /n/-/d/‬ـ‪ /daª lo¦ / :‬داالن ‪ /naª lo¦ /‬ناالن ‪ /da¦ r/‬در‪ ٬‬داخل ‪ /na¦ r/‬نهر‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪٧‬‬



‫‪ /r/-/d/‬ـ‪ /de¦ g/ :‬ديگ ‪ /re¦ g/‬ريگ ‪ /da¦ /‬دهان؛ ده )عدد( ‪ /ra¦ /‬راه‪ ٬‬مسير؛ رأي‬ ‫‪ /y/-/d/‬ـ‪/mdaª va/ :‬‬



‫ميدود ‪ /myaª va/‬ميآورد )ـگذشته استمراري(‬



‫واج ‪ /k/‬ـ‪ :‬انسدادي‪ ٬‬نرمکامي‪ ٬‬بيواـک‬ ‫‪ /b,t,d/-/k/‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /g/-/k/‬ـ‪ /ko¦ r/ :‬کور ‪ /go¦ r/‬گور‪ ٬‬قبر ‪ /kol/‬روي سر ايستادن‪ ٬‬معلق‪ ٬‬وارونه ‪ /gol/‬گل‬ ‫‪ /x/-/k/‬ـ‪ /ko¦ na/ :‬کهنه ‪ /xo¦ na/‬خانه ‪ /ko¦ m/‬کام ‪ /xo¦ m/‬خام؛ پوست گاو‬ ‫‪ /c§ /-/k/‬ـ‪ /ka¦ / :‬کاه ‪ /c§ a¦ /‬چاه ‪ /kalla/‬سر ‪ /c§ alla/‬بند تير کمان؛ ماههاي سرد سال )چله کوچک و چله بزرگ(‬ ‫‪ /m/-/k/‬ـ‪ /ko¦ r/ :‬کور ‪ /mo¦ r/‬مورچه؛ مهر؛ مهر نماز ‪ /ka¦ l/‬مزرعه‪ ٬‬کشتزار‬



‫‪/ma¦ l/‬‬



‫هنگام‪ ٬‬وقت‪ ٬‬زمان‬



‫‪ /n/-/k/‬ـ‪ /ka¦ l/ :‬مزرعه‪ ٬‬کشتزار ‪ /na¦ l/‬نعل ‪ /kar/‬نوعي مار ‪ /nar/‬نر‪ ٬‬نرينه‬ ‫‪ /l/-/k/‬ـ‪ /kows§ / :‬کفش ‪ /lows§ /‬پوست هندوانه و خربزه ‪ /kaª l/‬قرقره؛ ميوه نارس‬



‫‪/laª l/‬‬



‫الل‪ ٬‬گنگ‬



‫‪ /r/-/k/‬ـ‪ /ko¦ / :‬کوه ‪ /ro¦ /‬ران ‪ /kis§ /‬کلمهاي براي راندن مرغ و جوجه ‪ /ris§ /‬ريش‬



‫واج ‪ /g/‬ـ‪ :‬انسدادي‪ ٬‬نرمکامي‪ ٬‬واـکدار‬ ‫‪ /p,b,t,d,k/-/g/‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫هرس‬ ‫‪ /s/-/g/‬ـ‪ /gal/ :‬گل ‪ /sal/‬نوبت )در بازي( ‪ /gow/‬گاو ‪ /sow/‬وجين؛ َ‬



‫‪ /s§ /-/g/‬ـ‪ /go¦ ra/ :‬سد خاـکي‪ ٬‬ديوارههاي خاـکي نهر ‪ /s§ o¦ ra/‬شوره ‪ /gow/‬گاو ‪ /s§ ow/‬شب‬ ‫‪ /x/-/g/‬ـ‪ /ga¦ z/ :‬درخت گز؛ واحد اندازهـگيري پارچه ‪ /xa¦ z/‬خزش ‪ /gaª l/‬کيسه بافته شده از پشم‪ ٬‬نخ يا موي‬ ‫بز ‪ /xaª l/‬خال‬ ‫‪ /γ/-/g/‬ـ‪/gap/ :‬‬



‫صحبت‪ ٬‬حرف ‪ /γap/‬گاز سگ ‪ /glom/‬مقدار يک قورت از نوشيدني ‪ /γlom/‬غالم‪ ٬‬نوکر‬



‫‪ /j§ /-/g/‬ـ‪ /go¦ / :‬توپ ‪ /j§ o¦ /‬جان ‪ /gol/‬گل ‪ /j§ ol/‬لباس‪ ٬‬تکه پارچه‬ ‫‪ /m/-/g/‬ـ‪ /garg/ :‬کچل ‪ /marg/‬مرگ ‪ /gi:r/‬گير؛ در عزاي کسي براي‬



‫مدتي ماندن ‪/mi:r/‬‬



‫بمير؛ نام طايفهاي‬



‫در سيستان‬ ‫‪ /n/-/g/‬ـ‪ /gaª z/ :‬گهواره ‪ /naª z/‬ناز‪ ٬‬نازنين ‪ /gar/‬لجاجت ‪ /nar/‬نر‪ ٬‬نرينه‬ ‫‪ /r/-/g/‬ـ‪ /gom/ :‬گم‪ ٬‬مفقود ‪ /rom/‬تعداد زيادي انسان‪ ٬‬گاو يا شتر ‪ /gow/‬گاو ‪ /row/‬پايين؛ گود‬



‫واج ‪ /?/‬ـ‪ :‬انسدادي‪ ٬‬چاـکنايي‪ ٬‬بيواـک‬ ‫‪ /d/-/?/‬ـ‪ /?owri/ :‬ديوانه؛ عصبانيت بسيار ‪ /dowri/‬زردچوبه‬ ‫‪ /s/-/?/‬ـ‪ /?owr/ :‬ابر ‪ /sowr/‬ماه ثور‬ ‫‪ /x/-/?/‬ـ‪ /?aª r/ :‬عار ‪ /xaª r/‬خار‪ ٬‬ذليل‪ ٬‬پست‬



‫واج ‪ /f/‬ـ‪ :‬سايشي‪ ٬‬لب و دنداني‪ ٬‬بيواـک‬ ‫‪ /b/-/f/‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /v/-/f/‬ـ‪ /faª l/ :‬فال ‪ /vaª l/‬نوعي پارچه نخي و نازک ‪ /fis§ /‬فين؛ صداي بادي که در اثر خارج شدن از جسمي‬



‫‪٨‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫مقاله‬



‫توليد ميشود‪ /vis§ / .‬کلمهاي براي ابراز تنفر و تحقير‬ ‫‪ /k/-/f/‬ـ‪ /for/ :‬مرتبسازي )از باال به پايين( ديوارههاي نهر ‪ /kor/‬حيوان گوشبريده ‪ /falla/‬فله ‪ /kalla/‬سر‬ ‫‪ /s/-/f/‬ـ‪ /kaª fa/ :‬کافه‪ ٬‬رستوران ‪ /kaª sa/‬کاسه ‪ /ka¦ s/‬کس‪ ٬‬شخص‪ ٬‬فرد ‪ /ka¦ f/‬کف‬



‫واج ‪ /v/‬ـ‪ :‬سايشي‪ ٬‬لب و دنداني‪ ٬‬واـکدار‬ ‫‪ /f/-/v/‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /b/-/v/‬ـ‪ /ba¦ xt/ :‬بخت‪ ٬‬شانس ‪ /va¦ xt/‬وقت‪ ٬‬موقع ‪ /ba¦ r/‬عرض؛ ببَر ‪ /va¦ r/‬روشـن )بـودن‪ /‬کـردن آتش(‪٬‬‬ ‫آرايش صورت زنان‬



‫‪ /s/-/v/‬ـ‪ /ve¦ l/ :‬بيهوده؛ رها؛ بيدليل ‪ /se¦ l/‬سيل ‪ /vaª l/‬نوعي پارچه نخي و نازک ‪ /saª l/‬سال‪ ٬‬سالگرد‬ ‫‪ /s§ /-/v/‬ـ‪/valval/ :‬‬



‫سوسو‪ ٬‬درخشش‬



‫‪/s§ als§ al/‬‬



‫کشانکشان )راه رفتن(‬



‫‪/va‬‬ ‫‪ª l/‬‬



‫نـوعي پـارچـه نـخي و نـازک‬



‫‪/saª l/‬فرش )به جز قالي(؛ جنس نوعي پارچه‬ ‫‪ /m/-/v/‬ـ‪ /nvak/ :‬جاري )نسبت زنان دو برادر با يکديگر( ‪ /nmak/‬نمک‬ ‫‪ /r/-/v/‬ـ‪ /vaª / :‬باز ‪ /raª /‬دفعه‪ ٬‬بار ‪ /ve¦ l/‬بيهوده؛ رها؛ بيدليل ‪ /re¦ l/‬رحل قرآن‬



‫واج ‪ /s/‬ـ‪ :‬سايشي‪ ٬‬لثوي‪ ٬‬بيواـک‬ ‫‪ /p,b,t,d,g,?,f,v/-/s/‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /z/-/s/‬ـ‪ /se¦ r/ :‬سير )در مقابل گرسنه( ‪ /ze¦ r/‬زير؛ مـخفي؛ مـدفون ‪ /sa¦ rak/‬جـوي آب کـوچک‬



‫‪/za‬‬ ‫‪¦ rak/‬‬



‫ـکيسه صفرا‬ ‫‪ /k/-/s/‬ـ‪ /sam/ :‬سم ‪ /kam/‬کم‪ ٬‬اندک ‪ /sa¦ l/‬سهل‪ ٬‬آسان ‪ /ka¦ l/‬مزرعه‪ ٬‬کشتزار‬ ‫‪ /g/-/s/‬ـ‪ /som/ :‬سم حيوانات ‪ /gom/‬گم‪ ٬‬ناپديد ‪ /si:r/‬سير )نوعي سبزي( ‪ /gi:r/‬گير؛ در عزاي کسي براي‬ ‫مدتي ماندن‬ ‫‪ /s§ /-/s/‬ـ‪ /si:r/ :‬سير )نوعي سبزي( ‪ /s§ i:r/‬شير )خوراـکي( ‪ /se¦ b/‬سيب ‪ /s§ ¦eb/‬شيب؛ جنوب‬ ‫‪ /c§ /-/s/‬ـ‪/sa¦ r/ :‬‬



‫سود اضافي در مـعامالت؛ واحـد سـنجش تـعداد بـراي انسـان‬



‫‪/c§ a‬‬ ‫‪¦ r/‬‬



‫وسـيله نـخريسي‬



‫‪/sa¦ raª /‬صحرا ‪ /c§ a¦ raª /‬چرا‪ ٬‬چريدن‬ ‫‪ /j§ /-/s/‬ـ‪ /sowz/ :‬سبز ‪ /j§ owz/‬گردو ‪ /sar/‬نوعي خاـک رس ‪ /j§ ar/‬گرفتن صدا بر اثر بلند حرف زدن‬ ‫‪ /m/-/s/‬ـ‪/saª r/ :‬‬



‫سبزقبا )پرنده( ‪ /maª r/‬مار ‪ /sarri/‬خانهاي کـه زيـر يـا درون تـپه رسـي کـنده مـيشود‪.‬‬



‫‪ /marri/‬نوعي بز که به بز پاـکستاني معروف است‪.‬‬ ‫‪ /r/-/s/‬ـ‪ /so¦ z/ :‬سوزش‪ ٬‬سوز و گداز ‪ /ro¦ z/‬روز ‪ /saª z/‬ساز‪ ٬‬وسيله موسيقي ‪ /raª z/‬راز‬ ‫‪ /y/-/s/‬ـ‪ /saª r/ :‬سبزقبا )پرنده( ‪ /yaª r/‬يار‪ ٬‬معشوقه ‪ /msaª va/‬ميسايد ‪ /myaª va/‬مي ُآورد‬



‫واج ‪ /z/‬ـ‪ :‬سايشي‪ ٬‬لثوي‪ ٬‬واـکدار‬ ‫‪ /p, d, s/-/z/‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /k/-/z/‬ـ‪ /ze¦ / :‬زه زايمان )در حيوانات( ‪ /ke¦ /‬کي‪ ٬‬چهوقت ‪ /zmi:/‬زمين ‪ /kmi:/‬کمين‬



‫مقاله‬



‫‪ /g/-/z/‬ـ‪ /zo¦ r/ :‬زور‪ ٬‬اجبار؛ ظهر ‪ /go¦ r/‬گور‪٬‬‬



‫قبر؛ درک ‪/zi:r/‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٩‬‬



‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫نوعي گون‪ ٬‬نـام‬



‫عـلمي آن ''‪``igcium‬‬



‫است‬



‫‪ /gi:r/‬گير؛ در عزاي کسي براي مدتي ماندن‬ ‫‪ /s§ /-/z/‬ـ‪ /za¦ r/ :‬زهر ‪ /s§ a¦ r/‬شهر‬



‫‪/zul/‬‬



‫انبوهي از بوتهها يا درختان ‪ /s§ ul/‬ظرفي ساخته شده از ترکه درخت‬



‫براي نگهداري تخم مرغ و غيره‪.‬‬ ‫‪ /x/-/z/‬ـ‪ /zi:ra/ :‬زيره ‪/xi:ra/‬‬



‫خيره‪ ٬‬نگاه عميق‬



‫‪/za‬‬ ‫‪ª r/‬‬



‫الغر؛ مشتاق و يـا خـواهـان مـقاربت جـنسي )در‬



‫حيوانات( ‪ /xaª r/‬خار‪ ٬‬پست‪ ٬‬ذليل‬ ‫‪ /j§ /-/z/‬ـ‪ /zang/ :‬زنگ‪ ٬‬زنگوله؛ پوسيدگي ‪ /j§ ang/‬جنگ ‪ /zvo¦ /‬زبان ‪ /j§ vo¦ /‬جوان‬ ‫‪ /m/-/z/‬ـ‪ /za¦ rak/ :‬کيسه صفرا‬



‫‪/ma¦ rak/‬‬



‫نـوعي حشـره ريـز کـه در آب زنـدگي مـيکند ‪ /za¦ rdak/‬زردک‬



‫‪ /ma¦ rdak/‬مرد کوچک‬ ‫‪ /n/-/z/‬ـ‪ /za¦ / :‬زن ‪ /na¦ /‬نه‪ ٬‬خير ‪ /za¦ r/‬زهر ‪ /na¦ r/‬نهر‬ ‫‪ /y/-/z/‬ـ‪ /zaª ri/ :‬التماس همراه با گريه‪ ٬‬زاري ‪ /yaª ri/‬ياري‪ ٬‬کمک ‪ /bza¦ /‬بزن ‪ /bya¦ /‬بيا‬



‫واج ‪ /s§/‬ـ‪ :‬سايشي‪ ٬‬لثويــکامي‪ ٬‬بيواـک‬ ‫‪ /p,b,t,g,v,s,z/-/s§ /‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /k/-/s§ /‬ـ‪ /s§ al/ :‬لفج ‪ /kal/‬راسته شخم‬



‫‪/s§ a‬‬ ‫‪¦ l/‬‬



‫خسته ‪ /ka¦ l/‬مزرعه‪ ٬‬کشتزار‬



‫‪ /x/-/s§ /‬ـ‪ /s§ u:/ :‬شوهر ‪ /xu:/‬خون ‪ /s§ ow/‬شب ‪ /xow/‬خواب‬ ‫‪ /γ/-/s§ /‬ـ‪ /s§ ol/ :‬شل‪ ٬‬سست ‪ /γol/‬جوش )آمدن آب( ‪ /s§ o¦ ra/‬خاـک حاوي نمک زياد ‪ /γo¦ ra/‬غوره‬ ‫‪/s§ o‬‬ ‫‪ /c§ /-/s§ /‬ـ‪¦ na/ :‬‬



‫شانه‪ ٬‬کـتف‬



‫‪/c§ o‬‬ ‫‪¦ na/‬‬



‫چـانه؛ چـانه )زدن(؛ يک مشت خـمير آرد و يـا گـل‬



‫‪/s§ a‬‬ ‫‪ª i/‬‬



‫شـاهي‬



‫‪/c§ aª i/‬چاي‬ ‫‪ /j§ /-/s§ /‬ـ‪ /s§ aª / :‬شاه ‪ /j§ aª /‬جا‪ ٬‬مکان ‪ /s§ ak/‬شک و ترديد‪ ٬‬دو دلي ‪ /j§ ak/‬جوي آب‬ ‫‪ /r/-/s§ /‬ـ‪ /s§ u:/ :‬شوهر ‪ /ru:/‬صورت‪ ٬‬روي ‪ /s§ is§ /‬عدد شش ‪ /ris§ /‬ريش‬ ‫‪ /y/-/s§ /‬ـ‪ /s§ ¦ek/ :‬شته ‪ /ye¦ k/‬يک ‪ /s§ a¦ x/‬بريدگي‪ ٬‬خراش؛ درز‪ ٬‬ت ََر ـک ‪ /ya¦ x/‬يخ‬



‫واج ‪ /z§/‬ـ‪ :‬سايشي‪ ٬‬لثويــکامي‪ ٬‬واـکدار‬ ‫‪ /j§ /-/z§ /‬ـ‪ /z§ aª la/ :‬ژاله ‪) /j§ aª la/‬دانه( تگرگ‬ ‫‪ /m/-/z§ /‬ـ‪ /z§ aª la/ :‬ژاله‬



‫‪/maª la/‬‬



‫ماله )بنايي(؛ تختهاي که عقب ديسک و يا خيش براي صاف کردن زمـين‬



‫بسته ميشود‪.‬‬



‫واج ‪ /x/‬ـ‪ :‬سايشي‪ ٬‬مالزي‪ ٬‬بيواـک‬ ‫‪ /b,t,k,g,?,z,s§ /-/x/‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /γ/-/x/‬ـ‪ /xaª lak/ :‬نام گاوي که خال سياه و سفيد دارد‪ /γaª lak/ .‬حفرهاي کوچک بر روي زمين يا ديوار يا‬ ‫ـکناره چاه ‪ /xe¦ § s/‬خويش و قوم‪ ٬‬نزديکان ‪ /γ¦e§ s/‬ناپاـکي‪ ٬‬ناخالصي‬ ‫‪ /m/-/x/‬ـ‪ /xa¦ r/ :‬االغ ‪ /ma¦ r/‬مهريه ‪ /si:x/‬سيخ کباب؛ چوب کبريت ‪ /si:m/‬سيم‬



‫‪١٠‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫مقاله‬



‫‪ /n/-/x/‬ـ‪ /xo¦ / :‬موريانه ‪ /no¦ /‬نان ‪ /xo¦ m/‬خام؛ پوست گاو ‪ /no¦ m/‬نام‬ ‫‪ /r/-/x/‬ـ‪ /xom/ :‬گنج ‪ /rom/‬تعداد زيادي انسان‪ ٬‬گاو يا شتر ‪ /xe¦ § s/‬خويش و قوم‪ ٬‬نزديکان ‪ /re¦ § s/‬جريحهدار‬



‫واج ‪ /γ/‬ـ‪ :‬سايشي‪ ٬‬مالزي‪ ٬‬واـکدار‬ ‫‪ /d,g,s§ ,x/-/γ/‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /s/-/γ/‬ـ‪ /γ¦e/ :‬استفراغ ‪ /se¦ /‬عدد سه؛ نگاه ‪ /γaª r/‬غار؛ صداي گاو ‪ /saª r/‬سبزقبا )پرنده(‬ ‫‪ /s§ /-/γ/‬ـ‪ /γal/ :‬گردش چيزي بر روي زمين ‪ /s§ al/‬فلج ‪ /γ¦eb/‬غيب‪ ٬‬پنهان ‪ /s§ ¦eb/‬شيب؛ جنوب‬ ‫‪ /c§ /-/γ/‬ـ‪ /γa¦ r/ :‬قهر ‪ /c§ a¦ r/‬وسيله نخريسي ‪ /γo¦ r/‬بيضه باد کرده ‪ /c§ o¦ r/‬چنگر‬ ‫‪ /m/-/ γ/‬ـ‪ /γo¦ ra/ :‬غوره ‪ /mo¦ ra/‬مهره؛ کمر )حيوان( ‪ /γaª r/‬غار؛ صداي گاو ‪ /maª r/‬مار‬ ‫‪ /n/-/γ/‬ـ‪ /γ¦ez/ :‬خشم‪ ٬‬غيض‪ ٬‬عصبانيت ‪ /ne¦ z/‬گوشت بـدون اسـتخوان ‪ /γow/‬کـاشتن گـياهان بـوتهاي‬ ‫‪ /now/‬نو‪ ٬‬جديد‪ ٬‬تازه‬ ‫‪ /l/-/γ/‬ـ‪ /γ¦er/ :‬غير‪ ٬‬غريبه ‪ /le¦ r/‬آب دهان کودک؛ نوعي بازي )با سنگ( ‪ /γaª § s/‬قاچ‬



‫هندوانه يا خربزه ‪/laª § s /‬‬



‫وضعيت مزرعه يا کشتزار پس از آخرين برداشت محصول‬ ‫‪ /r/-/γ/‬ـ‪ /γo¦ za/ :‬قوزه پنبه ‪ /ro¦ za/‬روزه ‪ /γo¦ z/‬خميدگي‪ ٬‬قوز ‪ /ro¦ z/‬روز‬



‫واج ‪ /c§/‬ـ‪ :‬انسداديــسايشي‪ ٬‬لثويــکامي‪ ٬‬بيواـک‬ ‫‪ /d,k,s,s§ ,γ/-/c§ /‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /j§ /-/c§ /‬ـ‪ /c§ ow/ :‬چوب ‪ /j§ ow/‬جو ‪ /c§ i:ra/‬چيره‪ ٬‬غالب ‪ /j§ i:ra/‬جيره‬ ‫‪ /p/-/c§ /‬ـ‪ /c§ algi/ :‬تعدادي خوشه گندم يا جو به اندازه يک مشت ‪ /palgi/‬هواي گرد و خاـکي‬



‫‪/c§ alla/‬‬



‫بند‬



‫تيرکمان؛ نام ماههاي سرد سال‪ :‬چله کوچک‪ ٬‬چله بزرگ‪ ٬‬شب يلدا ‪ /palla/‬اولين شير گاو يا گوسفند‬ ‫‪ /b/-/c§ /‬ـ‪ /c§ ol/ :‬چاه توالت ‪ /bol/‬حباب ‪ /baª γ/‬باغ ‪ /c§ aª γ/‬چاق‬ ‫‪ /t/-/c§ /‬ـ‪ /c§ aª k/ :‬درز‪ ٬‬شکاف؛ پارگي ‪ /taª k/‬درخت انگور ‪ /c§ ong/‬تاالب بزرگ ‪ /tong/‬کوزه کوچک‬ ‫‪ /z/-/c§ /‬ـ‪ /c§ a¦ rak/ :‬وسيله نخريسي ‪ /za¦ rak/‬کيسه صفرا ‪ /c§ a¦ raª /‬چرا )از چريدن( ‪ /za¦ raª /‬زهرا‬ ‫‪ /m/-/c§ /‬ـ‪ /c§ o¦ r/ :‬چنگر ‪ /mo¦ r/‬مورچه؛ مهر؛ مهر نماز ‪ /c§ akka/‬قطره؛ چکه ‪ /makka/‬مکّه‬ ‫‪ /l/-/c§ /‬ـ‪ /c§ ok/ :‬يک تکه گوشت؛ کندن )ـگوشت( ‪ /lok/‬کلفت ‪ /c§ akka/‬قطره؛ چکه‬



‫‪/lakka/‬‬



‫لکه‬



‫واج ‪ j/‬ـ§‪ /‬ـ‪ :‬انسداديــسايشي‪ ٬‬لثويــکامي‪ ٬‬واـکدار‬ ‫‪z, § s , § z, § c/-/j§ /‬‬



‫‪ /p, b, d, g, s,‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬



‫‪ /t/-/j§ /‬ـ‪ /j§ aª r/ :‬جار‪ ٬‬بانگ‪ ٬‬فرياد ‪ /taª r/‬تار؛ طنابي که لباس روي آن آويزان‬



‫ميکنند‪/j§ i:r/ .‬‬



‫الستيک ‪ /ti:r/‬تير‪٬‬‬



‫فشنگ؛ تيرماه‬ ‫‪ /k/-/j§ /‬ـ‪ /j§ a¦ ki/ :‬آب نباتي که چسبنده‬



‫‪ /ka‬جداسازي کاه از خرمن گندم يا جو ‪/j§ al/‬‬ ‫است ‪¦ ki/‬‬



‫‪ /kal/‬راسته شخم‬ ‫‪ /x/-/j§ /‬ـ‪ /j§ o¦ / :‬جان ‪ /xo¦ /‬موريانه ‪ /j§ u:/‬جوي آب ‪ /xu:/‬خون‬



‫امکان؛ فرصت‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫مقاله‬



‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪١١‬‬



‫‪ /γ/-/j§ /‬ـ‪ /j§ abr/ :‬جبر‪ ٬‬اجبار‪ ٬‬ظلم ‪ /γabr/‬قبر‪ ٬‬گور ‪ /j§ ow/‬جو ‪ /γow/‬کاشتن گياهان بوتهاي‬ ‫‪ /l/-/j§ /‬ـ‪ /j§ a¦ ng/ :‬جنگ ‪ /la¦ ng/‬لنگ ‪ /j§ ong/‬بچه شتر ‪ /long/‬پارچهاي که دور گردن مياندازند‪) .‬مانند چپيه‬ ‫است(‬



‫واج ‪ /m/‬ـ‪ :‬خيشومي‪ ٬‬دو لبي‬ ‫‪z, § z, x, γ, § c/-/m/‬‬



‫‪ /p, b, t, d, k, g, v, s,‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬



‫‪ /n/-/m/‬ـ‪/mowc§ a/ :‬‬



‫نوعي گياه خودرو که نام علمي آن ''‪ ``cynanchun‬است‪ /nowc§ a/ .‬مرغ‬



‫جوان ‪/me¦ § s /‬‬



‫ميش ‪ /ne¦ § s/‬نيش‪ ٬‬نيش زنبور؛ ايجاد خراش بر روي ميوه ترياـک‬ ‫‪ /l/-/m/‬ـ‪ /mok/ :‬باج سبيل؛ جوانه )زدن( گياهان و درختان ‪ /lok/‬کلفت ‪ /mus§ /‬موش ‪ /lus§ /‬آب گلآلود‬ ‫‪ /r/-/m/‬ـ‪ /maj§ § ja/ :‬مژه ‪ /raj§ § ja/‬پشته خاـکي؛ رديف ‪ /maª /‬ما؛ ماه ‪ /raª /‬بار‪ ٬‬دفعه‪ ٬‬مرتبه‬



‫واج ‪ /n/‬ـ‪ :‬خيشومي‪ ٬‬لثوي‬ ‫‪ /b, t, d, k, g, z, x, γ, m/-/n/‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبالً با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /p/-/n/‬ـ‪ /no¦ § s/ :‬نوش جان )در پاسخ به آروغ بچه( ‪ /po¦ § s/‬جلد؛‬



‫بپوش ‪ /paª lo¦ /‬پاالن ‪/naª lo¦ /‬‬



‫ناالن‬



‫هرس‬ ‫‪ /s/-/n/‬ـ‪ /nu:r/ :‬نور ‪ /su:r/‬حنايي رنگ ‪ /now/‬نو‪ ٬‬جديد‪ ٬‬تازه ‪ /sow/‬وجين‪َ ٬‬‬



‫‪ /j§ /-/n/‬ـ‪ /na¦ l/ :‬نعل ‪ /j§ a¦ l/‬لجاجت‪ ٬‬سختسري ‪ /no¦ /‬نان ‪ /j§ o¦ /‬جان‬ ‫‪ /l/-/n/‬ـ‪ /naª f/ :‬ناف ‪ /laª f/‬لحاف ‪ /now/‬نو‪٬‬‬



‫جديد‪ ٬‬تازه ‪/low/‬‬



‫ساقه؛ لو )در لو دادن‪ ٬‬معرفي افراد مجرم به‬



‫مقامات ذيصالح(‬ ‫‪ /r/-/n/‬ـ‪ /nowc§ a/ :‬مرغ جوان ‪ /rowc§ a/‬انگور ياقوتي ‪ /ne¦ za/‬نيزه ‪ /re¦ za/‬تکه کردن گوشت‬



‫واج ‪ /l/‬ـ‪ :‬روان‪ ٬‬لثوي‪ ٬‬کناري‬ ‫‪ /p,k,γ,c§ ,j§ ,m,n/-/l/‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /r/-/l/‬ـ‪/low/ :‬‬ ‫‪/za‬‬ ‫‪ª r/‬‬



‫ساقه؛ لو )در لو دادن‪ ٬‬معرفي افراد مجرم به مقامات ذيصالح( ‪ /row/‬پايين؛ گود ‪ /zaª l/‬زال‬



‫الغر؛ مشتاق يا خواهان مقاربت جنسي )در حيوانات(‬



‫‪ /t/-/l/‬ـ‪/laª l/ :‬‬



‫الل‪ ٬‬گنگ‬



‫‪/ta‬‬ ‫‪ª l/‬‬



‫شکستن يا خرد کردن چوب و هيزم از درازا‬



‫‪/low/‬‬



‫سـاقه؛ لو )در لو دادن‪٬‬‬



‫معرفي افراد مجرم به مقامات ذيصالح( ‪ /tow/‬تب؛ تاب‪ ٬‬پيچ‬ ‫‪ /d/-/l/‬ـ‪ /la¦ la/ :‬برادر ‪ /da¦ da/‬خواهر ‪ /le¦ /‬نوبت‪ ٬‬دفعه‪ ٬‬مرتبه ‪ /de¦ /‬ده‪ ٬‬روستا‬ ‫‪ /s§ /-/l/‬ـ‪ /lap/ :‬مقدار يک مشت از حبوبات و غالت ‪ /las§ /‬بدن؛ آدم نامرتب‬



‫واج ‪ /r/‬ـ‪ :‬روان‪ ٬‬لثوي‪ ٬‬زنشي‬ ‫‪n, l/-/r/‬‬



‫‪ /p, t, d, k, g, v, s, § s, x, r, m,‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬



‫‪ /b/-/r/‬ـ‪ /baª z/ :‬دوباره‪ ٬‬مجدد ‪ /raª z/‬راز‬ ‫‪ /z/-/r/‬ـ‪ /ra¦ / :‬راه؛ رأي ‪ /za¦ /‬زن ‪ /bza¦ /‬بزن ‪ /bra¦ /‬برويد‬ ‫‪ /c§ /-/r/‬ـ‪ /row/ :‬پايين؛ گود ‪ /c§ ow/‬چوب ‪ /ra¦ /‬راه؛ رأي ‪ /c§ a¦ /‬چاه‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪١٢‬‬



‫مقاله‬



‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪ /j§ /-/r/‬ـ‪ /re¦ z/ :‬ريز‪ ٬‬گياه مرغ ‪ /j§ ¦ez/‬جهيزيه ‪ /j§ aª /‬جا‪ ٬‬مکان ‪ /raª /‬بار‪ ٬‬دفعه‪ ٬‬مرتبه‬



‫واج ‪ /y/‬ـ‪ :‬نيمهــواـکه‪ ٬‬کامي‬ ‫‪z, § s /-/y/‬‬



‫‪ /p, b, t, d, s,‬ـ‪ :‬اين همخوانها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬



‫‪ /x/-/y/‬ـ‪ /myaª ro/ :‬ميآورم ‪ /mxaª ro/‬ميخورم ‪ /yaª var/‬ياور ‪ /xaª var/‬خاور؛ نام زن‬ ‫‪ /k/-/y/‬ـ‪ /yaª ri/ :‬ياري‪ ٬‬کمک ‪ /kaª ri/‬کاري‪ ٬‬اهل کار ‪ /byaª r/‬بياور ‪ /bkaª r/‬بکار‬ ‫‪ /g/-/y/‬ـ‪ /be¦ yaª ri/ :‬بهياري ‪ /be¦ gaª ri/‬بيگاري‪ ٬‬کار بدون مزد‬ ‫‪ /c§ /-/y/‬ـ‪ /yakka/ :‬يکه و تنها ‪ /c§ akka/‬قطره؛ چکه‬ ‫‪ /n/-/y/‬ـ‪ /ye¦ k/ :‬يک ‪ /ne¦ k/‬نيک ‪ /yaª va/‬ياوه‪ ٬‬بيهوده ‪ /naª va/‬تشت يا حلبي که با آن گل حمل ميکنند‪.‬‬



‫بر اساس سنجشهاي واجي فوق الذکر‪ ٬‬دستگاه همخوانهاي گويش سيستاني‬ ‫در جدول شماره )‪ (١‬نشان داده ميشود‪:‬‬ ‫جدول ‪ :١‬دستگاه همخوانهاي گويش سيستاني‬ ‫چاـکنايي‬



‫مالزي‬



‫نرمکامي‬



‫ـکامي‬



‫لثويــ‬



‫لثوي‬



‫ـکامي‬



‫?‬



‫دندانيــ‬



‫دنداني‬



‫لثوي‬



‫‪k‬‬ ‫‪g‬‬



‫دو لبي‬



‫لب و‬ ‫دنداني‬



‫‪t‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪§s‬‬ ‫‪§z‬‬ ‫‪§c‬‬ ‫‪§j‬‬



‫‪x‬‬ ‫‪γ‬‬



‫‪s‬‬ ‫‪z‬‬



‫جايگاه توليد‬ ‫شيوه توليد‬



‫‪p‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪v‬‬



‫بيواـک‬



‫انسدادي‬



‫واـکدار‬ ‫بيواـک‬



‫سايشي‬



‫واـکدار‬ ‫بيواـک انسداديــ‬ ‫واـکدار‬



‫‪m‬‬



‫‪n‬‬ ‫‪l‬‬ ‫‪r‬‬



‫سايشي‬



‫خيشومي‬ ‫ـکناري‬



‫روان‬



‫زنشي‬



‫‪y‬‬



‫نيمهواـکه‬



‫‪٢‬ـ‪ ٢‬واـکهها‬



‫واج ‪ /i:/‬ـ‪ :‬پيشين‪ ٬‬افراشتهتر )بستهتر(‪ ٬‬گسترده‬ ‫‪ /i/-/i:/‬ـ‪/si:x/ :‬‬



‫سيخ‪ ٬‬چوب کبريت ‪ /six/‬راست ايستادن ‪ /pi:s§ /‬درخت خرما‬



‫‪/pis§ /‬‬



‫ـگربه؛ پيش )براي در و پنجره(‬ ‫‪ /e¦ /-/i:/‬ـ‪/mi:l/ :‬‬



‫ميله؛ برآشفتگي‬



‫‪/me¦ l/‬‬



‫ميل‪ ٬‬اشتها ‪ /ki:f/‬کيف ‪ /ke¦ f/‬لذت‪ ٬‬کيف‬



‫‪ /a¦ /-/i:/‬ـ‪ /s§ i:r/ :‬شير )خوراـکي( ‪ /s§ a¦ r/‬شهر ‪ /pi:r/‬پير؛ زيارتگاه ‪َ /pa¦ r/‬پر‬



‫ـکلمهاي بـراي رانـدن‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪١٣‬‬



‫‪ /o¦ /-/i:/‬ـ‪ /mi:r/ :‬بمير؛ نام طـايفهاي در سـيستان ‪ /mo¦ r/‬مـورچـه؛ مـهر؛ مـهر نـماز ‪ /pi:s§ /‬درخت خـرما‬ ‫‪ /po¦ § s/‬بپوش؛ جلد‬



‫واج ‪ /i/‬ـ‪ :‬پيشين‪ ٬‬افراشته )بازتر(‪ ٬‬گسترده‬ ‫‪ /i:/-/i/‬ـ‪ :‬اين دو واـکه پيشتر با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /e¦ /-/i/‬ـ‪ /kil/ :‬کج ‪ /ke¦ l/‬پيمانه براي سنجش غالت؛ ميزان ‪ /pis§ /‬کلمهاي براي راندن گربه؛ پيش )براي در و‬ ‫پنجره( ‪ /pe¦ § s/‬جلو‪ ٬‬پيش‪ ٬‬سبقت‬ ‫‪ /a/-/i/‬ـ‪ /kis§ / :‬کلمهاي براي راندن ماـکيان ‪ /kas§ /‬بند زيرشلواري؛ کشش‬



‫‪/pis§ /‬‬



‫کلمهاي براي رانـدن گـربه؛‬



‫پيش )براي در و پنجره( ‪ /pas§ /‬شپش‬ ‫‪ /a¦ /-/i/‬ـ‪ /kil/ :‬کج ‪ /ka¦ l/‬مزرعه‪ ٬‬کشتزار‬ ‫‪ /o/-/i/‬ـ‪ /pik/ :‬ميخ چوبي ‪ /pok/‬پتک ‪ /kil/‬کج ‪ /kol/‬روي سر ايستادن؛ معلق‪ ٬‬وارونه‬ ‫‪ /aª /-/i/‬ـ‪ /kil/ :‬کج ‪ /kaª l/‬قرقره؛ ميوه نارس‬



‫واج ‪ /e¦/‬ـ‪ :‬پيشين‪ ٬‬مياني افراشتهتر )بستهتر(‪ ٬‬گسترده‬ ‫‪ /i:,i/-/e¦ /‬ـ‪ :‬اين واـکهها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /e/-/e¦ /‬ـ‪/me¦ x/ :‬‬



‫ميخ؛ استخوان پا ‪ /mex/‬خيره شدن به جايي و کاري انجام نـدادن‬



‫‪/pe¦ § s /‬‬



‫جـلو‪ ٬‬پـيش؛‬



‫سبقت ‪ /pes§ /‬حضور‪ ٬‬نزد؛ پر کردن گودال‬ ‫‪ /a¦ /-/e¦ /‬ـ‪ /re¦ g/ :‬ريگ ‪ /ra¦ g/‬رگ ‪ /s§ ¦er/‬شير )حيوان(؛ شير )آب( ‪ /s§ a¦ r/‬شهر‬ ‫‪ /a/-/e¦ /‬ـ‪/me¦ l/ :‬‬



‫ميل‪ ٬‬اشتها‬



‫‪/mal/‬‬



‫نوعي خاـک رس قهوهايرنگ‬



‫‪/be¦ l/‬‬



‫بيل؛ مدت زماني برابر ‪ ١٢‬ساعت‬



‫)براي آبياري( ‪ /bal/‬جفت )جنين(‬ ‫‪ /u/-/e¦ /‬ـ‪ /me¦ § s/ :‬ميش ‪ /mus§ /‬موش ‪ /de¦ r/‬دير ‪ /dur/‬جدا‬ ‫‪ /o¦ /-/e¦ /‬ـ‪ /s§ ¦er/ :‬شير )حيوان(؛ شير )آب( ‪ /s§ o¦ r/‬شور؛ تکان ‪ /me¦ r/‬مهر و محبت؛ ماه مهر؛ احساس سرريز‬ ‫ـکردن شير از پستان مادر ‪ /mo¦ r/‬مورچه؛ مهر؛ مهر نماز‬ ‫‪ /o/-/e¦ /‬ـ‪ /te¦ / :‬قرار‪ ٬‬تعيين قيمت يا ارزش چيزي ‪ /to/‬تو ‪ /ke¦ l/‬پيمانه براي سنجش غالت؛ ميزان ‪ /kol/‬روي‬ ‫سر ايستادن؛ معلق‪ ٬‬وارونه‬ ‫‪ /ow/-/e¦ /‬ـ‪ /xe¦ / :‬با‪ ٬‬همراه ‪ /xow/‬خواب ‪ /γe¦ /‬استفراغ ‪ /γow/‬کاشت گياهان بوتهاي‬



‫واج ‪ /e/‬ـ‪ :‬پيشين‪ ٬‬مياني بازتر‪ ٬‬گسترده‬ ‫‪ /e¦ /-/e/‬ـ‪ :‬اين دو واـکه پيشتر با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /a¦ /-/e/‬ـ‪ /sel/ :‬بيماري سل ‪ /sa¦ l/‬سهل‪ ٬‬آسان ‪ /ser/‬سر‪ ٬‬راز ‪ /sa¦ r/‬سود اضافي در معامالت؛ واحد سنجش‬ ‫تعداد براي انسان‬ ‫‪ /u:/-/e/‬ـ‪ /me/ :‬من ‪ /mu:/‬مو ‪ /ser/‬سر‪ ٬‬راز ‪ /su:r/‬حنايي رنگ‬ ‫‪ /o¦ /-/e/‬ـ‪ /del/ :‬دل ‪ /do¦ l/‬دلو آب؛ دهل ‪ /nem/‬خيس‪ ٬‬مرطوب ‪ /no¦ m/‬نام‬



‫‪١٤‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫مقاله‬



‫‪ /aª /-/e/‬ـ‪ /ber/ :‬روگردان‪ ٬‬کالفه؛ حيوان اهلي رم کرده ‪ /baª r/‬بار‪ ٬‬دفعه ‪ /pes§ /‬حضور‪ ٬‬نزد؛ پر کردن گودال‬ ‫‪ /paª § s/‬بپاش‬



‫واج ‪ /a¦/‬ـ‪ :‬پيشين‪ ٬‬افتاده افراشتهتر )بستهتر(‪ ٬‬گسترده‬ ‫‪ /i:,i,e¦ ,e/-/a¦ /‬ـ‪ :‬اين واـکهها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /a/-/a¦ /‬ـ‪ /bra¦ / :‬برويد ‪ /bra/‬رفت ‪ /pa¦ s/‬پس‪ ٬‬برگرداندن چيزي ‪ /pas/‬عقب‬ ‫‪ /u:/-/a¦ /‬ـ‪ /sa¦ m/ :‬سهم؛ زمين معادل ‪ /su:m/‬دمل يا غده چرکين ‪ /ma¦ /‬ما ‪ /mu:/‬مو‬ ‫‪ /o¦ /-/a¦ /‬ـ‪ /ka¦ / :‬کاه ‪ /ko¦ /‬کوه ‪َ /pa¦ r/‬پر ‪ /po¦ r/‬دراج‬



‫‪ /aª /-/a¦ /‬ـ‪ /c§ a¦ p/ :‬چپ‪ ٬‬واژگون ‪ /c§ aª p/‬رقص ‪ /ka¦ § s/‬کشش ‪ /kaª § s/‬کاشکي‬



‫واج ‪ /a/‬ـ‪ :‬پيشين‪ ٬‬افتاده )بازتر(‪ ٬‬گسترده‬ ‫‪ /i:,e¦ ,a¦ /-/a/‬ـ‪ :‬اين واـکهها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /u:/-/a/‬ـ‪ /kal/ :‬راسته شخم ‪ /ku:l/‬نام روستايي در سيستان‬ ‫‪ /u/-/a/‬ـ‪ /par/ :‬پر ‪ /pur/‬پرش ‪ /las§ /‬بدن؛ آدم نامرتب ‪ /lus§ /‬آب گلآلود‬ ‫‪ /o¦ /-/a/‬ـ‪ /dam/ :‬ورم يا باد؛ ترياـک خانه ‪ /do¦ m/‬دام ‪ /s§ ar/‬شر‪ ٬‬فتنه؛ بدجنس ‪ /s§ o¦ r/‬شور؛ تکان‬ ‫‪/zarc‬‬ ‫‪ /o/-/a/‬ـ‪§ a/ :‬‬



‫نوعي بيماري در گندم که بر اثر آن خوشه گندم زرد شده‪ ٬‬از بين ميرود‬



‫جوش ريز روي صورت يا پوست ‪َ /sam/‬سم ‪ُ /som/‬سم‬



‫‪ /aª /-/a/‬ـ‪ /bal/ :‬جفت )جنين( ‪ /baª l/‬بال ‪ /mal/‬نوعي خاـک رس قهوهايرنگ‬



‫‪/maª l/‬‬



‫‪/zorc‬‬ ‫‪§ a/‬‬



‫دانه‪٬‬‬



‫مال‪ ٬‬دارايي؛ حيوان‬



‫واج ‪ /u:/‬ـ‪ :‬پسين‪ ٬‬افراشتهتر )بستهتر(‪ ٬‬گرد‬ ‫‪ /e¦ ,e,a¦ ,a/-/u:/‬ـ‪ :‬اين واـکهها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /u/-/u:/‬ـ‪ /bu:da/ :‬کامل است ‪ /buda/‬بوده است ‪ /du:r/‬دور ‪ /dur/‬جدا‬ ‫‪ /aª /-/u:/‬ـ‪ /c§ u:k/ :‬چوب کوچکي با دو سر تيز در بازي الک و دولک ‪ /c§ aª k/‬درز‪ ٬‬شکاف‪ ٬‬پارگي ‪ /bu:d/‬ـکامل‬ ‫‪ /baª d/‬باد‬ ‫‪ /o¦ /-/u:/‬ـ‪ /su:t/ :‬سوت ‪ /so¦ t/‬نوعي بازي با هيزم ‪ /xu:/‬خون ‪ /xo¦ /‬موريانه‬ ‫‪ /o/-/u:/‬ـ‪ /s§ u:m/ :‬شوم‪ ٬‬بد ‪ /s§ om/‬شام‬



‫واج ‪ /u/‬ـ‪ :‬پسين‪ ٬‬افراشته )بازتر(‪ ٬‬گرد‬ ‫‪ /a,u:/-/u/‬ـ‪ :‬اين واـکهها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /o¦ /-/u/‬ـ‪ /kut/ :‬کر‪ ٬‬ناشنوا ‪ /ko¦ t/‬کت‪ ٬‬سهم؛ مقداري خاـک که جمع شده‬



‫‪/do‬‬ ‫است ‪ /duk/‬دوک ‪¦ k/‬‬



‫ـکلوخ‬



‫‪ /o/-/u/‬ـ‪ /gur/ :‬شعلهور شدن سريع آتش؛ سريع‪ ٬‬تند )رفتن( ‪ /gor/‬گلو ‪ /kut/‬کر‪ ٬‬ناشنوا ‪ /kot/‬مرغ کرچ؛‬ ‫ـکرچي‬ ‫‪ /aª /-/u/‬ـ‪ /tut/ :‬توت ‪ /taª t/‬نوعي پارچه کتاني شبيه برزنت ‪ /duk/‬دوک ‪ /daª k/‬خيلي خشک‬ ‫هرس ‪ /du/‬عدد دو ‪ /dow/‬فحش‬ ‫‪ /ow/-/u/‬ـ‪ /su/ :‬سو‪ ٬‬جهت‪ ٬‬سمت ‪ /sow/‬وجين‪َ ٬‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪١٥‬‬



‫واج ‪ /o¦/‬ـ‪ :‬پسين‪ ٬‬مياني افراشتهتر )بستهتر(‪ ٬‬گرد‬ ‫‪ /i:,e¦ ,e,a¦ ,a,u:,u/-/o¦ /‬ـ‪ :‬اين واـکهها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /o/-/o¦ /‬ـ‪ /xo¦ l/ :‬تاج گياه‬



‫احمق‪ ٬‬کودن ‪ /ko¦ r/‬کور ‪ /kor/‬حيوان گوشبريده‬



‫‪/xol/‬‬



‫‪ /aª /-/o¦ /‬ـ‪ /mo¦ r/ :‬مورچه؛ مهر؛ مهر نماز ‪ /maª r/‬مار ‪ /bo¦ r/‬قهوهاي ‪ /baª r/‬بار‪ ٬‬دفعه‬ ‫‪ /ow/-/o¦ /‬ـ‪ /s§ o¦ ra/ :‬شوره؛ نمکزار ‪ /s§ owra/‬خجالت‪ ٬‬شرم ‪ /no¦ /‬نان؛ ساعت نه ‪ /now/‬نو‪ ٬‬جديد‪ ٬‬تازه‬



‫واج ‪ /o/‬ـ‪ :‬پسين‪ ٬‬مياني )بازتر(‪ ٬‬گرد‬ ‫‪ /i,e¦ ,a,u:,u,o¦ /-/o/‬ـ‪ :‬اين واـکهها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /aª /-/o/‬ـ‪ /to/ :‬تو ‪ /taª /‬تا‪ ٬‬تا وقتي که ‪ /c§ ok/‬تکه گوشت؛ کندن )ـگوشت( ‪ /c§ aª k/‬درز‪ ٬‬شکاف‪ ٬‬پارگي‬ ‫‪ /ow/-/o/‬ـ‪ /o/ :‬او ‪ /ow/‬آب‬



‫واج ‪ /aª/‬ـ‪ :‬پسين‪ ٬‬افتاده‪ ٬‬گسترده‬ ‫‪ /i,e,a¦ ,a,u:,u,o¦ ,o/-/aª /‬ـ‪ :‬اين واـکهها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /i:/-/a‬ـ‪/saª r/ :‬‬ ‫‪ª /‬‬



‫سبزقبا )پـرنده( ‪ /si:r/‬سـير )نـوعي سـبزي(‬



‫‪/maª l/‬‬



‫مـال‪ ٬‬دارايـي؛ حـيوان‬



‫‪/mi:l/‬‬



‫مـيله؛‬



‫برآشفتگي‬ ‫‪ /e¦ /-/aª /‬ـ‪ /aª l/ :‬النه ‪ /e¦ l/‬هل )دانهاي خوشبو( ‪ /saª l/‬سال‪ ٬‬سالگرد ‪ /se¦ l/‬سيل‬ ‫‪ /ow/-/aª /‬ـ‪ /laª / :‬الي‪٬‬‬



‫ميان ‪/low/‬‬



‫ساقه؛ لو )معرفي افراد مجرم به مقامات ذيصالح(‬



‫واج ‪ /ow/‬ـ‪ :‬واـکه مرکب‬ ‫‪ /e¦ ,u,o¦ ,aª ,o/-/ow/‬ـ‪ :‬اين واـکهها قبًال با هم مقايسه شدند‪.‬‬ ‫‪ /i:/-/ow/‬ـ‪ /j§ ow/ :‬جو ‪ /j§ i:/‬گريز‪ ٬‬فرار ‪ /sow/‬وجين‪َ ٬‬ه َرس ‪ /si:/‬سي‬



‫‪ /u:/-/ow/‬ـ‪ /xow/ :‬خواب ‪ /xu:/‬خون ‪ /s§ ow/‬شب ‪ /s§ u:/‬شوهر‬



‫بر پايه سنجشهاي واجي مربوط به واـکهها‪ ٬‬دستگاه واـکههاي گويش سيستاني در‬ ‫جدول شماره )‪ (٢‬نشان داده ميشود‪:‬‬ ‫جدول ‪ :٢‬دستگاه واـکههاي گويش سيستاني‬ ‫پيشين‬ ‫پسين‬



‫‪i:‬‬



‫‪u:‬‬



‫‪i‬‬ ‫‪¦e‬‬



‫‪u‬‬ ‫‪¦o‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪ªa‬‬



‫‪e‬‬ ‫‪¦a‬‬ ‫‪a‬‬



‫افراشته‬



‫مياني‬



‫افتاده‬



‫‪١٦‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫مقاله‬



‫بــا تـوجه بـه ايـنکه کشش واـکـهاي در گـويش سـيستاني مشـخصهاي واجـي و‬ ‫تمايزدهنده است‪ ٬‬جفت واـکههاي کشيده و کوتاه نظام واـکهاي اين گويش دوباره در‬ ‫جدول شماره )‪ (٣‬نمايش داده ميشود‪:‬‬ ‫جدول ‪ :٣‬واـکههاي کشيده و کوتاه گويش سيستاني‬ ‫‪¦o‬‬



‫‪u:‬‬



‫‪¦a‬‬



‫‪¦e‬‬



‫‪i:‬‬



‫ـکشيده‬



‫‪o‬‬



‫‪u‬‬



‫‪a‬‬



‫‪e‬‬



‫‪i‬‬



‫ـکوتاه‬



‫‪٢‬ـ‪ ٣‬ساخت هجا‬



‫ساخت هجا در گويش سيستاني‬



‫)‪(C) CV (C)(C‬‬



‫معادل فارسي‬



‫است‪ ٬‬مثال‪:‬‬



‫مثال سيستاني‬



‫ساخت هجايي‬



‫‪§ jo‬‬ ‫¦‬



‫‪CV‬‬



‫شير )خوراـکي(‬



‫‪§ s i:r‬‬



‫‪CVC‬‬



‫درز‪ ٬‬شکاف‬



‫‪da‬‬ ‫‪¦ rz‬‬



‫‪CVCC‬‬



‫ـکرت‪ ٬‬حاشيه کرت‬



‫‪pra‬‬ ‫¦‬



‫‪CCV‬‬



‫منقار‬



‫‪klap‬‬



‫‪CCVC‬‬



‫بوي بد‪ ٬‬بوي گنديده‬



‫‪spa¦ st‬‬



‫‪CCVCC‬‬



‫جان‬



‫همان طور که مالحظه ميشود‪ ٬‬بر خالف زبان فارسي معيار‪ ٬‬در گويش سيستاني‬ ‫خوشههاي دو همخواني آغازي وجود دارد‪ .‬در ادامه بحث‪ ٬‬به بررسي ترکيب واجي‬ ‫خوشههاي آغازي و پاياني در اين گويش ميپردازيم‪.‬‬ ‫‪ ١-٣-٢‬خوشههاي همخواني‬



‫خوشههاي همخواني آغازي و پاياني در گويش سيستاني‪ ٬‬که معموًال در هـجاهاي‬ ‫‪ CCV‬ـ‪ CCVC ٬‬ـ‪CVCC ٬‬‬



‫و‬



‫‪CCVCC‬‬



‫به کار ميروند عبارتاند از‪:‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪١٧‬‬



‫‪ .١‬خوشههاي دو همخواني آغازي‬ ‫مثال سيستاني‬



‫خوشه همخواني‬



‫معادل فارسي‬



‫‪/pse¦ /‬‬



‫‪/ps/‬‬



‫‪/plaft/‬‬



‫‪/pl/‬‬



‫‪/pra‬‬ ‫‪¦ /‬‬



‫‪/pr/‬‬



‫پياده‬



‫‪/pya‬‬ ‫‪ª da/‬‬



‫‪/py/‬‬



‫بترسان‬



‫‪/bta‬‬ ‫‪¦ rso/‬‬



‫‪/bt/‬‬



‫بده‬



‫‪/bde/‬‬



‫‪/bd/‬‬



‫بکار‬



‫‪/bka‬‬ ‫‪ª r/‬‬



‫‪/bk/‬‬



‫بگو‬



‫‪/bgo/‬‬



‫‪/bg/‬‬



‫بفهم‬



‫‪/bfa‬‬ ‫‪¦ m/‬‬



‫‪/bf/‬‬



‫سوخت‬



‫‪/bsoxt/‬‬



‫‪/bs/‬‬



‫زد‬



‫‪/bza/‬‬



‫‪/bz/‬‬



‫شد‬



‫‪/bs§ a/‬‬



‫‪/bs§ /‬‬



‫‪/bz‬‬ ‫‪§ appo/‬‬



‫‪/bz‬‬ ‫‪§ /‬‬



‫‪/bxa‬‬ ‫‪ª /‬‬



‫‪/bx/‬‬



‫پهن کرد‬



‫‪/bγa‬‬ ‫‪¦ nd/‬‬



‫‪/bγ/‬‬



‫چيد‬



‫‪/bc§ ind/‬‬



‫‪/bc§ /‬‬



‫بجو )فعل امر جويدن(‬



‫‪/bj§ a‬‬ ‫‪ª v/‬‬



‫‪/bj§ /‬‬



‫ناله کن‪ ٬‬شکوه کن‬



‫‪/bnaª l/‬‬



‫‪/bn/‬‬



‫باال‪ ٬‬بلند )ـکردن(‬



‫‪/ble¦ /‬‬



‫‪/bl/‬‬



‫برويد )امري‪ /‬التزامي(‬



‫‪/bra‬‬ ‫‪¦ /‬‬



‫‪/br/‬‬



‫بياور‬



‫‪/bya‬‬ ‫‪ª r/‬‬



‫‪/by/‬‬



‫برگه بزرگ کاغذ؛ طبق‬



‫‪/tva‬‬ ‫‪¦ γ/‬‬



‫‪/tv/‬‬



‫طمع‬



‫‪/tma¦ /‬‬



‫‪/tm/‬‬



‫پراـکنده‬



‫‪/tnuk/‬‬



‫‪/tn/‬‬



‫هل )دادن(‬



‫‪/tla¦ ng/‬‬



‫‪/tl/‬‬



‫ترک‪ ٬‬درز‪ ٬‬شکاف‬



‫‪/tra‬‬ ‫‪¦ k/‬‬



‫‪/tr/‬‬



‫ديگر‬



‫‪/dga/‬‬



‫‪/dg/‬‬



‫نفرين‬



‫‪/dva‬‬ ‫‪ª /‬‬



‫‪/dv/‬‬



‫‪/dmaª γ/‬‬



‫‪/dm/‬‬



‫پسر‬ ‫افسرده‪ ٬‬پژمرده؛ تفاله چاي‬ ‫ـکرت‪ ٬‬حاشيه کرت‬



‫محکم بزن‬ ‫بخور‬



‫بيني‬



‫‪١٨‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫مقاله‬



‫ـکهير‪ ٬‬بيماري پوستي‬



‫‪/dlo¦ /‬‬



‫‪/dl/‬‬



‫بشکه حلبي‬



‫‪/dram/‬‬



‫‪/dr/‬‬



‫ـکمر‬



‫‪/kma¦ r/‬‬



‫‪/km/‬‬



‫اخم‪ ٬‬ترشرويي‬



‫‪/knes§ k/‬‬



‫‪/kn/‬‬



‫ـکلفت‬



‫‪/kloft/‬‬



‫‪/kl/‬‬



‫برشته‪ ٬‬بريان‬



‫‪/kruc‬‬ ‫‪§ /‬‬



‫‪/kr/‬‬



‫ـگمان‬



‫‪/gmo¦ /‬‬



‫‪/gm/‬‬



‫مقدار يک قورت از نوشيدني‬



‫‪/glom/‬‬



‫‪/gl/‬‬



‫ـگران؛ سنگين‬



‫‪/gro‬‬ ‫‪¦ /‬‬



‫‪/gr/‬‬



‫نام آوايي براي صداي خارج شدن باد يا‬



‫‪/flis§ /‬‬



‫‪/fl/‬‬



‫ـ ــهوا از انسان يا چيزي‬ ‫فروش‬



‫‪/fro‬‬ ‫‪¦ § s/‬‬



‫‪/fr/‬‬



‫يونجه‬



‫‪/spest/‬‬



‫‪/sp/‬‬



‫ايستاده‬



‫‪/staª da/‬‬



‫‪/st/‬‬



‫سفت‬



‫‪/skat/‬‬



‫‪/sk/‬‬



‫سفيد‬



‫‪/sfe¦ /‬‬



‫‪/sf/‬‬



‫‪/sva‬‬ ‫‪¦ d/‬‬



‫‪/sv/‬‬



‫شوري بيش از حد‬



‫‪/sxaª lak/‬‬



‫‪/sx/‬‬



‫اسماعيل‬



‫‪/smaª el/‬‬



‫‪/sm/‬‬



‫سراي‪ ٬‬منزل‬



‫‪/sraª /‬‬



‫‪/sr/‬‬



‫سياه‬



‫‪/sya‬‬ ‫‪¦ /‬‬



‫‪/sy/‬‬



‫‪/zba‬‬ ‫‪¦ r/‬‬



‫‪/zb/‬‬



‫‪/zda‬‬ ‫‪ª /‬‬



‫‪/zd/‬‬



‫سبد‬



‫فوق‪ ٬‬باال؛ فتحه‬ ‫زدهام‬ ‫شستن ظرف‪٬‬‬ ‫محلي مناسب در کنار نهر يا جوي آب براي‬ ‫ِ‬



‫برداشتن آب‪ ٬‬آب خوردن حيوانات و‪...‬‬ ‫ِ‬



‫‪/zga‬‬ ‫‪¦ r/‬‬



‫‪/zg/‬‬



‫‪/zvo‬‬ ‫‪¦ /‬‬



‫‪/zv/‬‬



‫زغال‬



‫‪/zγa‬‬ ‫‪ª l/‬‬



‫‪/zγ/‬‬



‫زمه )آتل و باطل(‬



‫‪/zme¦ /‬‬



‫‪/zm/‬‬



‫‪/zro‬‬ ‫‪¦ /‬‬



‫‪/zr/‬‬



‫‪/s§ pul/‬‬



‫‪/s§ p/‬‬



‫‪/s§ ta/‬‬



‫‪/s§ t/‬‬



‫زبان‬



‫ـگرما و حرارت آتش‬ ‫سوت‬ ‫شده است‪ ٬‬گذاشته است‬



‫مقاله‬



‫شکم؛ حاملگي‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪/s§ ka‬‬ ‫‪¦ m/‬‬



‫‪/s§ k/‬‬



‫شما‬



‫‪/s§ maª /‬‬



‫‪/s§ m/‬‬



‫آشنا‬



‫‪/s§ naª s/‬‬



‫‪/s§ n/‬‬



‫دوختن با کوکهاي بلند‬



‫‪/s§ laª r/‬‬



‫‪/s§ l/‬‬



‫نام آوايي براي انداختن سريع )پرنده در آب(‬



‫‪/s§ rap/‬‬



‫‪/s§ r/‬‬



‫ـ ــيا افتادن چيزي‬ ‫هوشيار؛ شکاف باريک‬



‫‪/s§ ya‬‬ ‫‪ª r/‬‬



‫‪/s§ y/‬‬



‫‪/z‬‬ ‫‪§ ram/‬‬



‫‪/z‬‬ ‫‪§ r/‬‬



‫‪/xva‬‬ ‫‪¦ r/‬‬



‫‪/xv/‬‬



‫‪/xnuk/‬‬



‫‪/xn/‬‬



‫‪/xlisak/‬‬



‫‪/xl/‬‬



‫‪/xros/‬‬



‫‪/xr/‬‬



‫‪/xya‬‬ ‫‪ª vo‬‬ ‫‪¦ /‬‬



‫‪/xy/‬‬



‫‪/γba‬‬ ‫‪ª l/‬‬



‫‪/γb/‬‬



‫‪/γda‬‬ ‫‪¦ m/‬‬



‫‪/γd/‬‬



‫‪/γla¦ /‬‬



‫‪/γl/‬‬



‫حمله ناـگهاني سگ‬



‫‪/γref/‬‬



‫‪/γr/‬‬



‫چه خبره‪ ٬‬چه شده‬



‫‪/c§ ka‬‬ ‫‪ª ra/‬‬



‫‪/c§ k/‬‬



‫نام روستايي در سيستان‬



‫‪/c§ leng/‬‬



‫‪/c§ l/‬‬



‫‪/c§ rox/‬‬



‫‪/c§ r/‬‬



‫ـکيسه بزرگ بافته شده از مو‪ ٬‬پشم يا پنبه‬



‫‪/j§ va‬‬ ‫‪ª l/‬‬



‫‪/j§ v/‬‬



‫جگر‬



‫‪/j§ γa‬‬ ‫‪¦ r/‬‬



‫‪/j§ γ/‬‬



‫دوقلو‬



‫‪/j§ ma¦ l/‬‬



‫‪/j§ m/‬‬



‫‪/j§ le¦ r/‬‬



‫‪/j§ l/‬‬



‫نام آوايي براي صداي ريزش باران شديد‬ ‫خبر‪ ٬‬اطالع؛ دعوت‬ ‫علف اويار سالم‪ ٬‬نام‬



‫علمي آن ''‪``cyperase‬‬



‫االـکلنگ‬ ‫خروس‬ ‫خيابان؛ نهر آب‬ ‫شانس‪ ٬‬اقبال‬ ‫قدم‬ ‫روستا؛ قلعه‬



‫برق )زدن(؛ براق‬



‫جلد زيرين يا اصلي بالش که از پر يا پشم پر‬ ‫ـ ــشده است‬ ‫نام آوايي براي صداي ريختن سکه‬



‫‪/j§ ring/‬‬



‫‪/j§ r/‬‬



‫ميپايد‬



‫‪/mpaª a/‬‬



‫‪/mp/‬‬



‫ميبارد‬



‫‪/mbaª ra/‬‬



‫‪/mb/‬‬



‫ميتازد‬



‫‪/mtaª za/‬‬



‫‪/mt/‬‬



‫ميدود‬



‫‪/mdaª va/‬‬



‫‪/md/‬‬



‫ميکارد‬



‫‪/mkaª ra/‬‬



‫‪/mk/‬‬



‫‪١٩‬‬



‫‪٢٠‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫مقاله‬



‫ميگردد‬



‫‪/mga¦ rda/‬‬



‫‪/mg/‬‬



‫ميفهمد‬



‫‪/mfa¦ ma/‬‬



‫‪/mf/‬‬



‫ميسازد‬



‫‪/msaª za/‬‬



‫‪/ms/‬‬



‫ميزنم‬



‫‪/mza¦ no/‬‬



‫‪/mz/‬‬



‫ميآشامم‬



‫‪/ms§ a‬‬ ‫‪¦ mo/‬‬



‫‪/ms§ /‬‬



‫‪/mz§ apondi/‬‬



‫‪/mz§ /‬‬



‫ميخزد‬



‫‪/mxa¦ za/‬‬



‫‪/mx/‬‬



‫ميغرد‬



‫‪/mγorra/‬‬



‫‪/mγ/‬‬



‫ميچرد‬



‫‪/mc§ a‬‬ ‫‪¦ ra/‬‬



‫‪/mc§ /‬‬



‫ميجوم‬



‫‪/mj§ a‬‬ ‫‪ª vo/‬‬



‫‪/mj§ /‬‬



‫مينالد‬



‫‪/mnaª la/‬‬



‫‪/mn/‬‬



‫ميچسبد‬



‫‪/mlac§ a/‬‬



‫‪/ml/‬‬



‫ميريزد‬



‫‪/mre¦ za/‬‬



‫‪/mr/‬‬



‫‪/myo¦ /‬‬



‫‪/my/‬‬



‫نپري‬



‫‪/npari/‬‬



‫‪/np/‬‬



‫نبَري‬ ‫نداده است‬



‫‪/nbari/‬‬



‫‪/nb/‬‬



‫‪/ndaª da/‬‬



‫‪/nd/‬‬



‫نکشته است‬



‫‪/nkos§ ta/‬‬



‫‪/nk/‬‬



‫انگار‬



‫‪/ngaª r/‬‬



‫‪/ng/‬‬



‫نفس‬



‫‪/nfa¦ s/‬‬



‫‪/nf/‬‬



‫جاري )نسبت زنان دو برادر با يکديگر(‬



‫‪/nvak/‬‬



‫‪/nv/‬‬



‫‪/nsaª voni/‬‬



‫‪/ns/‬‬



‫‪/nzaª ida/‬‬



‫‪/nz/‬‬



‫‪/ns§ o‬‬ ‫‪¦ /‬‬



‫‪/ns§ /‬‬



‫‪/nz§ aponi/‬‬



‫‪/nz§ /‬‬



‫نخوري؛ نخري‬



‫‪/nxari/‬‬



‫‪/nx/‬‬



‫پهن نکني‬



‫‪/nγani/‬‬



‫‪/nγ/‬‬



‫نچشيدهام‬



‫‪/nc§ as§ idaª /‬‬



‫‪/nc§ /‬‬



‫نجوي‬



‫‪/nj§ a‬‬ ‫‪ª vi/‬‬



‫‪/nj§ /‬‬



‫نمک‬



‫‪/nmak/‬‬



‫‪/nm/‬‬



‫‪/nlagoni/‬‬



‫‪/nl/‬‬



‫محکم ميزدي‬



‫ميان‪ ٬‬وسط‬



‫نسايي‬ ‫نزاييده است‬ ‫نشان‬ ‫محکم نزني‬



‫نچسباني‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫نرويد‬



‫‪/nra¦ /‬‬



‫‪/nr/‬‬



‫نياورد‬



‫‪/nya‬‬ ‫‪ª va/‬‬



‫‪/ny/‬‬



‫‪٢١‬‬



‫توزيع واجها در جايگاههاي آغازي و پسآغازي خوشههاي دو همخواني آغازي‬ ‫در جدول شماره )‪ (٤‬نشان داده ميشود‪ .‬در اين جدول‪ ٬‬واجهاي ستون عمودي در‬ ‫جايگاه آغازي و واجهاي ستون افقي در جايگاه پسآغازي واقع ميشوند‪.‬‬ ‫جدول ‪ :٤‬خوشههاي دو همخواني آغازي‬ ‫‪y‬‬



‫‪r‬‬



‫‪l‬‬



‫‪z §s §z x γ §c § j m n‬‬



‫× × ×‬ ‫× × × ×‬ ‫× × × ×‬ ‫×‬ ‫× ×‬ ‫× × × ×‬ ‫×‬ ‫× ×‬



‫‪v s‬‬



‫×‬ ‫× × × × × × × ×‬



‫×‬ ‫×‬



‫‪f‬‬



‫×‬



‫? ‪d k g‬‬



‫‪t‬‬



‫‪p b‬‬



‫× × × ×‬ ‫×‬



‫× ×‬ ‫×‬ ‫× ×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫× × × × ×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫× × × ×‬ ‫× ×‬ ‫× ×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫× ×‬ ‫×‬ ‫× × × × × × × ×‬ ‫× × × ×‬ ‫× × × × × × × × × × ×‬ ‫× × ×‬ ‫×‬



‫×‬



‫× ×‬ ‫×‬



‫×‬



‫×‬ ‫×‬



‫×‬



‫×‬



‫×‬



‫×‬ ‫×‬



‫×‬



‫×‬ ‫×‬



‫×‬



‫× × × × × ×‬ ‫× × × × × ×‬



‫‪p‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪g‬‬ ‫?‬ ‫‪f‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪z‬‬ ‫‪§s‬‬ ‫‪§z‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪§c‬‬ ‫‪§j‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪l‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪y‬‬



‫با توجه به آنچه در جدول شماره )‪ (٤‬نشان داده شد‪ ٬‬توزيع يا شيوه آرايش دو‬ ‫همخوان در جايگاه آغازي از ترکيبات واجي زير تبعيت ميکند‪:‬‬



‫‪٢٢‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫مقاله‬



‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪ .١‬همخوان‬



‫فقط قبل از همخوان‬



‫‪/p/‬‬



‫سايشي ‪/s/‬‬



‫هـمخوانهـاي ‪/l,r,y/‬‬



‫و‬



‫واقـع‬



‫ميشود‪.‬‬ ‫‪.٢‬‬



‫همخوان ‪/b/‬‬



‫با توجه به کاربرد ساختواژياش به عنوان پيشوند امـري سـاز‪٬‬‬



‫نشانه گذشته ساده و يا التزامي )مضارع‪ /‬گذشته( قبل از‬ ‫‪z, § s, § z, x, γ , § c, § j, n, l, r, y/‬‬



‫همخوانهاي ‪/t, d, k, g, f, s,‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫‪.٣‬‬



‫همخوان ‪/t/‬‬



‫فقط قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/v, m, n, l, r/‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫‪.٤‬‬



‫همخوان ‪/d/‬‬



‫فقط قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/g, v, m, l, r/‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫‪.٥‬‬



‫همخوان ‪/k/‬‬



‫فقط قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/m, n, l, r/‬‬



‫‪.٦‬‬



‫همخوان ‪/g/‬‬



‫فقط قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/m, l, r/‬‬



‫‪.٧‬‬



‫همخوان ‪/?/‬‬



‫قبل و بعد از هيچ همخواني واقع نميشود‪.‬‬



‫‪.٨‬‬



‫همخوان ‪/f/‬‬



‫فقط قبل از‬



‫‪.٩‬‬



‫همخوان ‪/v/‬‬



‫قبل از هيچ همخواني واقع نميشود‪.‬‬



‫همخوانهاي ‪/l, r/‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫‪.١٠‬‬



‫همخوان ‪/s/‬‬



‫فقط قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/p, t, k, f, v, x, m, r, y/‬‬



‫‪.١١‬‬



‫همخوان ‪/z/‬‬



‫فقط قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/b, d, g, v, γ, m, r/‬‬



‫‪.١٢‬‬



‫‪/s‬‬ ‫همخوان ‪§ /‬‬



‫فقط قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/p, t, k, m, n, l, r, y/‬‬



‫‪.١٣‬‬



‫‪/z‬‬ ‫همخوان ‪§ /‬‬



‫فقط قبل از‬



‫همخوان ‪/r/‬‬



‫‪.١٤‬‬



‫همخوان ‪/x/‬‬



‫فقط قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/v, m, n, l, r, y/‬‬



‫‪.١٥‬‬



‫همخوان ‪/γ/‬‬



‫فقط قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/b, d, l, r/‬‬



‫‪.١٦‬‬



‫‪/c‬‬ ‫همخوان ‪§ /‬‬



‫فقط قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/k, l, r/‬‬



‫‪.١٧‬‬



‫همخوان ‪/j§/‬‬



‫فقط قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/v, γ, m, l, r/‬‬



‫‪.١٨‬‬



‫همخوان ‪ /m/‬به جز واج ‪/?/‬‬



‫قبل از همه همخوانهاي ديگر واقع ميشود‪.‬‬



‫‪.١٩‬‬



‫همخوان ‪ /n/‬به جز واج ‪/?/‬‬



‫قبل از همه همخوانهاي ديگر واقع ميشود‪.‬‬



‫‪.٢٠‬‬



‫همخوانهاي ‪/l, r, y/‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬ ‫واقع ميشود‪.‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬ ‫واقع ميشود‪.‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬ ‫واقع ميشود‪.‬‬



‫قبل از هيچ همخواني واقع نميشوند‪.‬‬



‫با توجه به موارد فوق مالحظه ميشود که شيوه آرايش و رابطه دو همخوان در‬ ‫جايگاه آغازي داراي محدوديتهاي خاصي است‪ .‬اين محدوديتها را به صورت‬ ‫زير ميتوان بيان کرد‪:‬‬ ‫‪ .١‬واجهاي همجايگاه‬



‫مانند‪/pb, td, fv, § c§ j,.../ :‬‬



‫هرگز درون خوشه هـمخوانـي‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪٢٣‬‬



‫آغازي در کنار يکديگر واقع نميشوند‪.‬‬ ‫‪ .٢‬خوشه دو همخواني آغازي نميتوانـد از دو واج‬



‫هـمانند ‪/pp, bb, vv, ll,.../‬‬



‫تشکيل شود‪.‬‬ ‫‪.٣‬‬



‫واجهاي ‪/?, v, l, r, y/‬‬



‫در جايگاه عضو اول خوشه آغازي واقع نميشوند‪ .‬در‬



‫همخوانها واج ‪/?/‬‬



‫در جايگاه عضو دوم خوشه آغازي نيز نميتواند واقـع‬



‫بين اين‬ ‫شود‪.‬‬



‫‪ .٤‬به استثناي واجهاي ‪ /?, v, l, r, y/‬ـ‪ ٬‬واجهاي داراي شيوه توليد يکسان معموًال در‬ ‫خوشههاي آغازي واقع نميشوند‪ .‬اما‪ ٬‬مواردي نيز وجود دارد که چنين واجهـايي‬ ‫درون خوشه همخواني آغازي به کار رفتهاند‪.‬‬



‫مانند‪ :‬واج ‪/b/‬‬



‫با واجهاي‬



‫انسدادي ‪/t,‬‬



‫ترکيبات واجي نقش سـاختواژي دارد‪ ٬‬يـعني‪ ٬‬بـه عـنوان‬ ‫‪ d, k, g/‬ـ‪ ٬‬واج ‪ /b/‬در اين‬ ‫ِ‬ ‫پيشوند فعل امرـساز ايفاي نقش ميکند؛ واج ‪ /d/‬با واج ‪ /g/‬ـ‪ ٬‬واج ‪ /s/‬با واجهاي ‪/f, v,‬‬ ‫‪ x/‬ـ‪ ٬‬واج ‪ /z/‬با واجهاي ‪ /v, γ/‬ـ‪ ٬‬و واج ‪/x/‬‬



‫با واج ‪ /v/‬ـ‪ .‬در همه اين خوشههاي همخواني‬



‫واجهاي مورد نظر جايگاه توليد متفاوت دارند‪.‬‬ ‫‪ .٥‬واجهاي مختلف داراي بسامد وقوع متفاوت هستند‪ .‬تعدادي از آنـها بسـامد‬ ‫وقوع بااليي دارند‪٬‬‬



‫مانند‪ /l/ :‬ـ‪ /r/ ٬‬ـ‪ /m/ ٬‬ـ‪ /n/ ٬‬ـ‪ /b/ ٬‬ـ‪ .‬واجهاي ‪ /m/‬و ‪/n/‬‬



‫در جايگاه آغازي‬



‫خوشه دو همخواني از بيشترين بسامد وقوع برخوردارند‪ .‬در واقع‪ ٬‬ايـن واجهـا در‬ ‫بيشتر بافتهاي خوشهاي ذـکر شده کاربرد ساختواژي‬



‫دارند‪ .‬واج ‪/m/‬‬



‫تصريفي زمان حال ساده و يا حال استمراري را داراست و واج‬ ‫پيشوند منفيساز به کار ميرود‪.‬‬



‫بهعالوه‪ ٬‬واجهاي ‪ /l/‬و ‪/r/‬‬



‫را در جايگاه پسآغازي دارند‪ .‬همچنين‪ ٬‬واج‬



‫‪/b/‬‬



‫بعضي ديگر‪٬‬‬



‫بيشتر به عنوان‬



‫نيز بيشترين بسامد وقوع‬



‫از بسامد وقوع بااليي در جايگاه‬



‫آغازي برخوردار است‪ .‬از سوي ديگر‪ ٬‬بعضي از واجها‬ ‫مانند ‪/?/‬‬



‫‪/n/‬‬



‫نقش پيشوند‬



‫‪/z‬‬ ‫مانند ‪§ /‬‬



‫حـداقـل وقـوع و‬



‫فاقد وقوع درون خوشههاي همخواني آغازي هستند‪.‬‬



‫‪٢٤‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫مقاله‬



‫‪ .٢‬خوشههاي دو همخواني پاياني‪:‬‬ ‫مثال سيستاني‬



‫خوشه همخواني‬



‫معادل فارسي‬ ‫پرش‬



‫‪/j§ opp/‬‬



‫‪/pp/‬‬



‫ميل‪٬‬آرزو‬



‫‪/?obb/‬‬



‫‪/bb/‬‬



‫ثبت‬



‫‪/sabt/‬‬



‫‪/bt/‬‬



‫ـکبک‬



‫‪/kabk/‬‬



‫‪/bk/‬‬



‫حبس‬



‫‪/?abs/‬‬



‫‪/bs/‬‬



‫قبض‬



‫‪/γabz/‬‬



‫‪/bz/‬‬



‫نبش‬



‫‪/nabsÏ/‬‬



‫‪/bsÏ/‬‬



‫‪/pesÏlabcÏ/‬‬



‫‪/bcÏ/‬‬



‫‪/tabl/‬‬



‫‪/bl/‬‬



‫قبر‬



‫‪/γabr/‬‬



‫‪/br/‬‬



‫ـکر‪ ٬‬ناشنوا‬



‫‪/kutt/‬‬



‫‪/tt/‬‬



‫‪/sÏutk/‬‬



‫‪/tk/‬‬



‫‪/lotf/‬‬



‫‪/tf/‬‬



‫صحبت‪ ٬‬کالم؛ زبان‬



‫‪/notγ/‬‬



‫‪/tγ/‬‬



‫پايان؛ مجلس ختم؛ آدم بدجنس‬



‫‪/xatm/‬‬



‫‪/tm/‬‬



‫متن‬



‫‪/matn/‬‬



‫‪/tn/‬‬



‫ـکتري‬



‫‪/ketl/‬‬



‫‪/tl/‬‬



‫عطر‬



‫‪/?atr/‬‬



‫‪/tr/‬‬



‫محکم‪ ٬‬شديد؛ شدت‬



‫‪/zadd/‬‬



‫‪/dd/‬‬



‫ابتدا‬



‫‪/badv/‬‬



‫‪/dv/‬‬



‫حدس‬



‫‪/?ads/‬‬



‫‪/ds/‬‬



‫يقين‪ ٬‬مبرهن‬



‫‪/sedγ/‬‬



‫‪/dγ/‬‬



‫انصاف‪ ٬‬عدل‬



‫‪/?adl/‬‬



‫‪/dl/‬‬



‫خدر‬



‫‪/xedr/‬‬



‫‪/dr/‬‬



‫جوي آب‬



‫‪/j§ akk/‬‬



‫‪/kk/‬‬



‫عکس‬



‫‪/?aks/‬‬



‫‪/ks/‬‬



‫حکم‬



‫‪/?okm/‬‬



‫‪/km/‬‬



‫رکن‬



‫‪/rokn/‬‬



‫‪/kn/‬‬



‫شکل‬



‫‪/sÏekl/‬‬



‫‪/kl/‬‬



‫فضول‬ ‫ـکاسه سر؛ فرق سر؛ طبل‬



‫شويد )سبزي(‬ ‫لطف‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫فکر‬



‫‪/fekr/‬‬



‫‪/kr/‬‬



‫ـگله شتر‬



‫‪/bagg/‬‬



‫‪/gg/‬‬



‫سفت‬



‫‪/seft/‬‬



‫‪/ft/‬‬



‫فوت‪ ٬‬پف‬



‫‪/puff/‬‬



‫‪/ff/‬‬



‫نفس‬



‫‪/nafs/‬‬



‫‪/fs/‬‬



‫حفظ‬



‫‪/?efz/‬‬



‫‪/fz/‬‬



‫نفخ‬



‫‪/nafx/‬‬



‫‪/fx/‬‬



‫وفق‬



‫‪/vefγ/‬‬



‫‪/fγ/‬‬



‫دفن‬



‫‪/dafn/‬‬



‫‪/fn/‬‬



‫طفل‬



‫‪/tefl/‬‬



‫‪/fl/‬‬



‫ـکفر‬



‫‪/kofr/‬‬



‫‪/fr/‬‬



‫لهجه‪ ٬‬لفظ‬



‫‪/lavz/‬‬



‫‪/vz/‬‬



‫جو‪ ٬‬فضا‬



‫‪/j§ avv/‬‬



‫‪/vv/‬‬



‫اسب‬



‫‪/?asp/‬‬



‫‪/sp/‬‬



‫غصب‬



‫‪/γasb/‬‬



‫‪/sb/‬‬



‫درست‪ ٬‬کامل‬



‫‪/drost/‬‬



‫‪/st/‬‬



‫قصد و غرض‬



‫‪/γesd/‬‬



‫‪/sd/‬‬



‫لک يا پيس‬



‫‪/pesk/‬‬



‫‪/sk/‬‬



‫توان‪ ٬‬قدرت )مالي(‬



‫‪/vos?/‬‬



‫‪/s?/‬‬



‫نصف‬



‫‪/nesf/‬‬



‫‪/sf/‬‬



‫نام آوايي براي صداي لوالهاي در و پنجره‬



‫‪/xliss/‬‬



‫‪/ss/‬‬



‫فسخ‬



‫‪/fasx/‬‬



‫‪/sx/‬‬



‫فسق‬



‫‪/fesγ/‬‬



‫‪/sγ/‬‬



‫‪/tlesm/‬‬



‫‪/sm/‬‬



‫اصل‬



‫‪/?asl/‬‬



‫‪/sl/‬‬



‫ـکسر شأن و منزلت‬



‫‪/kasr/‬‬



‫‪/sr/‬‬



‫جذب‬



‫‪/j§ azb/‬‬



‫‪/zb/‬‬



‫‪/mozd/‬‬



‫‪/zd/‬‬



‫ـگردن‬



‫‪/j§ azg/‬‬



‫‪/zg/‬‬



‫جزء‬



‫‪/j§ ozv/‬‬



‫‪/zv/‬‬



‫وضع‪ ٬‬وضعيت‬



‫‪/vazz/‬‬



‫‪/zz/‬‬



‫طلسم‬



‫مزد‬



‫‪٢٥‬‬



‫‪٢٦‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫مقاله‬



‫رزق‪ ٬‬روزي‬



‫‪/rezγ/‬‬



‫‪/zγ/‬‬



‫عزم؛ هضم‬



‫‪/?azm/‬‬



‫‪/zm/‬‬



‫وزن‬



‫‪/vazn/‬‬



‫‪/zn/‬‬



‫آدم بدجنس‬



‫‪/razl/‬‬



‫‪/zl/‬‬



‫بذر‬



‫‪/bazr/‬‬



‫‪/zr/‬‬



‫درشت‪ ٬‬بزرگ‬



‫‪/dros§ t/‬‬



‫‪/s§ t/‬‬



‫تخم شپش‬



‫‪/ras§ k/‬‬



‫‪/s§ k/‬‬



‫ـکشف‬



‫‪/kas§ f/‬‬



‫‪/s§ f/‬‬



‫حشو‬



‫‪/?as§ v/‬‬



‫‪/s§ v/‬‬



‫جوش‬



‫‪/j§ us§ § s /‬‬



‫‪/s§ § s /‬‬



‫مشق؛ تمرين‬



‫‪/ma¦ § s γ/‬‬



‫‪/s§ γ/‬‬



‫پشم‬



‫‪/pa¦ § s m/‬‬



‫‪/s§ m/‬‬



‫جشن‬



‫‪/j§ as§ n/‬‬



‫‪/s§ n/‬‬



‫قشر‪ ٬‬گروه‬



‫‪/γes§ r/‬‬



‫‪/s§ r/‬‬



‫‪/dra‬‬ ‫‪¦ xt/‬‬



‫‪/xt/‬‬



‫سفارش‪ ٬‬توصيه‬



‫‪/j§ a‬‬ ‫‪¦ xd/‬‬



‫‪/xd/‬‬



‫شخص‬



‫‪/s§ a‬‬ ‫‪¦ xs/‬‬



‫‪/xs/‬‬



‫لغزنده‬



‫‪/la¦ xs§ /‬‬



‫‪/xs§ /‬‬



‫ژوليده‪ ٬‬پريشان‬



‫‪/buz‬‬ ‫‪§ § z/‬‬



‫‪/z‬‬ ‫‪§ § z/‬‬



‫هندوانه نارس‬



‫‪/kaxx/‬‬



‫‪/xx/‬‬



‫تخمه؛ تخم‬



‫‪/toxm/‬‬



‫‪/xm/‬‬



‫درآمد‬



‫‪/daxl/‬‬



‫‪/xl/‬‬



‫فخر‪ ٬‬غرور‬



‫‪/faxr/‬‬



‫‪/xr/‬‬



‫سقط‬



‫‪/seγt/‬‬



‫‪/γt/‬‬



‫‪/na¦ γd/‬‬



‫‪/γd/‬‬



‫وقف‬



‫‪/vaγf/‬‬



‫‪/γf/‬‬



‫لغو‬



‫‪/laγv/‬‬



‫‪/γv/‬‬



‫رقص‬



‫‪/ra‬‬ ‫‪¦ γs/‬‬



‫‪/γs/‬‬



‫بغض‬



‫‪/boγz/‬‬



‫‪/γz/‬‬



‫نقش‬



‫‪/na¦ γs§ /‬‬



‫‪/γs§ /‬‬



‫صداي ناـگهاني همانند صداي انفجار‬



‫‪/traγγ /‬‬



‫‪/γγ /‬‬



‫درخت‬



‫نقد‬



‫مقاله‬



‫نقب‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪/naγm/‬‬



‫‪/γm/‬‬



‫آبنبات؛ نقل‬



‫‪/noγl/‬‬



‫‪/γl/‬‬



‫فقر‬



‫‪/faγr/‬‬



‫‪/γr/‬‬



‫‪/drec‬‬ ‫‪§ § c/‬‬



‫‪/c§ § c/‬‬



‫حجب‬



‫‪/?oj§ b/‬‬



‫‪/j§ b/‬‬



‫شادي‪ ٬‬شوق‬



‫‪/vaj§ d/‬‬



‫‪/j§ d/‬‬



‫‪/maj§ g/‬‬



‫‪/j§ g/‬‬



‫‪/?aj§ z/‬‬



‫‪/j§ z/‬‬



‫‪/j§ aj§ § j/‬‬



‫‪/j§ § j/‬‬



‫‪/?aj§ m/‬‬



‫‪/j§ m/‬‬



‫‪/?ej§ r/‬‬



‫‪/j§ r/‬‬



‫عمد‬



‫‪/?amd/‬‬



‫‪/md/‬‬



‫لمس‬



‫‪/lams/‬‬



‫‪/ms/‬‬



‫رمز‬



‫‪/ramz/‬‬



‫‪/mz/‬‬



‫شمش‬



‫‪/s§ ems§ /‬‬



‫‪/ms§ /‬‬



‫ورم‬



‫‪/damm/‬‬



‫‪/mm/‬‬



‫امن‬



‫‪/?amn/‬‬



‫‪/mn/‬‬



‫عمر‬



‫‪/?omr/‬‬



‫‪/mr/‬‬



‫ـکنار‪ ٬‬جنب‬



‫‪/j§ anb/‬‬



‫‪/nb/‬‬



‫ضربه زدن گوساله به پستان مادر هنگام‬



‫‪/sont/‬‬



‫‪/nt/‬‬



‫مواجه شدن ناـگهاني با کسي يا چيزي‬



‫مژه؛ ريز‪ ٬‬بسيار کوچک‬ ‫عجز‬ ‫جوجهتيغي‬ ‫حجم‬ ‫شکنجه‪ ٬‬عذاب‬



‫ـ ــشير خوردن‬ ‫قند‬



‫‪/γa‬‬ ‫‪¦ nd/‬‬



‫‪/nd/‬‬



‫بچه شتر‬



‫‪/j§ ong/‬‬



‫‪/ng/‬‬



‫جنس‬



‫‪/j§ ens/‬‬



‫‪/ns/‬‬



‫ـکتاب کنز‬



‫‪/kanz/‬‬



‫‪/nz/‬‬



‫ـگنج‬



‫‪/ga‬‬ ‫‪¦ nj§ /‬‬



‫‪/nj§ /‬‬



‫سن‬



‫‪/senn/‬‬



‫‪/nn/‬‬



‫قلب؛ آدم متقلب‬



‫‪/γalb/‬‬



‫‪/lb/‬‬



‫غلت‬



‫‪/γalt/‬‬



‫‪/lt/‬‬



‫سريع‪ ٬‬تند؛ کبوتري که به خانه صاحبش عادت‬ ‫ـ ــکرده است‪.‬‬



‫‪/j§ a‬‬ ‫‪¦ ld/‬‬



‫‪/ld/‬‬



‫‪٢٧‬‬



‫‪٢٨‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫مقاله‬



‫زمين‪ ٬‬ملک‬



‫‪/melk/‬‬



‫‪/lk/‬‬



‫موش کوچک‪ ٬‬بچهموش‬



‫‪/c§ alg/‬‬



‫‪/lg/‬‬



‫زلف‪ ٬‬موي بلند‬



‫‪/zolf/‬‬



‫‪/lf/‬‬



‫فلس‬



‫‪/fals/‬‬



‫‪/ls/‬‬



‫تلخ‬



‫‪/talx/‬‬



‫‪/lx/‬‬



‫جمع کردن خاـک به صورت تلهاي کوچک‬



‫‪/j§ alγ/‬‬



‫‪/lγ/‬‬



‫‪/xalm/‬‬



‫‪/lm/‬‬



‫‪/c§ oll/‬‬



‫‪/ll/‬‬



‫‪/c§ a‬‬ ‫‪¦ rb/‬‬



‫‪/rb/‬‬



‫‪/lert/‬‬



‫‪/rt/‬‬



‫چاقو‬



‫‪/ka‬‬ ‫‪ª rd/‬‬



‫‪/rd/‬‬



‫چرک‬



‫‪/c§ ark/‬‬



‫‪/rk/‬‬



‫مرگ‬



‫‪/marg/‬‬



‫‪/rg/‬‬



‫ظرف‬



‫‪/zarf/‬‬



‫‪/rf/‬‬



‫سرو‬



‫‪/sarv/‬‬



‫‪/rv/‬‬



‫خرس‬



‫‪/xers/‬‬



‫‪/rs/‬‬



‫ماهيچههاي روي شکم؛ ُپرز قالي‬



‫‪/porz/‬‬



‫‪/rz/‬‬



‫عرش‬



‫‪/?ars§ /‬‬



‫‪/rs§ /‬‬



‫دوچرخه‪ ٬‬چرخ‬



‫‪/c§ arx/‬‬



‫‪/rx/‬‬



‫چاله‪ ٬‬گودال‬



‫‪/korγ/‬‬



‫‪/rγ/‬‬



‫‪/morc§ /‬‬



‫‪/rc‬‬ ‫‪§ /‬‬



‫‪/xarj§ /‬‬



‫‪/rj§ /‬‬



‫‪/narm/‬‬



‫‪/rm/‬‬



‫‪/j§ arr/‬‬



‫‪/rr/‬‬



‫آب بيني‬ ‫چاه توالت‬ ‫چرب‬ ‫الغر )ـگوشت حيوان(‬



‫فلفل‬ ‫خرج‪ ٬‬هزينه؛ اطعام )براي مرده(‬ ‫نرم‬ ‫صداي گرفته‬



‫بر پايه دادههاي زباني فوق الذکر‪ ٬‬توزيع واجها در جايگاه پـيشپاياني و پـاياني‬ ‫خوشههاي دو همخواني پاياني در جدول شماره )‪ (٥‬نمايش داده ميشود‪ .‬در ايـن‬ ‫جدول واجهاي ستون عمودي پيشپاياني و واجهاي ستون افقي در جايگاه پـاياني‬ ‫واقع ميشوند‪.‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪٢٩‬‬



‫جدول ‪ :٥‬خوشههاي دو همخواني پاياني‬ ‫‪y‬‬



‫‪z §s §z x γ §c § j m n‬‬



‫‪r‬‬



‫‪l‬‬



‫×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫×‬



‫×‬ ‫× × ×‬ ‫×‬ ‫× × ×‬



‫×‬



‫× × ×‬



‫×‬ ‫×‬



‫× ×‬ ‫×‬



‫× × ×‬



‫× ×‬



‫×‬ ‫× ×‬ ‫× × × ×‬ ‫× ×‬ ‫×‬



‫× ×‬ ‫×‬ ‫×‬



‫×‬ ‫×‬



‫×‬



‫× ×‬ ‫× ×‬



‫×‬



‫×‬



‫‪v s‬‬



‫× ×‬ ‫×‬ ‫× ×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫× ×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫× × × × ×‬ ‫×‬



‫‪f‬‬



‫? ‪d k g‬‬



‫×‬ ‫×‬



‫×‬ ‫×‬



‫×‬



‫×‬



‫×‬



‫×‬



‫‪t‬‬



‫‪p b‬‬



‫× ×‬ ‫×‬



‫×‬



‫×‬



‫× ×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫× × × × ×‬ ‫× ×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫× ×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫× × × × ×‬



‫× ×‬ ‫×‬



‫×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫× × × × ×‬ ‫× × × × ×‬ ‫× × × × ×‬



‫×‬ ‫× × ×‬ ‫× ×‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫× × × × ×‬



‫‪p‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪g‬‬ ‫?‬ ‫‪f‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪z‬‬ ‫‪§s‬‬ ‫‪§z‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪γ‬‬ ‫‪§c‬‬ ‫‪§j‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪l‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪y‬‬



‫با توجه به آنچه در جدول شـماره )‪ (٥‬آمـده است‪ ٬‬شـيوه آرايش و رابـطه بـين‬ ‫همخوانها در جايگاه پاياني )پيشپاياني و پاياني( را ميتوان به شکل زير بيان کرد‪:‬‬ ‫‪ .١‬همخوان‬



‫‪/p/‬‬



‫فقط قبل از خودش به کار ميرود و قبل از همخوانهاي ديگـر‬



‫واقع نميشود‪.‬‬ ‫‪.٢‬‬



‫همخوان ‪/b/‬‬



‫قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/b, t, k, s, z, § s, § c, l, r/‬‬



‫‪.٣‬‬



‫همخوان ‪/t/‬‬



‫قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/t, k, f, γ, m, n, l, r/‬‬



‫‪.٤‬‬



‫همخوان ‪/d/‬‬



‫قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/d, v, s, γ, l, r/‬‬



‫‪.٥‬‬



‫همخوان ‪/k/‬‬



‫قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/k, s, m, n, l, r/‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬ ‫واقع ميشود‪.‬‬



‫‪٣٠‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪ .٦‬همخوان ‪/g/‬‬



‫مقاله‬



‫فقط قبل از خودش بهـکار ميرود و قبل از همخوانهاي ديگر واقع‬



‫نميشود‪.‬‬ ‫‪.٧‬‬



‫همخوان ‪/?/‬‬



‫‪.٨‬‬



‫همخوان ‪/f/‬‬



‫‪.٩‬‬



‫همخوان ‪/v/‬‬



‫قبل از هيچ همخواني واقع نميشود‪.‬‬ ‫قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/t, f, s, z, x, γ, n, l, r/‬‬



‫به جز خودش فقط قبل از‬



‫همخوان ‪/z/‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫به کار ميرود و قـبل از‬



‫همخوانهاي ديگر واقع نميشود‪.‬‬ ‫‪.١٠‬‬



‫قبل از همخوانهاي‬



‫همخوان ‪/s/‬‬



‫‪/p, b, t, d, k, ?, f, s, x, γ, m, l, r/‬‬



‫واقع‬



‫ميشود‪.‬‬ ‫همخوانهاي ‪/b, d, g, v, z, γ, m, n, l, r/‬‬



‫‪.١١‬‬



‫همخوان ‪/z/‬‬



‫قبل از‬



‫‪.١٢‬‬



‫‪/s‬‬ ‫همخوان ‪§ /‬‬



‫قبل از‬



‫‪.١٣‬‬



‫‪/z‬‬ ‫همخوان ‪§ /‬‬



‫فقط قبل از خودش بهـکار ميرود و قبل از همخوانهاي ديگر‬



‫همخوانهاي ‪/t, k, f, v, § s, γ, m, n, r/‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫واقع نميشود‪.‬‬ ‫‪.١٤‬‬



‫همخوان ‪/x/‬‬



‫قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/s, § s, x, m, l, r/‬‬



‫‪.١٥‬‬



‫همخوان ‪/γ/‬‬



‫قبل از‬



‫همخوانهاي ‪/t, d, f, v, s, z, § s, γ, m, l, r/‬‬



‫‪.١٦‬‬



‫‪/c‬‬ ‫همخوان ‪§ /‬‬



‫فقط قبل از خودش بهـکار ميرود و قبل از همخوانهاي ديگر‬



‫واقع ميشود‪.‬‬ ‫واقع ميشود‪.‬‬



‫واقع نميشود‪.‬‬ ‫قبل از‬



‫‪.١٧‬‬



‫همخوان ‪/j§/‬‬



‫‪.١٨‬‬



‫همخوان ‪/m/‬‬



‫همخوانهاي ‪/b, d, g, z, § j, m, r/‬‬



‫قبل از همخوانهاي‬



‫ارتباط‪ ٬‬از ذـکر واژههاي عاريتي‪ ٬‬مانند‪:‬‬ ‫‪ .١٩‬همخوان‬



‫‪/n/‬‬



‫قبل از‬



‫واژههاي عاريتي‪ ٬‬از قبيل‪:‬‬ ‫‪.٢٠‬‬



‫همخوان ‪/l/‬‬



‫‪.٢١‬‬



‫همخوان ‪/r/‬‬



‫قبل از‬



‫‪/la‬‬ ‫‪ª mp/‬‬



‫واقع ميشود‪ .‬در اين‬



‫يا ‪ /pomp/‬ـ‪ ٬‬صرفنظر شده است‪.‬‬



‫همخوانهاي ‪/b, t, d, k, g, s, z/‬‬



‫‪/taª nk/‬‬



‫قبل از‬



‫‪/d, s, z, § s, m, n, r/‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫واقع ميشود‪ .‬از ذـکر‬



‫يا ‪ /baª nk/‬ـ‪ ٬‬صرفنظر شده است‪.‬‬



‫همخوانهاي ‪/b, t, d, k, g, f, s, z, § s, m, l, r/‬‬



‫واقع ميشود‪.‬‬



‫همخوانهاي ‪/b, t, d, k, g, f, s, z, § s, x, γ, § c, § j, m, r/‬‬



‫واقع‬



‫ميشود‪.‬‬ ‫‪.٢٢‬‬



‫همخوان ‪/y/‬‬



‫قبل از هيچ همخواني واقع نميشود‪.‬‬



‫با توجه به نوع همخوانهايي که در جايگاه پيشپاياني و پاياني در کنار هم قرار‬ ‫ـگرفتهاند‪ ٬‬نتايج زير حاصل ميشود‪:‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫توصيف دستگاه واجي گويش سيستاني‬



‫‪ .١‬بر خالف همخوانهاي آغازي‪ ٬‬در خوشههاي پاياني به جـز‬ ‫واجهاي يکسان ديگر کنار يکديگر وقوع مييابند‪٬‬‬



‫‪٣١‬‬



‫واجهـاي ‪/?, y/‬‬



‫مانند‪bb, tt, dd, kk, .../ :‬‬



‫‪ /pp,‬ـ‪.‬‬



‫همانگونه که در شواهد زباني مربوط مشاهده ميشود‪ ٬‬اين ترکيبات همخواني پس‬ ‫از واـکههاي کوتاه تحقق يافتهانـد‪ .‬ايـن تـرکيبپذيري و هـمآيي دو واج يکسـان در‬ ‫خوشههاي پاياني به نظر ميرسد پديدهاي آوايي بـاشد تـا پـديدهاي واجـي‪ .‬زيـرا‪٬‬‬ ‫تکرارنشدن واج يکسان در خوشه پاياني باعث ايجاد واژهاي جـديد نـميشود‪ .‬بـه‬ ‫همين دليل در واجنگاري سنجشهاي واجي مربوط به واژههـايي داراي ايـن قـبيل‬ ‫ترکيب واجي در خوشه پاياني فقط به ذـکر يک همخوان بسنده شده است‪.‬‬ ‫‪ .٢‬همخوان‬



‫‪/r/‬‬



‫بيشترين وقوع را در هر دو جايگاه پيشپاياني و پاياني دارد‪ .‬در‬



‫حالي که واجهايي‬



‫نيز از ميزان وقوع بااليي برخوردار هستند‪ ٬‬بعضي از‬



‫مانند ‪/s, z, l/‬‬



‫واجها مانند ‪ /p, g, v, § z, § c/‬ـ‪ ٬‬در جايگاه پيشپاياني فقط يک وقوع دارند و واجي مانند‬ ‫‪/?/‬‬



‫در اين جايگاه هيچ وقوعي ندارد‪.‬‬ ‫‪.٣‬‬



‫همخوان ‪/y/‬‬



‫در جايگاه پيشپاياني و پاياني قبل يا بعد از همخوان ديگري واقع‬



‫نميشود‪.‬‬ ‫‪ .٤‬همه همخوانها به جز مورد )‪ (٣‬در جايگاه پـاياني واقـع مـيشوند‪ .‬در ايـن‬ ‫‪ /z‬و ‪/?/‬‬ ‫ارتباط‪ ٬‬واجهاي ‪§ /‬‬



‫فقط داراي يک وقوع در جايگاه پاياني هستند‪.‬‬ ‫©‬



‫ـگويششناسي‬



‫‪04BAQBID.MQA‬‬



‫نمونه ‪٣‬‬



‫‪D:3‬‬



‫ح‪ :‬سينا غ‪ :‬عآ ‪٩‬ص‬



‫‪١٣٨٤/٠٥/٢٣‬‬



‫شيرازي باستان‬ ‫حسن رضائي باغبيدي )فرهنگستان زبان و ادب فارسي(‬ ‫يکي از مهمترين و‪ ٬‬در عين حال‪ ٬‬جذابترين حوزهها در زبانشناسي ايراني کشـف و‬ ‫بازسازي ويژگيهاي زبانها و گويشهايي است که هيچ شاهد مستقيمي از آنها بر جاي‬ ‫نمانده است‪ .‬از ميان زبانهاي ايراني باستان که در اواسط هزاره نخست پيش از ميالد در‬ ‫پهنه وسيعي از مرزهاي شمالي چين در شرق‪ ٬‬تا سواحل شمالي درياي سياه در غرب‪٬‬‬ ‫رواج داشت‪ ٬‬تنها آثار مستقيم دو زبان بر جاي مانده است‪ :‬فارسي باستان به خط ميخي‬ ‫در کتيبههاي شاهنشاهان هخامنشي که متأخرترين آنها متعلق به اردشير سوم )پادشاهي‪:‬‬ ‫‪٣٣٨ - ٣٥٩‬ـقم( است‪ ٬‬و اوستايي با دو گويش گاهاني )يا متقدم( و متأخر‪ ٬‬که قرنها سينه‬ ‫به سينه نقل ميشد و سرانجام در سده چهارم ميالدي در زمـان پـادشاهي شـاپور دوم‬ ‫ساساني )‪٣٧٩ - ٣٠٩‬ـم( به خطي مخصوص به نگارش درآمد‪.‬‬ ‫شواهد غيرمستقيم زبان اسکيتي باستان )زبان سکاهاي غربي( را ميتوان در چند نام‬ ‫خاص‪ ٬‬چند نام نژادي و چند جاينام در کتيبههاي يوناني منطقه ُپ نتوس‪ ١‬و نـيز در آثـار‬



‫مورخان يوناني يافت‪ .‬بهعالوه‪ ٬‬بـرخـي جـاينامها در اوکـرايـن و جـنوب روسـيه مـنشأ‬



‫رم تي بود‪ ٣.‬بـه روايت هـرو ُدت‬ ‫اسکيتي دارند‪ ٢.‬يکي از گويشهاي اسکيتي باستان‪َ ٬‬س َ‬ ‫‪1) Pontus‬‬ ‫‪2) See: V. I. Abaev, ``Skifo-sarmatskie narec§ ija'', Osnovy iranskogo jazykoznanija I, Moskva, Nauk,‬‬ ‫‪1979, pp. 272-364.‬‬ ‫‪3) See: J. Harmatta, Studies in the History and Language of the Sarmatians , Szeged, Acta Universitatis‬‬ ‫‪de Attila Jo¨ zsef Nominatae, Acta Antiqua et Archaeologica XIII, 1970.‬‬



‫‪٣٢‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٣٣‬‬



‫شيرازي باستان‬



‫»زبان سرمتيان اسکيتي است‪ ٬‬اما به اصالت باستانياش صحبت نميشود«‪.‬‬



‫‪٤‬‬



‫مادي باستان يکي ديگر از زبانهاي کمتر شناخته شده ايراني باستان است که شواهد‬ ‫غيرمستقيم آن را ميتوان در برخي القاب‪ ٬‬نامهاي خاص‪ ٬‬نامهاي قبايل و جاينامها در‬ ‫ـکتيبههاي آشوري‪ ٬‬بابلي و فارسي باستان‪ ٬‬در الواح ايالمي‪ ٬‬در اسناد آرامي و نيز در آثار‬ ‫مور خان يوناني يافت‪.‬‬ ‫ّ‬



‫‪٥‬‬



‫تا کنون‪ ٬‬عناصري را از چند زبان ايراني باستان ديگر‪ ٬‬گاه با حدس و گمان‪ ٬‬شناسايي‬



‫)رخَ جي( بـاستان‪ ٬ ٦‬پـارتي بـاستان‪ ٬ ٧‬خـوارزمـي‬ ‫ـکردهاند که عبارتاند از‪ :‬آر اخوسيايي ُ‬ ‫باستان‪ ٨‬و ُس غدي باستان‪ . ٩‬مسلمًا‪ ٬‬زباني که ميتوان آن را باـکتريايي )بلخي( باستان ناميد‬



‫نيز‪ ٬‬وجود داشته است‪ ٬‬چرا که به روايت استرابو »نام آريانا به بخشي از پارس و ماد هم‬ ‫اطالق شده است؛ و نيز به باـکترياييها و سغديها در شمال؛ زيرا اينان به زباني تقريبًا‬ ‫يکسان‪ ٬‬تنها با اختالفات جزئي‪ ٬‬سخن ميگويند«‪ ١٠.‬وجود برخي زبانهاي ايراني ميانه و‬ ‫ايراني نو که نميتوان آنها را بازمانده هيچ يک از زبانهاي شناختهشده ايرانـي بـاستان‬ ‫دانست‪ ٬‬حکايت از آن دارد که زبانهاي ايراني باستان ديگري نيز وجود داشته که هيچ‬ ‫اثر مستقيم يا غيرمستقيمي از آنها بر جاي نمانده است‪.‬‬ ‫چنان که ميدانيم‪ ٬‬فارسي باستان به کار رفته در کتيبههاي هخامنشي‪ ٬‬در واقع‪ ٬‬زبان‬ ‫پارسي پـاسارگاديان‬ ‫دربار و زبان مادري هخامنشيان را مينماياند که خانداني از طايفه‬ ‫ِ‬ ‫‪ D. Godley, London, William Heinemann Ltd, vol. II, 1957, p. 317 (Book‬ـ‪4) Herodotus , tr. A.‬‬ ‫‪ 117).‬ـ ‪IV.‬‬ ‫‪« sterreichische‬‬ ‫‪5) See: M. Mayrhofer , D ie R ek o n stru k t io n d es M ed i sch en , Graz/Wien/Ko« ln, O‬‬ ‫‪Akademie der Wissenschaften, 1968.‬‬ ‫‪6) See: R. Schmitt , ``Andere altiranische Dialekte'', C o m p en d iu m L in gu a ru m Iran icaru m , ed. R.‬‬



‫‪Schmitt, Wiesbaden, Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1989, pp. 91-92.‬‬ ‫‪7) See: A. Ghilain, Essai sur la langue parthe, Louvain, Publications Universitaires, 1966, p. 8.‬‬ ‫‪8) See: H. Humb ach , ``About Go¦ pats§ ¦ a h, His Country, and the Khwa¦rezmian Hypothesis'', A c t a‬‬



‫ـ‬



‫‪Iranica 24, Leiden, E. J. Brill, 1985, pp. 330-331.‬‬ ‫‪9) See: I. Gershevitch, ``Appendix'', apud N. Sims-Williams, ``The Sogdian Fragments of the British‬‬ ‫‪Library'', Indo-Iranian Journal XVIII , 1976, pp. 75-82.‬‬ ‫‪10) T h e G eo gra p h y o f S tra b o , tr. H. L. Jones , London, William Heinemann Ltd, vol. VII, 1966,‬‬



‫ـ ـ‬



‫‪p. 143 (Book XV.2.8).‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٣٤‬‬



‫شيرازي باستان‬



‫مقاله‬



‫بودند‪ ١١.‬يکي از ويژگيهاي اين زبان‪٬‬‬



‫نبود واج ‪/l/‬‬



‫در آن است‪ ١٢.‬اما‪ ٬‬وجود نام خاص‬



‫ايالمي هخامنشي‪ ٬ ١٣‬که برابر است با »رخش« در فارسي نو )از ايراني باستان‬ ‫‪ Lak- ša‬در‬‫ِ‬ ‫‪» *Raxs§ a‬سرخگون«(‪ ٬‬و نيز وجود واژههايي با ‪ /l/‬در فارسي ميانه و فارسي نو )مانند‪:‬‬‫فارسي ميانه‬



‫‪larz⦠dan‬‬



‫»لرزيدن«‪ ٬ ١٤‬فارسي نو »لِ شتن« و »ليسيدن«( نشـان مـيدهد کـه‬



‫دستکم در يکي از گويشهاي فارسي‬ ‫ـکتيبههاي فارسي باستان از حرف اضافه‬ ‫¦‪ho‬‬



‫باستان‪ ٬‬واج ‪/l/‬‬ ‫¦‪hada‬‬



‫وجود داشته است‪ .‬بهعالوه‪ ٬‬در‬



‫»با« و ضمير‬



‫و‬



‫‪» hauv‬آن؛ او«‪) ١٥‬قس ‪aδ‬‬



‫در پارتي‪ ٬ ١٦‬از زبانهاي ايراني ميانه شمال غربي( استفاده شده است‪ ٬‬که هيچ يک در‬



‫فارسي ميانه و فارسي نو ديده نميشود‪ .‬بنابراين‪ ٬‬ميتوان دريافت کـه حـتي در مـرکز‬ ‫حکومت هخامنشيان‪ ٬‬يعني پارس‪ ٬‬گويشهاي ايرانـي بـاستان ديگـري نـيز رايـج بـوده‬ ‫است‪ ١٧.‬هدف از نگارش اين مقاله‪ ٬‬شناساندن يکي از اين گويشهاي ايـرانـي بـاستان‬ ‫است که ميتوان آن را شيرازي باستان ناميد‪ ١٨.‬نام شيراز در الواح ايالمي هخامنشي به‬ ‫صورتهاي‬



‫§‪ h.ti-ra-iz-z⨠-is‬ـ‪ h.ti-ra-z⨠-is§ ٬‬ـ‪h.sir-z⨠-is§ ٬‬‬



‫و‬



‫§‪h.s§ i-ra-iz-z⨠-is‬‬



‫آمده‪ ٬ ١٩‬که به‬



‫‪11) Herodotus , vol. I, 1946, p. 165 (Book I. 125).‬‬



‫‪١٢‬ـ(ــاين آوا تنها در چند نام غيرايراني آمده است‪٬‬‬ ‫فردي ارمني« و غيره‪ .‬در اين باره ‪Ä‬‬



‫مانند‪Duba¦ la- :‬‬



‫»ناحيهاي در بابل«‪٬‬‬



‫‪Haldita-‬‬



‫»هَ لديته‪ :‬نام‬



‫‪R. G. Kent , O ld Persian G ram m ar, T exts, L exico n , New Haven, American Oriental Society, 1953,‬‬



‫ـ‬



‫‪p. 38.‬‬ ‫‪« sterreichischen Akademie der Wissenschaften,‬‬ ‫‪13) M. Mayrhofer, Onomastica Persepolitana, Wien, O‬‬ ‫‪1973, p. 185.‬‬ ‫‪14) D. N. MacKenzie, A Concise Pahlavi Dictionary, London, Oxford University Press, 1971, p. 52.‬‬ ‫‪15) Kent, pp. 211-212.‬‬ ‫‪16) M. Boyce , A W o rd -L ist o f M a n ich a ea n M id d le Persia n an d Pa rth ia n , Acta Iranica 9a,‬‬ ‫‪Te¨ he¨ ran-Lie© ge, Bibliothe© que Pahlavi, 1977, pp. 8, 48.‬‬



‫باستان کتيبههاي هخامنشي را نميتوان نياي مستقيم فارسي ميانه و فارسي‬ ‫‪١٧‬ـ(ــبه همين دليل است که فارسي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نو دانست‪ .‬نيز ‪ Harmatta, p.71 Ä‬ـ‪.‬‬ ‫‪١٨‬ـ(ــاحتمال وجود چنين زباني را نخست مورگنشتيرنه مطرح کرد ‪Ä‬‬ ‫‪G. Morgenstierne , ``Stray Notes on Persian Dialects'', N o rsk T id ssk rift fo r S pro gvid en sk ap X IX ,‬‬



‫ـ ـ‬



‫‪1960, p. 130.‬‬ ‫‪19) W. Hinz and H. Koch, Elamisches Wörterbuch, Berlin, Dietrich Reimer Verlag, 1987, pp. 335,‬‬



‫ـ‬



‫‪1092, 1169.‬‬



‫مقاله‬



‫صورت §‪*δira¦§ cis‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٣٥‬‬



‫شيرازي باستان‬



‫فارسي باستان است‪.‬‬



‫برگردان‬ ‫اعتقاد هينتس احتماًال‬ ‫ِ‬ ‫ابتدا‪ ٬‬نگاهي گذرا به دو گويش خاموش اسـتان فـارس‪ ٬‬کـازروني قـديم و شـيرازي‬ ‫‪٢٠‬‬



‫قديم‪ ٬‬ميافکنيم‪ .‬به نظر نگارنده‪ ٬‬به داليلي که گفته خواهد شد‪ ٬‬اين دو‪ ٬‬بازماندههاي‬ ‫شيرازي باستان بودهاند‪.‬‬ ‫شواهد کازروني قديم را ميتوان در کلمات و جمالتي منسوب به شـيخ ابـواسـحق‬ ‫ـکازروني‪ ٬‬صوفي قرن پنجم )وفات‪٤٢٦ :‬ـهـق(‪ ٬‬يـافت کـه در فـردوس المـرشديه ‪ ٬‬تأليـف‬ ‫محمود بن عثمان کازروني‪ ٬‬به سال ‪٧٢٨‬ـهـق و نيز در مرصداالحـرار ‪ ٬‬تأليـف مـحمد بـن‬ ‫عبدالرحمن کازروني‪ ٬‬به سال ‪٨٣٠‬ـهـق نقل شده است‪ .‬منبع هر دو اين آثار کتابي عربي‪٬‬‬ ‫در شرح زندگاني و کرامات شيخ ابواسحق کازروني‪ ٬‬به قلم خطيب امام ابوبکر )نيمه دوم‬ ‫قرن پنجم هجري( بوده‪ ٬‬که متأسفانه از ميان رفته است‪ ٢١.‬شواهد شيرازي قديم را نـيز‬ ‫ميتوان در ديوان شمس ُپ ِس ناصر ‪ ٬‬شاعر قرن هشتم هجري‪ ٬‬در منظومه ِ‬ ‫کان مالحت ‪ ٬‬اثر شاه‬



‫داعي شيرازي‪ ٬‬شاعر قرن نهم هجري‪ ٬‬و نيز در ابياتي از ديوان ابو اسحق حـالج شـيرازي ‪٬‬‬



‫ديوان سعدي و ديوان حافظ يافت‪ .‬بهعالوه‪ ٬‬مجمع الفرس سـروري و فـردوس المـرشديه ‪ ٬‬بـه‬ ‫ترتيب‪ ٬‬بيت و جملهاي به شيرازي قديم در خود جاي دادهاند‪.‬‬



‫‪٢٢‬‬



‫يکــي از ويــژگيهاي آوايـي شـيرازي بـاستان کـه آن را از فـارسي بـاستان مـتمايز‬ ‫ميساخته‪ ٬‬تحول ‪ *ts‬و تـرک ي ِب‬ ‫هندواروپايي( به ‪ θ‬بوده است‪ ٢٤.‬اين دو در فارسي بـاستان بـه تـرتيب بـه ‪ θ‬و ‪ s‬ـ‪ ٬‬و در‬ ‫ـ‬



‫ـ‬



‫آواي ي ‪*tsv‬‬ ‫ـ‬



‫اي راني ب است ان )به ت رت ي ب از‬ ‫ـ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫‪٢٣*k‬‬ ‫¨‬



‫و‪¨ w‬‬ ‫‪*k‬‬



‫‪20) W. Hinz , A ltiran isch es S prach gu t d er N eb en ü berlieferu n gen , Wiesbaden, Otto Harrassowitz,‬‬



‫ـ‬



‫‪1975, p. 92.‬‬



‫‪٢١‬ـ( ـ‪ Ä‬محمد امين اديب طوسي‪» ٬‬لهجه کـازروني قـديم«‪ ٬‬نشـريه دانشکـده ادبـيات تـبريز‪ ٬‬س‪ ٬٧‬ش‪٬١٣٣٤ ٬١‬‬ ‫ص‪٤٠-٢٦‬ـ‪.‬‬ ‫‪٢٢‬ـ( ـ‪ Ä‬يحيي ماهيار نوابي‪» ٬‬لهجه شيرازي تا قرن نهم هجري«‪ ٬‬نشريه دانشکده ادبيات تبريز‪ ٬‬س‪ ٬١٧‬ش‪٬١٣٤٤ ٬١‬‬ ‫ص‪٩٠-٧٧‬؛ همو‪» ٬‬چند غزل از شمس ُپ ِس ناصر«‪ ٬‬نامه فرهنگستان‪ ٬‬س‪ ٬١‬ش‪ ٬١٣٧٤ ٬٤‬ص‪.٣٨-٢٧‬‬ ‫اديب طوسي )»مثلثات شيخ سعدي«‪ ٬‬نشريه دانشکده ادبيات تبريز ‪ ٬‬س‪ ٬٧‬ش‪ ٬١٣٣٤ ٬٢‬ص‪ (١٧٥‬احتمال ميدهد‬ ‫گويشي به کار رفته در ديوان سعدي به کازروني قديم باشد‪.‬‬ ‫ـکه ابيات‬ ‫ِ‬



‫‪23) N. Sims -Williams , ``The Iranian Languages'', T h e I n d o -E u ro p ea n L an gu a ges, ed. A. G. Ramat‬‬



‫ـ‬



‫‪and P. Ramat, London, Routledge, 1998, p. 134.‬‬



‫‪٢٤‬ـ(ــاز آنجا که ‪ *ts‬ايراني باستان در شيرازي باستان به ‪ *θ‬بدل شده‪ ٬‬ميتوان احتمال داد که ‪ *dz‬ايراني باستان‬ ‫)از ¨‪ *g‬و ‪ *g¨h‬هندواروپايي( هم به ‪ *δ‬بدل ميشده است‪ ٬‬اما شاهدي براي اين تـحول در شـيرازي قـديم و‬ ‫ـکازروني قديم يافت نشد‪.‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٣٦‬‬



‫مقاله‬



‫شيرازي باستان‬



‫اوستايي به ترتيب به ‪ s‬و ‪ sp‬بدل‬



‫شـدهانـد‪*θ .‬‬



‫شـيرازي بـاستان در کـازروني قـديم و‬



‫شيرازي قديم بدون تغيير‪ ٬‬و گاه با تحول بعدي به صورت ‪ t‬ـ‪ ٬‬آمده است‪:‬‬ ‫ـکازروني‪ /‬شيرازي قديم‬ ‫‪*tsard-‬‬



‫‪θal‬‬



‫»سال«‪ ٬‬از شيرازي باستان ‪ *θard-‬ـ‪ ٬‬از ايرانـي بـاستان‬



‫)قس فارسي باستان ‪ θard-‬ـ‪ ٬‬اوستايي ‪ sarÌd-‬ـ‪ ٬‬فارسي ميانه زردشتي ‪ sa¦l‬ـ‪ ٬‬فارسي‬



‫ميانه مانوي ‪( sa¦r‬؛‬ ‫ـکازروني قديم‬



‫»سر«‪ ٬‬از شيرازي باستان ‪ *θara-‬ـ‪ ٬‬از ايراني باستان‬



‫‪θar‬‬



‫‪*tsara-‬‬



‫)قس‬



‫فارسي ميانه ‪ sar‬ـ(؛‬ ‫شيرازي قديم‬ ‫از ايراني باستان‬



‫‪θoz-/toz-‬‬



‫‪*tsauk-‬‬



‫شــيرازي قـديم‬ ‫ايراني باستان‬ ‫ايراني باستان‬



‫‪tanz-‬‬



‫‪*tsang-‬‬



‫شيرازي قديم‬



‫§‪tes‬‬



‫)قس فارسي ميانه ‪ so¦ z-‬ـ(؛‬ ‫»سـخن«‪ ٬‬از شـيرازي بـاستان ‪ *θahvan-‬ـ‪ ٬‬از‬



‫‪θuhun/tuhun/tuxun‬‬



‫‪*tsahvan-‬‬



‫شيرازي قديم‬



‫»سوزـ )ماده مضارع سوختن(«‪ ٬‬از شيرازي باستان ‪ *θauk-‬ـ‪٬‬‬



‫)قس فارسي باستان‬



‫‪θah-‬‬



‫»ـگفتن«‪ ٬‬فارسي ميانه ‪ saxwan‬ـ(؛‬



‫»سنجـ )ماده مضارع سنجيدن(«‪ ٬‬از شيرازي باستان ‪ *θang-‬ـ‪ ٬‬از‬



‫)قس فارسي ميانه ‪ sanj§ -‬ـ(؛‬ ‫»شپش«‪ ٬‬از شيرازي باستان ‪ *θis§(a¦ )-‬ـ‪ ٬‬از ايراني باستان‬



‫‪*tsvis§(a¦ )-‬‬



‫)قس اوستايي ‪ spis§ -‬ـ‪ ٬‬فارسي ميانه §‪ spis‬ـ(‪.‬‬



‫‪٢٥‬‬



‫واژه اخير )»شپش«( در گويشهاي ِا َو زي‪ ٬‬بَ شکردي‪ ٬‬بيدشهري‪ ٬‬خُ نجي و گِ راشي به‬



‫صورت‬



‫§‪hes‬‬



‫بازمانده ‪*θ‬‬



‫و در الري با حذف‬



‫‪h‬‬



‫آغازي به صورت‬



‫§‪es‬‬



‫تـلفظ مـيشود‪.‬‬



‫‪٢٦‬‬



‫‪h‬‬



‫آغـازي‬



‫باستاني است و‪ ٬‬از اين رو‪ ٬‬اين واژهها نـيز وجـود گـونهاي بـاستاني را بـه‬



‫صورت ‪*θis§(a¦ )-‬‬



‫تأييد ميکنند‪.‬‬



‫‪٢٥‬ـ(ــواژههاي کازروني قديم و شيرازي‬



‫قديم ‪Ä‬‬



‫ماهيار نوابي‪» ٬‬چند غزل از شمس ُپ ِس ناصر«‪ ٬‬ص‪٣١‬؛ و‪:‬‬



‫‪Morgenstierne, ibid.; G. Windfuhr, ``Fars, Dialects'', Encyclopaedia Iranica IX , ed. E. Yarshater, 1999,‬‬



‫ـ‬



‫‪p. 365.‬‬



‫واژههاي فارسي‬



‫باستان ‪Ä‬‬



‫‪ Kent, p. 188‬ـ؛ واژههاي‬



‫اوستايي ‪Ä‬‬



‫‪Ch. Bartholomae, Altiranisches Wörterbuch, Berlin, Walter de Gruyter & Co., 1961, cc. 1566, 1625.‬‬



‫واژههاي فارسي ميانه ‪ MacKenzie, pp. 73-76 Ä‬ـ؛ فارسي ميانه مانوي ‪ Boyce, p. 81 Ä‬ـ‪.‬‬ ‫‪٢٦‬ـ(ــدرباره اين واژهها ‪ Ä‬احمد اقتداري‪ ٬‬فرهنگ الرستاني ‪ ٬‬تهران‪ ٬‬فرهنگ ايرانزمين‪ ٬١٣٣٤ ٬‬ص‪٢٢٩‬؛ و‪:‬‬ ‫‪K. Kamioka and M. Yamada, La¦ ri Basic Vocabulary, Tokyo, Institute for the Study of Languages and‬‬ ‫‪Cultures of Asia and Africa (ISLCAA), 1979, p. 16; K. Kamioka , A. Rahbar and A. A. Hamidi ,‬‬ ‫‪Comparative Basic Vocabulary of Khonj¦ i and La¦ ri¦ , Tokyo, ISLCAA, 1986, p. 7.‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٣٧‬‬



‫شيرازي باستان‬



‫هنوز هم در برخي از گويشهاي کنوني استان فارس واژه »شپش«ـــ که از واژههاي‬ ‫پايه زبان است‪٢٧‬ـــ با ‪ t‬آغاز ميشود و بر همين اساس ميتوان اين گويشها را بازماندگان‬ ‫شيرازي باستان دانست‪ .‬برخي از اين گويشها عبارتاند از‪:‬‬ ‫جهرمي‬



‫§‪tes‬‬



‫»شپش«‪ ٢٨‬؛‬



‫زرقاني‬



‫§‪tes‬‬



‫»شپش«‪٬‬‬



‫ُس رخي‬



‫§‪tes‬‬



‫»شپش«؛‬



‫َس روستاني‬



‫§‪ tes‬ـ‪tes§ k ٬‬‬



‫‪tes§ ke‬‬



‫»شپشک‪ ٬‬شپش مرغ و ديگر پرندگان«؛‬



‫»شپش«؛‬



‫ـگويش قديم کليميان شيراز‬ ‫‪» tes‬شپش«‪٣٠.‬‬ ‫ـگويش ميان ده َف سا §‬ ‫§‪tes‬‬



‫»شپش«؛‬



‫‪٢٩‬‬



‫‪*c‬‬ ‫ابـدال §‬



‫تــحول مــهم ديگـر در شـيرازي بـاستان‪٬‬‬ ‫ّ‬ ‫‪w‬‬ ‫هندواروپايي پيش از آواهاي کامي( به ‪) *ts‬و به احتمال زياد §‪ *j‬ايراني باستان‪ ٬‬از ‪*g/*g‬‬ ‫و‬



‫‪*gh/*gwh‬‬



‫‪ *k‬و ‪*kw‬‬



‫ايـرانـي بـاستان )از‬



‫هندواروپـايي‪ ٬ ٣١‬بـه ‪ *dz‬ـ( بـوده است‪ .‬بـازتاب ايـن تـحول را مـيتوان در‬



‫واژههاي زير مشاهده کرد‪:‬‬ ‫دواني‬



‫‪tse‬‬



‫»چـه؟«‪٬‬‬



‫ت اجيک ي(‬



‫‪tse‬‬



‫»چ ه؟«‪ ٬‬از ش ي رازي ب اس ت ان ‪ *tsi-‬ـ‪ ٬‬از اي راني‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫‪§ cis§-c‬‬ ‫باستان ‪§ iy‬‬



‫دواني‬



‫‪tsa:‬‬



‫ـ‬



‫»چيزي«‪٬‬‬



‫»چيز«‪َ ٬‬د هـلهايــپـيرمُهلت ي‬



‫‪tses‬‬ ‫ـ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫اوستايي §‪§ cis‬‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫»چه؟«‪ ٬‬فارسي‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫‪tse‬‬



‫»چــه؟«‪ ٬‬کَ الن ي )ـگـونـه‬ ‫ــ‬



‫‪*c‬‬ ‫ب اس ت ان ‪§ i-‬‬ ‫ـ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫)قس ف ارس ي‬



‫ميانه ‪» § c¦ e‬چه؟« و §‪§ cis‬‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫»چيز«(؛‬



‫»چاه« )قس فارسي ميانه ‪§ c¦ ah‬ـ(؛‬



‫‪27) See: W. P. Lehmann, Historical Linguistics: An Introduction , London, Routledge, 1992, p. 181.‬‬



‫‪٢٨‬ـ(ــدر‪ :‬علياشرف صادقي‪» ٬‬لغات فارسي کتابالتلخيص ابوهالل عسکري«‪ ٬‬مسائل تاريخي زبان فارسي‪ ٬‬تهران‪٬‬‬ ‫انتشارات سخن‪ ٬١٣٨٠ ٬‬ص‪.١٨٢‬‬ ‫‪٢٩‬ـ(ــدرباره اين واژهها ‪ Ä‬محمد جعفر ملکزاده‪ ٬‬فرهنگ زرقان ‪ ٬‬تهران‪ ٬‬فرهنگستان زبان و ادب فارسي‪٬١٣٨٠ ٬‬‬ ‫ص‪٧٥‬؛ عبداهلل شهبازي‪ ٬‬ايل ناشناخته )پژوهشي در کوهنشينان سرخي فـارس( ‪ ٬‬تـهران‪ ٬‬نشـر نـي‪ ٬١٣٦٦ ٬‬ص‪١٨٦‬؛‬ ‫صادق همايوني‪ ٬‬فرهنگ مردم سروستان ‪ ٬‬تهران‪ ٬‬دفتر مرکزي فرهنگ مردم‪ ٬١٣٤٩ ٬‬ص‪) ٥٤٢‬در اين کتاب واژههاي‬ ‫سروستاني به صورت ‪ TEC‬و ‪ TECK‬آوانويسي شدهاند‪ .‬مؤلف ‪ C‬را براي ‪ § s‬به کار برده است(؛ §‪ tes‬در گويش‬ ‫قديم کليميان شيراز ‪ Morgenstierne, ibid. Ä‬ـ‪.‬‬ ‫‪٣٠‬ـ(ــاطــالعات مــربوط بــه گــويش مـيان ده فسـا و نـيز شـواهـدي را کـه پس از ايـن‪ ٬‬از گـويشهاي بَ ـنافي‪٬‬‬ ‫َد هلهايــپير ُم هلتي و کالني )ـگونه تاجيکي( ارائه خواهد شد‪ ٬‬آقاي عبدالنّ بي سالمي‪ ٬‬در اختيار بنده نهادهاند‪ ٬‬که‬ ‫بدين وسيله از ايشان سپاسگزاري ميکنم‪.‬‬ ‫‪31) Sims-Williams, ibid.‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٣٨‬‬



‫شيرازي باستان‬



‫مقاله‬



‫ـپيرم هلتي ‪ ٬ tsan‬کالني )ـگونه تاجيکي(‬ ‫دواني ‪» tsan‬چند؟«‪ ٬‬دهلهايـ ُ‬ ‫فارسي ميانه ‪§ cand‬ـ(؛‬ ‫دواني‬



‫‪tsarm‬‬



‫¦‪tsay-ta‬‬



‫)قس‬



‫»چرم« )قس فارسي باستان ‪§ carman-‬ـ‪ ٬‬اوسـتايي ‪§ carÌman-‬ـ‪ ٬‬فـارسي‬



‫ميانه ‪§ carm‬ـ(؛‬ ‫دواني‬ ‫دواني‬



‫‪tsarv‬‬ ‫¦‪tsa‬‬



‫»چرب« )قس فارسي ميانه ‪§ carb‬ـ(؛‬



‫»چهار« )قس اوستايي ‪§ caθwar-/c§atur-‬ـ‪ ٬‬فارسي ميانه ‪§ caha¦ r‬ـ(‪.‬‬



‫‪٣٢‬‬



‫نکته ديگر اين است که شيرازي باستان و گويشهاي بازمانده آن‪ ٬‬از پارهاي جهات‪٬‬‬ ‫وجوه اشتر اـکي با فارسي ميانه مانوي دارند و در تقابل با فارسي باستان‪ ٬‬فارسي مـيانه‬ ‫زردشتي و فارسي نو قرار ميگيرند‪ ٬‬مانند‪:‬‬ ‫‪ .١‬شيرازي باستان‬



‫‪*ts‬‬



‫= فارسي مـيانه مـانوي ‪) t‬از ‪ *ts‬ـ‪ ٬‬در تـقابل بـا ‪ § c‬در فـارسي‬



‫باستان‪ ٬‬فارسي ميانه و فارسي نو‪ ٬‬همه از ايراني باستان §‪ *c‬ـ(‪:‬‬ ‫شيرازي باستان‬ ‫فارسي‬



‫§‪*tsis‬‬



‫‪§ cis§[-c‬‬ ‫باستان ]‪§ iy‬‬



‫دواني ¦‪tsa‬‬



‫»چيز«‪ ٬‬فارسي ميانه مانوي‬



‫»چيزي«‪ ٬‬فارسي ميانه زردشتي §‪§ cis‬ـ(؛‬



‫»چهار«‪ ٬‬فارسي ميانه‬



‫»چهار شکل؛ چهارگوش‪ ٬‬مربع«‪٬‬‬ ‫‪ .٢‬شيرازي ميانه‬ ‫ميانه مانوي‬



‫‪nz‬‬



‫‪tis‬‬



‫)از ‪ *tsis‬ـ(‪ ٬‬دواني‬



‫‪tses‬‬



‫)امـا‪:‬‬



‫‪*ndz‬‬



‫مانوي ‪) tas-‬از ‪ *tsas-‬ـ( در ‪tasba¦ y‬‬



‫‪tasom‬‬



‫»چهارم« )اما‪ :‬فارسي ميانه زردشتي ‪§ caha¦ r‬ـ(‪.‬‬



‫)صورت همگون شده‬



‫)از ‪ *ndz‬ـ‪ ٬‬در تقابل با‬



‫§‪nj‬‬



‫»چهارپا«‪٬‬‬



‫‪taskirb‬‬



‫‪*nts‬‬



‫در شيرازي باستان( = فارسي‬



‫در فارسي ميانه زردشتي و فارسي نو‪ ٬‬همه از‬



‫ايراني باستان §‪ *nc‬ـ(‪:‬‬ ‫‪٣٢‬ـ(ــواژههاي دواني ‪ Ä‬عبدالنّ بي سالمي‪ ٬‬فرهنگ گويش دواني ‪ ٬‬تهران‪ ٬‬فرهنگستان زبان و ادب فارسي‪٬١٣٨١ ٬‬‬ ‫ص‪٢١٠ ٬٢٠٦-٢٠٥ ٬١٩٩‬؛ فارسي باستان ‪ Kent, p. 184 Ä‬ـ؛ اوسـتايـي ‪ Bartholomae, cc. 423, 577, 582 Ä‬ـ؛‬ ‫فارسي ميانه ‪ MacKenzie, pp. 21-23 Ä‬ـ‪ .‬دکتر علياشرف صادقي تبديل §‪ *c‬ايراني باستان را به ‪ *ts‬از ويژگيهاي‬ ‫زبان فارسي ميانه دانستهاند‪ .‬به اعتقاد ايشان فارسي ميانه فاقد ‪ §c‬و ‪ § j‬بوده و به جاي آنها داراي ‪ ts‬و ‪ dz‬بوده‬ ‫است‪ Ä .‬علياشرف صادقي‪ ٬‬تکوين زبان فارسي ‪ ٬‬تهران‪ ٬‬دانشگاه آزاد ايران‪ ٬١٣٥٧ ٬‬ص‪ ٬١٢٥‬پانوشت ‪٤‬ـ؛ همو‪٬‬‬ ‫»يادداشتي درباره ساختمان واجي لهجه دواني«‪ ٬‬مجله زبانشناسي ‪ ٬‬س‪ ٬٥‬ش‪ ٬١٣٦٧ ٬٢‬ص‪٨‬؛ همو‪ ٬‬مـقدمه بـر‬ ‫فرهنگ گويش دواني )تأليف عبدالنّ بي سالمي(‪ ٬‬ص‪.١١‬‬ ‫§‬ ‫چنان که از اين مقاله ميتوان دريافت‪ ٬‬به اعتقاد نگارنده فارسي ميانه ‪ § c‬و ‪ j‬باستاني را حفظ کرده بود‪ts .‬‬ ‫وـ‪ dz‬در واقع واجهاي شيرازي باستان بودهاند و به همين صورت هم در دوره ميانه در زباني که ميتوان آن را‬ ‫شيرازي ميانه ناميد رايج بودهاند‪ .‬اين زبان‪ ٬‬چنان که در صفحات بعد خواهد آمد‪ ٬‬از جهاتي به فـارسي مـيانه‬ ‫مانوي نزديک بوده است‪.‬‬



‫مقاله‬



‫»انجير«‪ ٬‬بنافي‬



‫دواني‬



‫‪andzi‬‬



‫دواني‬



‫‪berendz‬‬



‫ـکازروني قديم‬



‫‪anzi‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٣٩‬‬



‫شيرازي باستان‬



‫)از ‪ *andzi‬ـ‪ ٬‬اما‪ :‬فارسي ميانه زردشتي ‪ anj§¦ âr‬ـ(؛‬



‫»برنج« )اما‪ :‬فارسي ميانه زردشتي §‪ brinj‬ـ(؛‬



‫¦‪penza‬‬



‫»پنجاه« )از ‪ *-ndz-‬ـ(‪ ٬‬قس فارسي ميانه مانوي‬



‫‪panz‬‬



‫»پنج« )اما‪:‬‬



‫فارسي ميانه زردشتي §‪ panj‬ـ‪ panj§ ¦ ah ٬‬ـ(؛‬ ‫شيرازي قديم‬ ‫مانوي‬



‫‪ranz‬‬



‫‪ranz-‬‬



‫»رنجـ )ماده مضارع رنجيدن(« )از ‪ *-ndz-‬ـ(‪ ٬‬قس فارسي ميانه‬



‫»رنج« )اما‪ :‬فارسي ميانه زردشتي §‪ ranj‬ـ(؛‬



‫شيرازي قديم‬



‫‪tanz-‬‬



‫»سنجـ )ماده مضارع سنجيدن(« )از ‪ *-ndz‬ـ‪ ٬‬اما‪ :‬فارسي مـيانه‬



‫زردشتي ‪ sanj§ -‬ـ(‪.‬‬



‫‪٣٣‬‬



‫بدين ترتيب‪ ٬‬به نظر ميرسد که برخي از گويشهاي رايج در استان فـارســـ چـون‬ ‫بنافي ‪ ٬‬دواني‪ ٬‬دهلهايــپيرمهلتي‪ ٬‬زرقاني‪ ٬‬سرخي‪ ٬‬سروستاني‪ ٬‬کالني )ـگونه تاجيکي( و‬ ‫ـگويش ميان ده فساـــ و نيز گويشهاي کازروني قـديم‪ ٬‬شـيرازي قـديم و گـويش قـديم‬ ‫ـکليميان شيراز در واقع بازماندگان زباني هستند که ميتوان آن را شيرازي ميانه و صورت‬ ‫بــاستاني آن را شــيرازي بـاستان نـاميد‪ .‬شـيرازي مـيانه تـفاوتهايي بـا فـارسي مـيانه‬ ‫)زردشتي( داشته‪ ٬‬اما به فارسي ميانه مانوي نزديک بوده است‪.‬‬ ‫از سوي ديگر‪ ٬‬چنان که در پانوشت شماره ‪ ٣٣‬نشان داده شد‪ ٬‬برخي از گويشهاي‬ ‫ـکنوني استان کرمانـــ مثًال بَ ردسيري‪ ٬‬جـيرفتي و سـيرجـانيـــ شـباهتهايي آوايـي بـا‬



‫ـگويشهاي بازمانده شيرازي باستان دارند‪ .‬اـگر جمله استرابو )تولد‪٦٣/٦٤ :‬ـقمــ وفات‬ ‫‪٣٣‬ـ(ــفارسي باستان ‪ Kent, p. 184 Ä‬ـ؛ فارسي ميانه زردشتي ‪ MacKenzie, pp. 10, 19, 21, 23, 64, 70, 74 Ä‬ـ؛‬ ‫فارسي ميانه مانوي ‪ Boyce, pp. 71, 78, 87, 89 Ä‬ـ؛ دواني ‪ Ä‬سالمي‪ ٬‬ص‪٢٠٦ ٬١٩٩ ٬١٢٥ ٬١٠٢‬؛ کازروني قديم و‬ ‫شيرازي قديم ‪ Windfuhr, p. 365 Ä‬ـ‪.‬‬ ‫در فارسي ميانه زردشتي به ندرت به جاي §‪» §cis‬چيز«‪ ٬‬از ‪ tis‬هم استفاده شده است‪ .‬بهعالوه‪ ٬‬تحول ‪ §c‬را به‬ ‫‪ ts‬و از آن طريق به ‪ t‬در شواهدي از گويشهاي زير نيز ميتوان مشاهده کرد‪:‬‬ ‫»چ سيدن« )‪ Ä‬جواد برومند سعيد‪ ٬‬واژهنامه گويش بردسير‪ ٬‬کـرمان‪ ٬‬مـرکز‬ ‫»چ س«‪ُ tosidan ٬‬‬ ‫بردسيري ‪ُ tos‬‬ ‫ـکرمانشناسي‪ ٬١٣٧٠ ٬‬ص‪ ٬(٥٥‬دري افغانستان ‪» tasu‬يک بـخش از بـيست و چـهار بـخش در زرع مـعماري«‬ ‫)‪ Ä‬ـعبداهلل افغانينويس‪ ٬‬لغات عاميانه فارسي افغانستان ‪ ٬‬کابل‪ ٬‬مؤسسه بلخ‪ ٬١٣٦٩ ٬‬ص‪١١٧‬؛ امـيرحسـين اـکـبري‬ ‫شالچي‪ ٬‬فرهنگ گويشي خر اسـان بـزرگ ‪ ٬‬تـهران‪ ٬‬نشـر مـرکز‪ ٬١٣٧٠ ٬‬ص‪ ٬(٩١‬سـيرجـاني ‪» tes‬چس«‪tesidan ٬‬‬ ‫»چسيدن«‪» tasbuj ٬‬چهار سهم از نود و شش سهم آب )در آبياري(« )‪ Ä‬مريم مؤيد محسني‪ ٬‬گويش مردم سير جان‪٬‬‬ ‫ـکرمان‪ ٬‬مرکز کرمانشناسي‪ ٬١٣٨١ ٬‬ص‪ ٬(٥٥‬جيرفتي ‪» tasok‬يک چهارم« )‪ Ä‬اسالم نيک نفس دهقاني‪ ٬‬بررسي‬ ‫ـگويش جيرفت و کـهنوج ‪ ٬‬کـرمان‪ ٬‬مـرکز کـرمانشناسي‪ ٬١٣٧٧ ٬‬ص‪ ٬(١٨٩‬گِـراشـي و الري ‪» tos‬چس«‪toseda ٬‬‬ ‫»چسيدن« )‪ Ä‬اقتداري‪ ٬‬ص‪.(٧٥‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٤٠‬‬



‫شيرازي باستان‬



‫مقاله‬



‫پس از ‪٢٣‬ـم( را به خاطر آوريم که‪» :‬زبان و بيشتر آيـينهاي کـرمانيان هـمانند مـادها و‬ ‫پارسهاست«‪ ٣٤‬؛ آنگاه‪ ٬‬ميتوانيم نتيجه بگيريم که کرماني باستان نيز به شيرازي باستان‬ ‫نزديک بوده است‪.‬‬



‫‪٣٥‬‬



‫©‬



‫)‪34) The Geography of Strabo, p. 155 (Book XV.2.14‬‬



‫‪٣٥‬ـ(ــکرمان )فارسي باستان ‪ Karma¦ na-‬ـ( در اوايل دوره هخامنشي نام بخش شرقي استان پارس )فارسي باستان‬ ‫‪ Pa¦ rsa‬ـ( بود‪ ٬‬اما‪ ٬‬در اواخر آن دوره استاني جداـگانه به شمار ميآمد‪ .‬اين استان از سمت جنوب تا سواحل خليج‬‫فارس امتداد داشت و مرکز آن به احتمال زياد‪ ٬‬جايي در دره حاصلخيز جيرفت بود‪Ä .‬‬ ‫‪J. M. Cook, ``The Rise of the Achaemenids and Establishment of Their Empire'', The Cambridge‬‬ ‫‪History of Iran, vol. II, ed. I. Gershevitch, Cambridge, Cambridge University Press, 1985, pp. 239, 248.‬‬



‫داريوش اول‪ ٬‬پادشاه هخامنشي )‪٤٨٦-٥٢١‬ـقم(‪ ٬‬در کتيبه بـناي کـاخ خـود در شـوش ) ‪ DSf‬ـ‪ ٬‬سـطور ‪(٣٥-٣٤‬‬ ‫ميگويد‪)» yaka¦ hac§ ¦a Ga nda¦ ra¦ t abariya t uta¦ hac§ ¦a Karma¦ na¦ t :‬چوب( َي کا از گَ نداره آورده شد و از کرمان«‬ ‫)‪ 143‬ـ‪ ( Kent, p.‬ـ‪ .‬پيشتر واژه َي کا را به »آبنوس«‪» ٬‬اقاقيا«‪» ٬‬سرو«‪» ٬‬درخت بلوط«‪» ٬‬درخت توت«‪» ٬‬درخت ساج«‬ ‫و غيره ترجمه ميکردند؛ اما‪ ٬‬گرشويچ نشان داد که اين واژه همان است کـه اـکـنون بـه صـورت ‪ § jag‬در گـويش‬ ‫َب شکردي و ‪ § jax‬در گويش پيزگي باقي مانده و نام درختي است با چوب بسيار سخت و محکم که نام علمي آن‬ ‫‪ Dalbergia Sissoo Roxb.‬است‪Ä .‬‬ ‫‪I. Gershevitch, ``Sissooat Susa'', Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS) XIX ,‬‬ ‫‪1957, p. 318.‬‬



‫همين درخت را در جيرفت نيز ‪ § jag‬مينامند )نيکنفس دهقاني‪ ٬‬ص‪ .(٢٠٣‬به احتمال زياد‪٬‬‬ ‫باستان دخيل از کرماني باستان است‪.‬‬



‫‪yaka‬‬ ‫واژه ¦‬



‫در فارسي‬



‫ـگويششناسي‬



‫‪05TALESH.NQD‬‬



‫نمونه ‪٤‬‬



‫‪D:3‬‬



‫سينا‬



‫غ‪ :‬عآ‬



‫‪ ١٢‬ص‬



‫‪١٣٨٤/٠٥/٢٣‬‬



‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬ ‫محر م رضايتي کيشهخاله )دانشگاه گيالن(‬ ‫ّ‬ ‫ـگويشهاي ايراني‪ ٬‬ضمن خويشاوندي با زبان فارسي و داشتن بعضي قواعد دستوري‬ ‫مشترک با آن‪ ٬‬از نظر دستگاه آوايي‪ ٬‬الگوهاي صرفي و نحوي‪ ٬‬اصالت خـود را حـفظ‬ ‫ـکردهاند‪ ٬‬آنها از زبان فارسي مـنشعب نـيستند و در امـتداد آن قـرار نـميگيرند‪ ٬‬بـلکه‪٬‬‬ ‫همعرض با آن‪ ٬‬ادامه طبيعي و تحوليافته زبانهاي پيش از خود‪ ٬‬يعني زبانهاي دوره‬ ‫ميانه و باستاني ايران‪ ٬‬به حساب ميآيند و چه بسا‪ ٬‬نشانههاي ديرينگي و پيوستگي آنها‬ ‫به آن زبانها‪ ٬‬به داليلي‪ ٬‬مشخصتر از فارسي باقي مانده است‪.‬‬ ‫تالشي يکي از همين گويشهاست که هماـکنون در حاشيه جنوب درياي خزر و در‬ ‫مغرب و شمال استان گيالنـــ در شهرستانهاي تـالش‪ ٬‬رضـوانشـهر‪ ٬‬مـاسال‪ ٬‬آسـتارا‪٬‬‬ ‫فومن‪ ٬‬شفت‪ ٬‬صومعهسرا‪ ٬‬رودبارـــ و کم و بيش در ديگر نواحي استان مـتداول است‪.‬‬ ‫ـگويشوران تالشي‪ ٬‬بيشتر در مناطق روستايي‪ ٬‬بهويژه‪ ٬‬در امتداد نوار طولي کوههاي تالش‬ ‫منتهي اليه کوههاي تالش‪ ٬‬يعني‬ ‫اقامت دارند‪ .‬در خارج از حوزه سياسي استان گيالن‪ ٬‬در‬ ‫ٰ‬



‫در عنبران اردبيل‪ ٬‬نيز گروهي تالشيزبان بهسرميبرند‪.‬‬



‫عالوه بر ايران‪ ٬‬در قفقاز نيز عده زيادي گـويشور تـالشيزبان زنـدگي مـيکنند کـه‪٬‬‬ ‫متعاقب معاهده ننگين گلستان‪ ٬‬از تالش ايران جدا شدهاند و عمومًا در مـناطق آسـتارا‪٬‬‬ ‫لنکران‪ ٬‬بيلهسوار‪ ٬‬يارديملي‪ ٬‬جليلآباد و ماساللي ساـکناند‪.‬‬ ‫بـر اساس آمار ‪ ٬١٩٨٩‬جمعيت اين گروه بالـغ بر سيصد و هـفتاد هـزار نــفر بـوده‬ ‫‪٤١‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٤٢‬‬



‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬



‫مقاله‬



‫است‪ ١.‬متأسفانه آمار درستي از جمعيت تالشيزبان ايران وجود ندارد و ارائـه هـرگونه‬ ‫ميس ر نيست‪ .‬با اين حال‪ ٬‬با توجه به قراين‬ ‫اطالعي در اين خصوص‪ ٬‬جز با حدس و گمان ّ‬



‫و اشارات‪ ٬‬به نظر ميرسد که بيش از سيصد هزار نـفر در ايـران بـه ايـن گـويش تکـلم‬ ‫ميکنند‪.‬‬ ‫تالشي از گويشهاي ايراني شمال غربي است که‪ ٬‬در ادوار گذشته‪ ٬‬عالوه بر گيالن‪٬‬‬ ‫در آذربايجان رواج داشتهاند‪ .‬دوبيتيهايي که در قرن دهم در منطقه اردبيل به دست آمده‬ ‫و تحليل آنها از جانب ب‪ .‬و‪ .‬ميلر‪ ٬‬نشان داده است که گويش اردبيل در قرن دهم داراي‬ ‫ويژگيهايي است که آن را به زبان تالشي امروزي بسيار نزديک ميکند‪ ٢.‬قبل از پرداختن‬ ‫به برخي از ويژگيهاي تاريخي و باستاني گويش تالشي‪ ٬‬به نکـاتي چـند از مـختصات‬ ‫دستوري فارسي باستان‪ ٬‬اوستايي و پهلوي که به نـوعي در تـالشي حـفظ شـده است‪٬‬‬ ‫اجماًال اشاره ميکنيم تا‪ ٬‬بر اساس آن‪ ٬‬مطالب روشنتر بيان شود‪.‬‬ ‫بر پايه آثار معتبر تاريخي‪ ٬‬زبانهاي باستاني ايران‪ ٬‬از حيث ساخت دستوري‪ ٬‬بهويژه‬ ‫تنوع اشکال صرفي‪ ٬‬بسيار پيچيده و دشوار بودهاند‪ .‬در فارسي باستان‪ ٬‬اسم‪ ٬‬صفت و‬ ‫ضمير هفت حالت و در اوستايي هشت حالت داشت و در موقعيتهاي مختلف نحوي‪٬‬‬ ‫پيبستهايي بهعنوان تکواژهاي تصريفي‪ ٬‬به دنبال آنها ميآمد و نقش دستوري آنها را‬ ‫معين ميکرد‪ .‬اين تکواژها‪ ٬‬هميشه يکسان نبوده بلکه به اقتضاي اصوات پاياني کلمات‪٬‬‬ ‫اعم از صامت و مصوت‪ ٬‬صورتهاي متنوعي داشته است‪ .‬بدين ترتيب‪ ٬‬هر اسم در يک‬ ‫حالت‪ ٬‬چند شکل‪ ٬‬و در حاالت گوناـگون‪ ٬‬اشکال بسيار گستردهاي پيدا ميکرد و همين‬ ‫امر‪ ٬‬چهبسا‪ ٬‬بر پيچيدگي و دشواري اين زبانها ميافزود‪.‬‬



‫‪٣‬‬



‫در فارسي ميانه‪ ٬‬حاالت تصريفي اسم‪ ٬‬صفت و ضمير‪ ٬‬نخست به دو حالت‪ ٬‬مستقيم‬ ‫يا فاعلي و غيرمستقيم يا غيرفاعلي‪ ٬‬مبدل شد؛ سپس تمايز اين دو حالت نيز از بين رفت‬ ‫و زبان از حالت ترکيبي بيرون آمد و صورت تحليلي به خود گرفت‪ .‬بنابراين‪ ٬‬مهمترين‬ ‫‪١‬ـ(ــعلي عبدلي‪ ٬‬چهار رساله در تاريخ و جغرافياي تالش ‪ ٬‬نشر گيلکان‪ ٬‬رشت ‪ ٬١٣٧٨‬مـقدمه‪ ٬‬ص‪) ١٦‬بـه نـقل از‪:‬‬ ‫محمدحسن وليلي‪ ٬‬آذربايجان‪ ٬‬باـکو ‪.(١٩٩٣‬‬ ‫‪٢‬ـ(ــيوسيف م‪ .‬ارانسکي‪ ٬‬زبانهاي ايراني ‪ ٬‬ترجمه علياشرف صادقي‪ ٬‬انتشارات سخن‪ ٬‬تهران ‪ ٬١٣٧٨‬ص‪.١٣٩‬‬ ‫‪3) R.G. Kent, Old Persian Grammar, Texts, Lexicon , American Oriental Society, New Haven 1953,‬‬ ‫‪-105, 109-126.‬ـ‪pp. 57-70; A.V.W. Jackson, Avesta Grammar , W. Kohlhammer, Stuttgart 1892, pp. 62‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬



‫‪٤٣‬‬



‫تحول زبان فارسي از دوره باستان به دوره ميانه‪ ٬‬از بين رفتن اشکال و حاالت تصريفي‬ ‫ـکلمات )اسم‪ ٬‬صفت و ضمير( بوده است‪ .‬زبان فارسي نو )دري(‪ ٬‬که صورت دگرگونشده‬ ‫زبان فارسي ميانه است اين ويژگي را همچنان حفظ کرده است‪.‬‬ ‫از مهمترين ويژگيهاي زبان فارسي ميانه‪ ٬‬ساختمان بهـاصطالح ِارگاتيو‬



‫)‪(ergative‬‬



‫فعلهاي ماضي متعدّ ي است‪ .‬اينگونه افعال‪ ٬‬هرگاه مفعول صريح ذـکـر نشـود‪ ٬‬بـدون‬ ‫شناسه دستوري صرف ميشدهاند و شخص و شمار آنها با عـاملـــ کـه اسـم‪ ٬‬ضـمير‬ ‫متصل يا منفصل غيرفاعلي بوده و مـعموًال پـيش از مـاده مـاضي مـيآمدهـــ مشـخص‬ ‫ميشده است‪ .‬اـگر‪ ٬‬در جمله‪ ٬‬مفعول صريحيـــ اعم از اسم‪ ٬‬ضمير منفصل يا متصلـــ‬ ‫ميآمد‪ ٬‬فعل‪ ٬‬از نظر شخص و شمار )شناسه(‪ ٬‬با آن مطابقت ميکرده نه با عامل که فاعل‬ ‫فارسي نو‪ ٬‬فاقد چنين خصوصيتي است‪.‬‬ ‫منطقي و معنايي جمله بوده است‪ ٤.‬زبان‬ ‫ِ‬



‫با توجه به مطالب فوق‪ ٬‬در اين نوشته سعي کرديم به پـارهاي از مـختصات گـويش‬



‫تالشي که ريشه در زبانهاي ايراني دوره باستان و ميانه دارد‪ ٬‬بپردازيم‪ .‬متذکر ميشويم‬ ‫ـکه تالشي‪ ٬‬مانند بسـياري از گـويشهاي ايـرانـي‪ ٬‬گـونهها و لهـجههاي مـتعدّ دي دارد‪٬‬‬ ‫بهطوري که گاه ارتباط دو گويشور از دو ناحيه دور از هم‪ ٬‬مثًال عـنبران و تـالشدوالب‪٬‬‬ ‫بهسختي حاصل ميشود‪ .‬طبيعي است که همه گونههاي تالشي‪ ٬‬از نظر حفظ اصالتها و‬ ‫نشانههاي کهن‪ ٬‬در يک رديف نيستند‪ .‬بر اساس پژوهشهاي ميداني انجامشده‪ ٬‬به نظر‬ ‫ميرسد گونهاي که هماـکنون در قلمرو جغرافيايي بين دو رودخانهـــ شفارود در پونل‪ ٬‬و‬ ‫ناورود در اسالمـــ متداول است‪ ٬‬از اصالت بيشتري بهرهمند باشد‪ .‬لذا‪ ٬‬در اين تحقيق‪٬‬‬ ‫همينگونه‪ ٬‬بهعنوان گونه معيار‪ ٬‬توصيف شده است‪.‬‬ ‫در تالشي‪ ٬‬اسم مفرد و جمع و همچنين ضمير دو حالت دارد‪ :‬فاعلي‪ ٬‬غيرفاعلي‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫الف( فاعلي‬ ‫مخصص جمعساز در‬ ‫اسم مفرد در حالت فاعلي هيچ شناسهاي به دنبال ندارد‪ .‬شناسه يا‬ ‫ّ‬ ‫حالت فاعلي‬



‫)‪(-e/en‬‬



‫است که به دنبال اسمهاي مفر ِد مختوم به صامت ميآيد‪ .‬در آخر‬



‫مـصو ت‪٬‬‬ ‫اسم مفردي که به مصوت ختم شده بـاشد‪ ٬‬بـراي جـلوگيري از بـرخـورد دو‬ ‫ّ‬ ‫تفض لي‪ ٬‬زبان پهلوي‪ ٬‬ادبيات و دستور آن ‪ ٬‬نشر معين‪ ٬‬تهران ‪ ٬١٣٧٣‬ص‪٦٧-٦٦‬ـ‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ(ــژاله آموزگارــاحمد ّ‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٤٤‬‬



‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬



‫صامت ‪y/‬ـ‪/‬‬ ‫ِ‬



‫مقاله‬



‫اضافه ميشود‪:‬‬ ‫زن‬ ‫دختر‬



‫مفرد‬



‫زنها‬ ‫دخترها‬



‫___ §‬ ‫‪zen‬‬ ‫‪k¡la‬‬ ‫____‬



‫اسم شخص‪ ٬‬در حالت فاعلي‪ ٬‬هميشه با تکواژ‬ ‫حسن‬ ‫ع ّمه‬



‫مفرد‬ ‫‪pupu‬‬



‫‪k• la -y-e/en‬‬ ‫____‬



‫)‪(-me/men‬‬



‫حسن و منسوباناو‬ ‫ع ّم ه و منسوبان او‬



‫‪hasan‬‬



‫جمع‬ ‫___ §‬ ‫‪zen -e/en‬‬



‫جمع بسته ميشود‪:‬‬



‫جمع‬ ‫‪hasan -me/men‬‬ ‫_____‬ ‫‪pupu -me/men‬‬ ‫_____‬



‫اين جمع‪ ٬‬کـه بـه اسـم و عـناوين اشـخاص اخـتصاص دارد‪ ٬‬در فـارسي رسـمي و‬ ‫نوشتاري معادلي ندارد‪ .‬احتماًال »اينا«‪ ٬‬که در لهجه تهراني بهدنبال برخي اسمها ميآيد‬ ‫عم هاينا(‪ ٬‬به همين مدلول به کار ميرود‪.‬‬ ‫)حسناينا‪ّ ٬‬‬ ‫ب( غيرفاعلي‬ ‫اسم مفرد در حالت غيرفاعلي‪ ٬‬اـگر مختوم به صامت باشد‪٬‬‬



‫شناسه ‪/-i/‬‬



‫ميگيرد‪ .‬در غير‬



‫اين صورت‪ ٬‬بدون پيبست پاياني ميآيد‪ .‬شناسه جمعساز در حالت غيرفاعلي‪٬‬‬



‫‪/-un/‬‬



‫مصوت ختم‬ ‫است که به آخر اسمهاي مختوم به صامت افزوده ميشود‪ .‬اـگر اسم مفرد به ّ‬ ‫شود‪ ٬‬صامت‬



‫ميانجي ‪/m/‬‬



‫غيرفاعلي‪ ٬‬هميشه با تکواژ‬ ‫چهره‬ ‫خواهر‬ ‫محمد‬ ‫سعدي‬



‫به آخرش اضافه ميشود‪ .‬اسمهاي اشخاص در حالت جمع‬ ‫‪/-mun/‬‬



‫ظاهر ميشوند‪:‬‬ ‫جمع‬



‫مفرد‬



‫چهرهها‬ ‫خواهرها‬ ‫محمد و منسوبان او‬ ‫سعدي و منسوبان او‬



‫‪dim -i‬‬ ‫____‬ ‫‪xa‬‬ ‫‪ª laª‬‬ ‫____‬ ‫‪mamad -i‬‬ ‫_______‬ ‫‪sadi‬‬ ‫____‬



‫‪dim -un‬‬ ‫____‬ ‫‪xa‬‬ ‫‪ª laª -m-un‬‬ ‫____‬ ‫‪mamad -mun‬‬ ‫_______‬ ‫‪sadi -mun‬‬ ‫____‬



‫اسم‪ ٬‬در حالت فاعلي‪ ٬‬نقشهاي زير را دارد‪:‬‬ ‫‪ .١‬نهادي ‪ .٢‬مسندي ‪ .٣‬وصفي ‪ .٤‬منادايي‬ ‫در نقش نهادي و مسندي ‪ ٬‬اسم مفرد شناسه ندارد و جمع آن به حالت فاعلي به کار‬ ‫ميرود‪:‬‬ ‫چوپان گوسفندش را دوست دارد‬ ‫من مسخره شما نيستم‬



‫)مسند(‬



‫)نها ِد مفرد(‬



‫____§‬ ‫‪suna '¡s§ tan pasi-na xas§a‬‬ ‫‪'az § s¡ma dasparc‬‬ ‫‪§ i nima‬‬ ‫_______‬



‫مقاله‬



‫همه گردوها از درخت فروافتادند‬



‫)نها ِد جمع(‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬



‫‪٤٥‬‬



‫‪vuz-e/en g¡rd daª r-i-kaª barg¡n¡stina‬‬ ‫_______‬



‫اسم‪/-a/ ٬‬‬



‫افزوده ميشود‪ .‬صفت در‬



‫فاعلي‬ ‫در نقش وصفي ‪ ٬‬به دنبال صورت مفرد و‬ ‫ِ‬ ‫تالشي بر خالف فارسي‪ ٬‬پيش از موصوف خود )با نشانه اضافه ‪ -a‬ـ( ذـکر ميشود‪:‬‬ ‫ـکار مردانه‬ ‫ِ‬



‫‪merd-a‬‬ ‫‪______ kaª r‬‬



‫سيخ آهني‬



‫‪'aª sun-a b¡sk‬‬ ‫______‬



‫در نقش منادايي‪ ٬‬عالوه بر تکيه روي هجاي آخر‪ ٬‬گاهي‬



‫‪/-la‬‬ ‫تکواژ ‪ª /‬‬



‫بهدنبال شکل‬



‫فاعلي اسم مفرد‪ ٬‬اضافه ميشود‪ .‬اين نوع منادا با معني تحبيب همراه است‪:‬‬ ‫اي برادرجان چه از من ميخواهي‬



‫‪bra-laª § c¡-r ba-m¡n-kaª bapisti‬‬ ‫_____‬



‫اي رفيقم دلم از غم سوخته است‬



‫‪rafeq-laª § c¡m¡n d¡l qam-i-kaª sutaya‬‬ ‫_______‬



‫اسم در حالت غيرفاعلي صرف ميشود ولي پيچيدگي نظام تصريفي فارسي باستان و‬ ‫اوستايي را ندارد‪ .‬نظام صرف اسم‪ ٬‬کم و بيش‪ ٬‬در برخي ديگر از گويشهاي ايراني نو‪٬‬‬ ‫مثل اور امي‪ ٬‬هرزني‪ ٥‬و همچنين آسي‪ ٬‬که از زبانهاي گروه شرقي است‪ ٬‬نيز حفظ شده‬ ‫است‪ ٦.‬نقشهاي اسم در حالت غيرفاعلي و اشکال صرفي آن به شرح زير است‪:‬‬ ‫‪.١‬ـمفعول ر ايي ـ ــ‪.٢‬ـمفعول بهاي ـ ــ‪.٣‬ـپيوستگي )اضافي( ـ ــ‪.٤‬ـمفعول برايي‬ ‫‪.٥‬ـمفعول دري و ازي ـ ــ‪.٦‬ـمفعول بايي ـ ــ‪.٧‬ـقيدي )قيد زمان(‬ ‫اسم‪ ٬‬در نقشهاي مفعول رايي و بهاي و اضافي ‪ ٬‬حالت و شکل مفرد و جمع غيرفاعلي‬ ‫ٌ‬ ‫مضاف اليه برخـالف‬ ‫دارد و تکواژ ديگري به آخرش اضافه نميشود‪ .‬در نقش اضافي‪٬‬‬ ‫زبان فارسي‪ ٬‬قبل از مضاف ميآيد‪.‬‬ ‫)مفعول راييــ مفرد(‬



‫من گوسفند را ميبينم‬ ‫من گوسفندها را ميبينم‬ ‫به بچه دروغ نگو‬



‫)مفعول بهايــ مفرد(‬



‫به بچهها دروغ نگوييد‬ ‫برگ درخت ريخت‬



‫)مفعول راييــ جمع(‬ ‫)مفعول بهايــ جمع(‬



‫______ ‪'az‬‬ ‫‪pas-un bavindima‬‬ ‫‪x¡rdan-i duru mavaª j‬‬ ‫_______‬ ‫‪x¡rdan-un duru mavaª ja‬‬ ‫_________‬



‫)اضافيــ مفرد(‬



‫برگهاي درختان ريختند‬



‫‪da‬‬ ‫‪ª r-i liv viba‬‬ ‫____‬



‫)اضافيــ جمع(‬



‫غيرفاعلي‬ ‫صورت مفرد و جمع‬ ‫در نقش مفعول برايي ‪ ٬‬به‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫براي مرغ دانه بريز‬



‫‪'az pas-i‬‬ ‫‪____ bavindima‬‬



‫)مفعول براييــ مفرد(‬



‫‪daª r-un liv-e vibina‬‬ ‫______‬



‫اسم‪/-raª / ٬‬‬



‫افزوده ميشود‪.‬‬



‫‪karg-i-raª duna pes§ un‬‬ ‫________‬



‫‪٥‬ـ(ــاديب طوسي‪» ٬‬بحثي در تطور گويشهاي اير اني«‪ ٬‬نشريه دانشکده ادبيات و علوم انساني تـبريز‪ ٬١٣٤٨ ٬‬سـال‬ ‫‪٦‬ـ( ـ زبانهاي ايراني‪ ٬‬ص‪.١٢٣‬‬ ‫بيست و يکم‪ ٬‬شماره اول‪ ٬‬ص‪.٩‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٤٦‬‬



‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬



‫مقاله‬



‫براي )هنگام( رفتن ندو‬



‫)مفعول براييــ مفرد(‬



‫براي احشام علف آوردم‬



‫)مفعول براييــ جمع(‬



‫‪§ se-raª mavrij‬‬ ‫_____‬ ‫‪mal-un-raª va‬‬ ‫‪ª § s-¡m varda‬‬ ‫_________‬



‫‪/-ka‬‬ ‫اسم‪ª / ٬‬‬



‫در نقش مفعول دري و ازي ‪ ٬‬به صورت مفرد و جمع غيرفاعلي‬



‫افـزوده‬



‫ميشود‪:‬‬ ‫صبح در خانه نيستم‬



‫)مفعول دريــ مفرد(‬



‫در کوهها علفي نمانده است‬



‫_____ ‪s¡b-i-raª‬‬ ‫‪ka-kaª nima‬‬



‫)مفعول دريــ جمع(‬



‫‪ku-mun-kaª va‬‬ ‫‪ª § s-i manda niya‬‬ ‫__________‬



‫از جنگل احشام را بيرون کنيد‬



‫)مفعول ازيـ مفرد(‬



‫‪vis‬‬ ‫‪§ a-kaª maª l-un barkara‬‬ ‫______‬



‫از گوسفندان زياد شير ندوشيد‬



‫)مفعول ازيـ جمع(‬



‫‪pas-un-kaª ver § s¡t madus§ a‬‬ ‫_________‬



‫در نقش مفعول بايي ‪ ٬‬به آخر صورت مـفرد و جـمع غـيرفاعلي اسـم‪٬‬‬



‫‪/-na/‬‬



‫مـلحق‬



‫ميشود‪.‬‬ ‫با اسب به دنبال عروس برويم‬ ‫با مرغها به النه ميرود‬



‫)مفعول باييــ مفرد(‬



‫‪'asb-i-na b¡s§ am vayu dumla‬‬ ‫________‬



‫)مفعول باييــ جمع(‬



‫§‪karg-un-na lun-i-kaª daras‬‬ ‫__________‬



‫در نقش قيدي ‪ ٬‬معموًال به آخر صورت مفرد غيرفاعلي‬



‫اسم‪/-raª / ٬‬‬



‫افزوده ميشود و‪٬‬‬



‫بدين ترتيب‪ ٬‬قيد زمان ساخته ميشود‪.‬‬ ‫شب قرص ماه را خوب ميشود ديد‬



‫‪§ sav-i-raª maª nga g¡la § cª a k babi vinde‬‬ ‫_______‬



‫من باب مثال‪ ٬‬نظام صرفي گويش تالشي در کلمه ‪ = /z§en/‬زن‪ ٬‬چنين است‪:‬‬ ‫جمع‬



‫حالت‬ ‫ــــــــ‬



‫مفرد‬ ‫ــــــ‬



‫‪§ zen‬‬



‫‪§ zen-e/en‬‬



‫وصفي‬



‫‪§ zen-a‬‬



‫ـــ ـ ـ‬



‫منادايي‬



‫‪§ zen-laª‬‬



‫ـــ ـ ـ‬



‫‪§ zen-i‬‬



‫‪§ zen-un‬‬



‫مفعول ازي‪ ٬‬دري‬



‫‪§ zen-i-kaª‬‬



‫‪§ zen-un-kaª‬‬



‫مفعول بايي‬



‫‪§ zen-i-na‬‬



‫‪§ zen-un-na‬‬



‫مفعول برايي‬



‫‪§ zen-i-raª‬‬



‫‪§ zen-un-raª‬‬



‫فاعلي‬



‫مفعول رايي‪ ٬‬بهاي‪ ٬‬اضافي‬



‫ـــــــ‬



‫ساخت بهاصطالح ِارگاتيو به‬ ‫در صرف زمان گذشته افعال متعدي‪ ٬‬در تالشي‪ ٬‬غالبًا‬ ‫ِ‬ ‫ـکار ميرود که‪ ٬‬در آن‪ ٬‬عامل )فاعل منطقي(‪ ٬‬به حالت غيرفاعلي و مفعول به حالت فاعلي‬ ‫ظاهر ميشود و فعل‪ ٬‬از نظر شخص و شمار‪ ٬‬با مفعول‪ ٬‬که در واقع فاعل دستوري است‪٬‬‬ ‫مطابقت ميکند‪:‬‬



‫مقاله‬



‫حسن گوسفند را ديد‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬



‫)ماضي مطلق(‬



‫حسن گوسفندها را ديد‬



‫___ ‪hasan-i‬‬ ‫_____ ‪pas‬‬ ‫‪vinda‬‬



‫)ماضي مطلق(‬



‫حسن گوسفند را ديده است‬



‫_______ ‪hasan-i‬‬ ‫_______ ‪pas-e/en‬‬ ‫‪vindina‬‬



‫)ماضي نقلي(‬



‫حسن گوسفندها را ديده است‬ ‫حسن گوسفند را ديده بود‬



‫___ ‪hasan-i‬‬ ‫_______ ‪pas‬‬ ‫‪vindaya‬‬



‫)ماضي نقلي(‬



‫_______ ‪hasan-i‬‬ ‫_______ ‪pas-e/en‬‬ ‫‪vindana‬‬



‫)ماضي بعيد(‬



‫حسن گوسفندها را ديده بود‬



‫)ماضي بعيد(‬



‫حسن گوسفند را ديده باشد‬



‫)ماضي التزامي(‬



‫حسن گوسفندها را ديده باشد‬



‫___ ‪hasan-i‬‬ ‫________ ‪pas‬‬ ‫‪vinda ba‬‬ ‫_______ ‪hasan-i‬‬ ‫_________ ‪pas-e/en‬‬ ‫‪vinda bina‬‬ ‫___ ‪hasan-i‬‬ ‫__________ ‪pas‬‬ ‫‪vinda bubu‬‬



‫)ماضي التزامي(‬



‫)اـگر( حسن گوسفند را ميديده بود‬



‫‪٤٧‬‬



‫_______ ‪hasan-i‬‬ ‫___________ ‪pas-e/en‬‬ ‫‪vinda bubun‬‬



‫)ماضيبعيد استمراري(‬



‫___ ‪hasan-i‬‬ ‫__________ ‪pas‬‬ ‫‪vinda babe‬‬



‫_______ ‪hasan-i‬‬ ‫____________ ‪pas-e/en‬‬ ‫)اـگر( حسن گوسفندهارا ميديده بود )ماضي بعيد استمراري( ‪vinda babena‬‬



‫در جمالت باال‪ ٬‬چنان که ديده ميشود‪ ٬‬عامل )فاعل( بهصورت غيرفاعلي‪ ٬‬و مفعول‬ ‫بهصورت فاعلي ظاهر شده و فعل‪ ٬‬از نظر شناسه‪ ٬‬با مفعول مطابقت کرده است‪.‬‬ ‫در اينگونه موارد‪ ٬‬اـگر در جمله‪ ٬‬مفعول صريح ذـکر نشود‪ ٬‬فعل بدون شناسه است‪:‬‬ ‫حسن ديد‬



‫‪hasan-i vinda‬‬



‫زنان ديدند‬



‫‪§ zen-un vinda‬‬



‫بايد اين نکته را افزود که صرف فعل متعدي در ماضي ملموس‪ ٬‬ماضي استمراري و‬ ‫ماضي استمراري تمنائي‪ ٬‬مثل فعلهاي الزم‪ ٬‬حالت مستقيم دارد‪:‬‬ ‫من گوسفندان را داشتم ميديدم‬ ‫من گوسفندان را ميديدم‬



‫)ماضيملموس(‬



‫___________ ‪'az pas-un‬‬ ‫‪kaª bim vinde‬‬



‫)ماضي استمراري(‬



‫)اـگر( من گوسفندان را ميديدم‬



‫_________ ‪'az pas-un‬‬ ‫‪'a-vin-i-ma‬‬



‫)ماضي استمراري تمنائي(‬



‫__________ ‪'az pas-un‬‬ ‫‪'a-vin-e-ma‬‬



‫در مثالهاي فوق‪ ٬‬چنان که ميبينيم‪ ٬‬فاعل حالت مستقيم و مفعول حالت غيرمستقيم‬ ‫دارد و فعلها‪ ٬‬از نظر شخص و شمار )شناسه( با فاعل مطابقت کردهاند‪ ٬‬با اين ويژگي‬ ‫مشخص که‪ ٬‬برخالف ديگر فعلهاي ماضي‪ ٬‬در ساختمان دو فعل اخير‪ ٬‬به جاي مـاده‬ ‫ماضي‪ ٬‬از ماده مضارع‬



‫)‪(vin‬‬



‫استفاده شده است‪ .‬چـنين مشـخصهاي عـينًا در فـارسي‬



‫باستان و برخي از زبانهاي ايراني گروه شرقي ديده ميشود‪.‬‬



‫‪٧‬‬



‫ضمير هم‪ ٬‬در گويش تالشي‪ ٬‬دو حالت دارد‪ :‬فاعلي و غيرفاعلي‪.‬‬ ‫‪٧‬ـ(ــارانسکي استفاده از ماده مضارع و افزونه )‪ (a-‬در ساختمان فعل ماضي را منحصرًا از مـختصات بـرخـي‬ ‫زبانهاي ايراني گروه شرقي مثل سغدي و خوارزمي دانسته است! ‪ Ä‬زبانهاي ايراني‪ ٬‬ص‪.١٧٨‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٤٨‬‬



‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬



‫مقاله‬



‫الف( فاعلي‬ ‫ضماير فاعلي دو نوعاند‪ :‬منفصل‪ ٬‬متصل‪.‬‬ ‫ضماير منفصل فاعلي فقط در دو نقش نهادي و مسندي به کار ميروند و عبارتاند از‪:‬‬



‫‪'az‬‬



‫من‬



‫‪'az‬‬



‫تو‬



‫¡‪t‬‬



‫او‬



‫‪'a/'av‬‬



‫همريشه با‬



‫شما‬



‫‪§ s• ma‬‬



‫آنها‬



‫فارسي باستان و‬



‫‪adam‬‬



‫ما‬



‫‪'ama‬‬



‫‪az¡m‬‬



‫‪'ave/'aven‬‬



‫اوستايي است و در پهلوي اشکاني و‬



‫فارسي ميانه زردشتي‪ ٬‬در حالت فاعلي به کار ميرفته؛ اما‪ ٬‬در پهلوي متأخر‪ ٬‬استعمال آن‬ ‫ـکمکم از رواج افتاد و‬



‫‪man‬‬



‫جاي آن را گرفت‪.‬‬



‫اين ضماير‪ ٬‬در نقش فاعلي ‪ ٬‬با همه افعال الزم و متعدي در همه زمـانها و وجـوهـــ‬ ‫بهجز فعلهاي متعدي در ماضي مطلق‪ ٬‬ماضي نقلي‪ ٬‬ماضي بـعيد‪ ٬‬مـاضي التـزامـي و‬ ‫ماضي بعيد استمراري تمنائيـــ بهـکار ميروند‪.‬‬ ‫رگاتيو افعال‪ ٬‬در نقش فـاعل دسـتوري )مـفعول‬ ‫ساخت ِا‬ ‫ضماير منفصل فاعلي‪ ٬‬در‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫منطقي(‪ ٬‬بهـکار ميروند‪ ٬‬مگر اول شخص مفرد که‪ ٬‬در اين ساخت‪ ٬‬اسـتثنائًا از حـالت‬ ‫غيرفاعلي آن‪ ٬‬يعني ‪ m¡n‬ـ‪ ٬‬استفاده ميشود‪:‬‬ ‫من او را ديدم‬ ‫او مرا ديد‬



‫)فاعل منطقي(‬



‫‪m¡n 'a vinda‬‬ ‫____‬



‫)مفعول منطقي(‬



‫چنانکه مشاهده ميشود‪ ٬‬کاربرد‬



‫____ ‪'ayi‬‬ ‫‪m¡n vinda‬‬



‫‪m¡n‬‬



‫در دو حالت فاعلي و مفعولي‪ ٬‬در سـاخت‬



‫ِارگاتيو مشترک شده است‪.‬‬ ‫ضماير متصل فاعلي‪ ٬‬همان شناسههاي فعلياند که دو نوعاند‪ :‬شناسههاي ِا خباري و‬ ‫شناسههاي التزامي‪.‬‬ ‫شناسههاي اخباري‬ ‫اول شخص مفرد‬



‫‪/-m/‬‬



‫اول شخص جمع‬



‫‪/-mun/‬‬



‫دوم شخص مفرد‬



‫‪/-s§/‬‬



‫دوم شخص جمع‬



‫‪/-run/‬‬



‫سوم شخص مفرد‬



‫‪/Ö/‬‬



‫سوم شخص جمع‬



‫‪/-n/‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬



‫‪٤٩‬‬



‫شناسههاي التزامي‬ ‫اول شخص مفرد‬



‫‪/-um/‬‬



‫اول شخص جمع‬



‫‪/-am/‬‬



‫دوم شخص مفرد‬



‫‪/-i/‬‬



‫دوم شخص جمع‬



‫‪/-a/‬‬



‫سوم شخص مفرد‬



‫‪/-u/‬‬



‫سوم شخص جمع‬



‫‪/-un/‬‬



‫بحث شناسهها و موارد کاربرد آنـها خـود مـوضوع مسـتقل و گسـتردهاي است کـه‬ ‫توصيف آن مجال ديگري ميطلبد‪ ٬‬در اين جا‪ ٬‬به همين اشاره درباره آن کفايت ميشود‪.‬‬ ‫ب( غيرفاعلي‬ ‫ضماير غيرفاعلي دو نوعاند‪ :‬منفصل‪ ٬‬متصل‪.‬‬ ‫ضماير منفصل غيرفاعلي خود به دو نوع تقسيم ميشوند‪ :‬مفعولي‪ ٬‬ملکي‪.‬‬ ‫ضماير منفصل مفعولي‬ ‫من‬



‫‪m• n‬‬



‫تو‬



‫•‪t‬‬



‫او‬



‫‪'ayi‬‬



‫ما‬



‫‪'ama‬‬



‫شما‬



‫‪š¡ma‬‬



‫آنها‬



‫‪'amun‬‬



‫اين ضماير‪ ٬‬مانند حالت غيرفاعلي اسمها‪ ٬‬در صرف زمان گـذشته افـعال مـتعدي‪٬‬‬ ‫بهجز ماضي ملموس‪ ٬‬ماضي استمراري و ماضي استمراري تـمنائي‪ ٬‬بـه عـنوان عـامل‬ ‫)فاعل منطقي( بهـکار ميروند‪.‬‬



‫‪٨‬‬



‫اـگر در جمله مفعول صريحي نيامده باشد‪ ٬‬فعل بدون شناسه مـيآيد‪ .‬بـراي مـثال‪٬‬‬ ‫‪harde‬‬



‫) = ـخوردن(‪ ٬‬در ماضي مطلق‪ ٬‬با ضماير منفصل مفعولي صرف ميشود‪:‬‬ ‫من خوردم‬



‫_____ ‪m¡n‬‬ ‫‪harda‬‬



‫تو خوردي‬



‫_____ ¡‪t‬‬ ‫‪harda‬‬



‫او خورد‬



‫_____ ‪'ayi‬‬ ‫‪harda‬‬



‫ما خورديم‬



‫_____ ‪'ama‬‬ ‫‪harda‬‬



‫شما خورديد‬



‫_____ ‪š¡ma‬‬ ‫‪harda‬‬



‫آنها خوردند‬



‫_____ ‪'amun‬‬ ‫‪harda‬‬



‫در صورتي که‪ ٬‬در جمله‪ ٬‬مفعول صريحي‪ ٬‬اعم از اسم يا ضمير منفصل فاعلي‪ ٬‬ذـکر‬ ‫شده باشد‪ ٬‬فعل در سوم شخص مفرد و جمع از نظر شمار با آن مطابقت ميکند‪ .‬براي‬ ‫‪٨‬ـ(ــاستثنائًا‬



‫‪piste‬‬



‫)=ـخواستن( نيز ساخت ِا رگاتيو دارد‪:‬‬ ‫من آن را ميخواهم‬ ‫بچه آنها را ميخواهد‬



‫______ ‪m¡n 'a‬‬ ‫‪bapisti‬‬ ‫____‬ ‫________ ‪x¡rdan-i 'aye‬‬ ‫‪bapistina‬‬ ‫_______‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٥٠‬‬



‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬



‫مقاله‬



‫روشن شدن مطلب‪ ٬‬به مثالهاي زير توجه کنيد‪:‬‬ ‫من گرگ را ديدم‬



‫____ ‪m¡n‬‬ ‫_____ ‪varg‬‬ ‫‪vinda‬‬



‫تو او را ديدي‬



‫__ ¡‪t‬‬ ‫_____ ‪'a‬‬ ‫‪vinda‬‬



‫من گرگها را ديدم‬



‫______ ‪m¡n‬‬ ‫_______ ‪varg-e‬‬ ‫‪vindina‬‬



‫تو آنها را ديدي‬



‫____ ¡‪t‬‬ ‫_______ ‪'aye‬‬ ‫‪vindina‬‬



‫چنين خصوصيتي در کردي و پشتو هم وجود دارد‪ ٬ ٩‬با اين تفاوت که‪ ٬‬در آن زبانها‪٬‬‬ ‫مثل زبان پهلوي‪ ٬‬فعل‪ ٬‬در بقيه صيغهها نيز‪ ٬‬از نظر شمار‪ ٬‬با مفعول معنايي خود مطابقت‬ ‫ميکند‪.‬‬ ‫البته‪ ٬‬صرفنظر از زمان و وجه فعل‪ ٬‬برخي از جمالت با فعل الزم و ربطي نيز حالت‬ ‫غيرمستقيم دارند؛ يعني عامل آنها‪ ٬‬اعم از اسم و ضـمير‪ ٬‬بـهصورت غـيرفاعلي ظـاهر‬ ‫ميشود و فعل بدون شناسه است‪:‬‬ ‫حسن گرمش است )حسن را گرم است(‬



‫‪hasan-i‬‬ ‫‪______ garm-a‬‬



‫من سردم نيست )مرا سرد نيست(‬



‫‪m¡n sard niya‬‬ ‫____‬



‫زنها خوششان ميآيد )زنان را خوش ميآيد(‬



‫‪§ z¡n-un xas§ bumaya‬‬ ‫______‬



‫او خوشش ميآيد )او را خوش ميآيد(‬



‫‪'ayi xas§ bumaya‬‬ ‫___‬



‫ضماير منفصل مفعولي‪ ٬‬عالوه بر نقشهاي فوق‪ ٬‬غالبًا به کمک شناسههاي تصريفي‬ ‫مفعول ازي‪ ٬‬بايي‪ ٬‬بهاي و برايي نيز کاربرد دارند با اين قيد که‪٬‬‬ ‫آخر اسمها‪ ٬‬در نقشهاي‬ ‫ِ‬ ‫بهخالف اسمها‪ ٬‬در محدوده مورد مطالعه ما‪ ٬‬در سه نقش اول )مـفعول ازي‪ ٬‬بـايي‪ ٬‬و‬ ‫پيشين‬ ‫بهاي(‪ ٬‬با جزء‬ ‫ِ‬



‫‪ba‬‬



‫همر اهاند‪:‬‬ ‫مفعول ازي‬



‫‪ba-m¡n-kaª‬‬



‫از من‬ ‫با من‬



‫مفعول بايي‬



‫‪ba-m¡n-na‬‬



‫به من‬



‫مفعول بهاي‬



‫‪ba-m¡n‬‬



‫براي من‬



‫مفعول برايي‬



‫‪m¡n-raª =m¡raª‬‬



‫ضماير ملکي در تالشي شش صيغه مستقل دارند‪:‬‬ ‫مال ما‬



‫‪§ cama‬‬



‫مال من‬ ‫مال تو‬



‫¡‪'¡s§ t‬‬



‫مال شما‬



‫‪§ s¡ma‬‬



‫مال او‬



‫‪§ cayi‬‬



‫مال آنها‬



‫‪§ c¡m¡n‬‬



‫‪§ camun‬‬



‫نقش اضافي و مسندي کاربرد دارند‪ .‬در نقش اضافي‪ ٬‬با اسم‬ ‫اين ضماير فقط در دو ِ‬ ‫همراهاند و پيش از آن ميآيند و‪ ٬‬در نقش مسندي‪ ٬‬بهتنهايي بهـکار ميروند‪:‬‬ ‫‪٩‬ـ( ـ زبانهاي ايراني‪ ٬‬ص‪ ١١٩‬و ‪.١٢٩‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬



‫مال آنها‬



‫)اضافي(‬



‫‪§ camun kine‬‬ ‫______‬



‫مزرعه ما‬



‫)اضافي(‬



‫‪§ cama b¡jaª r‬‬ ‫_____‬



‫اين جايگاه مال آنهاست‬



‫)مسندي(‬



‫______ ‪'• m j• gaª‬‬ ‫‪§ camun -a‬‬



‫‪٥١‬‬



‫ضمير ملکي‪ ٬‬در زبان اوستايي‪ ٬‬وجود داشته و در حالتهاي گوناـگون‪ ٬‬شـمارها و‬ ‫جنسهاي سهـگانه صرف ميشده است و اين تصريف‪ ٬‬در ايراني مـيانه غـربي‪ ٬‬بـه دو‬ ‫صورت )صيغه( تقليل يافت‪ ١٠‬و در فارسي دري بهـکلي از بين رفت‪.‬‬ ‫ضماير متصل غيرفاعلي‬ ‫اول شخص مفرد‬



‫‪/-m/‬‬



‫اول شخص جمع‬



‫‪/-mun/‬‬



‫دوم شخص مفرد‬



‫‪/-r/‬‬



‫دوم شخص جمع‬



‫‪/-run/‬‬



‫سوم شخص مفرد‬



‫‪/-s§/‬‬



‫سوم شخص جمع‬



‫‪/-s§un/‬‬



‫ضماير متصل غيرفاعلي‪ ٬‬مانند ضماير منفصل مفعولي‪ ٬‬با زمانهاي گذشته برخي از‬ ‫فعلهاي متعدي‪ ٬‬بهعنوان عامل )فاعل منطقي(‪ ٬‬بهـکار ميروند و شخص و شمار آنها را‬ ‫مشخص ميکنند‪ .‬در اين صورت‪ ٬‬اـگر فعل‪ ٬‬تنها باشد‪ ٬‬بهعنوان شـناسه بـه آن افـزوده‬ ‫ميشوند‪:‬‬ ‫نوشيدم‬



‫‪hent-¡m‬‬



‫نوشيديم‬



‫‪hent-¡mun‬‬



‫نوشيدي‬



‫‪hent-¡r‬‬



‫نوشيديد‬



‫‪hent-¡run‬‬



‫نوشيد‬



‫§‪hent-¡s‬‬



‫نوشيدند‬



‫‪hent-¡s§ un‬‬



‫اين ضماير نيز‪ ٬‬مانند حالت غيرفاعلي اسمها و ضماير منفصل مفعولي‪ ٬‬در برخي از‬ ‫جملهها‪ ٬‬صرف نظر از زمان و وجه فعل‪ ٬‬به عنوان عامل )فاعل منطقي( بهـکار ميروند و‪٬‬‬ ‫مانند شناسه‪ ٬‬شخص و شمار فعل را مشخص ميکنند‪:‬‬ ‫خوشم آمد‬



‫___‪xas§-‬‬ ‫‪¡m 'aª ma‬‬



‫خوشت آمد‬



‫__‪xas§-‬‬ ‫‪¡r 'aª ma‬‬



‫ـگرمش است‬



‫__ ‪garm-‬‬ ‫‪¡s§ -a‬‬



‫سردمان نيست‬



‫____ ‪sard-‬‬ ‫‪mun niya‬‬



‫بهعالوه‪ ٬‬به ديگر اجزاي جملهـــ اعم از مفعول رايي‪ ٬‬بايي‪ ٬‬بهاي‪ ٬‬برايي و همچنين‬ ‫قيدهاـــ اضافه ميشوند‪ .‬اينک چند مثال‪:‬‬ ‫‪١٠‬ـ(ــمحسن ابوالقاسمي‪ ٬‬دستور تاريخي زبان فارسي ‪ ٬‬انتشارات سمت‪ ٬‬تهران ‪ ٬١٣٧٥‬ص‪ ٩٧‬و ‪.١٠٩‬‬



‫‪٥٢‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫چند نکته دستوري در گويش تالشي‬



‫مقاله‬



‫آن را برداشتم‬



‫)مفعول رايي مفرد(‬



‫‪'a -m pegata‬‬ ‫__‬



‫آنها را برداشتم‬



‫)مفعول رايي جمع(‬



‫‪'aye -m pegatina‬‬ ‫____‬



‫با حسن بازي کردم‬



‫)مفعول بايي(‬



‫‪hasan-i-na -m m¡zaª karda‬‬ ‫_________‬



‫به احمد نشان دادم‬



‫)مفعول بهاي(‬



‫‪'amad-i -m 'aª vn¡sta‬‬ ‫_______‬



‫براي گاو علف آوردم‬



‫)مفعول برايي(‬



‫‪gaª-raª -m va‬‬ ‫‪ª § s varda‬‬ ‫_____‬



‫صبح تو را ديدم‬



‫)قيد زمان(‬



‫‪s¡b-i-raª -m t¡ vinda‬‬ ‫_______‬



‫اينجا آن را انداختم‬



‫)قيد مکان(‬



‫‪'iyaª -m 'a barafanda‬‬ ‫___‬



‫چنين خصوصيتي کـم و بـيش در گـويشهاي الري نـيز وجـود دارد‪ ١١.‬در جـمالت‬ ‫ـگسترشيافته که اـکثر اجزاء آمدهاند‪ ٬‬ضماير متصل غيرفاعلي‪ ٬‬بنا به ميل و تأـکيد گوينده‪٬‬‬ ‫ميتوانند به هر جزئي بپيوندند‪ .‬عالوه بر کـاربردهاي فـوق‪ ٬‬بـا فـعلهاي الزم در کـليه‬ ‫زمانها‪ ٬‬در نقش اضافي نيز بهـکار ميروند‪ .‬در اين صورت‪ ٬‬بـرخـالف اسـم و ضـماير‬ ‫ملکي‪ ٬‬بعد از مضاف واقع ميشوند‪:‬‬ ‫پاي من شکست‬



‫__‪paª -‬‬ ‫‪m § cak¡sta‬‬



‫پاي ما شکست‬



‫____‪paª -‬‬ ‫‪mun § cak¡sta‬‬



‫پاي تو شکست‬



‫‪paª -_r § cak¡sta‬‬



‫پاي شما شکست‬



‫___‪paª -‬‬ ‫‪run § cak¡sta‬‬



‫پاي او شکست‬



‫‪paª -§_s § cak¡sta‬‬



‫پاي آنها شکست‬



‫___ §‪paª -‬‬ ‫‪sun § cak¡sta‬‬



‫©‬



‫‪١١‬ـ(ــاي‪.‬ـک‪ .‬مالچانوا‪» ٬‬ـگويشهاي الري«‪ ٬‬ترجمه معصومه احساني‪ ٬‬نامه فرهنگستان ‪ ٬‬دوره پنجم‪ ٬‬شماره دوم‪٬‬‬ ‫مهر ‪ ٬١٣٨٠‬ص‪.١٨٧-١٨٣‬‬



‫ـگويششناسي‬



‫‪SALAMI.MQA‬‬



‫نمونه ‪٢‬‬



‫‪D:3‬‬



‫عآ‬



‫‪ ٢٣‬ص‬



‫‪١٣٨٤/٠٥/٢٣‬‬



‫»خ شت« و » ِد لوار«‬ ‫خرما در فرهنگ مردم ِ‬ ‫عبدالنّبي سالمي‬ ‫مقدمه‬ ‫درخت خرما يا به تعبيري نخل‪ ٬‬و به گويش محلي جنوب »مُخ ‪ mox‬ـ« و » ُم ‪ mo‬ـ«‪ ٬‬بدون‬



‫شک‪ ٬‬يکي از کهنترين درختاني است که از ديرباز منبع قوت انسانهاي دوره بـاستان‬



‫بوده است‪ .‬مبدأ اصلي آن بهدرستي معلوم نيست؛ امّ ـا‪ ٬‬تـا کـنون دانشـمندان نـظريات‬ ‫مختلفي درباره منشأ آن ارائه کردهاند‪ .‬عـدهاي سـرزمين اوليـه درخت خـرما را آسـيا و‬



‫مشخصًا کرانههاي خليج فارس دانستهاند‪ .‬تعدادي موطن اصلي آن را شـمال آفـريقا و‬ ‫شبهـجزيره عربستان‪ ٬‬و بعضي سرزمين آن را شبهقاره هند عنوان کردهاند‪.‬‬ ‫براي اينکه به اظهارات مبهم و مبتني بر حدس و گمان بسنده نکرده باشيم‪ ٬‬بر اساس‬ ‫آثاري که از اين گياه در نقشها و بناهاي دوره باستان و بعد از آن به دست آمده نکاتي را‬ ‫يادآور ميشويم‪.‬‬ ‫اور عراق‪ ٬‬از نخل استفاده شده است‪ ٬‬که سابقه‬ ‫در بناي معبد خداي ماه در نزديکي ِ‬



‫آن را تا هفتهزار سال قبل ميرساند‪ .‬همچنين در نـقشهاي بـرجسـته نـينوا آثـاري از‬ ‫درخت نخل مربوط به دوره آشوريان وجود دارد‪ .‬در قانوننامه َح مورابي ‪ ٬‬ششمين پادشاه‬ ‫باب ل‪ ٬‬چند ماده درباره نخل وجود دارد‪ ٬‬که نشان ميدهد درخت نخل چـه تأثـيري بـر‬ ‫ِ‬ ‫زندگي مردم آن زمان داشته است‪ .‬در ماده ‪ ٥٩‬اين قانون آمده است‪ :‬هرکس نخل خرما را‬ ‫قطع کند‪ ٬‬بايد ‪ ٢٢٥‬گرم نقره جريمه بپردازد‪ .‬در ماده ‪ ٦٠‬نـيز مـقررات بـين کـارگر و مـالک‬ ‫نخلستان وضع شده است‪:‬‬ ‫‪٥٣‬‬



‫‪٥٤‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫مقاله‬



‫ـکارگر نخلستان بايد زمين را با استفاده از پاجوشها بکارد و‪ ٬‬براي مدت ‪ ٤‬سال‪ ٬‬آنها را آبياري‬ ‫ـکند و سپس‪ ٬‬در طول سال پنجم که درختان خرما به بار مينشينند‪ ٬‬محصول آن را به طور مساوي‬ ‫بين خود تقسيم کنند‪.‬‬



‫تأثير نخل در ميان مردم دنياي باستان بـه قـدري بـوده کـه کـاخها‪ ٬‬مـعابد‪ ٬‬و حـتي‬ ‫تـختهاي سـلطنتي راـــ در دوره سـومريان و بـابليانـــ بـه وسـيله بـرگهاي آن تـزئين‬ ‫ميکردهاند‪.‬‬ ‫در ايران‪ ٬‬بر اساس شواهد باستانشناختي‪ ٬‬نزديک به شش هزار سـال پـيش کشت‬ ‫نخل وجود داشـته است‪ .‬در دوره ايـالميان‪ ٬‬در نـزديکي شـهر شـوش‪ ٬‬نـخلستانهاي‬ ‫بسياري بوده است‪ .‬حتي بر روي مهرهاي اين دوره نقشهاي نخل ديـده مـيشود کـه‬ ‫اهميت و قداست اين گياه را نزد مردم آن دوره نشان ميدهد‪ .‬منظومه درخت آسوريگ که‬ ‫به پهلوي و از زمان ساسانيان به جاي مانده است‪ ٬‬حکايت از اهميت نخل در زندگي آن‬ ‫روز مردم دارد‪.‬‬ ‫ـگزنفون به نقل از سقراط مينويسد که در عصر هخامنشيان‪ ٬‬باغهايي در ايران وجود‬ ‫داشته که آنها را »باغهاي بهشتي« ميناميدهاند؛ و محصوالت آنها انگور‪ ٬‬انجير و خرما‬ ‫بوده است‪.‬‬ ‫قداست نخل در دوره باستان‬ ‫از هزاران سال پيش تا کنون‪ ٬‬به دليل تأثير نخل در زندگي بشـر‪ ٬‬ايـن گـياه از اهـميت و‬ ‫قداست ويژهاي برخوردار بوده است‪ .‬مردم ادوار مختلف تـمدن بـينالنـهرين‪ ٬‬هـريک‬ ‫بهـگونهاي در نشان دادن اهميت نخل آيينها و مراسم و اعتقادات نيکي داشتهاند‪:‬‬ ‫سومريان نخل را مقدس ميشمردهاند و آن را نمونه برکت ميدانسـتهانـد؛ در نـزد‬ ‫ـکلدانيان نخل الهه خاصي داشته است؛ بابليان خداي مخصوصي براي نخل داشتهاند؛‬ ‫آشوريان از خرما به عنوان شيريني در مجالس شادي استفاده ميکردهاند؛ هندوها نيز‬ ‫شرط برکت را در خاندان عروس و داماد‪ ٬‬وجود خرما ميدانستهاند؛ عربها خـرما را‬ ‫تنها ماده تغذيه عموم برميشمردهاند و آن را »شجرةـالحياة« ميناميدند‪ ٬‬و بر اين اساس‪٬‬‬ ‫منشأ آن را آدمي ميدانستند‪.‬‬ ‫ايرانيان‪ ٬‬بهخصوص مردم جنوب‪ ٬‬و به طور اخص مردم بلوچ‪ ٬‬نخل را تنها ميراث پس‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫‪٥٥‬‬



‫از خود ميدانند و آن را »شجره وفاداري« مينامند‪.‬‬ ‫در کتاب عجائبـالمخلوقات ‪ ٬‬اثر زکرياي قزويني‪ ٬‬درباره نخل و مـيوه آن آمـده است‪:‬‬



‫نخل درختي مشهور و مبارک است و از عجايب او آن که نباشد ّاال در بالد گرمسير و ديار اسالم و‬ ‫تعالي اهل اسالم را بدان کرامت کرده است‪.‬‬ ‫درخت خرما از نعمتهايي است که باري‬ ‫ٰ‬



‫قرآن کريم از نخل بهـکرات ياد کرده و اجزا و ترکيبات آن را نام برده است‪ .‬و آخر اين که‬ ‫حضرت عليـ)ع( فرموده‪ :‬اي مردم نخل خود را گرامي بداريد‪ ٬‬چون نخل خرما از زيادي گِ ل آدم‬ ‫آفريده شده است و در نزد خداوند درختي گراميتر از خرما نيست‪.‬‬



‫خرما در فارس‬ ‫مهمترين مناطق خرماخيز فارس شامل الر‪ ٬‬کازرون‪ ٬‬جهرم‪ ٬‬فيروزآباد‪ ٬‬المرد‪ ٬‬داراب و‬ ‫فساـست‪ .‬سطح زير کشت استان بالغ بر ‪٧٧٣‬ـ‪ ٢٤‬هکتار است که از اين مقدار‪ ٬‬حـدود‬ ‫‪٦١٣‬ـ‪ ١٨‬هکتار آن را نخلهاي بارور تشکيل ميدهد‪ ٬‬و ساالنه حدود ‪٠٠٠‬ـ‪ ١٠٠‬تُن خرما‬ ‫توليد ميشود‪.‬‬ ‫ـکازرون در جنوب غربي استان فارس واقع است و مناطق جنوب و جنوب غربي آن‬ ‫پوشيده از باغهاي خرماست‪ .‬عمدهترين مناطق خرماخيز اين شهرستان‪ ٬‬خشت‪ ٬‬حرا‪٬‬‬ ‫ـکنارتخته و باال ِد ه است‪ .‬سطح زير کشت اين مناطق بالغ بر ‪ ٦٥٠٠‬هکتار و بـا تـوليدي‬ ‫معادل ‪٧٣٢‬ـ‪ ٢٢‬تُن خرماست‪ .‬بـاغهاي خشت و کـنارتخته از رودخـانه شـاپور سـيراب‬ ‫ميشوند‪ .‬در خشت حدود يک ميليون اصله درخت نخل وجود دارد که از ايـن تـعداد‬ ‫‪٠٠٠‬ـ‪ ٧٠٠‬اصله بارور و بقيه غيربارور هستند‪.‬‬ ‫خرما در استان بوشهر‬ ‫در منطقه بوشهر در حال حاضر بيش از ‪٠٠٠‬ـ‪٧٥٠‬ـ‪ ٣‬اصله درخت وجود دارد که حدود‬ ‫سه ميليون اصله آن بارور و بقيه غيربارور هستند‪ .‬اين مقدار درخت خرما در مساحتي‬ ‫قـريب ‪٦٩٠‬ـ‪ ٢٢‬هکـتار قـرار دارد‪ ٬‬کـه حـدود ‪ %١٤ /٢‬نـخلستانهاي کشـور را تشکـيل‬ ‫ميدهند‪.‬‬ ‫شيوه آبياري در استان اـکثرًا غرقابي است به نحوي که استخرهاي وسيعي به ابعاد‬ ‫مختلفـــ بسته به وسعت باغـــ ايجاد شده که ‪ ٣٠‬تا ‪ ٦٠‬اصله نخل در آنها قرار دارنـد‪.‬‬



‫‪٥٦‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫مقاله‬



‫تعدادي از اين نخلستانها که در سه منطقه دشتستان به مرکزيت برازجان‪ ٬‬تنگستان بـه‬ ‫هر م و دشتي به مرکزيت خورموج قرار دارند‪ ٬‬از آب رودخانههايي که استان را‬ ‫مرکزيت َا َ‬



‫مشروب ميکنند‪ ٬‬آبياري ميشوند و بقيه از آب جاري رودخـانه بـيبهرهانـد و بـا آب‬



‫بارانــــ اـگر بباردـــ آبياري ميشوند‪ .‬از جمله اين نخلستانها ميتوان از نخلستانهاي ِديم‬ ‫ِد لوار نام ُب رد‪.‬‬ ‫ـگياهشناسي نخل‬ ‫درخت خرما از رده تکلپهايها و از خانواده‬ ‫‪Dactylifera‬‬



‫‪Palmaceae‬‬



‫و از جنس‬



‫‪Phoneix‬‬



‫و گونه‬



‫است‪ .‬درخت خرما دوپايه است‪ .‬گل آذين آن خوشهاي و از پوسته يا غالفي‬



‫به نام »اسپات« پوشيده شده است‪ .‬هر درخت ‪ ٧‬تا ‪ ١٢‬خوشه به بار ميآورد و هر خوشه‬ ‫داراي ‪ ٤٨‬تا ‪ ٨٥‬رشته است و روي هر رشته ‪ ١٧‬تا ‪ ٢٦‬دانه خرما توليد ميشود‪.‬‬ ‫مواد تشکيلدهنده خرما عبارتاند از‪ :‬آب‪ ٬‬مواد معدني )فسفر‪ ٬‬آهن‪ ٬‬سديم‪ ٬‬پتاسيم‬ ‫و کلسيم(‪ ٬‬پروتئين‪ ٬‬ويتامينها‪ ٬‬قند و فيبر‪.١‬‬ ‫پيش از ورود به متن‬ ‫در اين مقاله خرما در فرهنگ مردم خشت و ِد لوار بررسي ميشود‪ .‬انتخاب اين دو منطقه‬ ‫از دو نظر قابل توجه است‪:‬‬ ‫‪ .١‬نوع نخلداري و شيوه آبياري نخلستانهاي هر منطقه؛‬ ‫‪ .٢‬نوع گويش هريک به عنوان گويشهاي محلي مناطقي که از نظر شيوه معيشت به‬ ‫هم نزديک‪ ٬‬ولي از نظر زباني از هم دورند‪.‬‬ ‫خرماي خشت به عنوان نمونهاي از خرماـکاري در منطقهاي که از نظر آبياري فارياب‬ ‫است‪ ٬‬و خرماي ِد لوار به عنوان نمونهاي از خرماـکاري در منطقهاي که از نظر آبياري ديم‬



‫محسوب ميشود‪.‬‬ ‫از نظر گويشي نيز نامهاي خرما در منطقه خشت کازرون به گويشي از شـاخه لُ ـري‬ ‫تعلق دارد‪ ٬‬در حالي که نامهاي خرما در ِد لوار بوشهر متعلق به گويشي غيرلُ ري هستند‪ .‬بر‬ ‫‪١‬ـ(ــاطالعات مقدمه برگرفته از منابع زير است‪ :‬محمد هاشمپور‪» ٬‬ـگنجينه خرما«‪ ٬‬نشريه آموزش کشاورزي‪ ٬‬پاييز‬ ‫‪ ٬١٣٧٨‬ص‪١٤٥-١١٧‬؛ »شناسنامه تصويري خرما«‪ ٬‬نشريه وز ارت کشاورزي‪ ٬‬ش‪ ٬١٣‬ديـماه ‪.١٣٧٥‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫‪٥٧‬‬



‫اين اساس اطالعات کاشت‪ ٬‬داشت و برداشت خرما در هريک از دو مـنطقه بـه طـور‬ ‫جداـگانه آمده است‪ ٬‬تا ضمن جلوگيري از خلط مبحث‪ ٬‬به سادگي تفاوتهاي آنها را از‬ ‫هم بازشناسيم‪.‬‬ ‫فرصت مغتنم است که از آقايان احمد جامشير ‪ ٧٠‬ساله‪ ٬‬علي جامشير ‪ ٣٥‬سـاله و‬ ‫عيسي جامشير ‪ ٢٧‬ساله‪ ٬‬گويشوران محترم روستاي خواجهجمالي خشت‪ ٬‬و آقاي سيد‬ ‫ابوطالب هاشمي‪ ٬‬شاعر و گويشور محترم خشتي‪ ٬‬و همچنين آقايان حـيدر شـاـکـر ‪٤٥‬‬ ‫ساله‪ ٬‬حسين شاـکري ‪ ٤٦‬ساله و نامدار صابري ‪ ٥٥‬ساله‪ ٬‬گويشوران محترم ِد لوار‪ ٬‬که اين‬ ‫اطالعات را در نشستهاي متعدد از آنها گرفتهام‪ ٬‬قدرداني کنم‪.‬‬



‫خرما در فرهنگ مردم ِخشت‬



‫‪ ١‬اعتقادات‬



‫مردم جنوب‪ ٬‬از جمله مردم خشت‪ ٬‬معتقدند که خرما ميوه بهشتي است و آن را از بهر‬ ‫مردگان خيرات ميکنند‪.‬‬ ‫خرماي شکر‬



‫)‪(s§ akar‬‬



‫در مرحله رطب دانه سـياهي در ِدل دارد کـه مـعتقدند ايـن‬



‫سم ي است که با آن امام را مسموم کردهاند‪.‬‬ ‫سياهي همان ّ‬



‫هر کس ‪ ٧‬اصله نخل به بار بياورد و در اختيار فقرا و نيازمندان قرار دهد‪ ٬‬ثوابي عظيم‬



‫برده است‪.‬‬ ‫مردم چون آن را از آدمي ميدانند‪ ٬‬به پيروي از فرمايش حضرت عـلي)ع( بـراي آن‬ ‫اصطالحاتي به کار ميبرند که به آدمي اطالق ميشود‪ .‬مثل کُشتن‪ ٬‬سر‪ ٬‬ديوانه شدن‪.‬‬ ‫اـگر پيچش تاج نخل‪ ٬‬که در اصطالح محلي به آن » َس ِر مُخ « ميگويند‪ ٬‬از حالت طبيعي‬



‫خارج شود‬



‫اصطالح » ـکلووابيدن ‪vâbidan‬‬



‫‪ kalu‬ـ« را براي نخل به کار ميبرند و منظور اين‬



‫است که نخل ديوانه شده است‪.‬‬ ‫هر کس هفت درخت نخل را از بين ببرد‪ ٬‬مثل اين است که انساني را کشته باشد‪.‬‬ ‫‪ ٢‬نخل و مثَل و چيستان‬ ‫در ميان مردم منطقه خشت‪ ٬‬درباره نخل ضرب المثلها و چيستانهايي وجود دارد‪ ٬‬که‬ ‫نمونههايي از آن در زير ميآيد‪:‬‬



‫‪٥٨‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫مقاله‬



‫الف‪ .‬ضرب المثل‬ ‫ـکَ نگه َو کَ نگه نميچسپه ‪» kanga va kanga namic§ aspe‬ـکنگه به کنگه نميچسبد«‪» .‬ـکنگه« دانه کمشيره‬ ‫خرماست‪ .‬در صورتي که اين دانهها روي هم ريخته شوند‪ ٬‬به هم نميچسبند‪ .‬اين ضرب المثل را وقتي‬



‫به کار ميبرند که بخواهند فردي با بهتر از خود مأنوس شود تا به معرفت برسد‪ .‬چون معتقدند افراد‬ ‫همطراز چيزي از يکديگر ياد نميگيرند‪.‬‬ ‫فلوني مثل مُخ بي َس ِرن ‪» folun-i mesl-e mox-e bi sar-en‬فالني مثل نخل بيسر است«‪ .‬در مورد افراد‬ ‫ِ‬ ‫دراز و الغر ميگويند‪.‬‬ ‫نگ تَ ِرن ‪» folun-i mesl-e tong-e tar-en‬فالني مثل تنه نخل تر است«‪ .‬تنه تر نخل سنگين‬ ‫فلوني مثل تُ ِ‬ ‫تحر ـکاند‪.‬‬ ‫است و حرکتدادنش مشکل‪ .‬در مورد افرادي ميگويند که تنبل و کم ّ‬ ‫»نخل بي َسر سايه ندارد«‪ .‬در مورد اشخاصي‬ ‫مُخ بي َس ر سايه نداره ‪mox-e bi sar saªya nad ªa re‬‬ ‫ميگويند که خيرشان به کسي نميرسد‪.‬‬ ‫ميخ سگ رو خرما ميبنده‬



‫‪mix-e sag ru xormaª mibande‬‬



‫»ميخ سگ را روي خرما ميبندد«‪ .‬وقتي‬



‫ميگويند که کسي چيز باارزشي را در اختيار فردي نامطمئن قرار ميدهد‪.‬‬ ‫نجه ‪» xormaª kalla kalla, dus§ oª penj§ a penj§ a‬خرما دانهدانه‪ ٬‬دوشاب‬ ‫نجه ِپ َ‬ ‫خرما کَ َّلهـکَ َّله‪ ٬‬دوشُ ْو ِپ َ‬ ‫)شيره( انگشتانگشت«‪ .‬وقتي ميگويند که بخواهند در مصرف چيزي صرفهجويي را يادآوري کنند‪.‬‬ ‫مثل تَ ّ ِره کبکاب ميمونِه ‪» mesl-e tarre-ye kabkaª b mimune‬مثل شاخه جوان نخل کبکاب ميماند«‪.‬‬ ‫در مورد جوانان قويهيکل و بلندباال ميگويند‪ .‬زيرا شاخه جوان نخل کبکاب درشت و قوي است‪.‬‬ ‫ب‪ .‬چيستان‬ ‫اي ِچ ِنه که ُس کاـکا ُو َيه کُلَه‬ ‫جواب‪ :‬خرما در مرحله پَ َه ک است که هر سه دانه روي يک کالهک رشد ميکنند )‪ Ä‬پَ َه ک‪ ٬‬در بخش‬ ‫‪i § cene ke so kaª kaª vo ya kola‬‬



‫»اين چيست که سه برادرند و يک کاله«‪.‬‬



‫نامهاي خرما در مراحل رشد(‪.‬‬



‫اسب سبز ِچل ک ُِر ه‪ ٬‬هَر ک ُِره يه ن َِر‬ ‫ـکره‪ ٬‬که هر کره يک نر است«‪ .‬جواب‪ :‬نخل است که )حدود( چهل شاخه دارد‪.‬‬ ‫‪asp-e sabz-e § cel kore har kore ye nare‬‬



‫»اسب سبز داراي چهل‬



‫‪ ٣‬نامهاي خرما در مراحل رشد‬ ‫داخل دول‪ = dul .‬اسپات‪ ٬‬قبل از عمل گردهافشاني‪.‬‬ ‫هَ بابو ‪ hab âbu‬گل آذين خوشه‬ ‫ِ‬ ‫َپ َه ک ‪ pahak‬دانه اوليه خرما که سبز و کامالً کال است‪ .‬به آن ِخالل )‪ (xelâl‬هم ميگويند‪.‬‬ ‫خارـک ‪ xârak‬ميوه نيمرس خرما قبل از نرمشدن آن‪ .‬خارک بعضي از خرماها بهحدّ ي شيرين است که قابل‬ ‫َ‬ ‫ـ‬



‫خوردن ميشود و عمدتًا در اين مرحله به مصرف ميرسد‪ .‬مثل خارک بريمي‪ ٬‬برهي‪ ٬‬شيخالي و شکر‪.‬‬ ‫برعکس‪ ٬‬خارک بعضي از خرماها تلخ است وبايد تا مرحله رطب و خرماروي درخت بماند‪ ٬‬مثل کبکاب‪.‬‬



‫مقاله‬



‫ُد مباز‬



‫ِرتَو‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫‪٥٩‬‬



‫مرحله بعد از خارک‪ .‬در اين مرحله نيمي از حبه خرما خارک‪ ٬‬و نيم ديگر رطب است‪.‬‬



‫‪dombâz‬‬



‫»رطب«‪ .‬در اين مرحله حبه خرما نرم و شيرهدار ميشود‪ .‬رطب بايد زود به مصرف برسد و ّاال‬



‫‪retav‬‬



‫ترش ميشود‪.‬‬



‫خُ رما‬



‫آخرين مرحله رشد ميوه نخل است‪ .‬در اين مرحله‪ ٬‬خرما داراي شيره غليظ ميشود و‬



‫‪xormâ‬‬



‫حبههاي آن نسبت به رطب سفتتر است‪ .‬زمان ماندگاري آن نيز زياد ميشود‪ ٬‬به طوري که ميتوان تا‬ ‫سال بعد آن را در هواي معمولي نگهداري کرد و به مصرف رساند‪.‬‬



‫‪ ٤‬نام انواع خرما در منطقه خشت‬ ‫خرما جزو گياهاني است که به دليل تنوع شکل‪ ٬‬اندازه‪ ٬‬رنگ‪ ٬‬مزه‪ ٬‬نرمي يا خشکي و‬ ‫زودرسي يا ديررسي نامهاي گوناـگون دارد‪ .‬در برخي از کتابها يکصد و چهل نوع خرما‬ ‫را شمارش کردهاند‪ .‬البته بايد توجه داشت که تعدادي از نامهاي مختلف‪ ٬‬مربوط به يک‬ ‫نوع خرماست که در مناطق مختلف نامهاي محلي دارد‪ .‬عمدهترين خرماهايي که کشت‬ ‫آنها زياد است و محصوالتشان به بازار عرضه ميشود‪ ٬‬حدود ‪ ٣٠‬تا ‪ ٤٠‬نوع است‪ ٬‬مثل‪:‬‬ ‫ِب ِرهي )برحي(‬



‫خا َر ـک آن زرد و شيرين است‪ .‬رطب آن کهربايي و خرماي آن قهوهاي متمايل به‬



‫‪berehi‬‬



‫ـک آن عمدتًا در مرحله خارک به مصرف ميرسد‪ .‬خرماهاي اين نوع‬ ‫قرمز است‪ .‬به دليل شيريني خا َر ِ‬



‫دير َرس است‪.‬‬



‫ِب ِر يْمي‬



‫خارک آن زرد و بسيار شيرين است‪ .‬مرغوبترين خارکي است که به بازار عرضه‬



‫‪bereymi‬‬



‫ميشود‪ .‬جزو ريزدانههاست‪.‬‬



‫پاشَ وي ‪ pâs§ avi‬ـ‪ ٬‬پادشاوي ‪pâds§ âvi‬‬ ‫چبچاب ‪§ cab § câb‬‬



‫حلْ ُو يي ‪halvoyi‬‬ ‫َ‬



‫خرمايي است متوسط که زياد کشت نميشود‪.‬‬



‫نوعي خرماي مرغوب شبيه به کبکاب است )‪ Ä‬کبکاب(‪.‬‬



‫خرماي مرغوبي است که در هر باغ بيش از چند اصله وجود ندارد و به مصرف خانوار‬



‫باغدار ميرسد‪.‬‬



‫حاجباقري‬



‫‪hâj§ bâqeri‬‬



‫به آن سيفالديني نيز ميگويند‪ .‬خرمايي است مرغوب و با همين نام در اغلب‬



‫مناطق فارس و بوشهر کشت ميشود‪.‬‬ ‫خارو‬



‫‪xâru‬‬



‫خاسه زردو‬



‫خارک آن زرد و کشيده است‪ .‬از انواع خرماي مرغوب و کمياب منطقه است‪.‬‬ ‫‪xâsa zardu‬‬



‫خارک آن زرد و جزو خرماهاي متوسط است‪.‬‬



‫خشخار ‪ xas§ xâr‬خوشخوار‬



‫‪xos‬‬ ‫‪§ xâr‬‬



‫خارکش سرخ است و دانههاي کشيده دارد‪ .‬معطر و‬



‫خوشخوراـک است‪.‬‬ ‫ِد يري ‪deyri‬‬



‫خارک آن سرخ و خرمايش قهوهاي روشن است‪ .‬حبههايش درشت و کشيده است و جزو‬



‫خرماهاي خشک محسوب ميشود‪.‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٦٠‬‬



‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫مقاله‬



‫ِرتَو خَ شو‬ ‫خارکش زرد است و عمدتًا در مرحله رطب به مصرف ميرسد‪.‬‬



‫به آن گَنتار يا گَ نتِهار هم ميگويند‪ .‬جزو خرماهاي ريزدانه اما مرغوب است‪.‬‬



‫‪retav xas‬‬ ‫‪§ u‬‬



‫زرد ‪ / zard‬زردون ‪ zardun‬خارکش زرد و کشيده است و به دليل شيريني خارک آن‪ ٬‬در همين مرحله به‬ ‫مصرف ميرسد‪.‬‬ ‫ِز يني ‪ / zeyni‬زينالديني‬ ‫سم َب رون‬



‫‪zeynoddini‬‬



‫خارکش سرخ و از نظر اندازه متوسط است‪.‬‬



‫به سعمرون نيز موسوم است‪ .‬خارکش زرد و خرمايش قهوهاي نيمه خشک است‪.‬‬



‫‪sambarun‬‬



‫در منطقه از بازار خوبي برخوردار است‪.‬‬



‫سوزني ‪ suzani‬خرمايي است بلند و باريک‪ .‬علت نامگذاري آن نيز کشيدگي آن است‪ .‬خارکش زرد است‬ ‫و از نخلهاي خودرو به دست ميآيد‪.‬‬ ‫شابي ‪ / § sâbi‬شهابي‬



‫‪§ sahâbi‬‬



‫خارکي زرد دارد‪ .‬خرمايش کشيده و باريک و نيمهخشک است‪ .‬در منطقه‬



‫خواهان زيادي دارد‪.‬‬ ‫شَ کَر‬



‫خارکش زرد و بسيار شيرين است‪ .‬علت نامگذاري آن نيز همين است‪ .‬عمدتًا در مرحله‬



‫‪§ sakar‬‬



‫خارک به مصرف ميرسد‪.‬‬ ‫شي خالي ‪ § sixâli‬خارکش سرخ و بسيار شيرين است‪ .‬جزو دانهدرشتهاست‪ .‬در مرحله خارک به مصرف‬ ‫ِ‬ ‫ميرسد‪ .‬خرماي آن پوک و بيمغز ميشود و مصرف ندارد‪.‬‬



‫قابي‬ ‫َق سپ ‪) qasp‬خرماي زاهدي(‬ ‫‪qâbi‬‬



‫خارک آن زرد و طعم آن بسيار شيرين است‪ .‬جزو خرماهاي مرغوب منطقه است‪.‬‬ ‫مثل ‪:‬‬ ‫خشکترين و بيشيرهترين خرماهاست‪ .‬انواع مختلف دارد‪ِ ٬‬‬



‫قسپ پيشکُرو ‪ = qasp-e pis§ koru‬برگ کوتاه‪.‬‬ ‫ِ‬



‫قسپ جهرمي ‪ qasp-e § ja:romi‬ـ‪ ٬‬که احتما ًال درخت آن اولبار از جهرم به منطقه آورده شده است‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫قسپ گِزي ‪ qasp-e gezi‬ـ‪ ٬‬که دانههاي آن از بقيه قسپها خشکتر است‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫قسپ گُل ‪ qasp-e gol‬ـ‪ ٬‬که دانههاي آن گردتر از بقيه قسپهاست‪.‬‬ ‫ِ‬



‫قندي‬



‫‪qandi‬‬



‫ـکبکاب‬



‫خارکش زرد و شيرين است و عمدتًا در همين مرحله به مصرف ميرسد‪.‬‬



‫‪kabkâb‬‬



‫مرغوبترين خرماي منطقه است‪ .‬از نظر مقدار محصول نيز بيشترين محصول به‬



‫حساب ميآيد‪ .‬خارکش زرد و بسيار تلخ است‪ .‬مردم منطقه طعم خارکش را به زهر تشبيه ميکنند‪ .‬آن را‬ ‫تا مرحله خرما روي درخت نگه ميدارند‪ .‬بهترين خرمايي است که هم در منطقه و هم خارج از آن بازار‬ ‫خوبي دارد‪.‬‬ ‫ـکَ ندولي‬



‫‪kanduli‬‬



‫نوعي خرماست که در مرحله خارک آن را ميچينند و از آن خارک پخته توليد ميکنند‬



‫)‪ Ä‬خارک پخته(‪.‬‬ ‫ـ ِگ ردويي‬ ‫ـگَ نتار ‪ / gantâr‬گَ نتِهار ‪gantehâr‬‬ ‫‪gerduyi‬‬



‫مَ کتيو‬



‫‪maktiv‬‬



‫خارک آن سرخ و حبه آن گرد است‪ .‬جزو ريزدانهها محسوب ميشود‪.‬‬ ‫)‪ِ Ä‬رتَو خَ شو(‪.‬‬



‫خارک آن زرد است ودر هر سه مرحله خارک‪ ٬‬رطب و خرما به مصرف ميرسد‪.‬‬



‫مقاله‬



‫هليلهاي ‪halile-yi‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫‪٦١‬‬



‫خارک آن زرد است‪ .‬هم در مرحله خارک و هم در مرحله رطب به مصرف ميرسد‪.‬‬



‫جزو خرماهاي ديررس است و تقريبًا زماني به دست ميآيد که برداشت خرماهاي ديگر به پايان رسيده‬ ‫باشد‪.‬‬



‫‪ ٥‬خرما و خور اـکيهاي آن‬ ‫در ِخ شت و اطراف آن چند نوع خور اـکي تهيه ميشود که ماده اصلي آنها خرماست‪ ٬‬مثل‪:‬‬ ‫خارـک ُپ خته ‪ xârak poxta‬براي تهيه آن خارک خرماهاي قندي‪ ٬‬شکر‪ ٬‬و بهخصوص کندولي را در ديگ‬ ‫َ‬ ‫ميريزند و مقداري آب به آن اضافه ميکنند و آنها را ميجوشانند تا کامالً نرم شوند‪ .‬بعد از گرفتن آنها از‬ ‫آب هسته آنها را بيرون ميآورند و دانهدانه آنها را چون دانههاي تسبيح بند ميکنند و در سايه ميآويزند‬ ‫تا خشک شوند‪ .‬خارک پخته چون از خارک به دست ميآيد قدري گس اما خوشخوراـک است‪.‬‬ ‫خرماشيره‬



‫‪xormâ § sira‬‬



‫مقداري خرماي نرم را در کُليک )‪) (kolik‬ـکوزه لعابدار( ميريزند و به آن‬



‫در کوزه را ميبندند‪ ٬‬تا‬ ‫دارچين‪ ٬‬زنجبيل و کنجد و مقداري شيره خرما اضافه ميکنند‪ .‬حدود يک هفته ِ‬



‫خرما کامالً نرم شود و طعم دارچين و زنجبيل را به خود بگيرد‪ .‬اين غذا بسيار مقوي است و در طول‬ ‫زمستان از آن استفاده ميشود‪.‬‬



‫رنگينک ‪ ranginak‬حبّ ههاي خرما را از هسته خالي ميکنند و به جاي هسته مغز گردو ميگذارند‪ .‬سپس‬



‫آنها را بهطور ايستاده در کنار هم در بشقاب ميچينند تا کف بشقاب کامالً پوشيده شود‪ .‬بعد مقداري آرد‬ ‫ـگندم و روغن تفت ميدهند و آن را هم ميزنند تا به صورت حلوا درآيد و داغ داغ روي سطح خرما‬



‫ميريزند و سطح آن را صاف ميکنند‪ .‬در آخرين مرحله‪ ٬‬مقداري پودر دارچين روي آن ميپاشند‪.‬‬ ‫شُ لَّه خُ رمُ يي ‪ § solla xormoyi‬مقداري خرما را در آب ميخيسانند و آن را چنگ ميزنند و توسط صافي‬ ‫آب )شيره( آن را ميگيرند‪ .‬مقداري آرد و روغن به آن اضافه ميکنند و آن را روي اجاق ميگذارند تا کامالً‬ ‫ِ‬



‫بجوشد و آب آن تبخير شود‪ .‬در اين مرحله مادهاي کشدار به وجود ميآيد که بعد از سرد شدن به مصرف‬ ‫ميرسد‪.‬‬



‫حلوا خُ رمُ يي ‪halvâ xormoyi‬‬



‫مقداري خرما را که هسته آنها را بيرون آوردهاند با مقداري آرد تفتداده و‬



‫روغن مخلوط ميکنند و کامالً چنگ ميزنند تا به صورت خمير درآيد‪ .‬عدهاي آن را در بشقابي ميريزند‬ ‫و بهمرور مصرف ميکنند‪ .‬عدهاي ديگر آن را قطعهقطعه در دست ميگردانند تا به صورت دوک درآيد‪.‬‬ ‫بعد در ظرفي مي ريزند و دانهدانه به مصرف ميرسانند‪ .‬حلواي ديگري از دانههاي گرده درخت نخل نر با‬ ‫روغن تهيه ميکنند که جنبه دارويي دارد و براي درمان مردان عقيم تجويز ميشود‪ .‬معمو ًال در گذشته‬ ‫چون نميدانستند که علت از زن است يا مرد‪ ٬‬هر دو نفر بايد از آن ميخوردند‪ .‬مردم معتقدند که با‬ ‫خوردن اين حلوا زوج ناتوان صاحب فرزند ميشوند‪.‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٦٢‬‬



‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫مقاله‬



‫‪ ٦‬آفتهاي خرما‬ ‫خرما هم مانند هر محصول کشاورزي ديگر در معرض آفتزدگي است و در سالهايي‬ ‫آبياري بهموقع دچار اختالل شود‪ ٬‬آمادگي پذيرش آفتهاي طبيعي را بيشتر‬ ‫ـکه از نظر‬ ‫ِ‬ ‫دارد‪ .‬اين آفات عبارتاند از‪:‬‬ ‫َا َسلَ ک‪ /‬ع ََسلَ ک‬



‫‪asalak‬‬



‫پنگ )خوشه( خرما را ميپوشاند و‬ ‫اين آفت به صورت مايع چسبناـکي سراپاي ِ‬



‫از رشد حبههاي خرما جلوگيري ميکند و به اصطالح خرما را خفه ميکند‪.‬‬ ‫ريزش §‪rizes‬‬



‫ميريزد‪.‬‬



‫عيبي است که چون به درخت سرايت کند‪ ٬‬دانه خرما در مرحله َپ َه ک )خالل( خودبهخود‬



‫ـکِ ْرم پَ نگاش §‪ kerm-e pangâs‬کرم ريزي است که در مرحله هبابو انتهاي پنگ )خوشه خرما( را در محل‬ ‫ِ‬ ‫اتصال به درخت ميخورد و مانع رشد خوشه ميشود‪.‬‬ ‫ـ ِک رم کُ َله ‪ kerm-e kola‬کرم ريزي است که در زير کالهک حبه خرما زندگي ميکند و موجب جدايي‬ ‫ِ‬ ‫خرما از کالهک ميشود‪.‬‬ ‫ـکَ فوک‬



‫‪kafuk‬‬



‫نوعي کنه است که در مرحله خارک چون شته روي خوشه را ميپوشاند و جلو رشد ميوه‬



‫را ميگيرد‪ .‬در اثر اين آفت شفافيت خرما از بين ميرود‪.‬‬



‫‪ ٧‬شيره خرما وروش تهيه آن‬ ‫در ِخ شت براي تهيه شيره از دو روش استفاده ميکنند‪:‬‬ ‫شيره طبيعي‬



‫در کف اتاقي که به گرفتن شيره اختصاص يافته‪ ٬‬چند رديف ديواره دهـسانتيمتري ايجاد‬



‫ميکنند و ستهاي را روي آن پهن ميکنند )‪ Ä‬سته ‪ ٬‬ذيل ش‪ .(١١‬سپس چند َبل )‪َ Ä‬بل ‪ ٬‬ذيل ش‪ (١١‬خرما‬



‫را روي سته ميگذارند‪ .‬در اثر فشار بلها که بر روي هم قرار گرفتهاند شيره خرما به داخل جدولهاي کف‬ ‫اتاق ميريزد و از آنجا به داخل گودالي که در نزديک درگاه اتاق به ابعاد يک متر احداث شده‪ ٬‬و به کَ ِل‬ ‫وي )‪ (kal-e dušovi‬موسوم است‪ ٬‬هدايت ميشود‪ .‬هر صبح با ليوان مقدار شيرهاي را که در کل‬ ‫دوشُ ِ‬ ‫دوشوي جمع شده در ظرفي ميريزند و آماده عرضه به بازار ميکنند‪.‬‬ ‫شيره پخته‬



‫اين نوع شيره را معمو ًال از خرماهاي نامرغوب تهيه ميکنند‪ .‬مقداري خرما را در ديگي‬



‫ميريزند و پس از اضافه کردن مقداري آب‪ ٬‬آن را ميجوشانند تا نرم شود‪ .‬بعد آن را چنگ ميزنند و‬ ‫پوسته و هسته آن را جدا ميکنند‪ .‬بعد از صاف کردن‪ ٬‬آن را باز ميجوشانند تا غليظ شود‪ .‬اين شيره‬ ‫نسبت به شيره طبيعي نامرغوبتر است‪.‬‬



‫‪ ٨‬اجزاي درخت نخل‬ ‫آر َده‬



‫‪ârda‬‬



‫گرده نخل نر‪.‬‬



‫مقاله‬



‫بَ َچه‬



‫پاجوش نخل )‪ِ Ä‬دميت(‪.‬‬



‫‪bac§ a‬‬



‫بوخار‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫‪٦٣‬‬



‫حالتي از دول )اسپات( نخل نر که چون شکفته شود و گرده آن بيرون ريزد‪ ٬‬خاصيت عمل‬



‫‪buxâr‬‬



‫لقاح را از دست ميدهد‪ .‬از اين گرده براي گردهافشاني استفاده نميشود‪.‬‬ ‫پاتيزَ ه‬



‫برگهاي باريک و کوچک قسمت مياني شاخه نخل که بين »پيش« و »خار« واقعاند‬



‫‪pâtiza‬‬



‫)‪ Ä‬ـپيش و خار(‪.‬‬ ‫پازرد‬



‫رديف )رديف بيروني تاج نخل( شاخههاي نخل که به طور طبيعي هرساله زرد‬ ‫آخرين‬ ‫ِ‬



‫‪pâzard‬‬



‫ميشوند و بايد آنها را بريد‪ .‬باقيمانده شاخههاي بريده شده روي تنه نخل )تاپ( حاصل همين‬ ‫بريدنهاي ساالنه است )‪ Ä‬تاپ(‪.‬‬ ‫َپ نگ‬



‫خوشه خرما‪ ٬‬متشکل از پنگاش ) ُدم خوشه( و ِرس )‪ Ä‬پنگاش ‪ِ ٬‬رس(‪.‬‬



‫‪pang‬‬



‫پنگاش ‪ُ pangâš‬د م ضخيم و محکم خوشه خرما‪ .‬ازپنگاش درصنايع دستي منطقه استفادههاي زيادي‬ ‫ميشود‪.‬‬ ‫تره ‪ tarra‬ـ(‪.‬‬ ‫پيره ‪ pira‬درخت نخل باالي چهل سال‬ ‫َ‬ ‫)مقابل ّ‬ ‫ِ‬ ‫پيش ‪ piš‬برگهايي که بلند و پهناند و در قسمت يکسوم سرشاخه قرار دارند‪ .‬از همين برگها بسياري از‬ ‫محصوالت صنايع دستي منطقه توليد ميشود‪.‬‬ ‫پيش ِدل‬



‫جوانترين شاخه درخت نخل که از مرکز تاج چون ترکهاي پديد ميآيد‪ .‬بعد از رشد‬



‫‪piš del‬‬



‫برگها افشان ميشود‪.‬‬



‫پيشکُرو‬ ‫تاپول‬



‫‪piš koru‬‬



‫برگ کوتاه نخل‪ .‬اين واژه مختص نخلهايي است که برگهايشان کوتاه است‪.‬‬



‫قسمت انتهايي گرز نخل که پهن و ستبر است و با آن کاهگل پشت بام را بعد از بارش باران‬



‫‪tâpul‬‬



‫ميکوبند تا آب نفوذ نکند‪.‬‬ ‫تازيونَه‬



‫‪tâziyuna‬‬



‫نخلي که قبل از موعد خوشه دهد‪ .‬معمو ًال ثمر اين گونه نخلها به خرما تبديل‬



‫نميشود و در مرحله پهک ميماند‪.‬‬ ‫تَ َّره‬



‫‪tarra‬‬



‫تُ نگ‬



‫نخل ‪ ٢٥‬تا ‪ ٣٥‬ساله‪.‬‬ ‫درخت ِ‬



‫تنه خشکشده و افتاده نخل‪.‬‬



‫‪tong‬‬



‫خار ‪ xâr‬تيغهاي ُب ِن شاخه درخت نخل‪ .‬اين خارها نوعي وسيله دفاعي است که از ورود مزاحم به داخل‬ ‫تاج جلوگيري ميکند‪ .‬معمو ًال نخلداران‪ ٬‬به هنگام بو دادن )ـگردهافشاني کردن(‪ ٬‬با کاردي تيغها را‬ ‫ميزنند تا به خوشه جوان درخت دسترسي يابند و بتوانند گرده درخت نر را در ميان خوشههاي درخت‬ ‫ماده قرار دهند‪.‬‬ ‫خارمُخ ‪xâr mox‬‬



‫)‪ Ä‬خار(‪.‬‬



‫ُدـ ُـ ُو دختر‬ ‫درختي شده باشد‪ .‬درخت مادر را » ُد ــُ ـي« و پاجوش را »دختر« ميگويند‪.‬‬ ‫‪do:vo doxtar‬‬



‫ِد ميت‬



‫‪demit‬‬



‫اصطالحي است مربوط به پاجوش که در کنار نخل مادر رشد کرده و خود‬



‫پاجوش درخت خرما‪ ٬‬که عمومًا براي تکثير و توسعه نخلستان استفاده ميشود‪.‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٦٤‬‬



‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫دول‬



‫مقاله‬



‫اسپات‪ ٬‬غالف دوکيشکل خوشه خرما که گلآذين را در خود جاي داده و بهموقع شکفته‬



‫‪dul‬‬



‫ميشود تا گلها خارج شوند‪.‬‬ ‫ِد يي ‪deyi‬‬



‫ِرس‬



‫درخت نخل ماده که داراي دميت )پاجوش يا بچه( باشد‪.‬‬ ‫تارهاي خوشه نخل که دانههاي خرما روي آنها قرار دارد‪.‬‬



‫‪res‬‬



‫ِرک‬



‫ساقه درخت نخل که از طول نصف شده‪ ٬‬براي پوشش سقف اتاق به کار ميرود‪.‬‬



‫‪rek‬‬



‫ِز ِز‬ ‫صنايع بافتني کاربرد ندارد‪ ٬‬امّا در ساخت جارو استفاده ميشود‪.‬‬



‫برگ پاجوش که‪ ٬‬به دليل کوچکي و ضعيف بودن‪ ٬‬بيشتر براي سوخت به مصرف ميرسد‪ .‬در‬



‫‪zeze‬‬



‫مُخ ‪sar-e mox‬‬



‫َس ِر‬ ‫سيس ‪sis‬‬



‫تاج نخل‪.‬‬



‫دانههاي انواع خرما‪ ٬‬در صورتي که گردهافشاني نشده و ضعيف مانده باشد‪ .‬معمو ًال بدون‬



‫هستهـاست‪.‬‬ ‫شاهار‬



‫‪šâhâr‬‬



‫فاش وابيدن‬ ‫ـکُ تُل‬



‫شاخه بدون برگ نخل‪ .‬معمو ًال از اين شاخهها در سقف اتاق استفاده ميکنند‪.‬‬ ‫‪fâš vâbidan‬‬



‫دول نرسيده نخل‪.‬‬



‫‪kotol‬‬



‫ـکَ لووابيدَ ن‬



‫شکافته شدن دول )اسپات( نخل )‪ Ä‬دول(‪.‬‬



‫‪kalu vâbidan‬‬



‫اصطالحي است که براي پيچيدن تاج نخل به کار ميرود و منظور اين است‬



‫ـکه نخل ديوانه شده است‪.‬‬



‫ـگُ رز‬ ‫ـ ُگ رزليتَک ‪gorz litak‬‬



‫شاخه درخت نخل‪.‬‬



‫‪gorz‬‬



‫ليف ‪lif‬‬



‫شاخه نخل که از وسط ببرند و از برگ عاري کنند‪.‬‬



‫رشتههاي بههمپيچيده و درهمي که روي تنه درخت و بين گرزهاي آن ظاهر ميشود‪ .‬از ليف در‬



‫تهيه طناب استفاده ميشود‪.‬‬ ‫مُخ ‪mox‬‬



‫ه ََّسه‬



‫نخل‪ ٬‬درخت خرما‪.‬‬



‫‪hassa‬‬



‫هسته خرما‪.‬‬



‫‪ ٩‬اصطالحات آب و آبياري نخلستان‬ ‫ِا شکَن‬ ‫َب ند‬



‫‪eškan‬‬



‫محل انحراف آب از جوي اصلي به جوي فرعي‪.‬‬ ‫تقسيمبندي نخلستان براي آبياري‪ .‬براي اين منظور باغهاي بزرگ را با خاـکريز تقسيمبندي‬



‫‪band‬‬



‫ميکنند و در هر قسمت حدود ‪ ٥٠‬نخل ميکارند که يکجا آبياري شوند‪.‬‬ ‫پيز ‪piz‬‬



‫گِ لي که با مقداري مَرغ )چمن( همراه باشد‪ .‬از اين گِل براي بستن راه آب جوي اصلي و انحراف‬



‫غارتي‬ ‫ْ‬



‫مقدار گِ لي که جلوي جوي اصلي را ميبندد و آب را به جوي فرعي ميريزد‪ .‬حجم اين‬



‫فاقد َمرغ مقاومتر است‪.‬‬ ‫آب به جوي فرعي استفاده ميشود‪ .‬اين گِل نسبت به گِ ِل ِ‬ ‫زخم ُاو ‪ zaxmô‬يک نوبت آبياري بعد از برداشت محصول خرما‪.‬‬ ‫‪γârti‬‬



‫سر بيل است‪.‬‬ ‫مقدار گِل معمو ًال يک ِ‬



‫مقاله‬



‫ـگاون‬ ‫َ‬ ‫ـ َگ َهه ‪gaha‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫‪٦٥‬‬



‫قسمت کوچک باغ که در آن حدود ‪ ٤‬تا ‪ ١٠‬اصله نخل‪ ٬‬يکجا آبياري ميشود‪.‬‬



‫‪gâvan‬‬



‫محلي که آب جوي اصلي به باغ منحرف شود‪ .‬براي اين منظور چند چوب محکم شاهار را‬



‫بهـطور عمودي و در کنار هم در کف جوي اصلي فرو ميکنند )‪ Ä‬شاهار ‪ ٬‬ذيل ش‪ (٩‬و مقداري پوشال‬ ‫جلو آن قرار ميدهند تا از عبور آب جلوگيري شود و آب به جوي فرعي بريزد‪.‬‬ ‫ِ‬



‫‪ ١٠‬اصطالحات نخل و نخلداري‬ ‫بودا َدن‬



‫‪bu dâdan‬‬



‫پاشُ لي ‪pâšoli‬‬



‫کردن خوشههاي نخل ماده )پري َزه(‪.‬‬ ‫گردهافشاني‬ ‫ِ‬



‫کومهاي که ديوار آن تا ارتفاع يکمتري از خشت و گِل پوشيده شده باشد‪.‬‬



‫ِپ ريزَ ه ‪ periza‬کيسه پارچهاي نازکي که گرده نخل نر و مقداري جو يا شلتوک )شالي( در آن ريخته باشند و‬ ‫براي گردهافشاني روي خوشه نخل ماده بکوبند‪ .‬گرده نخل به دليل نَمي که دارد به هم ميچسبد‪ .‬دانههاي‬ ‫جو يا شلتوک که با آن مخلوط ميشود‪ ٬‬موجب جدايي دانههاي گرده ميشود و بيرون آمدن دانههاي‬ ‫ـگرده را از سوراخهاي پارچه آسان ميکند‪.‬‬ ‫تارو ِنه‬ ‫ميگيرند‪.‬‬



‫‪târune‬‬



‫دول )اسپات( نخل‪ ٬‬معطر و داراي اسانسي خوشبوست‪ .‬مردم جنوب از آن عرق تارونه‬



‫خاس ه‪ /‬خاصه ‪xâsa‬‬ ‫َ‬



‫خَ س ‪xas‬‬



‫خاس ه گويند‪.‬‬ ‫تمامي خرماهاي منطقه غير از کبکاب را َ‬



‫مکاني در باغ که در آنجا خرماهاي چيدهشده را گرد ميآورند و خرماهاي مرغوب را جدا و‬



‫بستهبندي ميکنند‪ .‬اين عمل معمو ًال توسط زنان و دختران خانواده صورت ميگيرد‪.‬‬ ‫ـکَ َپ ر‬



‫سايهبان ساختهشده از شاخ و برگ نخل‪ .‬اين نوع کپر از دو طرف به وسيله ستّه بسته و از دو‬



‫‪kapar‬‬



‫طرف ديگر باز است‪.‬‬ ‫ـکُتکَ ن َ‬ ‫گه ‪ kot kanga‬عمل جدا کردن خرماهاي مرغوب از نامرغوب در خَ س )‪ Ä‬خس(‪.‬‬ ‫ـ ِک روک‬



‫‪keruk‬‬



‫وسيله کاردمانندي با دستهاي به طول حدود نيم متر که براي پاـک کردن ُبن شاخه نخل از‬



‫خار به کار مي رود‪ .‬اين کار عمدتًا در زمان گردهافشاني صورت ميگيرد‪ ٬‬تا به راحتي بتوانند به دول‬ ‫)اسپات( درخت نر دسترسي يابند‪.‬‬



‫ـکَلَّه ‪kalla‬‬



‫ح ّب ه خرما‪ ٬‬واحد شمارش خرما‪.‬‬



‫ـکُ َله‬ ‫ـکَلَّ هچين ‪ kalla § cin‬دستچينکردن خرماهاي رسيده از ميان خوشهاي که هنوز دانههايش کامالًنرسيده است‪.‬‬ ‫ـکَ نگَه ‪ kanga‬خرماي نامرغوب‪ ٬‬بدون شيره‪ ٬‬خشکشده‪ ٬‬نارس و تُرش‪.‬‬ ‫‪kola‬‬



‫ـکو َمه‬ ‫ه ََرس ‪haras‬‬



‫‪kuma‬‬



‫کالهک ح ّبه خرما‪.‬‬



‫اتاق ساخته شده از شاخ و برگ نخل با يک در که در ضلع طولي آن قرار دارد‪.‬‬ ‫طاق اتاقي که با ِرک درخت نخل )‪ِ Ä‬رک ‪ ٬‬ذيل ش‪ (٨‬پوشيده شده باشد‪.‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٦٦‬‬



‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫مقاله‬



‫‪ ١١‬نخل و صنايع دستي خشت‬ ‫باذباذوک‬



‫فرفره ساخته شده از پيش )برگ( نخل‪.‬‬



‫‪bâδ bâδuk‬‬



‫باويزن ‪ bâvizan‬بادبزن معمولي دستهدار با صفحه چهارگوش از برگ نخل و دستهاي که از پنگاش باشد‬ ‫)‪ Ä‬پنگاش ‪ ٬‬ذيل ش‪.(٨‬‬ ‫بَ ل ‪bal‬‬



‫ظرف حصيري بافتهشده از برگ نخل‪ ٬‬شبيه به بالشهاي تخت‪ ٬‬که حدود پنج من خرما گنجايش‬



‫دارد‪.‬‬ ‫بند ُمخ ُب ر‬ ‫ِ‬



‫‪band-e mox bor‬‬



‫طنابي از جنس ليف نخل‪ ٬‬مخصوص پايين فرستادن زنبيل از باالي درخت‬



‫نخل به هنگام خرماچيني‪.‬‬



‫بيدادي‬



‫‪bidâdi‬‬



‫ظرف کوچکي مخصوص خرما که باغداران خرماي مصرفي خود را در آن ميريزند‪ .‬اين‬



‫ظرف نيز از برگ نخل بافته شده است و شبيه به کشکول دراويش است‪.‬‬ ‫پروند‬



‫‪parvand‬‬



‫وسيله باال رفتن خرماچين از درخت نخل‪ .‬اين وسيله از دو قسمت تشکيل شده است‪٬‬‬



‫يکي پُ شتيون و ديگري کَرس )‪ Ä‬پُشتيون و کَرس(‪.‬‬



‫پُ شتيون‬



‫‪poštiyun‬‬



‫پهن پَروند که به پشت کمر خرماچين ميافتد و خرماچين با اتکا به آن باال‬ ‫قسمت ِ‬



‫‪piš band‬‬



‫طنابي است که در باالي درخت نخل زنبيل را در پيش روي خرماچين نگه ميدارد‪.‬‬



‫ميرود‪.‬‬



‫پيشبند‬ ‫تَ ک‬



‫‪tak‬‬



‫زيرانداز بافته شده از برگ نخل به ابعاد ‪ ٤×٣‬و کوچکتر‪.‬‬



‫تويزه ‪ taviza‬ظرفي شبيه به مجمعه لبهدار‪ ٬‬که براي نگهداري نان تيري و نيز بهعنوان سفره از آن استفاده‬ ‫مي کنند‪ .‬جنس آن از رشتههاي نازک پنگاش و برگ نخل است‪ .‬نحوه ساخت آن به اين صورت است که‬ ‫چند رشته پنگاش را کنار هم قرار ميدهند و برگ نخل را به دور آنها ميپيچند تا به صورت مفتول درآيد‪.‬‬ ‫سپس آن را در يک نقطه مرکزي به دور خود )به صورت حلزوني( ميگردانند و با رشتههاي نازک برگ‬ ‫نخل به هم ميدوزند تا به شکل يک دايره حدود يکمتري درآيد‪.‬‬ ‫جاروپيشي ‪jâru piši‬‬



‫ِخ فتوک‬



‫‪xeftuk‬‬



‫جارويي است که از قسمت سرشاخه دميت نخل درست ميشود‪.‬‬



‫دامي است براي صيد پرندگان‪ .‬اين دام که از بافت برگ نخل بر روي شاخه درست‬



‫جلو آن تعبيه ميکنند‪ .‬پرنده‬ ‫ميشود‪ ٬‬حفرهاي است که در آن خرما قرار ميدهند و حلقهاي نايلوني نيز در ِ‬



‫براي خوردن خرما سرش را از حلقه داخل ميکند‪ .‬حلقه به دور گردنش ميافتد و به مرور کشيده و‬ ‫تنگتر ميشود و پرنده به دام ميافتد‪.‬‬ ‫َدمکَش‬



‫‪damkaš‬‬



‫صفحهاي است گرد به قطر حدود ‪ ٥٠‬سانتيمتر که براي دم کشيدن برنج روي ديگ‬



‫ميگذارند‪ .‬نوع بافت آن شبيه به تويزه است )‪ Ä‬تويزه(‪.‬‬ ‫دوقِلِه‬ ‫ـکوچک و بزرگ دارد‪ :‬نوع کوچک آن ‪ doqele-y dogu‬و نوع بزرگ آن ‪ doqele-y § cârgu‬است‪.‬‬ ‫‪doqele‬‬



‫سبد کوچکي که از برگ نخل ميبافند و خرماي سوغاتي را در آن ميريزند‪ .‬دو نوع‬



‫َس تَّه ‪ satta‬شاخههاي نخل که به هم بسته باشند و به عنوان ديوار‪ ٬‬کومه و کپر به کار ببرند‪ .‬اين شاخهها را‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫‪٦٧‬‬



‫به وسيله موسير در سه نقطه باال‪ ٬‬وسط و پايين به هم ميبندند )‪ Ä‬موسير(‪.‬‬ ‫َس َجم‬



‫‪saj§ am‬‬



‫)‪َ Ä‬ستَّه(‪.‬‬



‫شابند‬ ‫ـکِ را َغه ‪kerâ γa‬‬



‫)‪ Ä‬پيشبند(‪.‬‬



‫‪šâband‬‬



‫پيش نخل ميبافند و غلّ ه در آن نگهداري ميکنند‪ .‬اين‬ ‫ظرف بسيار بزرگ استوانهاي که از ِ‬ ‫ظرف حدود ‪ ١٠٠‬تا ‪ ٢٠٠‬من غ ّل ه گنجايش دارد‪.‬‬



‫سر ديگر آن که آزاد‬ ‫ـکَ ْرس ‪ kars‬طناب پروند‪ .‬يک سر اين طناب به يک طرف پشتيون پروند وصل است و ِ‬ ‫است به دور درخت ميافتد و به طرف ديگر پُ شتيون گره ميخورد‪ .‬خرماچين با کمک اين طناب که‬



‫هرـبار با جلو دادن بدن به طرف درخت چندين سانتيمتر طناب را باالتر مياندازد و با تکيه به پُ شتيون‬ ‫بهمرور از درخت باال ميرود )‪ Ä‬پروند و پُشتيون(‪.‬‬



‫ـکُلَ هپيشي ‪kola piši‬‬ ‫ـکيفار ‪kifâr‬‬



‫موسير‬



‫کاله دورهدار بافتهشده از برگ نخل‪.‬‬



‫فالخن ساخته شده از برگ نخل‪.‬‬



‫‪musir‬‬



‫بند نازک تهيه شده از رشتههاي پنگاش کوبيده شده که براي بستن ظرف خرما )بَل( يا‬



‫بستن َس تَّ ه‪َ /‬س َجم )‪َ Ä‬ستَّه و َس َجم( به کار ميرود‪.‬‬



‫نوندون‬



‫‪nundun‬‬



‫ظرف استوانهاي با شعاع حدود يک متر و بلندي نيم متر که براي نگهداري نان به کار‬



‫ميرود‪ .‬اين ظرف از رشتههاي پنگاش و برگ نخل و شبيه به بافت تويزه )‪ Ä‬تويزه( ساخته ميشود‪.‬‬



‫خرما در فرهنگ مردم ِدلوار‬



‫‪ ١‬اعتقادات‬



‫محصول حالل‪٬‬‬ ‫نخلداران ِد لوار بر اساس اعتقادات اسالمي‪ ٬‬براي برکت باغ و برداشت‬ ‫ِ‬ ‫چند اصله نخل را به عناوين مختلف و با نيت خيرخواهانه وقـف مـيکنند و مـحصول‬ ‫ساالنه آنها را براي خوردن رهگذران در نظر ميگيرند‪:‬‬ ‫چند نخل )عمدتًا از نوع َس مبرون( را‬



‫ِس ويل ‪sevil‬‬



‫ميکنند که هرکس وارد باغ شد‪ ٬‬في‬



‫سبيل اهلل از ميوه آن بخورد‪.‬‬ ‫مس باغ چند درخت نخل را به سادات واـميگذارند که تـا آخـر‬ ‫معمو ًال به عنوان خُ ِ‬



‫ُع مر از محصول آن برداشت کنند‪.‬‬



‫چند اصله نخل را به شيخ يا مالي ده واـگذار ميکنند تا ضمن برداشت محصول‪ ٬‬براي‬ ‫درگذشتگانشان قرآن قرائت کند و فاتحه بخواند‪.‬‬ ‫غير از اين کارهاي خير خواهانه‪ ٬‬مردم به دليل اعتباري که براي نخل قائلانـد آن را‬ ‫همچون انسان عزيز ميشمارند و انداختن يا خشکاندن نخل را »ـکشتن نخل« ميانگارند‪.‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٦٨‬‬



‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫مقاله‬



‫اصطالح گِ نا ) = ـديوانه( را در مورد نخل نيز به کار ميبرند و در صورتي که تاج نخلي به‬ ‫داليل مختلف از حالت طبيعي خارج شود و به اصطالح بپيچد‪ ٬‬ميگويند اي ُم َي کـو گِ ـنا‬ ‫وابيذه ‪i mo yaku genâ vâbiδe‬‬



‫يعني اين نخل ديوانه شده است‪.‬‬



‫‪ ٢‬بازي کودکان با هسته خرما‬ ‫ک خرماي سمبرون برـخالف َپ َه ک انواع ديگر قابل خوردن است‪ .‬وقتي نرم شود و‬ ‫َپ َه ِ‬ ‫بهاصطالح خُ مال )‪ (xomaª l‬گردد‪ ٬‬بچهها آن را ميخورند و با هسته آن که در اين مرحله‬ ‫ـ‬



‫ـ‬



‫سفيد است نوعي بازي ميکنند‪ .‬بدين صورت که يکي از ديگري ميپرسد‪ :‬بُوات جاهالِن يا‬ ‫پيرن ‪§ jâhâl-en yâ pir-en‬‬ ‫ِ‬



‫‪ bovâ-t‬ـ‪ .‬فردي که مورد سؤال قرار گرفته‪ ٬‬هسـتهاي در دست‬



‫ميگيرد و آن را فشار ميدهد‪ .‬اـگر هسته نرم و آبدار باشد‪٬‬‬



‫ميگويد‪ :‬بوام جاهالِن ‪bovâ-m‬‬



‫پيرن‬ ‫‪ § jâhâl-en‬و در صورتي که هسته سفت شده باشد و آبي از آن نجهد ميگويد‪ :‬بوام ِ‬ ‫‪pir-en‬‬



‫‪ bovâ-m‬ـ‪ .‬بعد نوبت به نفر ديگر ميرسد و هستهاي ديگر؛ و بدين طريق سرگرم‬



‫ميشوند‪.‬‬ ‫‪ ٣‬نامهاي خرما در مراحل رشد‬ ‫هُواهو‬



‫‪hovâhu‬‬



‫خوشه بو نخورده )ـگردهافشاني نشده( که رشد نکرده باشد و در همان حالت گُل مانده‬



‫قوت درخت صرف آن نشود‪.‬‬ ‫باشد‪ .‬معمو ًال آن را ميبرند تا ّ‬



‫پَ َه ک‬ ‫ـ‬



‫‪pahak‬‬



‫دانه پس از گردهافشاني که سبز و کامالً کال است‪.‬‬



‫‪xerak‬‬



‫خارـک در خشت(‪.‬‬ ‫ميوه نيمرس خرما قبل از نرم شدن )‪َ Ä‬‬



‫ِخ َرـک‬



‫ُد مباز‬



‫ِرتَ ب‬



‫‪dombâz‬‬ ‫‪retab‬‬



‫خُ رما‬



‫)‪ Ä‬دُمباز ‪ ٬‬ذيل ش‪.(٣‬‬



‫رطب‪.‬‬



‫‪xormâ‬‬



‫خُ رما )‪ Ä‬خرما ‪ ٬‬ذيل ش‪.(٣‬‬



‫‪ ٤‬نام انواع خرما در ِدلوار‬ ‫بَ سري‬



‫‪basri‬‬



‫نوعي خرما که خارک صورتي دارد و در هر سه مرحله خارک‪ ٬‬رطب و خرما به مصرف‬



‫ميرسد‪.‬‬ ‫ِب ِرهي ‪ berehi‬به گفته مردم ِدلوار اين نوع خرما از هسته خرماي بريمي به دست ميآيد )‪ Ä‬برهي ‪ ٬‬ذيل ش‪.(٤‬‬ ‫بر ْيمي‬ ‫ِ‬



‫‪bereymi‬‬



‫)‪ Ä‬بريمي در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(٤‬‬



‫جوزي ‪ § jôzi‬اين نوع داراي خارک قرمز است‪ .‬در مرحله رطب و خرما به مصرف ميرسد‪.‬‬



‫مقاله‬



‫چبچاب‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫‪٦٩‬‬



‫نوعي خرماي مرغوب شبيه به کبکاب که فقط در مرحله خرما مصرف ميشود‪.‬‬



‫‪§ cab § câb‬‬



‫خا َر ـکش مناسب خوردن نيست‪.‬‬



‫ـک زردو‬ ‫ِخ َر ْ‬ ‫خَ‬



‫‪xerak zardu‬‬



‫چنانکه از نامش پيداست خارکش زرد است و به دليل مرغوبيت و شيريني‬



‫خا َر ـکش در همين مرحله به مصرف ميرسد‪.‬‬ ‫نيزي ‪xanizi‬‬



‫اين نوع خرما از هسته خرماي خَ ني ِسري )‪ (xaniseri‬به دست ميآيد‪ .‬سرزمين اصلي‬



‫خرماي خَ ني ِسري بحرين است‪ .‬خارک آن قرمز است و در همين مرحله و نيز در مرحله رطب به مصرف‬ ‫ميرسد‪.‬‬ ‫ير وي ‪xeyrovi‬‬ ‫ِخ ُ‬



‫ِد يري ‪deyri‬‬



‫زاريا َمتي‬



‫داراي خارک زرد است‪ .‬رطب آن معطر و زودـ َرس است‪.‬‬



‫خارکش سرخ کمرنگ و خرمايش خشک و کمشيره است‪.‬‬



‫‪zâryâmati‬‬



‫خارکش سرخ کمرنگ است‪ .‬خرمايي است بسيار مرغوب و در مرحله رطب و‬



‫خرما به مصرف ميرسد‪.‬‬ ‫زامَ ردو ‪ zâmardu‬مردم ِدلوار معتقدند که درشتترين خرما در جهان است‪ .‬خارک آن زرد است و جز در‬ ‫ِدلوار در نقاط ديگر کمياب است‪.‬‬



‫ِز يني ‪ zeyni‬مردم ِدلوار ميگويند اين خرما همان خرماي مضافتي بم است که در آنجا به مضافتي معروف‬ ‫شده است‪.‬‬



‫سمبرون‬



‫‪sambarun‬‬



‫مصرف ميرسد‪.‬‬ ‫سيسي ‪sisi‬‬



‫شابي‬



‫خرماي بسيار مرغوبي است و منحصر به فرد‪ .‬زيرا از مرحله پَ َه ک تا خرما به‬



‫خارک آن زرد و بسيار گس است و فقط در مرحله رطب به مصرف ميرسد‪.‬‬ ‫خرماي مرغوبي است‪ ٬‬امّ ا به دليل اينکه زودريز است و بر شاخه نميماند‪ ٬‬در دلوار کمتر‬



‫‪šâbi‬‬



‫پرورش مييابد‪.‬‬



‫شکر ‪ šakar‬خارک آن زرد و بسيار شيرين است‪ .‬اين خرما برخالف انواع ديگر خرما حبههايش مستقيمًا‬ ‫از مرحله خارک به رطب ميرسد و مرحله ُد مباز )‪ Ä‬دُمباز در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪ (٣‬ندارد‪.‬‬ ‫شيخالي ‪šixâli‬‬



‫شيرينو‬ ‫قسپ‬



‫خرمايي است مرغوب‪ ٬‬خارکش زرد است و در همين مرحله نيز به مصرف ميرسد‪.‬‬



‫‪širinu‬‬



‫)خرماي زاهدي( خرمايي خشک و بدون شيره‪ .‬ظاهرًا در دلوار فقط يک نوع آن وجود دارد‪.‬‬



‫‪qasp‬‬



‫ـکبکاب‬



‫)‪ Ä‬شيخالي در خشت(‪.‬‬



‫‪kabkâb‬‬



‫ـکَ يي ‪kayi‬‬



‫)‪ Ä‬کبکاب در خشت(‪.‬‬



‫مردم دلوار معتقدند که اين نوع از هسته سمبرون به دست ميآيد‪ .‬خارکش زرد است و طعمي‬



‫خوش دارد‪.‬‬



‫گنتار » ُم ُر ـکو ‪ moroku‬ـ« )حبهـگرد( و »درازو‬ ‫ـگَ نتار ‪ gantâr‬در دلوار دو نوع خرماي گنتار به دست ميآيد‪ِ .‬‬ ‫‪ derâzu‬ـ« )حبهدراز(‪ .‬خارک هر دو نوع زرد است و در مرحله خرما به مصرف ميرسد‪.‬‬ ‫لَ شت ‪ lašt‬جزو حبهدرشتهاست‪ .‬خارکش قرمز و تعداد درخت آن کم است‪.‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٧٠‬‬



‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫لولويي ‪luluyi‬‬



‫سلّي ‪mosalli‬‬ ‫ُم َ‬



‫مَ کتي‬



‫‪makti‬‬



‫مَ نکَلي‬



‫مقاله‬



‫خارکش زرد و قابل مصرف و از نوع ديررس است‪.‬‬ ‫خارک آن قرمز است و در مرحله رطب و خرما به مصرف ميرسد‪.‬‬ ‫)‪ Ä‬مکتيو ‪ ٬‬ذيل ش‪.(٤‬‬ ‫خرمايي است که فقط در مرحله رطب به مصرف ميرسد‪ .‬خارکش زرد است‪.‬‬



‫‪mankali‬‬



‫‪ ٥‬شيره خرما وروش تهيه آن‬ ‫در دلوار شيره را به طور »شيرهريز = طبيعي« به دست ميآورند‪ .‬براي اين منظور به دو‬ ‫شکل عمل ميکنند‪:‬‬ ‫الف( در کف اتاق چالهاي به ابعاد يک متر ايجاد ميکنند و کف و ديواره آن را گچ ميکشند‪ .‬سپس روي‬ ‫آن را يک قطعه گردينه قرار ميدهند و چند َب ل خرما روي گردينه ميگذارند‪ .‬به مرور شيره خرما به داخل‬ ‫چاله ميريزد‪ .‬وقتي به مقدار قابل برداشت رسيد‪ ٬‬بلهاي خرما را برميدارند و گردينه را بـلند مـيکنند و‬ ‫شيره را در ظرف ميريزند )‪Ä‬ــگردينه و بَل ‪ ٬‬ذيل ش‪.(١١‬‬ ‫ب( در شکل ديگر کَ ِل دوشوي )چاله( حدود يک متر دورتر از محل استقرار بلها قـرار دارد‪ .‬بـدين‬ ‫صورت که از محلي که بلها قرار دارند جويي تا چاله ميسازند‪ .‬شيره خرما از بل ميريزد و از جوي ايجاد‬ ‫شده به داخل چاله هدايت ميشود‪ .‬در اين شکل بـراي بـرداشت شـيره نـيازي بـه بـلند کـردن گـردينه و‬ ‫جابهجايي َب ل خرما نيست‪ ٬‬بلکه بهراحتي شيره را از چاله برداشت ميکنند‪.‬‬



‫‪ ٦‬آفتهاي خرما‬ ‫در دلوار واژه تکتکو‬



‫ُب تُلَ ک‬



‫‪botolak‬‬



‫)‪taku‬‬



‫‪ (tak‬ـ‪ ٬‬معادل آفت است‪.‬‬



‫سوسک ريز قرمزرنگي است که در زير کالهک خرما ظاهر ميشود و باعث ريزش دانه‬



‫ميگردد‪ .‬نوع ديگري از اين سوسک در بُ ِن پنگاشت زيست ميکند و با خوردن پنگاشت عمالً از رشد‬ ‫خوشه جلوگيري ميکند‪.‬‬



‫ُج لبافک ‪ § jol bâfak‬تار چسبندهاي است که سطح خوشه را فراـ ميگيرد و از رشد خرما جلوگيري ميکند‪.‬‬



‫ِغ ر ‪ γer‬غباري است که روي پنگ را ميپوشاند و حبههاي خرما را ِک ِدر ميکند‪ .‬اين غبار با شستن از روي‬ ‫دانه خرما پاـک ميشود و خرما شفاف ميگردد‪.‬‬



‫چکنَه ‪ § cekna‬آفتي است چسبناـک که روي شاخ و برگ درخت مينشيند و جلو رشد و شادابي درخت را‬ ‫ميگيرد‪ .‬براي مبارزه با آن مقداري خاـکستر اجاق »‪ «beltaš‬را با ماسه مخلوط ميکنند و روي درخت‬ ‫ميپاشند‪ .‬با اين کار درخت به حال عادي برميگردد‪.‬‬ ‫ريزش ‪rizeš‬‬



‫تاري نِر( ضعيف بوده باشد‪ ٬‬دانههاي‬ ‫اـگر خوشهاي گردهافشاني نشده باشد يا تاري نر )‪ِ Ä‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫‪٧١‬‬



‫خوشه بدون علت ميريزند‪ .‬اين عمل را ريزش ميگويند‪.‬‬ ‫ـ ِک رم ُب ِن ُم ‪ kerm-e bon-e mo‬کرم کوچک و سفيدرنگي است که بيشتر در يقه گياه زندگي ميکند و تنه‬ ‫ِ‬ ‫درخت را به مرور از بين ميبرد و ميخشکاند‪.‬‬ ‫ـکِ رم زير گِ تَک‬



‫نوعي کرم ريز و قرمز است که در زير کالهک خرما رشد ميکند و‬



‫‪kerm-e zir-e getak‬‬



‫دانه خرما را از کالهک جدا ميکند و مياندازد‪.‬‬



‫مورچه ‪murc§ e‬‬



‫نوعي مورچه که در تاج نخل نفوذ ميکند و مواد موجود در تاج را‪ ٬‬که عامل رشد شاخ و‬



‫برگ و ثمر نخل است‪ ٬‬ميخورد‪ .‬براي مقابله با آن تاج نخل را آتش ميزنند و بدين طريق مورچه را از‬ ‫بين ميبرند‪ .‬بعد از چندي نخل باز شاخه ميزند و به اصطالح زنده ميشود‪.‬‬



‫‪ ٧‬اجزاي درخت نخل‬ ‫آردا‬ ‫َا َّس ک ‪assak‬‬ ‫‪ârdâ‬‬



‫َپ نگ‬



‫تاري نِر(‪.‬‬ ‫گرده نخل نَر )‪ِ Ä‬‬ ‫هسته خرما‪.‬‬



‫)‪ Ä‬پنگ در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(٨‬‬



‫‪pang‬‬



‫پنگاشت‬



‫)‪ Ä‬پنگاش در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(٨‬‬



‫‪pangâšt‬‬



‫پيش ‪piš‬‬



‫برگ نخل‪.‬‬



‫پيشکوتاـک‬



‫‪piškutâk‬‬



‫تاپ‬



‫ُب ِن گرز که بعد از بريدن‪ ٬‬روي تنه درخت باقي ميماند‪.‬‬



‫‪tâp‬‬



‫تاپول‬



‫خردهريزهايي که از تاپ خشکشده حاصل شود و به مصرف سوخت برسد‪.‬‬



‫‪tâpul‬‬



‫تاري نِ ر‬ ‫ِ‬ ‫تُ نگ ‪tong‬‬



‫گرده نخل نر )‪ Ä‬آردا(‪.‬‬



‫‪târe-y ner‬‬



‫تُ نگول‬



‫)‪ Ä‬پيشکُرو در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(٨‬‬



‫)‪ Ä‬تنگ در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(٨‬‬ ‫)‪ Ä‬تاپول(‪.‬‬



‫‪tongul‬‬



‫پيش ‪tik-e piš‬‬



‫تيک‬ ‫ِ‬ ‫جمبول ‪§ jombul‬‬



‫برگ بلند سرشاخه نخل‪.‬‬



‫دو نخل که از پايه به هم چسبيده و در کنار هم رشد کرده باشند‪.‬‬



‫خارپيش ‪xâr piš‬‬



‫برگ مياني شاخه نخل که به مرور از خار به برگ بدل ميشود و هرچه به سرشاخه‬



‫نزديک ميشود برگ بودن آن بيشتر مشخص ميگردد‪.‬‬ ‫خار بُ ِن ُم‬ ‫ِ‬ ‫جلوگيري از ورود مزاحم به وسط تاج نخل است‪.‬‬ ‫‪xâr-e bon-e mo‬‬



‫ِدل ‪del‬‬



‫تيغ قسمت انتهايي شاخه نخل‪ .‬اين خار در اصل عامل دفاعي درخت براي‬



‫جوانترين شاخه نخل )‪ Ä‬پيش ِدل در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪. (٨‬‬



‫ُل ُم‬ ‫ُد ِم کُ ت ِ‬ ‫ِد ميت ‪demit‬‬



‫‪dom-e kotol-e mo‬‬



‫ريشه نخل‪.‬‬



‫پاجوش‪.‬‬



‫ُرس ‪ُ ) ros‬رس ِخ َر ـک ‪ ros xerak‬ـ(‬



‫رشته خوشه خرما که دانهها روي آن رشد ميکنند‪.‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٧٢‬‬



‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫مقاله‬



‫ِز ِز‬ ‫َس ِر ُب ِن ُم ‪ sar-e bon-e mo‬تاج نخل‪.‬‬ ‫شاهار ‪ Ä) šâhâr‬شاهار در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(٨‬‬ ‫گرز دميت )پاجوش(‪.‬‬



‫‪zeze‬‬



‫شي ِخ ر ‪šixer‬‬



‫باالترين نقطه ساقه نخل که شاخهها از روي آن رشد ميکنند‪.‬‬



‫غاپ‬



‫‪γâp‬‬



‫)‪ Ä‬شي ِخر(‪.‬‬



‫ـکُ تُل‬



‫‪kotol‬‬



‫پايه نخل‪.‬‬



‫ـکِ َرپ‬



‫شاهاري که براي پوشش سقف کپر به کار ميرود‪.‬‬



‫‪kerap‬‬



‫ـکِ ِل ُم‬ ‫ـکلَّه ‪kalla‬‬



‫وسط تاج‪ ٬‬آنجا که شاخهها ميرويند‪.‬‬



‫‪kel-e mo‬‬



‫ـ ِگ تَک‬ ‫ـگُ رد ‪gord‬‬



‫)‪ Ä‬کلّه در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١٠‬‬ ‫کالهک دانه خرما‪.‬‬



‫‪getak‬‬



‫ـگُ ر ِد‬ ‫ليفت ‪lift‬‬



‫گرز‪ ٬‬شاخه نخل‪.‬‬



‫ليت ‪gord-e lit‬‬



‫سرشاخه نخل به طول حدود يک متر که از برگ عاري باشد‪.‬‬



‫پوشال درهمپيچيده دور تنه درخت خرما که در البهالي تاپ قرار دارد )‪ Ä‬تاپ(‪.‬‬



‫ُم‬ ‫ُم کُش ‪mo koš‬‬



‫درخت نخل )‪ُ Ä‬مخ در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(٨‬‬



‫‪mo‬‬



‫شاخهاي که در قسمت پايه تنه نخل ميرويد‪ .‬در صورتي که آن را از بيخ نبرند به درخت‬



‫آسيب ميرساند و موجب خشک شدن آن ميشود‪.‬‬ ‫نا ُپ ري‬



‫وا ُپ ري‬



‫‪nâpori‬‬ ‫‪vapori‬‬



‫دول )اسپات( نشکفته درخت نخل نر )مقابل وا ُپري(‪.‬‬ ‫دول )اسپات( شکفته شده درخت نخل ماده که آماده گردهافشاني است‪.‬‬



‫‪ ٨‬اصطالحات نخل و نخلداري‬ ‫اشکنه‬



‫‪eškene‬‬



‫بَش‬ ‫بند ‪band‬‬ ‫‪baš‬‬



‫وسيله فلزي َدمتيزي که براي جدا کردن تاپ از تنه نخل به کار ميرود‪.‬‬



‫کشاورزي ديم‪.‬‬ ‫)‪ Ä‬بند در خشت( در دلوار چون نخلستانها با آب باران سيراب ميشوند‪ ٬‬آبياري به طريق‬



‫غرقابي انجام مي گيرد‪ .‬به اين صورت که ديواره خاـکريزهاي بين بندهاقدري بلندتر از حد معمول است و‬ ‫تا ‪ ٧٠‬سانتيمتر ارتفاع دارد‪ .‬وقتي باران ميبارد آب را به بندها هدايت ميکنند و بعد از پرشدن هر بند‬ ‫ورودي و خروجي آن را ميبندند تا آب به مرور در پاي نخلها فرو رود‪ .‬بنابراين‪ ٬‬بعد از فصل باران‪٬‬‬ ‫درختان آبياري نميشوند تا فصل ديگر‪.‬‬ ‫بند ُدمدراز ‪ band-e dom derâz‬کرتهاي دراز و کمپهنا‪ .‬معمو ًال چنين کرتهايي تا يکصد متر طول و‬ ‫ِ‬ ‫حدود ‪ ١٠‬متر عرض دارند‪.‬‬ ‫بو دادن‬



‫‪bu dâdan‬‬



‫پاشُ لي ‪pâšoli‬‬



‫گردهافشاني کردن‪.‬‬



‫)‪ Ä‬پاشُ لي در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١٠‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫‪٧٣‬‬



‫تاربُ ر ‪ târ bor‬وسيله کاردمانندي که براي پاـک کردن خار گرزهاي نخل در هنگام گردهافشاني به کار ميرود‪.‬‬



‫تاره‬ ‫ِ‬



‫درخت نر ميگيرند )معادل تارونه در خشت(‪.‬‬ ‫عرق تارونه که از ُجل تاره )اسپات(‬ ‫ِ‬



‫‪târe‬‬



‫تالپيش‬



‫‪tâl piš‬‬



‫تيک پيش که بر روي هم به صورت جارو از آن استفاده ميکنند‬ ‫مجموعه چند ِ‬



‫تيکـپيش(‪.‬‬ ‫)‪ Ä‬ـ ِ‬ ‫تَ ْرـک‬



‫واحد بافت با برگ نخل در بافت تک‪ ٬‬کراغه )در صنايع دستي خشت(‪ .‬براي بافت چنين‬



‫‪tark‬‬



‫صنايعي ابتدا با برگ نخل بافتي به عرض حدود ‪ ٢٠‬سانتيمتر و طول دلخواه تا ‪ ١٠‬متر و بيشتر ميبافند‪.‬‬



‫بعد هر سه ترک را با موسير )طناب از جنس پنگاشت يا ليفت( به هم ميدوزند که به آن ُسمت‬



‫‪somt‬‬



‫ميگويند‪ .‬سپس چند ُس مت را به هم ميدوزند تا سطحي دلخواه )بسته به نوع استفاده از آن( به دست‬



‫آيد )‪ Ä‬ـتک‪ ٬‬کِراغه ‪ ٬‬موسير در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪١١‬ـ؛ نيز ‪ Ä‬ليفت و ُسمت(‪.‬‬ ‫تَ لکو ‪ tal ku‬مختصر کوبيدن پنگاشت به منظور تهيه طناب‪.‬‬ ‫خاسه ‪xâsa‬‬ ‫َ‬



‫)‪ Ä‬خاسه در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١٠‬‬



‫ُد شُ ْو‬ ‫ُدـکو ‪ doku‬کوبهاي از جنس چوب يا تاپ نخل که بر اشکنه کوبند و تاپ خشک شده پايه درخت را جدا‬ ‫ـکنند )‪ Ä‬ـاشکنه ‪ ٬‬تاپ(‪.‬‬ ‫ِس ر ُاو ‪ ser ô‬مسير جويمانندي که شيره خرما را از محل ريزش تا چاله گردآوري شيره »‪«kal došovi‬‬ ‫شيره خرما‪ ٬‬دوشاب‪.‬‬



‫‪došô‬‬



‫هدايت کند‪.‬‬



‫ُس مت‬



‫‪somt‬‬



‫ِس ويل ‪sevil‬‬



‫مجموعه سه ترک که از طول به هم دوخته شده باشند )‪ Ä‬ترک(‪.‬‬ ‫)‪ Ä‬اعتقادات در دلوار(‪.‬‬



‫سيس ‪ Ä) sis‬سيس در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪ .(٨‬تعدادي از نخلها در پاييز نيز خوشه ميکنند‪ ٬‬امّا چون در اين‬ ‫مرحله گردهافشاني نميشوند‪ ٬‬خرماي آنها در مرحله سيس باقي ميماند‪ .‬سيس معمو ًال بدون هسته‬



‫است‪.‬‬ ‫ـکاش َا َّس ک ‪kâš-e assak‬‬ ‫ِ‬ ‫ـکَ تَّه‬



‫‪katta‬‬



‫ـکَ رشا کِ ردن‬



‫شيار طولي هسته خرما‪.‬‬



‫مسير شيره از محل ريزش تا چاله »ـکل دوشوي« )‪ِ Ä‬سر اُو(‪.‬‬



‫‪karšâ kerdan‬‬



‫قبل از اينکه حبههاي خرما روي درخت نرم شود‪ ٬‬براي برداشت آسانتر‪٬‬‬



‫خوشهها را از ميان شاخهها به زير تاج هدايت ميکنند تا آويزان بمانند و در هنگام خرماچيني بريدن آنها‬



‫راحت باشد‪ .‬در صورتي که اين عمل صورت نگيرد‪ ٬‬خوشهها در ميان شاخهها ميمانند و برداشت آنها‬ ‫سبب ريزش دانهها ميشود‪.‬‬ ‫ـگي ‪kargi‬‬ ‫ـکَ ْر ِ‬



‫ـکَشکول‬



‫ـکَ نگا‬



‫کومهاي که تمامًا از شاخ و برگ نخل ايجاد شده باشد‪.‬‬



‫‪kaškul‬‬



‫‪kangâ‬‬



‫ـکَ نگا ک ُُرنْگ‬



‫حبه خرما که قبل از مرحله خارک خشک و پوک شده باشد‪.‬‬



‫خرماي خشک و پوک که به مصرف خوراـک دام ميرسد‪.‬‬ ‫‪kangâ korong‬‬



‫عمل جدا کردن حبههاي نامرغوب از ميان خرماهاي چيدهشده در محل‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٧٤‬‬



‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫مقاله‬



‫ُم شت ُْو )‪ Ä‬مُشت ُْو(‪.‬‬



‫ـ ِگ نا ‪ genâ‬به معني ديوانه است و در مورد نخلهايي به کار ميرود که تاج آنها به داليل مختلف پيچيده و‬ ‫از حالت طبيعي خارج شده باشد )‪ Ä‬اعتقادات در دلوار(‪.‬‬ ‫لِکِ ر‬



‫پايه کپر‪.‬‬



‫‪leker‬‬



‫مُ شتو ‪ moštô‬محلي که خرماهاي چيدهشده را گرد ميآورند و »ـکنگا ک ُُر نگ« ميکنند‪ .‬اين واژه معادل‬ ‫خَ س در گويش منطقه خشت است )‪ Ä‬کَنگا ک ُُرنگ(‪.‬‬



‫هُر‬



‫خرماي نرم‪.‬‬



‫‪horr‬‬



‫هِ َرس‬



‫‪heras‬‬



‫)‪ Ä‬ه ََرس در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١٠‬‬



‫‪ ٩‬نخل و صنايع دستي ِدلوار‬ ‫باويزن‬



‫‪bâvizan‬‬



‫باويزه ‪bâviza‬‬ ‫بَ ل ‪bal‬‬



‫)‪ Ä‬باويزن در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١١‬‬



‫نوعي بادبزن ِگرد بدون دسته که به قطر حدود ‪ ٣٠‬سانتيمتر از برگ نخل ميبافند‪.‬‬



‫)‪ Ä‬بَل در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١١‬‬



‫بند داس‬ ‫ِ‬



‫‪band-e dâs‬‬



‫طناب کوتاهي از جنس ليفت خرما که به داس وصل است و به کمر خرماچين‬



‫آويزان ميشود‪ ٬‬تا در زمان الزم به کار آيد‪.‬‬



‫بند ُم تُکو‬ ‫ِ‬



‫‪band-e motoku‬‬



‫طنابي که به هنگام خرماچيني به زنبيل ميبندند و آن را از درخت به پايين‬



‫ميفرستند‪.‬‬



‫رسوو‬ ‫پَ ُ‬



‫‪parsovu‬‬



‫سبد کوچک از جنس برگ نخل مخصوص خرماي مصرفي خانوار باغدار‪.‬‬



‫‪parvang‬‬



‫)‪ Ä‬پروند در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١١‬‬



‫رو نگ‬ ‫َپ َ‬ ‫تک‬



‫‪tak‬‬



‫)پيش( نخل به ابعاد تقريبي ‪ ٣×٢‬متر‪.‬‬ ‫زيرانداز بافته شده از برگ ِ‬



‫جارو ‪ § jâru‬در دلوار دو نوع جارو ساخته ميشود‪:‬‬



‫‪ .١‬از قرار دادن چند تال پيش در کنار هم )‪ Ä‬تالپيش(‪.‬‬ ‫‪ .٢‬از گرز دميت که داراي برگهاي کوتاه و ضعيف است يک قطعه ‪ ٤٠‬سانتيمتري جدا ميکنند و‬ ‫پيشهاي دو طرف آن را به يک جهت ميفرستند و با نخ يا طناب نازک به هم ميبافند تا منسجم‬ ‫ـگردند‪ .‬دسته اين جارو هنگامي که از پيش عاري شده باشد‪ ٬‬حدود ‪ ٢٠‬سانتيمتر است‪.‬‬ ‫»رس« پنگ خرما )خوشه( درست ميشود )‪ِ Ä‬رس و پنگ در‬ ‫جامُ ر ‪ § jâmor‬نوعي جارو که از مجموعهاي ِ‬ ‫خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(٨‬‬



‫ِخ فتوک‬



‫‪xeftuk‬‬



‫)‪ِ Ä‬خفتوک در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١١‬‬



‫ُدغاله ‪ doγâle‬سبد استوانهاي بافته شده از برگ نخل‪ ٬‬به اندازه يک ليوان بزرگ با دستهاي چون بند کيف‪.‬‬ ‫معمو ًال در آن خرما ميريزند و به سوغات ميبرند‪.‬‬ ‫َدمکَش‬



‫‪damkaš‬‬



‫)‪ Ä‬دمکش در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١١‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫خرما در فرهنگ مردم »خِ شت« و » ِدلوار«‬



‫‪٧٥‬‬



‫ک گُ ت‬ ‫ُس َپ ِ‬ ‫ک َل رد ‪ sopak-e lard‬سبد بدون لبه به شکل گِرد يا بيضي‪ .‬نوع بافت آن نيز شبيه به تويزه است‪.‬‬ ‫ُس َپ ِ‬ ‫ک لِگَ ني ‪ sopak-e legani‬سبد لبهدار بيضي به اندازه ديس غذاخوري‪.‬‬ ‫ُس َپ ِ‬ ‫‪sopak-e got‬‬



‫َس تَّه‬



‫‪satta‬‬



‫)‪ Ä‬تويزه در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١١‬‬



‫شاخههاي همراه با برگ‪ ٬‬که در سه نقطه با طناب به هم بسته شده و به شکل صفحهاي بزرگ‬



‫پوشاندن اطراف کپر و کومه استفاده ميشود‪.‬‬ ‫درآمده باشند‪ .‬معمو ًال از اين صفحه براي‬ ‫ِ‬



‫سفر هپيشي ‪sofra piši‬‬ ‫َ‬



‫صفحهاي ِگرد به قطر حدود يک متر تا ‪ ١ /٥‬متر که با برگ نخل بافته ميشود و‬



‫بهـعنوان سفره از آن استفاده ميشود‪.‬‬



‫ـکُ َفه ‪ kofa‬سبد استوانهاي بافته شده از برگ نخل به ارتفاع ‪ ٢٠‬سانتيمتر و قطر حدود ‪ ١٠‬سانتيمتر‪ .‬از اين‬ ‫سبد براي خرماي سوغاتي استفاده ميشود )‪ Ä‬دُغاله(‪.‬‬



‫ـکُلَ هپيشي ‪kola piši‬‬



‫ـکَ مبال‬ ‫ـگُ ردينَه ‪gordina‬‬ ‫‪kambâl‬‬



‫)‪ Ä‬کلهپيشي در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١١‬‬ ‫نوعي طناب که از ليف نخل بافته ميشود‪.‬‬ ‫وسيلهاي براي پوشاندن سقف کومه و کپر‪ .‬براي تهيه آن شاخههاي بدون برگ نخل را‬



‫در کنار هم ميچينند و آنها را در سه نقطه باال‪ ٬‬وسط و پايين به وسيله طنابي که از ليف بافته شده به هم‬ ‫ميبندند‪.‬‬



‫لُوکِه ‪lôke‬‬



‫تخت خواب تابستانه‪ .‬از اين تخت براي در امان ماندن از آزار خزندگان استفاده ميشود‪ .‬براي‬



‫ساخت آن ابتدا ‪ ٤‬پايه از چوب گز يا سنگ و گچ به ارتفاع حدود نيم متر در زمين ايجاد ميکنند و روي‬



‫هر دو پايه مقابل‪ ٬‬يک تير از تنه نصف شده نخل قرار ميدهند و بين آنها نيز تيرهاي ديگري مياندازند‪.‬‬ ‫سپس روي آن يک قطعه ُگ ردينه قرار ميدهند و روي آن يک قطعه »تک« مياندازند و روي آن‬ ‫رختخواب پهن ميکنند‪.‬‬ ‫موسير‬



‫‪musir‬‬



‫نوندون‬



‫‪nundun‬‬



‫)‪ Ä‬موسير در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١١‬‬ ‫)‪ Ä‬نوندون در خشت‪ ٬‬ذيل ش‪.(١١‬‬ ‫©‬



‫ـگويششناسي‬



‫‪07KALBAS.MQA‬‬



‫نمونه‪٣‬‬



‫‪D:3‬‬



‫ح‪ :‬سينا ‪٢٤‬ص‪٢٢ ٬‬ص‬



‫‪١٣٨٤/٠٥/٢٣‬‬



‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬ ‫ايران کلباسي )پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي(‬ ‫مقدمه‬ ‫پژوهشگراني که در زمينه زبان فارسي و گويشهاي ايراني مطالعه ميکنند‪ ٬‬اطالع دارند‬ ‫ـکه خاورشناسان غربي‪ ٬‬سالها قبل‪ ٬‬گويشهاي ايراني را‪ ٬‬بر اساس موازين آواشناسي‬ ‫تاريخي‪ ٬‬به دستههايي چون شرقي‪ ٬‬شمال غربي و جنوب غربي تقسيم کردهاند‪ .‬نتيجه‬ ‫اين تقسيمبندي اين شده است که امروزه همه ما‪ ٬‬به عنوان پـژوهشگر ايـرانـي‪ ٬‬بـدون‬ ‫صح ت يا سقم آن‪ ٬‬اين تقسيمبندي را پذيرفتهايم و در نوشتههاي‬ ‫هيچگونه تفکّري درباره ّ‬ ‫خود به کار ميبريم‪.‬‬ ‫براي نگارنده‪ ٬‬که سالها عالقه خود را به مطالعات گويشي معطوف داشته‪ ٬‬گـاهي‬ ‫پرسشهايي در اين باره مطرح شده است‪ .‬مثًال چرا ما گويشهاي کناره دريـاي خـزر‪٬‬‬ ‫چون گيلکي و مازندراني‪ ٬‬و گويشهاي مرکزي‪ ٬‬چون دري زردشتي و گزي‪ ٬‬را جزو يک‬ ‫طبقه ميدانيم و آنها را در دسته گويشهاي شمال غربي قرار ميدهيم‪ ٬‬در صورتي که اين‬ ‫ساخت دستوري با يکديگر تفاوت فاحشي دارند‪ .‬قرار دادن گويشهايي‬ ‫ـگويشها از نظر‬ ‫ِ‬ ‫چون بندرعباسي و جيرفتي با فارسي امروز در طبقه جنوب غربي نـيز سـؤالبـرانگـيز‬ ‫است‪ ٬‬چون تفاوت دستوري اين نوع گونههاي زباني نيز کامًال محسوس است‪.‬‬ ‫براي يافتن پاسخ اينگونه پرسشها‪ ٬‬به نظر من‪ ٬‬اـگر نکات دستوري واحـدي را در‬ ‫ـگويشهاي مختلف ايراني مورد بررسي قرار دهيم‪ ٬‬شايد بتوانيم‪ ٬‬از طريق شباهتها و‬ ‫دستوري بهدست آمده‪ ٬‬به طبقهبنديهاي جديد گويشي دست يابيم‪ .‬البته‬ ‫تفاوتهاي‬ ‫ِ‬ ‫‪٧٦‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫‪٧٧‬‬



‫اين نوع طبقهبندي بر اساس مالـکهاي دستوري و موازين زبانشناختي توصيفي خواهد‬ ‫بود‪ ٬‬و نه صرفًا بر اساس معيارهاي آواشناختي‪ ٬‬که مثًال‬ ‫است يا ]‪ [v‬ـ‪ ٬‬چون »باران« و »واران«؛ يا‬



‫صداي ]‪[d‬‬



‫صداي ]‪[b‬‬



‫در گويش‬



‫ديگر ]‪[d‬‬



‫در‬



‫فالن گويش ]‪[b‬‬



‫است يا ]‪ [z‬ـ‪ ٬‬چون‬



‫»داماد« و »ز اماد«‪.‬‬ ‫نگارنده در اين راستا تا کنون چهار نکته دسـتوري را در گـويشهاي ايـرانـي مـورد‬ ‫بررسي قرار داده و نتايج به دست آمده را در مقاالت زير منعکس کرده است‪:‬‬ ‫‪» .١‬ارگتيو در زبانها و گويشهاي اير اني«‪ ٬‬مجله زبانشناسي ‪ ٬‬س‪ ٬٥‬ش‪ .١٣٦٧ ٬٢‬اين‬ ‫مقاله حاصل بررسي پانزده گويش ايراني است‪.‬‬ ‫‪» .٢‬نشانه جمع در لهجهها و گويشهاي اير اني«‪ ٬‬مجله دانشکده ادبيات و عـلوم انسـاني‬



‫دانشگاه فردوسي مشهد ‪ ٬‬س‪ ٬٢٧‬ش‪ .١٣٧٣ ٬٢‬در اين مقاله‪ ٬‬بيست لهجه و گويش ايـرانـي‬ ‫مورد بررسي قرار گرفتهاند‪.‬‬ ‫‪» .٣‬نقش و جاي شناسه فعلي و ضمير پيوسته در گويشهاي ايراني«‪ .‬اين مقاله‪ ٬‬که‬ ‫نتيجه بررسي سـي لهـجه و گـويش ايـرانـي است‪ ٬‬در پـنجمين فـراهـمايي )ـکـنفرانس(‬ ‫زبانشناسي )اسفند ‪ ٬(١٣٧٩‬در دانشگاه عالمه طباطبايي‪ ٬‬به صورت سخنرانـي ايـراد‬ ‫ـگرديد‪.‬‬ ‫‪ .٤‬مقاله حاضر که‪ ٬‬با عنوان »نشانه استمرار در لهجهها و گـويشهاي ايـرانـي«‪ ٬‬در‬ ‫نخستين همانديشي گويششناسي ايران )ارديبهشت ‪ (١٣٨٠‬در فرهنگستان زبان و ادب‬ ‫فارسي به صورت سخنراني ايراد گرديد‪ .‬اين مقاله حاصل بررسي هفتادـو يک لهجه و‬ ‫ـگويش ايراني است‪.١‬‬ ‫بـندرعب اسي‪٬‬‬ ‫‪١‬ـ(ــلهجهها و گويشهاي بررسي شده در اين مقاله عبارتاند از‪ :‬آراني‪ ٬‬ابيانهاي‪َ ٬‬ا فتَري‪ ٬‬بلوچي‪٬‬‬ ‫ّ‬ ‫بورينگوني‪ ٬‬پاپوني‪ ٬‬تاتي تاـکستان‪ ٬‬تاتي کلور‪ ٬‬تاتي ينگي امام‪ ٬‬تاجيکي‪ ٬‬تالشي اسالم‪ ٬‬تالشي طاسکوه ماسال‪٬‬‬ ‫تالشي ميرزانق اردبيل‪ ٬‬جوشقاني‪ ٬‬جيرفتي‪ ٬‬خانيکي‪ ٬‬خُ نجي‪ ٬‬خوانساري‪ ٬‬دري زردشتي‪ ٬‬دليـجاني‪ ٬‬دمـاوندي‪٬‬‬ ‫کردي خر اسان‪٬‬‬ ‫دواني‪ ٬‬ز ابلي‪ ٬‬سبزواري‪ ٬‬سدهي‪ُ ٬‬س مغوني‪ ٬‬سمناني‪ ٬‬شاهرودي‪ِ ٬‬ا وزي‪ ٬‬فارسي‪ ٬‬قائني‪ ٬‬کاخکي‪٬‬‬ ‫ِ‬ ‫کردي مهاباد‪ ٬‬ک ُُر شي‪ ٬‬گويش‬ ‫کردي کليايي‪٬‬‬ ‫کردي کرمانشاه‪٬‬‬ ‫کردي سنندج‪٬‬‬ ‫کردي سليمانيه‪٬‬‬ ‫ـکردي روستاي حرير‪٬‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـکليميان اصفهان‪ ٬‬گويش کليميان بروجرد‪ ٬‬گويش کليميان همدان‪ ٬‬گراشي‪ ٬‬گزي‪ ٬‬گيلکي املش‪ ٬‬گيلکي حسنکياده‪٬‬‬ ‫ـگيلکي دستک‪ ٬‬گيلکي رشت‪ ٬‬گيلکي لشتنشاء‪ ٬‬الري‪ ٬‬لري بختياري اردل‪ ٬‬لري بختياري مسـجدسليمان‪ ٬‬لري‬ ‫در هشهر‪ ٬‬لکي کاـکاوندي قزوين‪ ٬‬مازندرانـي تـنکابن‪٬‬‬ ‫بوير احمد‪ ٬‬لري بهبهان‪ ٬‬لکي خواجوندي کالردشت‪ ٬‬لکي ّ‬ ‫مازندراني رامسر‪ ٬‬مازندراني ساري‪ ٬‬مازندراني سوادکوه‪ ٬‬مازندراني کالردشت‪ ٬‬مازندراني کليج خيل‪ ٬‬ماسرمي‪٬‬‬ ‫ميمهاي‪ ٬‬نائيني‪ ٬‬واراني‪ ٬‬هروي و همداني‪.‬‬



‫‪٧٨‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫مقاله‬



‫تعريف استمرار در زبان‬ ‫استمرار‪ ٢‬اصطالحي است که در تحليل دستوري نمود‪ ٣‬به کار ميرود و به تداوم عمل در‬ ‫دورهاي از زمان اطالق ميشود‪.‬‬ ‫انواع استمرار در گويشهاي ايراني‬ ‫استمرار‪ ٬‬در لهجهها و گويشهاي ايراني‪ ٬‬در زمانهاي حال و گذشته وجود دارد و داراي‬ ‫نشانههاي متعددي است‪ .‬اين نشانهها‪ ٬‬در اين مقاله‪ ٬‬به ‪ ٢١‬طبقه ک ّل ي تقسيم شدهاند‪:‬‬ ‫‪.١‬‬



‫]‪[da-‬‬



‫اين پيشوند به معني »در« و داراي انواع زير است‪:‬‬ ‫الف‪ [da-] .‬ـ‪ ٬‬که در کردي مهاباد و کردي خراسان به کار ميرود و در جاهاي زير قرار‬ ‫ميگيرد‪:‬‬ ‫ــ در آغاز فعل‪ ٬‬قبل از ستاـک فعلي‬



‫ميآورم )ـکردي مهاباد(‬ ‫ميخواستم )ـکردي خراسان( ‪da-xâ st-em‬‬



‫‪1) da-he¦ n-im‬‬



‫ــ در آغاز فعل‪ ٬‬قبل از ضمير فاعلي‬ ‫ــ بين ضمير فاعلي و ستاـک فعلي‬



‫ميآوردم )ـکردي مهاباد(‬



‫‪2) da-m-he¦ n â‬‬



‫ميکاشتم )ـکردي خراسان(‬ ‫نميآوردم )ـکردي مهاباد( ‪na-m-da-he¦ n â‬‬



‫‪3) me-da-c§ â nd‬‬



‫ب‪ [de-] .‬ـ‪ ٬‬که در گويش واراني کاربرد دارد و در آغاز فعل قبل از ستاـک فعلي قرار‬ ‫ميگيرد‪:‬‬



‫ميگردد )واراني(‬



‫‪4) de-gard-a‬‬



‫ج‪ [d-] .‬ـ‪ ٬‬که در گويش خوانساري به کار ميرود و پس از پيشوندهاي مختوم به واـکه‬ ‫ميآيد‪:‬‬



‫ميگيرم )خوانساري(‬ ‫مينوشم )خوانساري( ‪vâ -d-xor-â n‬‬



‫‪5) h â -d-gir-â n‬‬



‫‪3) aspect‬‬



‫‪2) durativity‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫نميخورم )خوانساري(‬



‫‪٧٩‬‬



‫‪n â -d-xor-â n‬‬



‫د‪ [ed-] .‬ـ‪ ٬‬که در گويش خوانساري کاربرد دارد و با افعال بدون پيشوند به کار ميرود‪:‬‬ ‫ميبَرم )خوانساري(‬ ‫ميگريست )خوانساري( ‪f‬ـ ‪boroft-‬ـ ‪ed-‬‬



‫‪6) ed-ber- â n‬‬



‫‪[a-] .٢‬‬



‫اين پيشوند که‪ ٬‬به احتمال قريب به يقين‪ ٬‬کوتاهشده‬



‫]‪[da-‬‬



‫است در جـاهاي زيـر قـرار‬



‫ميگيرد‪:‬‬ ‫ــ در آغاز فعل‪ ٬‬قبل از ستاـک فعلي‪ ٬‬که در گويشهاي کردي روستاي حرير‪ ٬‬کردي‬ ‫سليمانيه ‪ ٬‬کـردي سـنندج‪ ٬‬کـردي کـليايي‪ ٬‬آرانـي‪ ٬‬تـالشي اسـالم‪ ٬‬دليـجاني‪ ٬‬جـيرفتي‪٬‬‬ ‫جوشقاني‪ ٬‬خنجي‪ِ ٬‬ا وزي‪ ٬‬بندرعبّ اسي‪ ٬‬الري‪ ٬‬گر اشي‪ ٬‬ميمهاي‪ ٬‬بلوچي‪ ٬‬کُ رشي و واراني‬



‫ـکاربرد دارد‪:‬‬



‫ميخوردم )ـکردي روستاي حرير(‬ ‫ميفرستم )ـکردي سليمانيه( ‪a-ne¦ r-im‬‬ ‫ميخورم )ـکردي سنندج( ‪a-xwa-m‬‬ ‫مينشينم )ـکردي کليايي( ‪a-nis§-em‬‬ ‫ميخورم )آراني( ‪a-xor-o‬‬ ‫ميرفتم )تالشي اسالم( ‪a-s§i-m‬‬ ‫ميروم )دليجاني( ‪a-s§-on‬‬ ‫ميزنم )جيرفتي( ‪a-zen-om‬‬ ‫ميروم )جوشقاني( ‪a-s§-am‬‬ ‫ميبيني )خنجي( §‪a-ben-es‬‬ ‫ميبافي ) ِاوزي( §‪a-b â f-es‬‬ ‫ميکارم )بندرعبّ اسي( ‪a-kâ r-om‬‬ ‫ميزنم )الري( ‪a-zen-em‬‬ ‫ميروم )ـگراشي( ‪a-c§-am‬‬ ‫ميرود )ميمهاي( ‪a-s§-e‬‬ ‫ميشکنم )بلوچي( ‪a-pro¦ § s-â n‬‬ ‫ميروم )ـکرشي( ‪a-rr- â n‬‬ ‫ميخوانَد )واراني( ‪a-xun-e‬‬



‫‪7) a-xwâ rd-em‬‬



‫ــ در آغاز فعل‪ ٬‬قبل از ضمير فاعلي‪ ٬‬که در گويشهاي ميمهاي‪ ٬‬دليـجاني و کـردي‬



‫‪٨٠‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫سنندج به کار ميرود‪:‬‬



‫مقاله‬



‫ميکردم )ميمهاي(‬ ‫ميديدم )دليجاني( ‪a-m-di‬‬ ‫ميخوردم )ـکردي سنندج( ‪a-m-xwâ rd‬‬



‫‪8) a-m-ka‬‬



‫ــ در آغاز فعل‪ ٬‬قبل از ضمير مفعولي‪ ٬‬که در گويش ميمهاي کاربرد دارد‪:‬‬ ‫ميزندم )ميمهاي(‬



‫‪9) a-m-xus-e‬‬



‫ــ بين ضمير فاعلي و ستاـک فعلي‪ ٬‬که در گويشهاي آراني‪ ٬‬بندرعباسي‪ ٬‬جوشقاني و‬ ‫خنجي به کار ميرود‪:‬‬



‫ميگفتي )آراني(‬ ‫ميرفتم )بندرعباسي( ‪m-a-ra‬‬ ‫ميگفتمش )بندرعباسي( ‪m-a-goft-i‬‬ ‫ميکردم )جوشقاني( ‪m-a-ka‬‬ ‫ميگفتهام )خنجي( ‪m-a-got-e‬‬



‫‪10) d-a-vâ‬‬



‫ــ بين پيشوند اشتقاقي و ستاـک فعلي‪ ٬‬که در گـويشهاي آرانـي و دليـجاني بـه کـار‬ ‫ميرود‪:‬‬



‫مينشينم )آراني(‬ ‫برميچينم )دليجاني( ‪ver-a-c§en-on‬‬



‫‪11) ho-[v]a-c§in-o‬‬



‫ــ بين پيشوند نفي و ستاـک فعلي‪ ٬‬که در گويش آراني کاربرد دارد‪:‬‬



‫نمينشينم )آراني(‬



‫‪12) h â -n-a-c§in-o‬‬



‫ــ بين ضمير مفعولي و ستاـک فعلي‪ ٬‬که در گويشهاي بـندرعبّ اسي و الري بـه کـار‬



‫ميرود‪:‬‬



‫ميزنياَم )بندرعبّ اسي(‬ ‫ميزنمش )الري(‬



‫‪13) m-a-zen-i‬‬



‫‪§ s-a-zen-em‬‬



‫ــ بين جزء غيرفعلي و جزء فعلي‪ ٬‬در فعل مرکب‪ ٬‬کـه در گـويش دليـجاني بـه کـار‬ ‫ميرود‪:‬‬



‫بيرون مي کند )دليجاني(‬



‫‪14) abar-a-kar-a‬‬



‫‪ [e-] .٣‬يا ]‪[-e‬‬



‫اين وند هم به صورت پيشوند و هم به صورت پسوند به کار ميرود و در جاهاي زير قرار‬ ‫ميگيرد‪:‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫‪٨١‬‬



‫ــ در آغاز فعل‪ ٬‬قـبل از سـتاـک فـعلي‪ ٬‬کـه در گـويشهاي ابـيانهاي‪ ٬‬لري بـختياري‬ ‫مسجدسليمان‪ ٬‬لري بختياري اردل‪ ٬‬خوانساري‪ ٬‬واراني و دري زردشتي کاربرد دارد‪:‬‬ ‫ميگويم )ابيانهاي(‬ ‫ميروم )لري بختياري مسجدسليمان( ‪e-rev-om‬‬ ‫ميروم )لري بختياري اردل( ‪e-r-om‬‬ ‫ميآيم )خوانساري( ‪e-c§§ c-â n‬‬ ‫ميگزد )واراني( ‪e-gez-a‬‬ ‫ميبيني )دري زردشتي( ‪(e)- vin-i‬‬



‫‪15) e-voj§ -on‬‬



‫ــ در آغاز فعل‪ ٬‬قبل از پيشوند نفي‪ ٬‬که در دري زردشتي به کار ميرود‪:‬‬ ‫نميدوي )دري زردشتي(‬



‫‪16) (e)-na-dav-i‬‬



‫ــ بين ضمير فاعلي و ستاـک فعلي‪ ٬‬که در گويشهاي خـوانسـاري‪ ٬‬ابـيانهاي و دري‬ ‫زردشتي کاربرد دارد‪:‬‬



‫مي ُبردم )خوانساري(‬ ‫ميگفتم )ابيانهاي( ‪m-e-vot‬‬ ‫ميديدم )دري زردشتي( ‪m-e-did‬‬



‫‪17) em-e-bert‬‬



‫ــ بين ضمير فاعلي و پيشوند نفي‪ ٬‬که در گويش دري زردشتي کاربرد دارد‪:‬‬ ‫نميديدم )دري زردشتي(‬



‫‪18) m-e-na-did‬‬



‫ــ بين پيشوند اشتقاقي و ستاـک فعلي‪ ٬‬که در گويشهاي ابيانهاي و خوانساري به کار‬ ‫ميرود‪:‬‬



‫مينشينم )ابيانهاي(‬ ‫ميخوابيد )خوانساري( ‪f‬ـ‪e-xoft-‬ـ ‪der-‬‬



‫‪19) ho-[v]e-c§in-on‬‬



‫ــ در پايان فعل‪ ٬‬پس از شناسه فعلي‪ ٬‬که در گويشهاي گزي‪ ٬‬سدهي‪ ٬‬دري زردشتي‬ ‫و گويش کليميان اصفهان به کار ميرود‪:‬‬



‫ميخورم )ـگزي(‬ ‫ميآورم )سدهي( ‪â r- â n-e‬‬ ‫نميدويم )دري زردشتي( ‪na-dav-im-e‬‬ ‫ميپوشم )ـگويش کليميان اصفهان( ‪pus§ -un-e‬‬



‫‪20) xer-â n-e‬‬



‫‪ [i-] .٤‬يا ]‪[-i‬‬



‫اين وند هم به صورت پيشوند و هم به صورت پسوند به کار ميرود و در جاهاي زير قرار‬ ‫ميگيرد‪:‬‬



‫‪٨٢‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫مقاله‬



‫ــ در آغاز فعل‪ ٬‬قبل از ستاـک فعلي‪ ٬‬که در گويشهاي لري بويراحمد و لري بختياري‬ ‫اردل کاربرد دارد‪:‬‬



‫ميروم )لري بويراحمد(‬ ‫‪i-s‬‬ ‫ميشمردم )لري بختياري اردل( ‪§ m â rd-om‬‬



‫‪21) i-rav-om‬‬



‫ــ بين ستاـک فعلي و شناسه فعلي‪ ٬‬که در گويشهاي تالشي طاسکوه ماسال‪ ٬‬گيلکي‬ ‫لشتنشاء و گيلکي رشت کاربرد دارد‪:‬‬



‫ميديدم )تالشي طاسکوه ماسال(‬ ‫ميرفت )تالشي طاسکوه ماسال( ‪f‬ـ‪§ s-i-‬‬ ‫ميخواست )ـگيلکي لشتنشاء( ‪f‬ـ‪xast-i-‬‬ ‫ميخوردم )ـگيلکي رشت( )‪xurd-i-m-(i‬‬ ‫ميخو ْرد )ـگيلکي رشت( ‪f‬ـ‪xurd-i-‬‬



‫‪22) vin(d)-i-m‬‬



‫براي اين که نقش ]‪ [i‬در گويشهاي اخير بهتر شناخته شود‪ ٬‬به گذشته ساده شواهد‬ ‫مذکور توجه فرماييد‪:‬‬



‫ديدم )تالشي طاسکوه ماسال(‬ ‫رفت )تالشي طاسکوه ماسال( ‪§ s-a‬‬ ‫خواست )ـگيلکي لشتنشاء( ¡‪b¡-xast-‬‬ ‫خوردم )ـگيلکي رشت( ‪bu-xurd-¡m‬‬ ‫خو ْرد )ـگيلکي رشت( ¡‪bu-xurd-‬‬ ‫‪vind-¡m-a‬‬



‫ــ در پايان فعل‪ ٬‬پس از شناسه فعلي‪ ٬‬که در گويشهاي گيلکي حسنکياده و گيلکي‬ ‫رشت ديده شده است‪:‬‬



‫)ـگيلکي حسنکياده( ‪23) xor-id-i‬‬



‫ميخوريد‬ ‫ميخوريم‬ ‫ميخوريد )ـگيلکي رشت( ‪xur-id-i‬‬ ‫ميخورند )ـگيلکي رشت( ‪xur-id-i‬‬



‫)ـگيلکي حسنکياده( ‪xor-im-i‬‬



‫‪.٥‬‬



‫]‪[-imi‬‬



‫اين وند‪ ٬‬به صورت پسوند‪ ٬‬بين ستاـک فعلي و شناسه فعلي قرار ميگيرد و تنها در گويش‬ ‫مازندراني کالردشت ديده شده است‪:‬‬ ‫ميخوردم )مازندراني کالردشت(‬ ‫مي ُبردم )مازندراني کالردشت( ‪bar(d)-imi-yame‬‬



‫‪24) xor(d)-imi-yame‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫‪٨٣‬‬



‫ـگذشته ساده مثالهاي اخير به صورت زير است‪:‬‬



‫خوردم )مازندراني کالردشت(‬ ‫بُردم )مازندراني کالردشت( ‪ba-berd-eme‬‬ ‫‪ba-xord-eme‬‬



‫‪.٦‬‬



‫]‪[-en‬‬



‫اين وند‪ ٬‬به صورت پسوند‪ ٬‬پس از ستاـک فعلي قرار ميگيرد‪ .‬به نظر ميرسد کوتاهشده‬ ‫واژه‬



‫]‪[andar‬‬



‫الف‪.‬‬



‫باشد و داراي گونههاي زير است‪:‬‬



‫]‪[-en‬‬



‫يا ]‪ [-¡n‬ـ‪ ٬‬که در گويشهاي مازندراني کالردشت‪ ٬‬مـازندرانـي تـنکابن‪٬‬‬



‫مازندراني سوادکوه‪ ٬‬مازندراني رامسر و تالشي ميرزانق اردبيل به کار ميرود‪:‬‬ ‫مينشيند )مازندراني کالردشت(‬ ‫ميسوزم )مازندراني تنکابن(‬ ‫ميپزم )مازندراني تنکابن( ‪pac§ -¡n-om‬‬ ‫ميسوختم )مازندراني تنکابن( ‪suj§ /sut-¡n-¡-b â -m‬‬ ‫ميخورند )مازندراني سوادکوه( ‪xer-en-ne‬‬ ‫ميافتادم )مازندراني رامسر( ‪kat-¡n- â -bâ -m‬‬ ‫ميشنوم )تالشي ميرزانق اردبيل( ‪mas-¡n-am‬‬



‫‪25) nis§-en-e‬‬



‫‪suj§ -¡n-om‬‬



‫ب‪ [-(e)m] .‬ـ‪ ٬‬که در گويشهاي مازندراني ساري‪ ٬‬مازندراني سوادکوه و مازندرانـي‬ ‫ـکليجخيل به کار ميرود‪:‬‬



‫ميروم )مازندراني ساري(‬ ‫ميخورم )مازندراني سوادکوه( ‪xer-em-be‬‬ ‫ميخورم )مازندراني کليجخيل( ‪xer-em-be‬‬



‫‪26) § su-m-be‬‬



‫ج‪ [-n] .‬ـ‪ ٬‬که در گويشهاي مازندرانـي سـاري‪ ٬‬مـازندرانـي سـوادکـوه‪ ٬‬مـازندرانـي‬ ‫تنکابن‪ ٬‬مازندراني کالردشت و تالشي ميرزانق اردبيل به کار ميرود‪:‬‬ ‫ميخو َرد )مازندراني ساري(‬ ‫ميخوري )مازندراني‬ ‫ميروم )مازندراني تنکابن( ‪§ so-n-om‬‬ ‫ميخو َرد )مازندراني کالردشت( ‪xor-n-e‬‬ ‫مينشينم )تالشي ميرزانق اردبيل( ‪nes§ -n-am‬‬



‫‪27) xor-n-e‬‬



‫سوادکوه( ‪xer-n-i‬‬



‫د‪ [-(e)nn] .‬ـ‪ ٬‬که در افتري کاربرد دارد‪:‬‬



‫ميخوابم )افتري(‬ ‫ميگويم )افتري( ‪vâ -nn-i‬‬



‫‪28) xos-enn-i‬‬



‫‪٨٤‬‬



‫‪.٧‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫مقاله‬



‫]‪[hemi-‬‬



‫اين وند‪ ٬‬به صورت پيشوند‪ ٬‬قبل از ستاـک فعلي قرار ميگيرد و تنها در گويش شاهرودي‬ ‫به کار ميرود و داراي انواع زير است‪:‬‬ ‫الف‪.‬‬



‫]‪[hemi-‬‬



‫ميآيم )شاهرودي(‬ ‫ميشدم )شاهرودي( ‪hemi-bi-yom‬‬



‫‪29) hemi-yâ -yom‬‬



‫ب‪.‬‬



‫]‪[hen-‬‬



‫ميگويم )شاهرودي(‬ ‫ميپوشم )شاهرودي( ‪hen-pu« § s-om‬‬ ‫برميگردم )شاهرودي( ‪var-hen-gerd-om‬‬



‫‪30) hen-g-om‬‬



‫ج‪.‬‬



‫]‪[he-‬‬



‫د‪.‬‬



‫]‪[ho(n)-‬‬



‫ميرفتم )شاهرودي(‬ ‫ميروم )شاهرودي( ‪he-r-om‬‬ ‫ميشوم )شاهرودي( ‪he-s§ -om‬‬



‫‪31) he-raft-om‬‬



‫ميگفت )شاهرودي(‬ ‫ميخوانم )شاهرودي( ‪ho-xâ n-om‬‬



‫‪f‬ـ ‪32) hon-goft-‬‬



‫ـگونههاي‬



‫]‪[hemi-‬‬



‫تابع بافت آوايي فعل است‪.‬‬



‫‪[mi-] .٨‬‬



‫اين وند‪ ٬‬به صورت پيشوند‪ ٬‬قبل از ضمير فاعلي و قبل از ستاـک فعلي يا بعد از پيشوند‬ ‫اشتقاقي قرار ميگيرد‪.‬‬



‫]‪[mi-‬‬



‫گونههاي مختلفي دارد که واـکه هر يک از آنها به تبعيت از‬



‫واـکه بعد از خود و يا نوع گويش تغيير ميکند‪ .‬اين گونهها عبارتاند از‪:‬‬ ‫الف‪ [mi-] .‬ـ‪ ٬‬که عالوه بر فارسي و لهجههاي آن در گـويشهاي لري بـهبهان‪ ٬‬تـاتي‬ ‫ماس رمي‪ ٬‬سمغوني‪ ٬‬پاپوني‪ ٬‬سمناني‪٬‬‬ ‫ينگي امام‪ ٬‬لکي کاـکاوندي قزوين‪ ٬‬هروي‪ ٬‬افتري‪َ ٬‬‬



‫تاتي تاـکستان و بورينگوني به کار ميرود‪:‬‬



‫ميديدم )لري بهبهان(‬ ‫ميسوختم )لري بهبهان(‬ ‫ميخوابيدم )تاتي ينگي امام( ‪mi-xet-em‬‬ ‫ميخوابم )لکي کاـکاوندي قزوين( ‪mi-yes-em‬‬



‫‪33) mi-m-dit‬‬



‫‪mi-soxt-am‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫‪٨٥‬‬



‫ميدوزد )هروي(‬ ‫ميخوابيدم )افتري( ‪mi-xotes§t-i‬‬ ‫)ماس رمي( ‪mi-kun-om‬‬ ‫ميکنم َ‬ ‫)س مغوني( ‪mi-kun-am‬‬ ‫ميکنم ُ‬ ‫ميکنم )پاپوني( ‪mi-kon-am‬‬ ‫ميآيم )سمناني( ‪mi-y-un‬‬ ‫ميريزم )تاتي تاـکستان( ‪mi-rij§ -em‬‬ ‫ميکنم )بورينگوني( ‪mi-kun-om‬‬



‫‪mi-duz-a‬‬



‫ب‪ [mo-] .‬ـ‪ ٬‬که در گويشهاي لري بهبهان‪ ٬‬سبزواري‪ ٬‬تاتي تاـکستان‪ ٬‬قائني‪ ٬‬دماوندي‬ ‫و سمناني به کار ميرود‪:‬‬



‫مي َدوم )لري بهبهاني(‬ ‫مي ُبرم )سبزواري( ‪mo-br-om‬‬ ‫ميخوردم )تاتي تاـکستان( ‪mo-xâ rd-em‬‬ ‫ميخورم )قائني( ‪mo-xor-om‬‬ ‫ميخوابم )دماوندي( ‪da-mo-xos-am‬‬ ‫ميپُرسم )دماوندي( ‪mo-pors-am‬‬ ‫ميخورم )سمناني( ‪mo-xor-un‬‬



‫‪34) mo-dov-am‬‬



‫ج‪ [ma-] .‬ـ‪ ٬‬که در گويشهاي لکي خواجوندي کالردشت‪ ٬‬لکي کاـکاوندي قـزوين‪٬‬‬ ‫در هشهر‪ ٬‬خانيکي و کاخکي کاربرد دارد‪:‬‬ ‫لکي ّ‬ ‫ميافتم )لکي خواجوندي کالردشت(‬ ‫ميروم )لکي کاـکاوندي قزوين( ‪ma-c§ -em‬‬ ‫ميخندم )لکي د ّرهشهر( ‪ma-xan-¡m‬‬ ‫ميخورم )خانيکي( ‪ma-xor-om‬‬ ‫ميخوانم )ـکاخکي( ‪var-ma-xun-om‬‬



‫‪35) ma-kaf-em‬‬



‫د‪ [maª -] .‬ـ‪ ٬‬که در لهجه همداني کاربرد دارد‪:‬‬ ‫ميخوابم )همداني(‬ ‫ميخوابيدم )همداني( ‪m â -xâ bid-am‬‬



‫‪36) m â -xâ b-am‬‬



‫هـ‪ [me-] .‬ـ‪ ٬‬که در گويشهاي لري بهبهان‪ ٬‬سبزواري‪ ٬‬دماوندي‪ ٬‬تاتي تاـکستان‪ ٬‬زابلي‪٬‬‬ ‫قائني و سمناني کاربرد دارد‪:‬‬



‫مينشينم )لري بهبهان(‬ ‫ميخوردم )سبزواري( ‪me-xâ rd-om‬‬



‫‪37) me-s§ in-am‬‬



‫‪٨٦‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫مقاله‬



‫ميدوختم )دماوندي(‬ ‫ميخندانم )تاتي تاـکستان( ‪me-xanden-em‬‬ ‫ميگويي )زابلي( ‪me-g-i‬‬ ‫ميخرم )قائني( ‪me-xÀr-om‬‬ ‫مينشينم )سمناني( ‪me-nin-un‬‬ ‫‪me-dut-am‬‬



‫‪[e‬‬ ‫و‪ [me¦ -] .‬با ] ¦‬



‫کشيده‪ ٬‬که در گويشهاي تاجيکي و هروي به کار ميرود‪:‬‬ ‫ميرويم )تاجيکي(‬ ‫ميرفتيم )تاجيکي(‬ ‫ميريزد )هروي( ‪me¦ -re¦ z-a‬‬



‫‪38) me¦ -rav-e¦ m‬‬



‫‪me¦ -raft-e¦ m‬‬



‫ز‪ [mey-] .‬ـ‪ ٬‬که در گويش دواني به کار ميرود‪:‬‬



‫ميبندم )دواني(‬ ‫مينشينم )دواني( ‪mey-c§i-ye‬‬



‫‪39) mey-ven-e‬‬



‫در هشـهر‪ ٬‬لکـي‬ ‫ح‪ [m-] .‬ـ‪ ٬‬که در گـويشهاي لکـي خـواجـوندي کـالردشت‪ ٬‬لکـي ّ‬ ‫ـکاـکاوندي قزوين‪ ٬‬زابلي و تاتي تاـکستان کاربرد دارد‪:‬‬ ‫ميآورم )لکي خواجوندي کالردشت(‬ ‫ميآورم )لکي د ّرهشهر( ‪m- â r-¡m‬‬ ‫ميآورم )لکي کاـکاوندي قزوين( ‪m- â r-¡m‬‬ ‫ميخو َرد )زابلي( ‪m-xâ r-a‬‬ ‫ميگويد )تاتي تاـکستان( ‪m- ⧠j-e‬‬



‫‪40) m- â r-em‬‬



‫ط‪[o-] .‬‬



‫که در لري بختياري اردل کاربرد دارد‪:‬‬ ‫ميگويم )لري بختياري اردل(‬



‫‪41) o-g-om‬‬



‫‪[-a‬‬ ‫‪ [a‬يا ] ‪ª‬‬ ‫‪ª -] .٩‬‬



‫اين وند‪ ٬‬به صورت پيشوند يا پسوند‪ ٬‬قبل يا بعد از ستاـک فعلي قرار مـيگيرد و داراي‬ ‫ـگونههاي زير است‪:‬‬ ‫الف‪ [aª] .‬ـ‪ ٬‬که هم به صورت پيشوند و هم به صورت پسوند به کار ميرود‪.‬در بعضي از‬ ‫ـگويشها مانند‬



‫‪[a‬‬ ‫خنجي پيشوند ]‪ª -‬‬



‫از ترکيب وند‬



‫استمرار ]‪[a-‬‬



‫و واـکه قبل از آن به دست‬



‫ميآيد‪ .‬اين وند در گويشهاي بلوچي‪ ٬‬خنجي‪ ٬‬کُ رشي‪ ٬‬گر اشي‪ِ ٬‬ا وزي‪ ٬‬الري و گـويش‬ ‫ـکليميان همدان کاربرد دارد‪:‬‬



‫دارم ميشکنم )بلوچي(‬



‫‪42) pro¦§ sag-â -yâ n‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫‪٨٧‬‬



‫داشتم ميشکستم )بلوچي(‬ ‫‪gwas‬‬ ‫دارم ميگويم )بلوچي( ‪§ ag-â -yâ n‬‬ ‫‪gwas‬‬ ‫داشتم ميگفتم )بلوچي( ‪§ ag-â -yat-â n‬‬ ‫دارم ميگويم )خنجي( ‪got- â -m‬‬ ‫داشتم ميگفتم )خنجي( ‪om-got- â -stod‬‬ ‫دارم ميروم )خنجي( ‪§ ced- â -m‬‬ ‫داشتم ميرفتم )خنجي( ‪§ ced- â -stod-om‬‬ ‫ميزديم )خنجي( ‪m- â -zat‬‬ ‫نميگويم )خنجي( ‪n-â -g-om‬‬ ‫نميگفتم )خنجي( ‪om-n- â -got‬‬ ‫نميرفتهام )خنجي( ‪n-â -c§est-om‬‬ ‫دارم ميکُشم )ـکرشي( ‪kus§ tag- â -yâ n‬‬ ‫دارم ميروم )ـگراشي( ‪§ cez-â -'om‬‬ ‫دارم ميروم ) ِاوزي( ‪§ ced- â -m‬‬ ‫دارم ميبينم ) ِاوزي( ‪ded- â -m‬‬ ‫دارم ميروم )الري( ‪a-c§ed- â -'em‬‬ ‫دارم ميخوابم )الري( ‪a-xat-â -'em‬‬ ‫ميخوابيدم )ـگويش کليميان همدان( ‪dor-oft- â -yâ n‬‬ ‫‪pro¦§ sag-â -yat-â n‬‬



‫ب‪ [-'aª ] .‬ـ‪ ٬‬که با همزه آغازي پس از واـکه قرار ميگيرد و در کردي کرمانشاه کاربرد‬ ‫دارد‪:‬‬ ‫ميبودم )ـکردي کرمانشاه(‬



‫‪43) bu¦ -' â -m‬‬



‫ـگذشته ساده فعل بودن در کردي کرمانشاه به صورت زير است‪:‬‬ ‫بودم )ـکردي کرمانشاه(‬



‫ج‪ [-yaª] .‬ـ‪ ٬‬که پس از‬



‫واـکه ]‪[i‬‬



‫‪bu¦ -m‬‬



‫ميآيد و در کردي کرمانشاه به کار ميرود‪:‬‬ ‫ميرفتم )ـکردي کرمانشاه(‬ ‫درميرفتم )ـکردي کرمانشاه( ‪dar-c§ i-yâ -m‬‬ ‫مينوشتم )ـکردي کرمانشاه( ‪nu¦ si-yâ -m‬‬



‫‪44) § ci-yâ -m‬‬



‫د‪ [-iyaª] .‬ـ‪ ٬‬که در کردي کرمانشاه به کار ميرود‪:‬‬ ‫ميخوردم )ـکردي کرمانشاه(‬ ‫مينشستم )ـکردي کرمانشاه( ‪nis§t-iyâ -m‬‬ ‫ميگفتم )ـکردي کرمانشاه( ‪wat-iyâ -m‬‬



‫‪45) xwâ rd-iyâ -m‬‬



‫‪٨٨‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫مقاله‬



‫ـگذشته ساده افعال اخير در کردي کرمانشاه به صورتهاي زير است‪:‬‬ ‫خوردم )ـکردي کرمانشاه(‬ ‫نشستم )ـکردي کرمانشاه( ‪nis§t-em‬‬ ‫ـگفتم )ـکردي کرمانشاه( ‪wat-em‬‬ ‫‪xwâ rd-em‬‬



‫‪.١٠‬‬



‫]‪[ne‬‬



‫اين کلمه‪ ٬‬که به معني »در« است و معموًال قبل از يک اسم قرار ميگيرد‪ ٬‬در بندرعبّ اسي‬ ‫ـکاربرد دارد‪:‬‬



‫دارد نگاه مي کند )بندرعبّ اسي(‬ ‫دارند کار ميکنند )بندرع ّب اسي(‬ ‫دارد درد ميکند )بندرع ّب اسي( ‪ne-dard-en‬‬



‫‪46) ne-neg â h-en‬‬ ‫‪ne-k â r-an‬‬



‫‪.١١‬‬



‫]‪[anda-‬‬



‫اين وند‪ ٬‬که کوتاهشده کلمه‬



‫]‪[andar‬‬



‫است‪ ٬‬در تالشي ميرزانق اردبيل به کار ميرود‪:‬‬ ‫ميکوبم )تالشي ميرزانق اردبيل(‬ ‫ميجوم )تالشي ميرزانق اردبيل( ‪§ juy-anda-m‬‬



‫‪47) kuy-anda-m‬‬



‫‪[keraª ] .١٢‬‬



‫يا‬



‫]‪[kera‬‬



‫اين کلمه همراه با فعل ميآيد و در گويشهاي تاتي کلور و گيلکي رشت کاربرد دارد‪:‬‬ ‫دارم ميدوزم )تاتي کلور(‬ ‫دارم ميخورم )ـگيلکي رشت( ‪kera-xurd¡n-d¡r-¡m‬‬



‫‪48) ker â -doj§ -em‬‬



‫‪[awa] .١٣‬‬



‫اين کلمه‪ ٬‬که در اصل به معني »اين« است‪ ٬‬با نشانه استمرار‬



‫]‪[da-‬‬



‫همراه ميشود و تنها‬



‫در گويش کردي مهاباد کاربرد دارد‪:‬‬ ‫دارم ميروم )ـکردي مهاباد(‬



‫‪.١٤‬‬



‫]‪[ma‬‬



‫يا‬



‫‪49) awa-da-r o-m‬‬



‫‪°‬‬



‫]‪[ba‬‬



‫اين دو کلمه‪ ٬‬که به معني »به«اند‪ ٬‬قبل از مصدر قرار ميگيرند و تنها در گويشهاي بلوچي‬



‫مقاله‬



‫و ک ُُر شي کاربرد دارند‪:‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫‪٨٩‬‬



‫دارم ميروم )بلوچي(‬ ‫دارم ميخورم )بلوچي( ‪ma/ba-warag-om‬‬ ‫داشتم ميرفتم )بلوچي( ‪ma/ba-rawag-at-om‬‬ ‫داشتم ميخوردم )بلوچي( ‪ma/ba-warag-at-om‬‬ ‫دارم ميروم )ـک ُُر شي( ‪ma-rawag- â n‬‬ ‫دارم ميگويم )ـک ُُر شي( ‪ma-gas§ ag-â n‬‬ ‫داشتم ميرفتم )ـک ُُر شي( ‪ma-rawag-ad- â n‬‬ ‫داشتم ميگفتم )ـک ُُر شي( ‪ma-gas§ ag-ad- â n‬‬



‫‪50) ma/ba-rawag-om‬‬



‫‪ [hey] .١٥‬يا ]‪[hay‬‬



‫اين کلمات‪ ٬‬همراه با نشانههاي استمرار ]‪ [me¦ -, mi-, e-, i-‬ـ‪ ٬‬در گويشهاي لري بختياري‬ ‫اردل و هروي به کار ميروند‪:‬‬



‫دارم ميآيم )لري بختياري اردل(‬ ‫دارم ميروم )لري بختياري اردل( ‪hey-e-r-om‬‬ ‫دارد ميريزد )هروي( ‪hay-me¦ -re¦ z-a‬‬ ‫دارد ميدوزد )هروي( ‪hay-hay-mi-duz-a‬‬



‫‪51) hey-i-yâ -m‬‬



‫‪[bi-] .١٦‬‬



‫يا‬



‫]‪[be-‬‬



‫اين دو وند‪ ٬‬همراه با نشانههاي‬



‫استمرار ]‪ [d-‬ـ‪[e-] ٬‬‬



‫يا‬



‫]‪[ma-‬‬



‫در گويشهاي خوانساري‪٬‬‬



‫ـکاخکي‪ ٬‬سدهي و گويش کليميان همدان ديده شدهاند‪:‬‬ ‫ميزنم )خوانساري(‬ ‫نميرفتم )ـکاخکي( ‪be-ne-m-ma-raf‬‬ ‫مينوشتم )سدهي( ‪be-m-neves§ t-e‬‬ ‫ميخوردم )ـگويش کليميان همدان( ‪be-m-e-xort‬‬



‫‪52) bi-d-xus-â n‬‬



‫‪ .١٧‬فعل استمراري همراه با فعل التزامي‬ ‫اين گونه استمرار تنها در گويش ُل ري بختياري اردل ديده شده است‪:‬‬ ‫دارم ميروم )لري بختياري اردل(‬ ‫دارم ميآيم )لري بختياري اردل( ‪i-yâ -m-bi-yâ -m‬‬



‫‪53) e-r-om-be-r-om‬‬



‫‪٩٠‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫مقاله‬



‫‪ .١٨‬فعل کمکي »ايستادن«‬ ‫اين گونه استمرار از اسم مفعول فعل اصلي همراه با گذشته نقلي يـا گـذشته دور فـعل‬ ‫ايستادن ساخته ميشود و تنها در تاجيکي کاربرد دارد‪:‬‬ ‫دارم ميروم )تاجيکي(‬ ‫داشتم ميرفتم )تاجيکي( ‪rafta-'isto¦ da-bud-am‬‬



‫‪54) rafta-'isto¦ da-'am‬‬



‫‪ .١٩‬فعل کمکي »داشتن«‬ ‫اينگونه استمرار‪ ٬‬عالوه بر فارسي معيار و لهجههاي آن‪ ٬‬در گويشهاي کليميان اصفهان‪٬‬‬ ‫ـکليميان بروجرد‪ ٬‬کليميان همدان‪ ٬‬گـزي‪ ٬‬جـيرفتي‪ ٬‬خـانيکي‪ ٬‬نـائيني‪ ٬‬سـدهي‪ ٬‬زابـلي‪٬‬‬ ‫دليجاني‪ ٬‬دري زردشتي‪ ٬‬سبزواري‪ ٬‬شاهرودي‪ ٬‬کردي کرمانشاه‪ ٬‬کردي روستاي حرير‪٬‬‬ ‫ـکردي کليايي و لکي کاـکاوندي قزوين به کار ميرود‪:‬‬ ‫دارم ميپوشم )ـگويش کليميان اصفهان(‬ ‫داشتم ميپوشيدم )ـگويش کليميان اصفهان( ‪d â rt-om-pus§ d-om-e‬‬ ‫دارم ميآيم )ـگويش کليميان بروجرد( ‪d â r-om-y-om‬‬ ‫داشتم ميآمدم )ـگويش کليميان بروجرد( ‪d â rt-em-omi-yom‬‬ ‫داشتم ميخوردم )ـگويش کليميان همدان( ‪d â rt-em-xort-em‬‬ ‫دارم ميخورم )ـگزي( ‪d â r-â n-xer-â n-e‬‬ ‫دارم ميخورم )جيرفتي( ‪d â r-om-a-xowar-om‬‬ ‫داشتم ميخوردم )جيرفتي( ‪d ⧠st-om-a-xoward-om‬‬ ‫دارم ميخورم )خانيکي( ‪dar-om-ma-xor-om‬‬ ‫داشتم ميرفتم )خانيکي( ‪d ⧠st-om-ma-raft-om‬‬ ‫‪do¦ r-i-hÀ‬‬ ‫دارم مينشينم )نائيني( ‪¦ -nig-i‬‬ ‫داشتم ميرفتم )نائيني( ‪do¦ rt-i-s§o-yi‬‬ ‫دارم ميآيم )سدهي( ‪d â r-â n-o-yâ n-e‬‬ ‫داشت ميآمد )زابلي( ‪f‬ـ ‪des§ t-¡-mi-yoma-‬‬ ‫داشت ميرفت )دليجاني( ‪dard-es§ -a-s§d-a‬‬ ‫داشتي ميدويدي )دري زردشتي( ‪do¦§ st-i-yo-davud-i‬‬ ‫دارم ميروم )سبزواري( ‪der-om-me-r-om‬‬ ‫دارم ميخوانم )شاهرودي( ‪d â r-om-ho-x â n-om‬‬ ‫داشتم ميرفتم )شاهرودي( ‪d ⧠st-om-he-raft-om‬‬ ‫دارم ميروم )ـکردي کرمانشاه( ‪der-em-c§ -em‬‬



‫‪55) d â r-un-pus§ -un-e‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫‪٩١‬‬



‫داشتم ميرفتم )ـکردي کرمانشاه(‬ ‫دارم ميخورم )ـکردي روستاي حرير( ‪der-em-a-xwa-m‬‬ ‫داشتم ميخوردم )ـکردي روستاي حرير( ‪d ⧠st-em-a-xwâ rd-em‬‬ ‫دارم مينشينم )ـکردي کليايي( ‪der-em-a-nis§ -em‬‬ ‫داشتم مينشستم )ـکردي کليايي( ‪d ⧠st-em-a-nis§ t-em‬‬ ‫دارم ميخوانم )لکي کاـکاوندي قزوين( ‪der-em-ma-x â n-em‬‬ ‫داشتم ميخواندم )لکي کاـکاوندي قزوين( ‪d ⧠st-em-ma-x â n â -m‬‬



‫‪d ⧠st-em-c§ i-yâ -m‬‬



‫‪.٢٠‬‬



‫]‪[dar-‬‬



‫و گونههاي آن همراه با فعل »بودن«‬



‫در اين نوع استمرار گونههاي پيشوند‬



‫]‪[dar-‬‬



‫همراه با فعل بودن در گـويشهاي گـيلکي‬



‫رشت‪ ٬‬گـيلکي حسـنکياده‪ ٬‬گـيلکي دسـتک‪ ٬‬گـيلکي امـلش‪ ٬‬مـازندرانـي کـالردشت‪٬‬‬ ‫مازندراني ساري‪ ٬‬مازندراني کليجخيل‪ ٬‬مازندراني تنکابن‪ ٬‬مازندراني سوادکوه و افتري‬ ‫به کار ميرود‪ .‬گونههاي‬ ‫الف‪.‬‬



‫]‪[dar-‬‬



‫به صورتهاي زيرند‪:‬‬



‫]‪[dar-‬‬



‫دارم ميخورم )ـگيلکي حسنکياده(‬ ‫داشتم ميخوردم )ـگيلکي حسنکياده( ‪xor(d)-dar-a-bo-m‬‬ ‫دارم ميخورم )ـگيلکي دستک( ‪xor(d)-dar-am‬‬ ‫داشتم ميخوردم )ـگيلکي دستک( ‪xor(d)-dar-a-bo-m‬‬ ‫دارم ميبرم )مازندراني کالردشت( ‪dar-eme-bar-eme‬‬ ‫دارم ميخورم )مازندراني ساري( ‪dar-eme-xor-eme‬‬ ‫دارم ميخورم )مازندراني کليجخيل( ‪dar-eme-xer-em-be‬‬ ‫دارم ميخورم )مازندراني تنکابن( ‪dar-om-bo-x â r-om‬‬ ‫دارم ميخورم )مازندراني سوادکوه( ‪dar-em-be-xer-em-be‬‬ ‫دارم مينشينم )افتري( ‪dar-i-ner-enn-i‬‬



‫‪56) xor(d)-dar-am‬‬



‫ب‪.‬‬



‫]‪[d¡r-‬‬



‫ج‪.‬‬



‫]‪[du-‬‬



‫د‪.‬‬



‫]‪[ar-‬‬



‫دارم ميخورم )ـگيلکي رشت(‬ ‫دارم ميخورم )ـگيلکي املش( ‪xord¡-d¡r-¡m‬‬



‫‪57) xurd¡n-d¡r-¡m‬‬



‫داشتم ميخوردم )ـگيلکي رشت(‬



‫‪58) xurd¡n-du-bu-m‬‬



‫دارم ميسوزم )ـگيلکي حسنکياده(‬



‫‪59) sut-ar-am‬‬



‫‪٩٢‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫مقاله‬



‫داشتم ميسوختم )ـگيلکي حسنکياده(‬



‫هـ‪.‬‬



‫]‪[d¡-‬‬



‫و‪.‬‬



‫]‪[da-‬‬



‫ز‪.‬‬



‫]‪[daª -‬‬



‫داشتم ميخوردم )ـگيلکي املش(‬



‫‪sut-ar-a-bo-m‬‬



‫‪60) xord¡-d¡-bo-m‬‬



‫داشتم ميبردم )مازندراني کالردشت(‬ ‫داشتم ميخوردم )مازندراني ساري( ‪da-y-me-xord-eme‬‬ ‫داشتم ميخوردم )مازندراني کليجخيل( ‪da-y-me-xerd-eme‬‬ ‫داشتم ميخوردم )مازندراني سوادکوه( ‪da-y-me-xerd-eme‬‬ ‫داشتم مينشستم )افتري( ‪da-bos§ t-i-mi-ner ⧠st-i‬‬



‫‪61) da-bi-yame-bar(d)-imi-yame‬‬



‫داشتم ميخوردم )مازندراني تنکابن(‬



‫‪62) d â -bâ -m-bo-xâ r-om‬‬



‫‪ .٢١‬بدون نشانه‬ ‫استمرار در بعضي از صيغههاي فعلي و در بعضي از گويشها هيچ نشانه خاصي ندارد‪.‬‬ ‫اين موردرا در گويشهاي گيلکي رشت‪ ٬‬گيلکي حسنکياده‪ ٬‬گيلکي دستک‪ ٬‬گيلکي املش‪٬‬‬ ‫مازندراني کالردشت‪ ٬‬مازندراني ساري‪ ٬‬مازندراني کليجخيل‪ ٬‬مازندراني سوادکوه‪ ٬‬تاتي‬ ‫ـکلور‪ ٬‬تالشي طاسکوه ماسال‪ ٬‬واراني‪ ٬‬بلوچي‪ ٬‬نائيني‪ ٬‬کردي کرمانشاه‪ ٬‬گويش کليميان‬ ‫همدان و گويش کليميان بروجرد ميتوان يافت‪:‬‬ ‫ميخورم )ـگيلکي رشت(‬ ‫ميخورم )ـگيلکي حسنکياده( ‪xor-ama‬‬ ‫ميخورم )ـگيلکي دستک( ‪xor-am‬‬ ‫ميخوردم )ـگيلکي دستک( ‪xord-am‬‬ ‫ميخورم )ـگيلکي املش( ‪xor-¡m‬‬ ‫ميخوردم )ـگيلکي املش( ‪xord-¡m‬‬ ‫ميخورم )مازندراني کالردشت( ‪xor-eme‬‬ ‫ميخورم )مازندراني ساري( ‪xor-me‬‬ ‫ميخوردم )مازندراني ساري( ‪xord-eme‬‬ ‫ميخوردم )مازندراني کليجخيل( ‪xerd-eme‬‬ ‫ميخوردم )مازندراني سوادکوه( ‪xerd-eme‬‬ ‫ميزنم )تاتي کلور( ‪zan-em‬‬ ‫ميبينم )تالشي طاسکوه ماسال( ‪vin-¡m‬‬



‫‪63) xur-¡m‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫‪٩٣‬‬



‫ميخورم )واراني(‬ ‫ميخورم )بلوچي( ‪war-om‬‬ ‫ميخورم )نائيني( ‪xur-i‬‬ ‫مينشينم )نائيني( ‪hÀ¦-nig-i‬‬ ‫‪hÀ¦-nigis‬‬ ‫مينشستم )نائيني( ‪§ t-i‬‬ ‫ميخورم )ـکردي کرمانشاه( ‪xwa-m‬‬ ‫مي َبرم )ـگويش کليميان همدان( ‪ber- â n‬‬ ‫ميخوردم )ـگويش کليميان همدان( ‪xort-em‬‬ ‫ميگويم )ـگويش کليميان بروجرد( ‪vâ -m‬‬ ‫مي ُپرسم )ـگويش کليميان بروجرد( ‪vâ -pars-om‬‬ ‫ميگفتم )ـگويش کليميان بروجرد( ‪vâ t-em‬‬ ‫ميخوردم )ـگويش کليميان بروجرد( ‪xort-em‬‬



‫‪xor-om‬‬



‫براي اين که نبو ِد نشانه استمرار در مثالهاي باال روشنتر شود‪ ٬‬در زير چند مثال از‬ ‫ـگذشته ساده اين افعال آورده ميشود‪:‬‬ ‫خوردم )ـگيلکي دستک(‬ ‫خوردم )ـگيلکي املش( ‪bu-xord-¡m‬‬ ‫خوردم )مازندراني ساري( ‪ba-xord-eme‬‬ ‫خوردم )مازندراني کليجخيل( ‪ba-xerd-eme‬‬ ‫خوردم )مازندراني سوادکوه( ‪ba-xerd-eme‬‬ ‫‪hÀ¦-nigis‬‬ ‫نشستم )نائيني( ‪§ t-i‬‬ ‫خوردم )ـگويش کليميان همدان( ‪be-m-xort‬‬ ‫خوردم )ـگويش کليميان بروجرد( )‪be-m-xor(t‬‬ ‫‪bu-xord-am‬‬



‫نتيجهـگيري‬ ‫از مطالب فوق نتايج زير حاصل ميشود‪:‬‬ ‫ــ نشانه استمرار را در گويشهاي ايراني ميتوان به هشت طبقه کلّ ي تقسيم کرد‪:‬‬ ‫‪ .١‬گونههاي ]‪ [andar‬ـ‪ ٬‬که به صـورتهاي‬ ‫]‪ [ar-‬ـ‪ [d¡-] ٬‬ـ‪ [da-] ٬‬ـ‪٬‬‬



‫]‪[daª -‬‬



‫)شـ‪ (١٤-٧‬؛ ]‪ [-en‬ـ‪ [-¡n] ٬‬ـ‪٬‬‬ ‫)شـ‪ (٢٣-٢٢‬و‬



‫]‪[-imi‬‬



‫]‪[anda-‬‬



‫)شـ‪ (٤٧‬؛ ]‪ [dar-‬ـ‪ [d¡r-] ٬‬ـ‪ [du-] ٬‬ـ‪٬‬‬



‫)شـ‪٥٦‬ـ‪ (٦٢-‬؛ ]‪ [da-‬ـ‪ [de-] ٬‬ـ‪ [d-] ٬‬ـ‪٬‬‬



‫]‪ [-(e)m‬ـ‪[-n] ٬‬‬



‫و‬



‫]‪) [ed-‬شـ‪ (٦-١‬؛ ]‪[a-‬‬



‫]‪) [-(e)nn‬شـ‪ (٢٨-٢٥‬؛ ]‪) [-e‬شـ‪ (٢٠-١٥‬؛ ]‪[-i‬‬



‫)شـ‪ (٢٤‬همراه با فعل کمکي بودن يا فعل اصلي به کار ميروند‪.‬‬



‫‪ .٢‬گونههاي ]‪ [hami‬ـ‪ ٬‬که به صورتهاي‬



‫]‪[hemi-‬‬



‫)شـ‪ (٢٩‬؛ ]‪ [hen-‬ـ‪ [he-] ٬‬ـ‪٬‬‬



‫]‪[ho(n)-‬‬



‫‪٩٤‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫مقاله‬



‫)شـ‪ (٣٢-٣٠‬؛ ]‪) [i-‬شـ‪ (٢١‬؛ ]‪ [mi-‬ـ‪ [mo-] ٬‬ـ‪ [ma-] ٬‬ـ‪ [maª -] ٬‬ـ‪ [me-] ٬‬ـ‪ [me¦ -] ٬‬ـ‪ [mey-] ٬‬ـ‪[m-] ٬‬‬ ‫)شـ‪ (٤٠-٣٣‬و ]‪[o-‬‬



‫)شـ‪ (٤١‬در گويشهاي مختلف به کار ميروند‪.‬‬



‫‪ .٣‬گونههاي ] ‪ [-aª‬ـ‪ ٬‬که به‬



‫‪[-iya‬‬ ‫‪ [-ya‬و ] ‪ª‬‬ ‫‪ [a‬ـ‪ [-'aª ] ٬‬ـ‪ª ] ٬‬‬ ‫‪ [-a‬ـ‪ª -] ٬‬‬ ‫صورتهاي ] ‪ª‬‬



‫)شـ‪ (٤٥-٤٢‬به‬



‫ـکار ميروند‪.‬‬ ‫‪ .٤‬کاربرد فعل کمکي ايستادن همراه با فعل اصلي )شـ‪.(٥٤‬‬ ‫‪ .٥‬کاربرد فعل کمکي داشتن همراه با فعل اصلي )شـ‪.(٥٥‬‬ ‫التـزامـي‬ ‫‪ .٦‬کاربرد فعل استمراري هـمراه بـا فـعل التـزامـي يـا نشـانه‬ ‫ِ‬ ‫)شـ‪٥٢‬ـ‪.(٥٣-‬‬



‫]‪[bi-‬‬



‫و‬



‫]‪[be-‬‬



‫‪ .٧‬کاربرد کلماتي خاص‪ ٬‬گاه به معناي »به« يا »در«‪ ٬‬مانند ]‪ [ma‬ـ‪ [ba] ٬‬ـ‪ [ne] ٬‬ـ‪ [awa] ٬‬ـ‪٬‬‬ ‫] ‪ [keraª‬ـ‪ [kera] ٬‬و ]‪ [hey‬يا ]‪[hay‬‬



‫به همراه فعل اصلي )شـ‪ ٤٦‬و ‪.(٥١-٤٨‬‬



‫‪ .٨‬بدون کاربرد نشانهاي خاص )شـ‪.(٦٣‬‬ ‫ــ نشانه استمرار‪ ٬‬در گويشهاي ايراني‪ ٬‬هم به صورت وند و هم بـه صـورت کـلمه‬ ‫است‪.‬‬ ‫ــ نشانه استمرار‪ ٬‬در گويشهاي ايراني‪ ٬‬هم قبل از ستاـک فعلي‪ ٬‬هم بين ستاـک فعلي و‬ ‫شناسه فعلي و هم پس از شناسه فعلي قرار ميگيرد‪.‬‬ ‫ــ‬



‫گونههاي ]‪ [-i‬ـ‪ [-en] ٬‬ـ‪ [-¡n] ٬‬ـ‪ [-(e)m] ٬‬ـ‪[-n] ٬‬‬



‫و‬



‫]‪[-(e)nn‬‬



‫تنها در گويشهاي گيلکي‪٬‬‬



‫تالشي‪ ٬‬مازندراني و افتري به کار ميروند )شـ‪ ٢٣-٢٢‬و ‪.(٢٨-٢٥‬‬ ‫ــ گونه ]‪ [-e‬ـ‪ ٬‬به صورت پسـوند‪ ٬‬پس از شـناسه فـعلي‪ ٬‬تـنها در گـويشهاي گـزي‪٬‬‬ ‫سدهي‪ ٬‬دري زردشتي و گويش کليميان اصفهان کاربرد دارد )شـ‪.(٢٠‬‬ ‫ــ در گويش دري زردشتي گرچه‬



‫ميتوان ]‪[-e‬‬



‫را به صورت پسوند در پايان فعل به کار‬



‫برد‪ ٬‬غالبًا‪ ٬‬به صورت پيشوند‪ ٬‬قبل از ستاـک فعلي قرار ميگيرد )شـ‪ ١٨-١٥‬و ‪.(٢٠‬‬ ‫ــ گونه‬



‫]‪[-imi‬‬



‫ــ گونههاي‬ ‫ــ‬



‫تنها در مازندراني کالردشت کاربرد دارد )شـ‪.(٢٤‬‬



‫]‪[hemi-‬‬



‫تنها در گويش شاهرودي کاربرد دارند )شـ‪.(٣٢-٢٩‬‬



‫‪[-a‬‬ ‫‪ [a‬و ] ‪ª‬‬ ‫گونههاي ]‪ª -‬‬



‫غالبًا در گويشهاي بلوچي‪ ٬‬خنجي‪ ٬‬ک ُُر شي‪ ٬‬گر اشي‪ِ ٬‬ا وزي‪٬‬‬



‫الري و گويش کليميان همدان به کار ميروند )شـ‪.(٤٢‬‬



‫ــ گونه ]‪ [aª-‬ـ‪ ٬‬به صورت پيشوند‪ ٬‬معموًال از ترکيب وند‬ ‫به دست ميآيد )مثالهاي خنجي‪ ٬‬شـ‪.(٤٢‬‬



‫استمرار ]‪[a-‬‬



‫و واـکه قبل از آن‬



‫مقاله‬



‫ــ گونه‬



‫]‪[anda-‬‬



‫ــ پيشوند‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫‪٩٥‬‬



‫تنها در تالشي ميرزانق اردبيل به کار ميرود )شـ‪.(٤٧‬‬ ‫و گونههاي آن هـمراه بـا فـعل بـودن تـنها در گـويشهاي گـيلکي‪٬‬‬



‫]‪[dar-‬‬



‫مازندراني و افتري کاربرد دارند )شـ‪٥٦‬ـ‪.(٦٢-‬‬ ‫ــ نشانه استمرار‬ ‫ــ‬



‫]‪[ne‬‬



‫نشانههاي ] ‪[keraª‬‬



‫ــ نشانههاي‬



‫]‪[ma‬‬



‫و‬



‫و‬



‫تنها در‬ ‫بندرعب اسي کاربرد دارد )شـ‪.(٤٦‬‬ ‫ّ‬ ‫]‪[kera‬‬



‫]‪[ba‬‬



‫تنها در تاتي کلور و گيلکي به کار ميروند )شـ‪.(٤٨‬‬



‫تنها در بلوچي و ک ُُر شي به کار ميروند )شـ‪.(٥٠‬‬



‫ــ نشانه استمرار به صورت فعل کمکي ايستادن تنها در تاجيکي کاربرد دارد )شـ‪.(٥٤‬‬ ‫ــ‬



‫پيشوند ]‪[da-‬‬



‫به همراه فعل اصلي تنها در گويشهاي کردي مهاباد و کردي خراسان‬



‫ـکاربرد دارد )شـ‪ (٣-١‬و به همراه فعل کمکي بودن در گـويشهاي مـازندرانـي و افـتري‬ ‫)شـ‪.(٦١‬‬ ‫ــ نبو ِد نشانه استمرار بيشتر در گويشهاي گيلکي و مازندراني مشهود است‪ .‬به نظر‬ ‫ميرسد نقش نشانه استمرار در اين گويشها به مرور زمان کمرنگ شده است )شـ‪.(٦٣‬‬ ‫ــ به نظر نگارنده و با توجه به شواهد موجود‪ ٬‬ميتوان‬



‫پيشوندهاي ]‪) [i-‬شـ‪ (٢١‬و ]‪[o-‬‬



‫دانست و پيشوند‬



‫)شـ‪ (١٩-١٥‬و پسوندهاي‬



‫)شـ‪ (٤١‬را گونههايي از‬ ‫]‪) [-i‬شـ‪ ٢٢‬و ‪ (٢٣‬و ]‪[-e‬‬



‫]‪[hami‬‬



‫يا‬



‫]‪[mi-‬‬



‫)شـ‪ (٢٠‬را گونههايي از‬



‫]‪[andar‬‬



‫يا‬



‫]‪[e-‬‬



‫]‪[da-‬‬



‫به شمار آورد‪.‬‬



‫ــ به نظر ميرسد گويشهاي گيلکي‪ ٬‬مازندراني و تالشي‪ ٬‬از سـويي‪ ٬‬و گـويشهاي‬ ‫بلوچي‪ ٬‬الري‪ ٬‬خنجي و گونههاي آنها‪ ٬‬از سوي ديگر‪ ٬‬از لحاظ نشانه استمرار‪ ٬‬با ديگر‬ ‫ـگويشهاي ايراني تفاوت بيشتري داشته باشند‪.‬‬ ‫منابع‬ ‫آهني‪ ٬‬محمدرضا‪ ٬١٣٧٣ ٬‬بررسي گويش ابيانه از توابع نطنز ‪ ٬‬پاياننامه کارشناسي ارشـد‪ ٬‬گـروه زبـانشناسي‬ ‫دانشگاه تهران؛ ابوطالب‪ ٬‬آذر‪ ٬١٣٧٣ ٬‬بررسي گويش تاتي در ينگي امام ‪ ٬‬پـاياننامه کـارشناسي ارشـد‪ ٬‬گـروه‬ ‫زبانشناسي دانشگاه تهران؛ اسماعيلي‪ ٬‬محمدمهدي‪ ٬١٣٧٤ ٬‬گويش گزي ‪ ٬‬پاياننامه کارشناسي ارشد‪ ٬‬گروه‬ ‫فرهنگ و زبانهاي باستاني دانشگاه شيراز؛ اشرفي خوانساري‪ ٬‬مـرتضي‪» ٬١٣٨٠ ٬‬ويـژگيهاي افـعال در‬ ‫ـگويش خوانساري«‪ ٬‬مقاله ارائهشده در نخستين همانديشي گويششناسي ايران در فرهنگستان زبان و ادب‬ ‫فارسي؛ اميريان بودااللو‪ ٬‬ربابه‪ ٬١٣٨٠ ٬‬گويش تالشي ميرزانق استان اردبيل ‪ ٬‬پاياننامه کارشناسي ارشد‪ ٬‬دانشگاه‬ ‫اسالمي تهران‪ ٬‬گروه زبانشناسي؛ پورعابدي نائيني‪ ٬‬حسن‪ ٬١٣٧٢ ٬‬گويش نائيني ‪ ٬‬پاياننامه کـارشناسي‬ ‫آزاد‬ ‫ِ‬



‫ارشد‪ ٬‬گروه زبانشناسي دانشگاه تهران؛ پوالدي درويش‪ ٬‬مـيترا‪ ٬١٣٧٩ ٬‬تـوصيف سـاختمان فـعل در گـويش‬



‫‪٩٦‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫مقاله‬



‫اسالمي تهران‪ ٬‬گروه زبانشناسي؛ ترقّ ي اوغاز‪٬‬‬ ‫بهدينان مرکز شهر يزد ‪ ٬‬پاياننامه کارشناسي ارشد‪ ٬‬دانشگاه آزاد‬ ‫ِ‬ ‫حســنعلي‪» ٬١٣٧٩ ٬‬ســاختمان فـعل در گـويش کـرمانجي خـراسـان«‪ ٬‬مـجله زبـانشناسي ‪ ٬‬س‪ ٬١٥‬ش‪٬٢‬‬



‫ص‪٥٩‬ـ ‪٨٢ -‬ـ؛ ثمره‪ ٬‬يداهلل‪» ٬١٣٥٥ ٬‬پارهاي از ويژگيهاي دستوري گـويش دري‪ ٬‬گـونه زيـنآبادي«‪ ٬‬مـجلّه‬



‫دانشکده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهر ان‪ ٬‬جشننامه دکتر محمد مقدم ‪ ٬‬س‪ ٬٢٣‬ش‪ ٬٤‬ص‪٥١‬ـ ‪٧٧ -‬؛ جعفري‪٬‬‬ ‫محمدجواد‪ ٬١٣٧٤ ٬‬بررسي گويش سوادکوهي ‪ ٬‬پاياننامه کارشناسي ارشد‪ ٬‬گروه زبانشناسي پژوهشگاه علوم‬ ‫انساني و مطالعات فرهنگي؛ جاللي‪ ٬‬لعيا‪ ٬١٣٧٩ ٬‬گويش املشي ‪ ٬‬پاياننامه کارشناسي ارشـد‪ ٬‬دانشگـاه آزاد‬ ‫اسالمي تهران‪ ٬‬گروه زبانشناسي؛ خنجي‪ ٬‬لطفعلي‪ ٬١٣٧٨ ٬‬دستور زبان الرسـتاني بـر مـبناي گـويش خـنجي ‪٬‬‬ ‫ِ‬



‫زمر ديان‪ ٬‬رضا‪ ٬١٣٦٨ ٬‬بررسي گويش قائن ‪ ٬‬انتشارات آستان قدس رضوي؛ ساداتي‪٬‬‬ ‫انتشارات دانشنامه فارس؛ ّ‬ ‫سيدمجيد‪ ٬١٣٧٤ ٬‬بررسي گويش دماوندي ‪ ٬‬پاياننامه کارشناسي ارشد‪ ٬‬گروه زبـانشناسي دانشگـاه تـهران؛‬



‫سرمست دسـتک‪ ٬‬داود‪ ٬١٣٧١ ٬‬گـويش گـيلکي حسـنکياده )ـکـياشهر( ‪ ٬‬پـاياننامه کـارشناسي ارشـد‪ ٬‬گـروه‬ ‫زبانشناسي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي؛ سلطانينژاد‪ ٬‬فـرشته‪ ٬١٣٧٩ ٬‬مـقايسه گـونههاي‬



‫زباني بافتي و جـيرفتي ‪ ٬‬پاياننامه کارشناسي ارشد‪ ٬‬گروه زبانشناسي پژوهشگاه عـلوم انسـاني و مـطالعات‬ ‫فرهنگي؛ سمائي‪ ٬‬سيدمهدي‪ ٬١٣٧٠ ٬‬بررسي گويش تنکابن ‪ ٬‬پاياننامه کارشناسي ارشد‪ ٬‬گـروه زبـانشناسي‬ ‫دانشگاه تهران؛ شکري‪ ٬‬گيتي‪ ٬١٣٧٤ ٬‬گويش ساري ‪ ٬‬پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي؛ صفري‪٬‬‬ ‫حسين‪ ٬١٣٧٣ ٬‬گويش دليجان ‪ ٬‬ناشر‪ :‬مؤلف؛ طاهري‪ ٬‬عباس‪ ٬١٣٧٠ ٬‬گويش تاتي تاـکستان ‪ ٬‬پاياننامه کارشناسي‬ ‫ارشد‪ ٬‬گروه زبانشناسي دانشگاه عالمه طباطبائي؛ عبدلي‪ ٬‬علي‪ ٬١٣٦٣ ٬‬فرهنگ تاتي و تـالشي ‪ ٬‬انـتشارات‬ ‫دهخدا‪ ٬‬بندر انزلي؛ عمراني‪ ٬‬غالمرضا‪» ٬١٣٧٨ ٬‬تـوصيف واجـي گـويش سـيستان )شـهر زابـل(«‪ ٬‬مـجله‬ ‫زبانشناسي ‪ ٬‬س‪ ٬١٤‬ش‪ ١‬و ‪ ٬٢‬ص‪١٤١ - ١٠٦‬؛ فتحي‪ ٬‬آذر‪ ٬١٣٧١ ٬‬ساخت فعل در گويش بندرعباسي‪ ٬‬لهجه محلّه‬ ‫پشت شـهر ‪ ٬‬پاياننامه کارشناسي ارشد‪ ٬‬گروه زبانشناسي دانشگاه تهران؛ فرهوشي‪ ٬‬بـهرام‪ ٬(١٣٤١) ٬‬تـحليل‬



‫سيستم فعل در لهجه سدهاي ‪ ٬‬ضميمه مجله دانشکده ادبيات دانشگاه تـهران‪ ٬‬س‪ ٬١٠‬ش‪٢‬؛ کـلباسي‪ ٬‬ايـران‪٬‬‬ ‫‪ ٬١٣٦٢‬گويش کردي مهاباد ‪ ٬‬پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي؛ ـــــ‪ ١٣٦٧ ٬‬الف‪» ٬‬دستگاه فعل در‬ ‫ـگويش الري«‪ ٬‬مجله دانشکده ادبيات و علوم انساني دانشگاه فردوسي مشهد ‪ ٬‬س‪ ٬٢١‬ش‪ ٬١‬ص‪١٧٠ - ١٤٥‬؛ ـــــ‪٬‬‬ ‫‪ ١٣٦٧‬ب‪» ٬‬ارگتيو در زبانها و گويشهاي ايراني«‪ ٬‬مجله زبانشناسي ‪ ٬‬س‪٥‬ـ‪ ٬‬ش‪ ٬٢‬ص‪٨٧ - ٧٠‬ـ؛ ـــــ‪٬١٣٧٠ ٬‬‬ ‫»تـنوع لهـجهها در گـويش‬ ‫فارسي اصفهاني ‪ ٬‬پژوهشگاه علوم انسـاني و مـطالعات فـرهنگي؛ ـــــ‪٬١٣٧١ ٬‬‬ ‫ّ‬ ‫ـگيلکي«‪ ٬‬مجله دانشکده ادبيات و علوم انسـاني دانشگـاه فـردوسي مشـهد ‪ ٬‬س‪ ٬٢٥‬ش‪ ٬٤‬ص‪٩٧٦ - ٩٣٤‬؛ ـــــ‪٬‬‬



‫‪ ٬١٣٧٣‬گويش کليميان اصفهان )يک گويش اير اني( ‪ ٬‬پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي؛ ـــــ‪١٣٧٤ ٬‬‬ ‫الف‪» ٬‬مقايسهاي ميان گويشهاي کردي مهاباد‪ ٬‬سنندج و کرمانشاه«‪ ٬‬مـجله عـلمي و پـژوهشي عـلوم انسـاني‬ ‫دانشگاه الزهرا ‪ ٬‬س‪٥‬ـ‪ ٬‬ش‪ ١٣‬و ‪ ٬١٤‬ص‪٥٩‬ـ ‪٨٠ -‬ـ؛ ـــــ‪ ١٣٧٤ ٬‬ب‪ ٬‬فارسي ايـران و تـاجيکستان )يک بـررسي‬



‫مقابلهاي( ‪ ٬‬دفتر مطالعات سياسي بينالمللي وزارت امور خارجه؛ ـــــ‪ ٬١٣٧٦ ٬‬گويش کالردشت )رودبارک( ‪٬‬‬ ‫پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي؛ لبّاف خانيکي‪ ٬‬مجيد‪» ٬١٣٨٠ ٬‬سـاختمان فـعل در گـويش‬



‫روستاي خانيک«‪ ٬‬ارائه شده در نخستين همانديشي گويششناسي ايران در فرهنگستان زبان و ادب فارسي؛‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نشانه استمرار در لهجهها و گويشهاي ايراني‬



‫‪٩٧‬‬



‫مقيمي‪ ٬‬افضل‪ ٬١٣٧٣ ٬‬بررسي گويش بويراحمد ‪ ٬‬انتشارات نويد شيراز؛ نغزگوي کهن‪ ٬‬مهرداد‪ ٬١٣٧٣ ٬‬بررسي‬



‫ـگويش تالشي دهستان طاسکوه مـاسال ‪ ٬‬پاياننامه کارشناسي ارشد‪ ٬‬گروه زبانشناسي دانشگاه تهران؛ نيليپور‪٬‬‬ ‫رضا و محمد تقي طيّ ب‪» ٬١٣٦٤ ٬‬توصيف ساختماني دستگاه فعل لهجه واران«‪ ٬‬مجله زبـانشناسي ‪ ٬‬س‪٬٢‬‬



‫ش‪ ١‬و ‪ ٬٢‬ص‪٥١‬ـ ‪ ٩٢ -‬و ‪٩٢ - ٨١‬؛ همايون‪ ٬‬همادخت‪ ٬١٣٧١ ٬‬گويش افتري ‪ ٬‬پـژوهشگاه عـلوم انسـاني و‬ ‫مطالعات فرهنگي؛ يوسفيان‪ ٬‬پاـکزاد‪ ٬١٣٧١ ٬‬گـويش بـلوچي الشـاري ‪ ٬‬پـاياننامه کـارشناسي ارشـد‪ ٬‬گـروه‬ ‫زبانشناسي دانشگاه تهران‪.‬‬



‫‪Lambton , Ann K. S., 1938, T h ree Persian D ia lects, The Royal Asiatic Society, London; Mahamedi ,‬‬ ‫‪Hamid, 1979, ``On the Verbal System in Three Iranian Dialects of Fa¦ rs'', Studia Iranica, Paris, Tome 8,‬‬ ‫‪Fascicule 2, pp. 277-297; Sahim, Haideh, 1994, ``The Dialect of the Jews of Hamedan'', inIrano-Judaica‬‬ ‫‪III, pp. 171-181; Yarshater, Ehsan, 1989, ``The Dialect of Borujerd Jews'', in AIO , Edena curaverunt L.‬‬ ‫‪¦ ra¦ n and Bidgol'', Studia‬‬ ‫‪ , 1989, ``The Dialect of A‬ـ‪ Meyer et E. Haerinck, II, pp. 1030-1045; ----‬ـ ‪de‬‬ ‫‪ , 1996, ``The Taleshi of Asa¦ lem'', Studia Iranica, Paris, Tome‬ـ‪Iranica, Paris, Cahier 7, pp. 371-383; ----‬‬ ‫‪25, Fascicule 1, pp. 83-112.‬‬



‫©‬



‫ـگويششناسي‬



‫‪08VAHEDI.MQA‬‬



‫نمونه ‪٣‬‬



‫‪D:3‬‬



‫عآ ‪ ٢٤‬ص‬



‫‪١٣٨٤/٠٥/٢٣‬‬



‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و جفتهاي همبستگي‬ ‫در گويش گيلکي لنگرود‬ ‫مدرس(‬ ‫مح ّم دمهدي واحدي لنگرودي )دانشگاه تربيت ّ‬



‫‪ ١‬مقدمه‬ ‫يکي از پار امترهايي که در ردهشناسي زبانها بسيار مورد استفاده قـرار گـرفته پـارامـتر‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در سطح جمالت ساده زبان و ارتباط آن با ترتيب سازهها در سطح‬ ‫ـگروه‪ ٬‬بند و جمله است‪ .‬اين پارامتر در مطالعات ردهشناختي و نيز در بررسي تمايزات‬ ‫بين جهانيهاي مطلق‪ ٬ ١‬يعني جهانيهاي زباني بـدون اسـتثناء‪ ٬‬و جـهانيهاي نشـانگر‬ ‫نوعي تمايل عام زباني‪ ٬ ٢‬که استثناپذيرند‪ ٬‬نيز به کار ميرود‪ .‬ترتيب سازههاي اصلي يا‬ ‫ـکلمات جمله يکي از مهمترين پار امترهاي ردهشناسي ترتيب کلمات است کـه بـيانگر‬ ‫ِ‬ ‫تمايالت جهاني در ساختار زبـانهاست و نـوعي جـهاني آمـاري‪ ٣‬مـحسوب مـيشود‪.‬‬ ‫ردهشناسي ترتيب کلمات اصلي در زبانهاي دنـيا نـقش بسـيار مـهمي در ردهشـناسي‬ ‫زبانها در سالهاي اخير داشته است‪ .‬برخي از زبانشناسان همانند کامري )‪ (٨٦ :١٩٨٩‬از‬ ‫اصطالح ردهشناسي ترتيب سازههاي اصلي‪ ٤‬به جاي ردهشناسي ترتيب کلمات اصلي اسـتفاده‬ ‫ميبرند‪ ٬‬زيرا در اين نوع ردهشناسي نهتنها به ترتيب سازههاي بزرگتر از يک کلمه ‪ /‬واژه‬ ‫همانند بند موصولي نسبت به سازهها ‪ /‬کلمات ديگر اشاره مـيشود‪ ٬‬بـلکه بـه تـرتيب‬ ‫سازههاي کوچکتر از کلمه‪ ٬‬همانند وندها نسبت به ستاـکها هم اشاره ميشود‪.‬‬ ‫‪2) Universal Tendencies‬‬



‫‪1) Absolute Universals‬‬



‫‪4) Basic Constituents Order Typology‬‬



‫‪3) Statistical Universal‬‬



‫‪٩٨‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪٩٩‬‬



‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫اين پار امتر‪ ٬‬يعني پارامتر ردهشناسي ترتيب کلمات اصلي‪ ٬‬ترتيب نسبي فاعل )‪ (S‬ـ‪٬‬‬ ‫مفعول صريح‬



‫)‪(O‬‬



‫شش ترتيب منطقي‬



‫و فعل‬



‫)‪(V‬‬



‫را نسبت به يکديگر مطالعه ميکند که ميتوانـد داراي‬



‫‪SOV, SVO, VSO, VOS, OVS, OSV‬‬



‫باشد‪ .‬چون در بسياري از‬



‫مطالعات ردهشناختي زبان توزيع و جايگاه فاعل‪ ٬‬در رابطه با دو سازه ديگر‪ ٬‬از اهميت‬ ‫نظري و تجربي بسيار کمي برخوردار است‪ ٬‬بررسي ترتيب کلمات اصلي عمالً به بررسي‬ ‫ترتيب مفعول صريح و فعل نسبت به يکديگر در سطح جمالت ساده‪ ٬‬جمالت مرکب و‬ ‫وابسته خالصه ميشود که منجر به دو ترتيب اصلي ممکن ‪ OV‬و ‪ VO‬ميگردد )‪ Ä‬کامري‬



‫‪ ١٩٨٩‬و لمان ‪ .(١٩٧٨‬از زمان گرينبرگ )‪ (١٩٦٣‬تا کنون ترتيب برخي از سـازهها و عـناصر‬ ‫دستوري را در سطح گروه‪ ٬‬بند و جمله نسبت به يکديگر در ارتباط با يکي از دو ترتيب‬ ‫بين دو عنصر اصلي جمله‪ ٬‬يعني بين فعل و مفعول صريح‪٬‬‬



‫‪OV‬‬



‫يا ‪ VO‬ـ‪ ٬‬ميدانند‪ .‬براي‬



‫مثال‪ ٬‬گرينبرگ )‪ (١٩٦٣‬ادعا ميکند زبانهايي که داراي ترتيب اصلي مفعول صريح‪+‬ـ فعل‬ ‫ـ‬



‫هستندـــ يعني زبانهايي که در جمالت بينشان آنها مفعول صـريح قـبل از فـعل قـرار‬ ‫ميگيرد )بعد از اين ‪ OV‬ـ(ــــ همچنين داراي حرف اضافه پسين‪ ٥‬اند؛ يعني حرف اضافه‬ ‫در آنها بعد از اسم قرار ميگيرد )‪ (NP‬ـ؛ نيز در اين رده از زبانها بند موصولي قبل از اسم‬ ‫مـفعول‬ ‫مرجع قرار ميگيرد )‪ (RelN‬ـ‪ .‬در حالي که زبانهاي داراي ترتيب اصلي فـعل‪+‬‬ ‫ِ‬ ‫صريحـــ يعنيزبانهايي که در آنها در جمالت بينشان مفعول صريح بعد از فعل قـرار‬ ‫ميگيرد )بعد از اين ‪ VO‬ـ(ـــ حرف اضافه پيشين‪ ٦‬دارند‬



‫)‪(PN‬‬



‫و در آنها بند موصولي بعد‬



‫از اسم مرجع قرار ميگيرد )‪ (NRel‬ـ‪ .‬براي مثال کامري )‪ (٩٥ :١٩٨٩‬به دو رشته تمايالت‬ ‫جهاني در زبانهاي دنيا اشاره ميکند‪:‬‬ ‫‪VO, Pr, NG, NA‬‬ ‫‪OV, Po, GN, AN‬‬



‫در اين موارد‬ ‫و‪A‬‬



‫‪Pr‬‬



‫حرف اضافه‬



‫پيشين‪Po ٬‬‬



‫حرف اضافه پسين‪٬‬‬



‫‪G‬‬



‫مضاف‬



‫)‪(1a‬‬ ‫)‪(1b‬‬



‫اليه‪N ٬‬‬



‫اسم‬



‫صفت را مينماياند‪.‬‬ ‫مطالعات ردهشناختي درباره تـرتيب سـازههاي اصـلي جـمله نشـان داده است کـه‬



‫همبستگيهاي معنادار آماري )يـا تـمايالت جـهاني( بـين جـفتهاي مـتفاوت تـرتيب‬ ‫سازههاي گروه‪ ٬‬بند و جمله وجود دارد‪ .‬رابطه اين ترتيب سازهها در سطح گروه‪ ٬‬بند و‬ ‫‪6) Preposition‬‬



‫‪5) Postposition‬‬



‫‪١٠٠‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫مقاله‬



‫جمله نسبت به يکديگر و رابطه اين ترتيب با يکي از دو ترتيب کلمات اصلي‪ ٬‬يعني‬



‫‪OV‬‬



‫و ‪ VO‬ـ‪ ٬‬را همبستگي يا جفتهاي همبستگي‪ ٧‬مـينامند‪ .‬بـه عـبارت ديگـر‪ ٬‬مـطالعات‬ ‫ردهشناختي ترتيب سازهها در زبانهاي دنيا نشان داده است که رابطهاي نسبي و معنادار‬ ‫بين ترتيب سازهها در سطح گروه‪ ٬‬بند و جمله نسبت به يکـديگر و نسـبت بـه تـرتيب‬ ‫سازههاي اصلي جمله‪ ٬‬يعني‬



‫‪VO‬‬



‫و ‪ OV‬ـ‪ ٬‬وجود دارد‪ .‬همبستگي معنادار بين عناصر و‬



‫سازههاي دستوري در سطح گروه‪ ٬‬بند و جمله‪ ٬‬و ترتيب کلمات اصـلي بـيانگر نـوعي‬ ‫تمايل جهاني يا جهانيهاي ضمني ‪ /‬تلويحي‪ ٨‬است‪.‬‬ ‫در اين مقاله جفتهاي همبستگي‪ ٬‬يا ترتيب جفتهاي سازههاي دستوري در سطح‬ ‫ـگروه‪ ٬‬بند و جمله در گويش گيلکي لنگرود با هر يک از دو ترتيب اصـلي‬



‫‪VO‬‬



‫و‬



‫‪OV‬‬



‫بررسي ميشود‪ .‬سؤال اصلي تحقيق اين است‪ :‬ترتيب کدام جفتهاي عناصر دستوري‬ ‫جفت همبستگي ميسازد و اين جفتهاي همبستگي در گويش گيلکي با کدام دو ترتيب‬ ‫ـکلمات اصلي‬



‫‪VO‬‬



‫يا‬



‫‪OV‬‬



‫همبستگي دارد‪.‬‬



‫‪ ٢‬ترتيب کلمات اصلي‬ ‫ـگويش گيلکي لنگرود يکي از گويشهاي شرق استان گيالن و متعلق بـه شـاخه شـمال‬ ‫غربي زبانهاي ايراني است‪ .‬اين گويش به گويش بيهـپيش‪ ٩‬نيز معروف است‪.‬‬ ‫در دو جمله زير‪ ٬‬ترتيب کلمات اصلي در جمله‬ ‫بينشانتر است‪ ٬‬به گونهاي که جمله‬



‫)‪(2b‬‬



‫)‪(2a‬‬



‫از ترتيب کلمات در جمله‬



‫)‪(2b‬‬



‫ميتواند نشان دهنده تأـکيد بر عمل »ديدن«‬



‫باشد‪ ٬‬در حالي که مفهوم تأـکيد بر هيچ يک از دو سازه اصلي »ديدن« و »حسن« در جمله‬ ‫)‪ (2a‬احساس نميشود‪.‬‬ ‫من حسن را ديدم‬



‫‪bi-d¡m‬‬



‫¡‪hasan-‬‬



‫)‪(mu‬‬



‫)‪(2a‬‬



‫من ديدم حسن را‬



‫¡‪hasan-‬‬



‫‪bi-d¡m‬‬



‫)‪(mu‬‬



‫)‪(2b‬‬



‫ديدم‬



‫حسن‬



‫حسن‬ ‫ديدم‬



‫من‬



‫من‬



‫همين تمايز در جمالت زير نيز احساس ميشود‪:‬‬



‫§‪9) Biya Pis‬‬



‫‪8) Implicational Universals‬‬



‫‪7) Correlation Pairs‬‬



‫مقاله‬



‫جمالت‬



‫)‪(3a‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫‪١٠١‬‬



‫من کتاب خريدم‬



‫‪bi-hem‬‬



‫ـکتاب‬



‫‪kitaª b‬‬



‫)‪(mu‬‬



‫من‬



‫)‪(3a‬‬



‫من کتاب را خريدم‬



‫‪bi-hem‬‬



‫¡‪kitaª b-‬‬



‫)‪(mu‬‬



‫)‪(3b‬‬



‫‪kitaª b‬‬ ‫¡‪kitaª b-‬‬



‫‪*(mu) bi-hem‬‬ ‫‪(mu) bi-hem‬‬



‫)‪(3c‬‬ ‫)‪(3d‬‬



‫و )‪ (3b‬ـ‪ ٬‬همانند جمله )‪ (2a‬ـ‪ ٬‬نمايانگر ترتيب کلمات اصلي‬



‫‪SOV‬‬



‫اين گويشاند‪ ٬‬با اين تفاوت که در جمله‬



‫)‪(3a‬‬



‫خريدم‬ ‫خريدم‬



‫ـکتاب‬



‫من‬



‫در‬



‫مفعول صريح نکره و يا نامشخص است و‬



‫مرجع ازپيشفرضشده ندارد‪ ٬‬در حالي که مفعول صريح در جـمله‬ ‫مشـخص و داراي مـرجـع قـبلي ازپـيشفرضشده است‪ .‬جـمالت‬



‫مـعرفه و يـا‬



‫)‪(3b‬‬



‫)‪(3c‬‬



‫و‬



‫)‪(3d‬‬



‫نشـان‬



‫ميدهند که فعل قبل از مفعول نکره قرار نميگيرد‪ ٬‬اما ميتواند قبل از مفعول معرفه قرار‬ ‫ـگيرد‪ ٬‬که در آن صورت نشانه تأـکيد بر عمل فعل و نشاندار بودن ترتيب فـعلـ مـفعول‬ ‫)‪(VO‬‬



‫است‪.‬‬



‫در جمالتي که داراي مفعول صريح و مفعول غيرصريح )‪ (IO‬ـاند‪ ٬‬اـگر مفعول صريح‬ ‫نکره باشد‪ ٬‬بالفاصله قبل از فعل و بعد از مفعول غـيرصريح جـمله قـرار مـيگيرد‪ .‬در‬ ‫صورتي که مفعول صريح معرفه‬



‫باشد‪ ٬‬با حرف پسوندي ‪/-•/‬‬



‫همراه است و در جمالت و‬



‫ترتيب بينشان بعد از فاعل و قبل از مفعول غيرصريح قرار ميگيرد‪ .‬مفعول غيرصريح‬ ‫حرف اضافهاي تمايل بيشتري به قرار گرفتن بالفاصله قبل از فعل دارد )‪ (5‬ـ‪:‬‬ ‫من براي حسن پيراهن خريدم‬



‫‪V‬‬ ‫‪bi-hem‬‬



‫‪O‬‬ ‫‪piran‬‬



‫پيراهن‬



‫براي‬



‫من پيراهن را براي حسن خريدم‬



‫‪V‬‬ ‫‪bi-hem‬‬



‫¡‪b‬‬



‫‪IO‬‬ ‫¡‪hasan-‬‬



‫خريدم‬ ‫خريدم‬



‫براي‬



‫¡‪b‬‬



‫‪IO‬‬ ‫¡‪hasan-‬‬



‫حسن‬



‫‪S‬‬ ‫‪mu‬‬



‫)‪(4a‬‬ ‫)‪(4b‬‬



‫‪O‬‬ ‫¡‪piran-‬‬



‫‪S‬‬ ‫‪mu‬‬



‫)‪(5a‬‬ ‫)‪(5b‬‬



‫من‬



‫حسن پيراهن را من‬



‫به نظر ميرسد که اين ترتيب بسيار شبيه به ترتيب سازههاي اصلي در زبان فارسي‬ ‫باشد )‪ Ä‬کريمي ‪ .(٢٠٠٠‬حال به جابهجايي ‪ /‬بههمريزي‪ ١٠‬سازههاي‬ ‫)‪(5c-d‬‬



‫)‪(4-5‬‬



‫که در‬



‫)‪(4c-d‬‬



‫و‬



‫آمده است توجه کنيد‪:‬‬ ‫‪piran‬‬ ‫‪bi-hem‬‬



‫‪bi-hem‬‬ ‫¡‪b‬‬



‫¡‪b‬‬ ‫¡‪hasan-‬‬



‫¡‪hasan-‬‬ ‫‪piran‬‬



‫‪*mu‬‬ ‫‪mu‬‬



‫)‪(4c‬‬ ‫)‪(4d‬‬



‫‪10) Scrambling‬‬



‫‪١٠٢‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫در جمله‬



‫)‪(4c‬‬



‫مقاله‬



‫مفعول صريح نکره بعد از فعل قرار گرفته و جمله غيرقابل قبول و يا‬



‫غيردستوري است‪ .‬در جمله‬



‫مفعول صريح نکره قبل از مفعول غيرصريح قرار دارد‬



‫)‪(4d‬‬



‫و نشاندهنده نقش مقابلهاي‪ ١١‬بين ‪» piran‬پيراهن« و اشياء ‪ /‬اجناس ديگر قـابل خـريد‬ ‫است‪ .‬به نظر ميرسد که ‪ piran‬داراي تکيه بيشتري نسبت به سازههاي ديگر جمله در‬ ‫)‪(4d‬‬



‫است‪ .‬بدون تکيه اضافي و بدون تعبير معنايي نقش مقابلهاي جمله‬



‫قبول است‪ .‬در هر حال‪ ٬‬ترتيب سازهها در جمله‬ ‫¡‪piran-‬‬ ‫‪bi-hem‬‬



‫در جمله )‪(5c‬‬



‫قرار دارد و برخالف‬ ‫‪bi-hem‬‬



‫نشاندار است‪.‬‬



‫)‪(4d‬‬



‫¡‪b‬‬ ‫¡‪b‬‬



‫‪bi-hem‬‬ ‫¡‪piran-‬‬



‫مفعول صريح معرفه ‪ /‬مشخص‪ ٬‬يعني‬ ‫)‪(4c‬‬



‫)‪(4d‬‬



‫غيرقابل‬



‫¡‪hasan-‬‬ ‫¡‪hasan-‬‬



‫•‪piran-‬‬



‫)‪(mu‬‬ ‫)‪(mu‬‬



‫)‪(5c‬‬ ‫)‪(5d‬‬



‫»پيراهن را«‪ ٬‬بعد از فعل‬



‫کامالً قابل قبول و دستوري است‪ .‬در اين جمله تأـکيد بر فعل‬



‫»خريدم« است و نوعي نـقش مـقابلهاي بـا »اعـمال و افـعال« ديگـر احسـاس‬



‫ميشود‪ .‬در جمله‬



‫)‪(5d‬‬



‫نيز نوعي جابهجايي سازهها روي داده است‪ ٬‬بـه گـونهاي کـه‬



‫مفعول غيرصريح از جايگاه اول ‪ /‬پيشين خود در‬



‫)‪(5b‬‬



‫جدا شده و قبل از مفعول صريح‬



‫شم زباني ‪ /‬گويشي نگارنده جمله‬ ‫معرفه ‪ /‬مشخص قرار گرفته است‪ .‬با ّ‬



‫و تعبير معنايي بينشانتر از جمله‬



‫)‪(5d‬‬



‫است‪ .‬جمله‬



‫)‪(5b‬‬



‫صحبت ميکند که براي »حسن« خريده شده‪ ٬‬ولي جمله‬



‫)‪(5b‬‬



‫از نظر آهنگ‬



‫در مورد »پيراهـن« خـاصي‬



‫)‪(5d‬‬



‫در مورد »حسن« صحبت‬



‫ميکند که »پيراهن« خاصي برايش خريده شده است‪.‬‬ ‫به طور کلي به نظر ميرسد مفعول نکره ‪ /‬غيرمشخص امکان جابهجايي بسيار کمي‬ ‫در سطح جمالت ساده در اين گويش داشته باشد و بايد بالفاصله قبل از فعل قرار گيرد‪٬‬‬ ‫در حالي که مفعول صريح معرفه ‪ /‬مشخص داراي امکان جابهجايي بيشتر در جمله است‪.‬‬ ‫در هر دو حالت جابهجاييها با تغييرات در آهـنگ و بـيان جـمله و تـغييرات در تـعبير‬ ‫سازههاي جابهجاشده همراه است‪ .‬با مقايسه جمالت‬



‫)‪(2-3‬‬



‫که در آنها مفعول صريحـــ‬



‫معرفه يا نکرهـــ بالفاصله قـبل از فـعل قـرار دارد‪ ٬‬ولي تـنها مـفعول مـعرفه ‪ /‬مشـخص‬ ‫ميتواند بعد از فعل قرار گيرد‪ ٬‬و نيز بـا بـررسي تـرتيب بـينشان سـازههاي اصـلي در‬ ‫جمالت )‪ (4-5‬ـ‪ ٬‬ميتوان فرض کرد که ترتيب کلمات اصلي در گويش گـيلکي لنگـرود‪٬‬‬ ‫همانند فارسي معيار‪٬‬‬



‫‪SOV‬‬



‫است‪ .‬بهعالوه‪ ٬‬در جمالت پيچيدهتر يکي از دو ترتيب‬



‫)‪(5a‬‬



‫‪11) Contrastive Function‬‬



‫مقاله‬



‫و‬



‫)‪(4a‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫‪١٠٣‬‬



‫ترتيبهاي اساسي زيربنايي است‪ .‬براي بررسي جامعتر‪ ٬‬ترتيب کلمات اصلي در‬



‫اين گويش بايد ترتيب اين سازهها‪ ٬‬و امکانات جابهجايي سازهها را در جمالت وابسته‪ ٬‬و‬ ‫در درون جمالت وابسته به اسم پيچيده‪ ١٢‬بررسي و تغييرات آهنگ و تغييرات در تعبير‬ ‫معنايي و نقش کاربردي آنها را مطالعه کرد‪ Ä) .‬اسکه ‪١٩٩٧‬؛ پـوسکاس ‪٢٠٠٠‬؛ کـريمي ‪٢٠٠٠‬؛‬



‫ـکيس ‪ . (١٩٩٨‬براي مثال‪ ٬‬اسکه جابهجايي کلمات اصلي را در سطح جمله نه به دليل روابط‬ ‫دستوري‪ ٬‬بلکه به دليل روابط کاربردي همچون مبتدا و کانون ميداند‪ .‬هر گفته ‪ /‬جملهاي‬ ‫داراي يک سازه کانوني با تکيه اصلي است که معادل مفعول صريح در بيشتر زبانهاست‪.‬‬ ‫جمله ميتواند داراي مبتدا نيز باشد که پيشزمينه ارجـاعي جـمله را بـيان مـيکند و از‬ ‫طريق عنصر مطابقه بر روي فعل و يا توسط ضماير فاعلي بيان ميشود‪ .‬به اعتقاد اسکه‪٬‬‬ ‫در سطح جمله رابطه نزديکي ميان فاعل دستوري و مبتدا و مفعول دسـتوري و کـانون‬ ‫وجود دارد‪ .‬او دو مکان کانوني مهم در سطح جمله قائل است‪:‬‬ ‫فعل است يعني‬ ‫مــتفاوت‬



‫‪F1‬‬



‫و‬



‫مکان کانوني ‪F 1‬‬



‫که قبل از‬



‫‪OV‬‬



‫و مکان کانوني ‪ F 2‬ـ‪ ٬‬درست بعد از فعل يعني ‪ VO‬ـ‪ .‬آنگاه ترتيبهاي‬



‫‪F2‬‬



‫را کــه در اثــر جــابهجايي پــيش مــيآيد‪ ٬‬تـفاوتهاي آهـنگي و‬



‫ـکاربردشناسي آنها و رابطه هريک از آنها را با فاعل بررسي ميکند‪.‬‬ ‫با توجه به آنچه گفته شد ميتوان نتيجه گرفت که گويش گيلکي لنگرود‪ ٬‬مانند فارسي‬ ‫معيار‪ ٬‬گويشي فعل پايان يا‬



‫‪SOV‬‬



‫است‪ .‬اـکنون بايد جفتهاي همبستگي را در اين گويش‬



‫مشخص کرد و ديد که آيا اين جفتهاي همبستگي با ترتيب کلمات اصلي در اين گويش‬ ‫همخواني و همبستگي دارند يا نه‪.‬‬



‫‪ ٣‬تحليل نظري‬ ‫هدف مطالعات نوين ردهشناختي در زمـينه تـرتيب کـلمات اصـلي بـررسي و مـقايسه‬ ‫همبستگي ترتيب جفتهاي سازهها در سطح گروه‪ ٬‬بند و جمله‪ ٬‬با يکي از دو تـرتيب‬ ‫اصلي فعل و مفعول صريح‪ ٬‬يعني‬



‫‪VO‬‬



‫يا ‪ OV‬ـ‪ ٬‬است )‪ Ä‬دراير ‪١٩٩٢‬؛ کامري ‪ .(١٩٩١‬پس از‬



‫اين‪ ٬‬ترتيب سازهها ‪ /‬کلمات در سطح گروه‪ ٬‬بند و جمله )در گويش گـيلکي لنگـرود( و‬ ‫»همبستگي« و رابطه آن با ترتيب فعل و مفعول صريح را »هـمبستگي تـرتيب کـلمات«‬ ‫‪12) Complex NP‬‬



‫‪١٠٤‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫مقاله‬



‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫ترتيب سازهها ‪ /‬کلمات جفتهاي همبستگي ميگوييم‪ .‬بـدين مـنظور بـه‬ ‫ميناميم و به‬ ‫ِ‬ ‫معرفي و بحث درباره چند اصطالح پرکاربرد در اين مقاله ميپردازيم‪:‬‬ ‫اـگر ترتيب يک جفت عنصر ‪ x‬و ‪ y‬نشاندهنده نوعي همبستگي و رابطه با ترتيب فعل‬ ‫و مفعول‬



‫)‪(VO‬‬



‫باشد‪ ٬‬آنگاه به اين جفت‬



‫عنصر )‪ x‬و ‪(y‬‬



‫همبسته فعل‪ ١٣‬و ‪ y‬را همبسته مفعول صريح‬



‫‪١٤‬‬



‫جفت همبستگي ميگوييم و ‪ x‬را‬



‫ميخوانيم‪ .‬به بياني واضحتر‪» :‬اـگر ترتيب يک‬



‫جفت از عناصر ‪ x‬و ‪ y‬به نوعي باشد که در زبانهاي ‪ VO‬ـ‪ x ٬‬به طور قابل مالحظهاي تمايل داشته باشد‬ ‫ـکه‪ ٬‬در مقايسه با زبانهاي ‪ OV‬ـ‪ ٬‬قبل از ‪ y‬قرار بگيرد‪ ٬‬آنگاه )‪ (xy‬را جفت همبستگي مـيناميم و ‪ x‬را‬ ‫همبسته فعل و ‪ y‬را همبسته مفعول صريح در آن جفت خواهيم ناميد«‪) .‬دراير ‪(٨٧ :١٩٩٢‬‬



‫براي مثال‪ ٬‬از آنجا که زبانهاي‬ ‫زبانهاي‬



‫‪VO‬‬



‫‪OV‬‬



‫تمايل به داشتن حرف اضافه پسين‬



‫تمايل به داشتن حرف اضافه پيشين‬



‫)‪(PNP‬‬



‫)‪(NPP‬‬



‫و‬



‫دارند‪ ٬‬به جفت ] ـحرف اضافه‬



‫و اسم[ جفت همبستگي ميگوييم و حرف اضافه را همبسته فعلي و اسم ‪ /‬گروه اسمي را‬ ‫همبسته مفعولي صريح ميخوانيم‪.‬‬ ‫مثالي عينيتر اين مطلب را واضحتر ميسازد‪ .‬در زبان فارسي ترتيب بينشان کلمات‬ ‫‪SOV‬‬



‫است‪ .‬لذا زبان فارسي زباني‬



‫ترتيب کلمات‬



‫)‪(1b‬‬



‫‪OV‬‬



‫و يا هسته انتهاست‪ .‬بر مبناي رشته همبستگي‬



‫انتظار ميرود که زبان فـارسي داراي حـرف اضـافه پسـين بـاشد‪٬‬‬



‫مضاف اليه قبل از اسم بيايد‪ ٬‬صفت قبل از اسم قرار گيرد‪ ٬‬و جمله موصولي قبل از اسم‬ ‫مرجع بيايد که در هيچ يک از موارد چنين نيست‪ .‬در هيچ يک از ترتيب سازههاي فوق‪٬‬‬ ‫جفتهاي همبستگي با ترتيب‬



‫‪OV‬‬



‫در زبان فارسي همبستگي نـدارنـد و هسـته انـتها‬



‫نيستند‪ .‬شايد بتوان گفت زبان فارسي در شرف تغيير تاريخي از ترتيب‬ ‫‪VO‬‬



‫‪OV‬‬



‫به ترتيب‬



‫است‪.‬‬



‫سؤال يا هدف ديگر در بررسي جفتهاي همبستگي که در مطالعات ردهشـناختي‬ ‫مطرح ميگردد‪ ٬‬توضيح عـلت وجـود و مشـخصات سـاختاري ايـن گـونه جـفتها در‬ ‫زبانهاي دنياست‪ .‬يکي از داليل عامپسند درباره همبستگيهاي ترتيب کلمات آن است‬ ‫ـکه اين همبستگيها نشانگر تمايل زبانها در قرار دادن هستههاي دستوري در رابطهاي‬ ‫پيوسته و منظم نسبت به وابسـتههاي دسـتوري آن هسـتههاست کـه بـه نـظريه هسـتهـ‬



‫‪14) Object Patterner‬‬



‫‪13) Verb Patterner‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫‪١٠٥‬‬



‫وابسته‪ ١٥‬معروف است‪.‬‬ ‫نظريه هستهــوابسته‬ ‫همبستههاي فعلي هستهاند و همبستههاي مفعولي وابسته‪ .‬به عبارت ديگر‪ ٬‬يک جفت سازه‬ ‫‪x‬‬



‫و‬



‫‪y‬‬



‫به دفعات بسيار بيشتري داراي ترتيب ‪ xy‬در زبانهاي ‪ VO‬ـ‪ ٬‬در مقايسه با زبـانهاي‬



‫‪ OV‬ـ‪ ٬‬است‪٬‬‬



‫اـگر ‪x‬‬



‫هسته‬



‫و‪y‬‬



‫وابسته آن باشد‪) .‬دراير ‪(٨٧ :١٩٩٢‬‬



‫بر اساس اين تعريف‪ ٬‬زبانها يا هستهابـتدايـند )‪ (VO‬ـ‪ ٬‬يـا هسـتهانـتها )‪ (OV‬ـ‪ .‬يکـي از‬ ‫وظايف پژوهشگراني که در چارچوب اين نظريه کار ميکنند‪ ٬‬آن است که مـالـکهـاي‬ ‫تشخيص هسته و وابسته را تعيين و ترتيب هسته و وابسته را در جـفتهاي هـمبستگي‬ ‫مشخص کنند‪ .‬تشخيص اينکه چه سازههاي دستوري هستهاند و چه سازههاي دستوري‬ ‫وابسته آنها‪ ٬‬و اينکه تمايز ميان وابسته با متمم‪ ١٦‬چيست‪ ٬‬همواره آسان نيست‪ .‬براي مثال‬ ‫آيا صفت »سرخ« در عبارت »سيب سرخ« وابسته است؟ اـگر چنين است فرق آن با کلمه‬ ‫»شهر« در عبارت »نابودي شهر« چيست؟ در عبارت »اين سيب سرخ« و »اين نـابودي‬ ‫شهر«‪ ٬‬نقش اين کدام است؟ آيا وابسته است يا نه؟ واژه سرخ صفت براي اسم‪ ٬‬اما کلمه‬ ‫شهر متمم اسمي براي نابودي است‪ .‬اين دو در تحليلهاي دستوري با هم تفاوت اساسي‬ ‫دارند‪ .‬همچنين بند موصولي »سيبي که او خريد « وابسته است‪ .‬آيا فرقي ميان بند موصولي‬ ‫و صفت به عنوان وابسته هسته وجود دارد؟ واقعيت آن است که مطالعات ردهشناختي‬ ‫تمايزي ميان اين دو نوع وابسته قائل شدهاند‪ .‬بدين صورت که صفت همبسته مفعولي‬ ‫محسوب نميشود‪ ٬‬ولي بندهاي موصولي همبسته مفعولياند‪ .‬در حـالي کـه از لحـاظ‬ ‫ساختاري هر دو از مقوالت وابسته اسم به حساب ميآيند‪.‬‬ ‫لذا دراير )‪ (١٩٩٢‬نشان ميدهد که نظريه هستهـ وابسـته و حـتي نـظريه تـعديلشده‬ ‫معادل آن‪ ٬‬يعني نظريه هستهـ متمم‪ ٬ ١٧‬نميتواند به درستي و به طور يکسان جفتهاي‬ ‫همبستگي را در زبانها مشخص نمايد و رابطه آنها را با دو تـرتيب اصـلي‬



‫‪VO‬‬



‫و‬



‫‪OV‬‬



‫تعيين کند‪ .‬دراير نظريه ديگري به نام نظريه جهت انشعاب‪ ١٨‬پيشنهاد ميکند که بر اساس‬ ‫‪16) Complement‬‬



‫)‪15) Head-Dependent Theory (HDT‬‬ ‫)‪17) Head-Complement Theory (HCT‬‬ ‫)‪18) Branching-Direction Theory (BDT‬‬



‫‪١٠٦‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫مقاله‬



‫ساختار گروهي و انشعابي دارند‪٬‬‬ ‫ساختار سلسلهمراتبي‬ ‫آن همبستههاي مفعولي از لحاظ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ولي وابستههايي که مفعول نيستند داراي ساختار غيرگروهي و غير انشعابياند‪ .‬بر اساس‬ ‫اين نظريه زبانها بر دو نوعاند‪ :‬زبانهاي انشعابـ راست که در آنها مقوالت گروهي بعد‬ ‫از مقوالت غيرگروهي قرار ميگيرند و زبانهاي انشعابـچپ که در آنها مقوالت گروهي‬ ‫قبل از مقوالت غيرگروهي قرار ميگيرند‪ .‬اين نوع تمايزات ساختاري ميتوانـد تـفاوت‬ ‫ميان صفت به عنوان وابسته غيرهمبسته مفعولي و بند موصولي به عنوان وابسته همبسته‬ ‫مفعولي را توجيه نمايد‪ .‬زيرا صفت غيرگروهي و غير انشعابي‪ ٬‬ولي بند موصولي گروهي‬ ‫و‬



‫‪HCT‬‬



‫از توجيه اين تمايز ناتواناند‪.‬‬



‫و انشعابي است‪ .‬دو نظريه‬



‫دراير )‪ (١٩٩٢‬چند نمونه نظريه‬



‫‪BDT‬‬



‫را ارائه ميدهد‪ .‬ما در اينجا دو نمونه نزديک‬



‫‪HDT‬‬



‫بهـهم را ميآوريم و دادههاي گويش لنگرودي را بر اساس آنها بررسي ميکنيم‪:‬‬ ‫نظريه جهت انشعاب ـ نمونه ‪١‬‬ ‫همبستههاي فعلي مقوالت غيرگروهي )غيرانشعابي‪ ٬‬واژگاني( هستند و همبستههاي مفعولي‬ ‫مقوالت گروهي )انشعابي(اند‪ .‬به عبارت ديگر‪ ٬‬يک‬ ‫بيشتر داراي‬



‫ترتيب ‪xy‬‬



‫جفت سازههاي ‪ x‬و ‪y‬‬



‫در زبانهاي ‪ VO‬ـ‪ ٬‬در مقايسه با زبانهاي‬



‫‪OV‬‬



‫به دفعات بسيار‬



‫است‪٬‬‬



‫اـگـر ‪x‬‬



‫از نـوع‬



‫غيرگروهي ‪ /‬غيرانشعابي و ‪ y‬از نوع مقوله گروهي ‪ /‬انشعابي باشد‪) .‬دراير ‪(١٠٩ :١٩٩٢‬‬



‫نظريه جهت انشعاب ـ نمونه ‪٢‬‬ ‫همبستههاي فعلي هستهاند و همبستههاي مـفعولي وابسـتههاي کـامالً گـروهي و تکـراري‬ ‫هستند‪ .‬يعني يک جفت‬



‫سازههاي ‪ x‬و ‪y‬‬



‫بـه دفـعات بسـيار بـيشتري داراي‬



‫تـرتيب ‪xy‬‬



‫در‬



‫زبانهاي ‪ VO‬ـ‪ ٬‬در مقايسه با زبانهاي ‪ OV‬ـ‪ ٬‬است‪ ٬‬فقط اـگر ‪ x‬هسته و ‪ y‬وابسته گروهي ‪ x‬باشد‪.‬‬ ‫)دراير ‪(١١٦ :١٩٩٢‬‬



‫بــه زبــان سـاده‪ ٬‬نـمونه ‪ ٢‬مـيگويد کـه هـمبستههاي فـعلي غـيرگروهي‪ ٬‬هسـته و‬ ‫غير انشعابي‪ ٬‬ولي همبستههاي مفعولي گروهي و انشعابياند‪ .‬بر اين اساس‪ ٬‬صفت سرخ‬



‫در عبارت سيب سرخ همبسته فعلي نيست‪ ٬‬زيرا اـگرچه سرخ با يک عبارت کامالً گروهي‬ ‫صـفت سـرخ‬ ‫تکراري ترکيب شده‪ ٬‬هسته عبارت سـيب سـرخ نـيست‪ .‬از طـرف ديگـر‪٬‬‬ ‫ِ‬ ‫همبسته مفعولي نيز نيست‪ ٬‬زيرا سرخ‬ ‫عبارت کامالً گروهي‪ ٬‬تکراري و انشعابي محسوب‬ ‫ِ‬



‫نميشود‪ .‬در مقابل در عبارت »سيبي که او خريد « بند موصولي همبسته مـفعولي کـلمه‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫‪١٠٧‬‬



‫»سيب« است‪ ٬‬زيرا کامالً گروهي و تکراري است‪ .‬بر اين اساس ميتوان گفت کـه چـرا‬ ‫صفت و اسم جفت همبستگي نميسازد‪ ٬‬اما اسـم و بـند مـوصولي جـفت هـمبستگي‬ ‫ميسازد‪.‬‬ ‫اـکنون که با برخي از مفاهيم اصلي نظريه ردهشناسي ترتيب کلمات اصلي بهـعنوان‬ ‫جهاني آماري آشنا شديم‪ ٬‬به معرفي جفتهاي همبستگي در گويش گيلکي لنگرود‪٬‬‬ ‫يک‬ ‫ِ‬ ‫ـکه با يکي از دو ترتيب‬



‫‪VO‬‬



‫و‬



‫‪OV‬‬



‫سازگاري و همبستگي دارند‪ ٬‬ميپردازيم‪.‬‬



‫‪ ٤‬تجزيه و تحليل جفتهاي همبستگي در گويش گيلکي لنگرود‬ ‫در اين بخش جفتهاي همبستگي در گويش گيلکي لنگرود بررسي و همبستگي آنها با‬ ‫يکي از دو ترتيب کلمات اصلي‬



‫‪VO‬‬



‫و‬



‫‪OV‬‬



‫مشخص ميگردد‪.‬‬



‫‪ ١-٤‬جفت همبستگي اسم و اضافه ملکي )مضاف و مضاف اليه(‬ ‫به مثال زير توجه کنيد‪:‬‬ ‫)‪(6a‬‬



‫کتاب علي‬



‫)‪(6b‬‬



‫کتاب من‬



‫در اين دو مثال »ـکتاب« اسم و »علي« و »مـن« اضـافه مـلکي هسـتند‪ ٬‬و اصـطالحًا‬ ‫بهـترتيب مضاف و مضاف اليه خوانده ميشوند‪.‬‬ ‫بر اساس نظريه جهت انشعاب‪ ٬‬واژه »ـکتاب« غيرگروهي‪ ٬‬غيرانشعابي و هسته فعلي‬ ‫محسوب ميشود‪ ٬‬در حالي که »علي« و »مـن« مـقوالت گـروهي‪ ٬‬انشـعابي و هـمبسته‬ ‫مفعولياند و لذا ترتيب‬



‫آنها ‪xy‬‬



‫يا‬



‫‪NG‬‬



‫است‪.‬‬



‫اين ترتيب با ترتيب کلمات اصلي در زبان فارسي معيار‪ ٬‬يعني بـا ‪ OV‬ـ‪ ٬‬هـمبستگي‬ ‫ندارد‪ .‬انتظار ميرفت که ترتيب اين جفت‬ ‫اصلي‬



‫‪VO‬‬



‫‪GN‬‬



‫باشد که چنين نيست‪ .‬اين ترتيب با ترتيب‬



‫همبسته است‪ .‬حال به مثالهاي گويش گيلکي لنگرود توجه کنيد‪:‬‬ ‫ـکتاب من‬



‫‪kitaª b‬‬



‫ـکتاب‬



‫‪mi‬‬



‫مال من‬



‫)‪(7c‬‬



‫ـکتاب علي‬



‫ـکتاب‬



‫‪kitaª b‬‬



‫علي‬



‫پدر علي‬



‫‪pe:r‬‬



‫‪ßali‬‬



‫پدر‬



‫‪ßali‬‬



‫علي‬



‫)‪(7a‬‬ ‫)‪(7b‬‬



‫‪١٠٨‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫در اين گويش شاهد ترتيب‬



‫‪GN‬‬



‫مقاله‬



‫هستيم که با ترتيب اصلي‬



‫‪OV‬‬



‫است‪ .‬لذا نتيجه ميگيريم که اسم بيانگر اضافه ملکي )‪ (G‬و اسم‬ ‫جفت همبستگياند که با ترتيب اصلي‬



‫‪OV‬‬



‫در اين گويش همبسته‬ ‫)‪(N‬‬



‫در اين گويش يک‬



‫در آن همبستگي دارد‪.‬‬



‫‪ ٢-٤‬جفت همبستگي صفت و عبارت معيار مقايسه‬ ‫منظور از اين جفت عبارات زير است‪:‬‬ ‫)‪(8a‬‬



‫بزرگتر از حسن‬



‫)‪(8b‬‬



‫باهوشتر از او‬



‫ـکه در آنها صفات »بزرگتر« و »باهوشتر« بر اسـاس نـظريه جـهت انشـعاب هـمبسته‬ ‫فعلي اند‪ ٬‬چرا که غيرگروهي و غير انشعابياند و عبارات معيار مقايسه »از حسن« و »از او«‬ ‫همبسته مفعولي هستند‪ ٬‬زيرا گروهي و انشعابياند‪ .‬در زبان فارسي ميتوان ترتيب آن دو‬ ‫را عوض کرد‪:‬‬ ‫)‪(9a‬‬



‫از حسن بزرگتر‬



‫)‪(9b‬‬



‫از او باهوشتر‬



‫به نظر ميرسد که جفت‬ ‫مثالهاي‬



‫)‪(10‬‬



‫)‪(8‬‬



‫از جفت‬



‫بينشانتر و پرکاربردتر است‪ .‬اـکنون به‬



‫)‪(9‬‬



‫از گويش گيلکي لنگرود توجه کنيد‪:‬‬ ‫بزرگتر از حسن‬



‫‪piltar‬‬



‫باهوشتر از او‬



‫‪baª hus§ tar‬‬



‫بزرگتر‬ ‫باهوشتر‬



‫‪ji‬‬



‫از‬ ‫‪ji‬‬



‫از‬



‫¡‪(10a) hasan-‬‬



‫حسن‬ ‫¡‪ßun-‬‬



‫او‬



‫)‪(10b‬‬



‫برخالف زبان فارسي جابهجايي دو سازه اين جفت همبستگي ممکن نيست‪:‬‬ ‫‪ji‬‬



‫البته اـگر به جاي حرف‬



‫اضافه پسين ‪» ji‬از« در )‪(10‬‬



‫¡‪*piltar hasan-‬‬



‫از حرف اضافه پيشين فارسي »از«‬



‫در گويش گيلکي لنگرود استفاده شود‪ ٬‬آنگاه همانند زبان فارسي در عبارات‬ ‫هردو ترتيب ممکن ميگردد‪ .‬با توجه به‬



‫)‪(10‬‬



‫)‪(10c‬‬



‫)‪(8‬‬



‫و‬



‫)‪(9‬‬



‫ميتوان نتيجه گرفت که جفت همبستگي‬



‫صفت و عبارت معيار مقايسه‪ ٬‬برخالف زبان فارسي‪ ٬‬با ترتيب اصلي‬



‫‪OV‬‬



‫در اين گويش‬



‫همبستگي دارد‪ .‬يعني عبارت معيار مقايسه‪ ٬‬به عنوان همبسته مفعولي‪ ٬‬قـبل از صـفت‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫تفضيلي‪ ٬‬به عنوان همبسته فعلي‪ ٬‬ميآيد که با ترتيب اصلي‬



‫‪OV‬‬



‫‪١٠٩‬‬



‫سازگار است‪.‬‬



‫‪ ٣-٤‬جفت همبستگي فعل و گروههاي حرف اضافه درون فعلي‬ ‫منظور از اين جفت عبارات فارسي زير است‪:‬‬ ‫)‪(11a‬‬ ‫)‪(11b‬‬



‫در‬



‫)‪(11‬‬



‫ــــــــ‪.‬‬ ‫ـــــــــــــ خوابيد‬ ‫او روي تخت‬ ‫ــــــ‪.‬‬ ‫ـــــــــ رفت‬ ‫او به خانه‬



‫گروههاي حرف اضـافهاي هـمبسته مـفعوليانـد‪ ٬‬زيـرا عـبارت گـروهي و‬



‫انشعابي هستند‪ ٬‬در حالي که فعل همبسته فعلي است‪ ٬‬زيرا غيرگروهي و غـيرانشـعابي‬ ‫است‪ .‬ترتيب اين دو در زبان فارسي با ترتيب اصلي‬



‫‪OV‬‬



‫در زبان فارسي سازگار است‪.‬‬



‫در زبان فارسي گروههاي حرف اضافه ميتوانند بعد از فعل قرار گيرند‪ ٬‬هرچند ترتيب‬ ‫نشاندارتر است‪ .‬اـکنون به مثالهايي از گويش گيلکي لنگرود توجه کنيد‪:‬‬ ‫روي ميز خوابيد‪.‬‬ ‫به طرف رودخانه رفته است‪.‬‬ ‫نزد عمويم رفتم‪.‬‬



‫در هر سه عبارت‬



‫)‪(12‬‬



‫‪baxuta‬‬



‫رو ‪ /‬باال‬



‫‪jor/ru‬‬



‫ميز‬



‫‪bus§ o‬‬



‫‪taraf‬‬



‫¡‪ruxon-‬‬



‫‪ßamu‬‬



‫‪mi‬‬



‫خوابيد‬ ‫رفته‬



‫‪bus§ om‬‬



‫رفتم‬



‫‪varji‬‬



‫نزديک‬



‫‪miza‬‬



‫به طرف رودخانه‬ ‫مال من‬



‫عمو‬



‫)‪(12a‬‬ ‫)‪(12b‬‬ ‫)‪(12c‬‬



‫ميتوان گروه حرف اضافهاي را بعد از فعل نيز به کار برد که‬



‫ترتيبي نشاندار با تکيه آهنگي بر روي فعل ميسازد که بيانگر نوعي تقابل معنايي ميان‬ ‫فعل جمله و فعلهاي ديگر است‪ .‬لذا ما ترتيب جفتها را در‬



‫)‪(12‬‬



‫زيربنايي و اصلي به حساب ميآوريم‪ .‬اين ترتيب با ترتيب اصلي‬



‫بـه عـنوان تـرتيب‬



‫‪OV‬‬



‫در ايـن گـويش‬



‫همبستگي دارد‪.‬‬ ‫‪ ٤-٤‬جفت همبستگي فعل »بودن« و گزاره آن‬ ‫مــنظور از ايــن سـاخت تـرکيبهاي زيـر در زبـان فـارسيانـد کـه در آنـها سـازههاي‬ ‫مشخصشده گزاره فعل »است« هستند‪ .‬در اين جمالت »معلم«‪» ٬‬در خانه« و »باهوش«‬ ‫ـگزارهاند‪.‬‬



‫‪١١٠‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫)‪(13a‬‬



‫ــــــ است‪.‬‬ ‫او معلم‬



‫ـــــــــ است‪.‬‬ ‫او در خانه‬



‫)‪(13b‬‬ ‫)‪(13c‬‬



‫مقاله‬



‫ـــــــــ است‪.‬‬ ‫او باهوش‬



‫به مثالهايي از گويش گيلکي لنگرود توجه کنيد‪:‬‬ ‫او معلم است‪.‬‬



‫در جمالت‬



‫)‪(14‬‬



‫‪xus§ª a l -¡ / ßisa‬‬ ‫_____‬



‫‪ßun‬‬



‫)‪(14b‬‬



‫‪ßun‬‬



‫)‪(14c‬‬



‫است‬



‫او خوشحال است‪.‬‬ ‫او در اتاق است‪.‬‬



‫‪mo ßallim -¡ / ßisa‬‬ ‫________‬



‫‪ßun‬‬



‫)‪(14a‬‬



‫معلم‬



‫است خوشحال‬ ‫‪ßisa‬‬



‫‪me:n‬‬ ‫_____‬



‫در‬



‫است‬



‫‪ßuta‬‬ ‫¡‪ª q -‬‬ ‫_____‬



‫اتاق‬



‫او‬



‫او‬



‫او‬



‫گزارههاي مشخصشده قبل از فعل »بودن« قرار دارند‪ .‬فعل سازه‬



‫غيرگروهي‪ ٬‬غيرانشعابي و هسته است‪ ٬‬پس وابسته فعلي است‪ ٬‬در حالي کـه گـزارههـا‬ ‫ـگروهي و انشعابياند‪ .‬ترتيب اين جفتهاي همبستگي با ترتيب اصلي‬



‫‪OV‬‬



‫در گويش‬



‫ـگيلکي لنگرود همبسته است‪.‬‬ ‫‪ ٥-٤‬جفت همبستگي فعل »خواستن« و جمله يا فعل وابسته به آن‬ ‫ترتيب »خواستن« با جمله يا فعل پيرو آن يکي از معيارهاي مهم بـررسي ردهشـناختي‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در زبانهاي دنياست‪ .‬اين دو جفت همبستگي تشکيل ميدهند‪:‬‬ ‫)‪(15a‬‬



‫او ميخواهد )ـکه( برود‪.‬‬



‫)‪(15b‬‬



‫من ميخواهم )ـکه( تو درس بخواني‪.‬‬



‫جمالت پيرو »ـکه برود« و »ـکه تو درس بخواني« اجبارًا بعد از فعل »خواستن« در زبان‬ ‫فارسي قرار ميگيرند‪ .‬فعل »خواستن« سازه غيرگروهي‪ ٬‬غيرانشـعابي و هسـته است و‬ ‫جمله پيرو گروهي‪ ٬‬انشعابي و همبسته مفعولي است‪ .‬لذا در زبان فارسي اين جفت بـا‬ ‫ترتيب اصلي‬



‫‪OV‬‬



‫همبستگي ندارد‪ ٬‬بلکه با ترتيب‬



‫‪VO‬‬



‫همبسته است‪.‬‬



‫به مثالهاي گويش گيلکي لنگرود توجه کنيد‪:‬‬ ‫من ميخواهم بروم‪.‬‬



‫‪bas§ um‬‬ ‫______‬



‫‪xa‬‬ ‫‪ª nam‬‬



‫من ميخواهم بيايم‪.‬‬



‫‪biyam‬‬ ‫______‬



‫‪xa‬‬ ‫‪ª nam‬‬



‫بروم‬



‫بيايم‬



‫ميخواهم‬ ‫ميخواهم‬



‫‪mu‬‬



‫)‪(16a‬‬



‫‪mu‬‬



‫)‪(16b‬‬



‫من‬ ‫من‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫‪١١١‬‬



‫همان طور که مشاهده ميشود جمله پيرو اجبارًا بعد از فعل »خواستن« قرار ميگيرد‬ ‫و نميتواند قبل از اين فعل بيايد‪ .‬لذا ترتيب آن »خواستن‪ +‬جمله پيرو« است‪ .‬يعني بـا‬ ‫ترتيب‬



‫‪OV‬‬



‫همبستگي ندارد‪.‬‬



‫‪ ٦-٤‬جفت همبستگي فعل و قيد حالت‬ ‫قيدهاي حالت در اين گويش‪ ٬‬همانند زبان فارسي‪ ٬‬هم به صورت کلمه ساده يا مرکب‪٬‬‬ ‫وـهم به صورت گروه حرف اضافهاي وجود دارند‪ .‬به جمالت زير توجه کنيد‪:‬‬ ‫آهسته دويد‪.‬‬



‫‪yava‬‬ ‫‪ª §s‬‬ ‫_____‬



‫¡‪budows‬‬



‫دويد‬



‫آهستهآهسته آمد‪.‬‬



‫‪buma‬‬



‫آمد‬



‫با دقت درس خواند‪.‬‬



‫ـکاربرد قيدهاي مشخصشده در‬



‫¡‪buxo:ns-‬‬



‫خواند‬



‫)‪(17‬‬



‫‪dars‬‬



‫درس‬



‫)‪(17a‬‬



‫آهسته‬ ‫‪yava‬‬ ‫‪ª §s‬‬



‫‪yava‬‬ ‫‪ª §s‬‬



‫يواش‬



‫يواش‬ ‫‪diqqat‬‬



‫دقت‬



‫‪baª‬‬



‫با‬



‫)‪(17b‬‬ ‫)‪(17c‬‬



‫بعد از فعل در اين گويش جمالت نشاندار و‬



‫مؤکّد و در برخي از موارد غير قابل قـبول مـيسازد‪ .‬لذا مـا تـرتيب سـازهها را در‬



‫)‪(17‬‬



‫ترتيب زيربنايي به حساب ميآوريم‪.‬‬ ‫بر اساس نظريه هستهــوابسته قيدهاي حالت درون فعلي وابسـته فـعل و در نـتيجه‬ ‫همبسته مفعولي و فعل همبسته فعلي است و اين دو با هم جفت همبستگي ميسازند‪.‬‬ ‫برـاساس يافته دراير )‪ (٩٣ :١٩٩٣‬قيدهاي حالت در زبانهاي‬ ‫ميگيرند و در زبانهاي‬ ‫اصلي‬



‫‪OV‬‬



‫‪VO‬‬



‫‪OV‬‬



‫غالبًا قبل از فعل قرار‬



‫بعد از فعل‪ .‬در گويش گيلکي لنگرود نيز‪ ٬‬که زباني با ترتيب‬



‫است‪ ٬‬قيدهاي حالت قبل از فعل قرار ميگيرند و اين جفت با ترتيب کلمات‬



‫اصلي همبسته است‪ .‬لذا گويش گيلکي لنگرود با جهاني آماري ار ائهشده دراير همخواني‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫اما براساس نظريه جهت انشعاب قيدهاي حالت درونفعلي همبسته مفعولي محسوب‬ ‫نميشوند‪ ٬‬زيرا اين گونه قيدها عبارات کامالً گروهي‪ ٬‬انشـعابي و قـابل تکـرار نـيستند‪.‬‬ ‫بهعالوه‪ ٬‬همبسته فعلي هم محسوب نميشوند‪٬‬زيرا‪ ٬‬بر اساس اين نظريه‪ ٬‬فعل غيرگروهي‬ ‫و غيرانشعابي و همبسته فعلي است‪ .‬لذا به نظر ميرسد که ترتيب فعل و قيدهاي حالت‪٬‬‬ ‫مانند ترتيب صفت و اسم‪ ٬‬براساس نظريه جهت انشعاب اساسًا جفت همبستگي نسازند‪.‬‬



‫‪١١٢‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫مقاله‬



‫براي توجيه همبستگي بين جفت قيد حالت و فعل و نيز تـرتيب کـلمات اصـلي در‬ ‫چارچوب نظريه هستهــوابسته و نيز در چارچوب نظريه جهت انشـعاب‪ ٬‬درايـر مـعتقد‬ ‫است که بايد به رابطه نزديک قيدهاي حالت و گروههاي حرفاضافهاي استناد کرد‪ .‬به‬ ‫عبارت ديگـر‪ ٬‬تـرتيب فـعل و قـيد حـالت‪ ٬‬بسـيار زيـاد‪ ٬‬بـه تـرتيب بـين فـعل و گـروه‬ ‫حرفاضافهاي بستگي دارد‪ ٬‬نه به ترتيب اصلي فعل و مفعول‪ .‬به ديگـر سـخن‪ ٬‬درايـر‬ ‫)‪ (١٢٣ :١٩٩٢‬نشان ميدهد که زبانهاي داراي ترتيب‬ ‫داراي ترتيب‬



‫‪Adv-V‬‬



‫به طـور قـابل مـالحظهاي‬



‫‪PP-V‬‬



‫هستند و زبانهاي داراي ترتيب‬



‫‪V-PP‬‬



‫به طور قابل مـالحظهاي‬



‫داراي ترتيب ‪ V-Adv‬ـاند‪ .‬در واقع‪ ٬‬همبستگي معناداري بين ترتيب جفت قيد حـالت و‬ ‫فعل و ترتيب جفت فعل و گروه حرفاضافهاي در زبانهاي دنيا مشاهده ميشود‪ .‬اـگر اين‬ ‫نظر را بپذيريم‪ ٬‬آنگاه ميتوان گفت چون گروه حرفاضافهاي قـبل از فـعل در گـويش‬ ‫ـگيلکي لنگرود قرار ميگيرد‪ ٬‬انتظار ميرود که قيد حالت نيز در اين گويش قبل از فعل‬ ‫قرار گيرد‪ ٬‬که همين طور هم هست‪ .‬بدين طريق و به طور غيرمستقيم ميتوان نشان داد که‬ ‫در چارچوب نظريه جهت انشعاب ترتيب فعل و قيد حالت جفت همبستگي ميسازد و‬ ‫با ترتيب کلمات اصلي در اين گويش‪ ٬‬يعني ‪ OV‬ـ‪ ٬‬همبسته است‪.‬‬ ‫‪ ٧-٤‬جفت فعل کمکي نشانگر زمان و نمود‪ ١٩‬و فعل اصلي‬ ‫چنان که فعل کمکي نشانگر زمان و نـمود را هـمبسته فـعلي و فـعل اصـلي را هـمبسته‬ ‫مفعولي به حساب آوريم‪ ٬‬ميتوان گفت که اين دو يک جفت همبستگي ميسازند‪ .‬فعل‬ ‫ـکمکي زمانــنمود را به اعتبار اينکه عناصر و يا وندهاي صرفي مـطابقه و زمـان بـدان‬ ‫ميپيوندند ميتوان هسته و غيرانشعابي به حساب آورد‪ .‬يعني فعل کمکي هستهاي است‬ ‫ـکه يک گروه فعلي را به عنوان متمم ‪ /‬وابسته خود ميگيرد‪ .‬لذا ترتيب اين دو ميتوانـد‬ ‫جفت همبستگي بسازد‪:‬‬ ‫)من( غذا خورده بودم‪.‬‬



‫‪bum‬‬



‫‪buxo:rda‬‬



‫ـکتاب خريده بودم‪.‬‬



‫‪bum‬‬



‫‪bihe‬‬



‫بودم‬ ‫بودم‬



‫خورده‬ ‫خريده‬



‫‪qaza:‬‬



‫غذا‬



‫‪kitaª b‬‬



‫ـکتاب‬



‫)‪(18a‬‬ ‫)‪(18b‬‬



‫‪19) Aspect‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫مقاله‬



‫شايد به منزل رفته باشد‪.‬‬



‫چنان که مثالهاي‬



‫)‪(18‬‬



‫‪bun‬‬



‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫‪bus§ o‬‬



‫باشد‬



‫‪xona‬‬



‫رفته‬



‫نشان ميدهند فعل کمکي‬



‫‪§ sª a yad‬‬



‫خانه‬



‫‪bo:n‬‬



‫‪١١٣‬‬



‫)‪(18c‬‬



‫شايد‬



‫»بودن« حامل عناصر صرفي‬



‫مطابقه و زمان است و بعد از فعل اصلي واژگاني قرار ميگيرد‪ .‬نتيجه ميگيريم که ايـن‬ ‫جفت همبستگي داراي ترتيب ‪ yx‬ـ‪ ٬‬بر اساس نظريه جهت انشعاب ميباشد که با ترتيب‬ ‫ـکلمات اصلي در اين گويش همبسته است‪.‬‬ ‫‪ ٨-٤‬ترتيب متممساز‪ ٢٠‬و جمله‬ ‫اـگر سازه متممساز »ـکـه« را در زبـان فـارسي هسـته‪ ٬‬غـيرگروهي و لذا هـمبسته فـعلي‬ ‫محسوب کنيم و جمله را عبارت گروهي و انشعابي به شمار آوريم‪ ٬‬آنگاه جمله همبسته‬ ‫مفعولي و متممساز همبسته فعلي خواهد بود‪ .‬ترتيب اين دو با ترتيب کلمات اصلي در‬ ‫ـگويش گيلکي لنگرود يعني‬ ‫صورت ‪xy‬‬



‫‪OV‬‬



‫مطابقت و همبستگي ندارد‪ .‬زيرا اين ترتيب در گويش به‬



‫است‪ ٬‬يعني جمله وابسته بعد از متممساز ميآيد‪:‬‬



‫من ميدانم )ـکه( حسن مريض است‪.‬‬



‫]¡‪mariz-‬‬



‫مريض‬



‫ديدم که حسن رفت‪.‬‬



‫‪hasan‬‬



‫¡‪[k‬‬



‫‪do:nam‬‬



‫‪mu‬‬



‫)‪(19a‬‬



‫]‪bus§ o‬‬



‫‪hasan‬‬



‫¡‪[k‬‬



‫‪bid¡m‬‬



‫)‪(19b‬‬



‫ـکه‬



‫حسن‬



‫حسن‬



‫رفت‬



‫ميدانم‬ ‫ـکه‬



‫من‬



‫ديدم‬



‫‪ ٩-٤‬جفت همبستگي وابستهساز قيدي‪ ٢١‬و جمله وابسته‪ /‬پيرو‬ ‫وابستهسازهاي قيدي همانند »ـکي«‪» ٬‬چرا«‪» ٬‬چه وقت« و غيره که بر سر جمالت وابسته‬ ‫قرار ميگيرند‪ ٬‬همانند متممساز »ـکه« در زبان فارسي هسته‪ ٬‬غيرگروهي و همبسته فعلي‬ ‫محسوب ميشوند‪:‬‬ ‫نميدانم چرا ‪ /‬چطور او زود رفت‪.‬‬



‫‪bus§ o‬‬



‫رفت‬



‫‪zud‬‬



‫زود‬



‫‪ßun‬‬



‫او‬



‫‪§ cara/c§ uto‬‬



‫چطور‪ /‬چرا‬



‫‪nudo:nam‬‬



‫نميدانم‬



‫)‪(20‬‬



‫وابستهسازهاي قيدي غيرگروهي‪ ٬‬غيرانشعابي و هستهاند و قابل گسترش به عبارات‬ ‫پيرو آنها عبارتهاي گروهي‪ ٬‬قابل تکـرار و‬ ‫ـگروهي قابل تکرار نيستند‪ ٬‬ولي جملههاي ِ‬ ‫‪21) Adverbial Subordinator‬‬



‫‪20) Complementizer‬‬



‫‪١١٤‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫مقاله‬



‫انشعابپذيراند و لذا همبسته مفعولياند‪ .‬ترتيب اين دو در گويش گيلکي لنگرود به طور‬ ‫آشکار ‪xy‬‬ ‫‪VO‬‬



‫است و با ترتيب اصلي‬



‫‪OV‬‬



‫در اين گويش همبستگي ندارد‪ .‬بنابراين‪ ٬‬همبسته‬



‫محسوب ميشوند‪.‬‬



‫‪ ١٠-٤‬جفت فاعل و فعل‬ ‫به اعتقاد دراير )‪ (١٠٥ :١٩٩٢‬فاعل همبسته مفعولي و فعل همبسته فعلي است و جـفت‬ ‫همبستگي ميسازند‪ .‬هرچند فاعل را نميتوان هسته دانست‪ ٬‬اين نظريه در صورتي بـا‬ ‫واقعيت سازگار است که فعل يا گروه فعلي را هسته جمله و يا عبارت گروهي غير قابل‬ ‫انشعاب بدانـيم‪ .‬بـا وجـود ايـن‪ ٬‬درايـر نشـان مـيدهد نسـبت زبـانهاي داراي تـرتيب‬ ‫فاعل‪+‬ـفعل‪ ٬‬يعني ‪ SV‬ـ‪ ٬‬در زبانهاي‬ ‫زبان فارسي‪ ٬‬فاعل مجازي مانند‬ ‫يک مرد قدبلند آمد داخل‪.‬‬



‫‪OV‬‬



‫بيشتر است‪ .‬در گويش گيلکي لنگرود‪ ٬‬همانند‬



‫‪ there‬ـ‪it ٬‬‬ ‫‪darun‬‬



‫داخل‬



‫يک غريبه پشت در است‪.‬‬



‫وجود ندارد‪ .‬به جمالت زير توجه کنيد‪:‬‬ ‫‪buma:‬‬



‫آمد‬



‫‪ßisa‬‬



‫است‬



‫‪boland‬‬



‫بلند‬



‫‪pos§ t‬‬



‫پشت‬



‫‪qad‬‬



‫¡‪mard‬‬



‫¡‪(21a) y‬‬



‫‪dara‬‬



‫¡‪garib‬‬



‫¡‪(21b) y‬‬



‫قد‬



‫در‬



‫مرد‬



‫غريبه‬



‫يک‬



‫يک‬



‫در اين جمالت فاعل ترجيحًا قبل از فعل قرار ميگيرد‪ .‬اـگر اين ادعا که فاعل همبسته‬ ‫مفعولي است درست باشد‪ ٬‬آنگاه ترتيب فاعل و فعل در جـمالت سـاده نشـاندهنده‬ ‫همبستگي بين ترتيب اين جفت و ترتيب اصلي‬



‫‪OV‬‬



‫در گويش گيلکي لنگرود است‪ .‬با‬



‫وجود اين‪ ٬‬احتساب ترتيب فاعل و فعل به عنوان يک جفت همبستگي همواره نکتهاي‬ ‫بحثانگيز بوده است )دراير ‪.(١٢٥ :١٩٩٢‬‬ ‫‪ ١١-٤‬جفت همبستگي اسم مرجع و بند موصولي‬ ‫ترتيب اسم مرجع به عنوان هسته و همبسته فعلي و بند مـوصولي بـه عـنوان هـمبسته‬ ‫مفعولي يکي از پربسامدترين و معنادارترين جفتهاي همبستگي در زبانهاست‪ .‬بـند‬ ‫موصولي در چارچوب نظريه جهت انشعاب عبارت کامالً گروهي‪ ٬‬قابل تکرار و انشعابي‬ ‫محسوب ميشود و لذا همبسته مفعولي است‪:‬‬



‫مقاله‬



‫ـکتابهايي که ما خوانديم‪.‬‬



‫]‪buxo:ndim‬‬



‫‪ßamu‬‬



‫¡‪[k‬‬



‫‪kitaª bo:ni‬‬



‫‪bideym‬‬



‫‪ßamu‬‬



‫¡‪[k‬‬



‫‪filmo:ni‬‬



‫خوانديم‬



‫فيلمهايي که ما ديديم‪.‬‬



‫واضح‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫ديديم‬



‫است که ترتيب اين جفت در اين گويش ‪xy‬‬



‫ما‬



‫ما‬



‫ـکه‬



‫ـکه‬



‫ـکتابهايي‬ ‫فيلمهايي‬



‫است و با ترتيب کلمات اصلي‬



‫‪١١٥‬‬



‫)‪(22a‬‬ ‫)‪(22b‬‬



‫‪OV‬‬



‫همبستگي ندارد‪.‬‬ ‫از طرف ديگر‪ ٬‬ترتيب صفت و اسم که در آن صفت‪ ٬‬همانند بند موصولي‪ ٬‬وابسته‬ ‫توصيفگر اسم است امري معنادار در ردهشناسي ترتيب سازهها نيست و صفت و اسم‬ ‫جفت همبستگي نميسازند‪ ٬‬هرچند که صفت را در دستورهاي سنتي و تـوصيفهاي‬ ‫جديد زبانشناسي‪ ٬‬همانند بند موصولي وابسته اسم دانستهاند‪ .‬اما چنان که دراير نشان‬ ‫داده است صفت و اسم در زبانهاي دنيا جفت همبستگي نميسازند‪ .‬صـفت عـبارت‬ ‫ـکامالً گروهي‪ ٬‬قابل تکرار و انشعابي نيست و در چارچوب نظريه جهت انشعاب همبسته‬ ‫مفعولي به حساب نميآيد‪ ٬‬در حالي که بند موصولي همبسته مفعولي است‪ .‬لذا هرچند‬ ‫در گويش گيلکي لنگرود‪ ٬‬برخالف زبان فارسي‪ ٬‬صفت قبل از اسم قرار ميگيرد‪ ٬‬به علت‬ ‫اين که ترتيب اين دو مـعنادار نـيست و جـفت هـمبستگي نـميسازند‪ ٬‬بـه بـررسي آن‬ ‫نميپردازيم‪.‬‬ ‫‪ ١٢-٤‬جفت همبستگي حرف اضافه و گروه اسمي‬ ‫حرف اضافه )پسين يا پيشين( وابسته فعلي و گروه اسمي وابسته مفعولي است‪ .‬اين جفت‬ ‫يکي از پربسامدترين و معنادارترين جفتهاي همبستگي را در زبانهاي دنـيا تشکـيل‬ ‫ميدهد‪ .‬حرف اضافه در اين ترکيبات هسته غيرانشعابي است و گـروه اسـمي عـبارت‬ ‫ـگروهي قابل تکرار انشعابي‪ .‬لذا ترتيب اين دو به طور معناداري با يکي از دو ترتيب‬ ‫و‬



‫‪OV‬‬



‫‪VO‬‬



‫همبسته است‪ .‬در گويش گيلکي لنگرود در تمامي عبارات و جمالتي که تأثير و‬



‫نفوذ زبان فارسي در آنها مشاهده نميشود‪ ٬‬حرف اضافه بعد از اسم قرار ميگيرد‪ .‬در‬ ‫مواردي که حرف اضافه قبل از اسم قرار ميگيرد‪ ٬‬آن حرف اضافه دخيل از زبان فارسي‬ ‫و ترتيب آن تحت نفوذ زبان فارسي است‪.‬‬



‫‪١١٦‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫مقاله‬



‫روي ميز‬ ‫درون اتاق‬ ‫باالي ‪ /‬روي خانه‬



‫در عبارات‬



‫)‪(23‬‬



‫ترتيب کلمات اصلي‬ ‫‪OV‬‬



‫¡‪miz-‬‬



‫)‪(23a‬‬



‫‪ru‬‬



‫ميان ‪ /‬درون‬



‫‪ßuta‬‬ ‫¡‪ª q-‬‬



‫اتاق‬



‫)‪(23b‬‬



‫‪jo:r‬‬



‫¡‪xon-‬‬



‫)‪(23c‬‬



‫رو‬



‫حرف اضافه بعد از اسم آمده است‪ .‬لذا‬ ‫‪OV‬‬



‫ميز‬



‫‪me:n‬‬



‫خانه‬



‫باال‬



‫داراي ترتيب ‪yx‬‬



‫است و با‬



‫در اين گويش سازگار است‪ .‬دراير نشان داده است که زبانهاي‬



‫به طور بسيار معنادار و قابل مالحظهاي داراي حرف اضافه پسين‪ ٬‬و زبانهاي‬



‫‪VO‬‬



‫نيز به طور معنادار و قابل مالحظهاي به داشتن حرف اضافه پيشين تمايل دارند‪ .‬ترتيب‬ ‫اين جفت‪ ٬‬برخالف شواهد زبان فارسي معيار‪ ٬‬تأييدي بر اين ادعاست‪.‬‬



‫‪٢٢‬‬



‫‪ ٥‬بررسي برخي جفتها و ترتيبهاي بحثبرانگيز‬ ‫به نظر ميرسد که ترتيب برخي از سازهها را‪ ٬‬که در مطالعات پيشين ردهشناختي جفت‬ ‫همبستگي به شمار ميآمدند و ادعا ميشد که داراي رابطه معنادار با دو ترتيب اصلي‬ ‫‪VO‬‬



‫و‬



‫‪OV‬‬



‫باشند‪ ٬‬نتوان به آساني در چارچـوب نـظريههاي هسـتهــوابسـته و جـهت‬



‫انشعاب قرار داد و بررسي کرد‪ .‬در اين بخش برخي از اين گونه جفتهاي سازهها را که‬ ‫در گويش گيلکي لنگرود وجود دارد بررسي ميکنيم‪ .‬برخي از اين جفتها عبارتاند از‬ ‫)‪ (١٣‬جفت حرف تعريف و اسم‪ (١٤) ٬‬جفت صفت و اسم‪ (١٥) ٬‬جفت صفت اشاره و‬ ‫اسم‪ (١٦) ٬‬جفت عدد و اسم‪ (١٧) ٬‬جفت تشديدگر صفت‪ ٢٣‬و صفت‪ (١٨) ٬‬جفت وند‬ ‫و ماده ‪ /‬ستاـک فعل‪ .‬برخي از اين جفتها رابطه نزديکي با هم دارند و نشان دادن ايـن‬ ‫نکته که يک جفت همبستهاند و با ترتيب کلمات اصلي ‪ VO‬يا ‪ OV‬جفت همبستگي‬ ‫ميسازند‪ ٬‬ميتواند در تشخيص جفت و ترتيب سازههاي ديگر مؤثر باشد‪ .‬براي مثال‪٬‬‬ ‫جفتهاي )‪ (١٣‬و )‪ (١٤‬و )‪ (١٥‬و )‪ (١٦‬رابطه نزديکي با هم دارند‪ .‬در ادامه مقاله اين‬ ‫‪٢٢‬ـ(ــدراير از جفتهاي همبستگي ديگر همانند جفتهاي فعل کمکي نفي و گروه فعلي‪ ٬‬حرف ‪ /‬کلمه پرسشيـــ‬ ‫همچون »آيا« در زبان فارسيـــ و جمله‪ ٬‬و کلمه جمع و گروه اسمي در زبانهاي دنيا ياد ميکند که بـه عـنوان‬ ‫جفتهاي همبستگي رابطه معناداري با يکي از دو ترتيب اصلي ‪ VO‬و ‪ OV‬دارند‪ .‬اين جفتها در گويش گيلکي‬ ‫لنگرود وجود ندارند‪.‬‬ ‫‪23) Intensifier‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫‪١١٧‬‬



‫جفتها را به اختصار بررسي ميکنيم‪.‬‬ ‫دراير )‪ (١١١-١١٠ :١٩٩٢‬سه نوع صفت را در زبانهاي دنيا شناسايي ميکند‪ .‬او نشان‬ ‫ميدهد صفاتي که به عنوان توصيفگر‪ ٢٤‬در عباراتي مانند »سـيب سـرخ« يـا در گـويش‬ ‫ـگيلکي لنگرود‬



‫‪sorx-¡ sib‬‬



‫به کار ميروند‪ ٬‬کلمات غـيرگروهي‪ ٬‬غـير قـابل تکـرار و غـير‬



‫انشعابياند و لذا نميتوان آنها را همبسته مفعولي به شمار آورد‪ .‬از سـوي ديگـر‪ ٬‬ايـن‬ ‫صفات همبسته فعلي هم نيستند‪ .‬دراير )‪ (٩٦ :١٩٩٢‬نشان ميدهد که جفت صفت و اسم‬ ‫در چارچوب نظريه هستهــوابسته جفت همبستگي نميسازند و ترتيب آن دو مـعنادار‬ ‫نيست‪ .‬زبان فارسي و گويش گيلکي لنگـرود از زبـانهايي هسـتند کـه در آنـها صـفات‬ ‫غيرگروهي و غير انشعابياند و لذا ترتيب آنها نسبت به اسـم ‪ /‬مـوصوف نـميتوانـد در‬ ‫چارچوب نظريههاي هستهــوابسته و جهت انشعاب معنادار باشد‪ .‬تنها در زبانهايي که‬ ‫صفات بتوانند عبارات گروهي و انشعابي قابل تکرار باشند‪ ٬‬ترتيب آنها با اسم ميتواند‬ ‫جفت همبستگي بسازد‪ .‬مثالً در زبان انگليسي صفاتي وجود دارد که عبارت گروهي و‬ ‫انشعابياند‪ ٬‬همانند‬



‫‪eager‬‬



‫در‬



‫‪a man eager to help others‬‬



‫که با اسم‬



‫‪a man‬‬



‫جفت همبستگي‬



‫ميسازد‪ .‬در اين مثال صفت‪ ٬‬همانند بند موصولي‪ ٬‬در زبان انگليسي همبسته مـفعولي‬ ‫است و رابطه آن با اسم‪٬‬‬



‫ترتيب ‪xy‬‬



‫است که با تـرتيب اصـلي‬



‫‪VO‬‬



‫در زبـان انگـليسي‬



‫همخوان است‪.‬‬ ‫ترتيب عدد‪ ٬‬و يا صفت عددي‪ ٬‬و اسم نيز به نظر ميرسد که در اين گويش جـفت‬ ‫همبستگي ايجاد نکند‪ .‬زيرا عدد نيز رفتار و ساختاري مشابه صفتهاي توصيفگر در اين‬ ‫ـگويش دارد‪ .‬عدد قبل از اسم قرار ميگيرد و کلمهاي غيرگروهي و غيرانشعابي است‪:‬‬ ‫اين سه گنجشک زرد‬



‫‪malja‬‬



‫ـگنجشک‬



‫آن دو کتاب‬



‫در هر دو مورد صفات اشاره ‪ ßi‬و‬



‫¡‪zard-‬‬



‫زرد‬



‫‪kitaª b‬‬



‫ـکتاب‬ ‫‪u‬‬



‫‪ß‬‬



‫¡‪so:tt‬‬



‫‪ßi‬‬



‫¡‪do:tt‬‬



‫‪ßu‬‬



‫سهتا‬ ‫دوتا‬



‫اين‬ ‫آن‬



‫)‪(24a‬‬ ‫)‪(24b‬‬



‫قبل از عدد قرار گرفتهاند‪ .‬واضح است که عدد‬



‫عبارتي غيرگروهي و غيرانشعابي است‪ ٬‬در عين آنکه نميتواند نسبت به اسـم بـعدي‬ ‫خود هسته محسوب شود‪ .‬لذا اين دو در چارچوب نظريههاي هستهــوابسـته و جـهت‬ ‫‪24) Modifier‬‬



‫‪١١٨‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫مقاله‬



‫انشعاب نميگنجند و جفت همبستگي نميسازند‪.‬‬ ‫قيدها ـ‪ /‬صفات تشديدگر همانند خيلي ‪ ٬‬بسيار نيز در زبانهاي دنيا جفت هـمبستگي‬ ‫نميسازند )دراير ‪.(٩٧ :١٩٩٢‬‬



‫در جمالت‬



‫)‪(25‬‬



‫هوا خيلي سرد است‪.‬‬



‫¡‪sard-‬‬



‫‪xeyli‬‬



‫‪havaª‬‬



‫)‪(25a‬‬



‫من خيلي گرمم است‪.‬‬



‫¡‪garm-‬‬



‫‪xeyli‬‬



‫‪ma‬‬



‫)‪(25b‬‬



‫صفت تشديدگر غيرگروهي و غيرانشـعابي است و تـرتيب آن بـا‬



‫صفت بعدي جفت همبستگي ايجاد نميکند و معنادار نيست‪.‬‬ ‫ـگويش گيلکي لنگرود‪ ٬‬همانند زبان فارسي‪ ٬‬فاقد حرف تـعريف مـعرفه و نکـره‪ ٬‬و‬ ‫همانند فارسي داراي پسوند نکرهساز‬ ‫اشاره ‪i‬‬



‫‪ß‬‬



‫»اين« و‬



‫‪u‬‬



‫‪ß‬‬



‫است‪ .‬از سوي ديگر‪ ٬‬در اين گـويش صـفات‬



‫‪-i‬‬



‫»آن« وجود دارد که قبل از اسم و صفت و اعداد ماقبل اسم به کار‬



‫ميروند )‪ (24‬ـ‪ .‬دستورهاي سنتي حروف تعريف را نوعي توصيفگر و لذا وابسته اسم به‬ ‫شمار ميآورند‪ ٬‬که در اين صورت حرف تعريف وابسته مفعولي و اسم وابسـته فـعلي‬ ‫است‪ .‬اـگر اين نظر را بپذيريم و حرف تعريف و اسم را جفت همبستگي بدانيم‪ ٬‬آنگاه‬ ‫برـاساس يافتههاي آماري دراير )‪ (١٠٤ :١٩٩٢‬همبستگي مـعکوسي بـين تـرتيب حـرف‬ ‫تعريف و اسم و ترتيب اصلي‬



‫‪VO‬‬



‫يا‬



‫‪OV‬‬



‫وجود دارد‪ .‬يعني حرف تعريف به تعداد بسيار‬



‫بيشتري بعد از اسم در زبانهاي ‪ OV‬ـ‪ ٬‬در مقايسه با زبـانهاي ‪ VO‬ـ‪ ٬‬قـرار مـيگيرد‪ .‬بـه‬ ‫عبارت ديگر‪ ٬‬جفت همبستگي اسم و حرف تعريف برـاساس نظريه هستهــوابسـته بـا‬ ‫ترتيب کلمات اصلي‬



‫‪VO‬‬



‫يا‬



‫‪OV‬‬



‫همبستگي ندارد‪ ٬‬يا همبستگي معکوس دارد‪.‬‬



‫حال اـگر برـاساس نظريه جديد ايکســتيره )ابني ‪ (١٩٨٧‬حرف تعريف را هسته گروه‬ ‫اسمي و وابسته فعلي و اسم‬



‫يا ‪NÓ/NÅ‬‬



‫را همبسته مـفعولي بـدانـيم‪ ٬‬آنگـاه هـم نـظريه‬



‫هستهــوابسته و هم نظريه جهت انشعاب رابطه معناداري بين ترتيب اين جفت همبستگي‬ ‫و ترتيب کلمات اصلي پيشبيني ميکنند‪ .‬در واقع‪ ٬‬يافتههاي درايـر نشـان مـيدهد کـه‬ ‫ترتيب جفت همبستگي ] ـحرف تعريف‪+‬‬ ‫زبانهاي‬



‫‪VO‬‬



‫و‬



‫جفت ‪yx‬‬



‫اسم[ يعني ‪xy‬‬



‫به تـعداد بسـيار بـيشتري در‬



‫نيز به تعداد بسيار بيشتري در زبانهاي‬



‫‪OV‬‬



‫يافت ميشود‬



‫)‪ Ä‬ـدراير ‪.(١٠٤ :١٩٩٢‬‬ ‫لذا در زبان انگليسي که داراي حروف‬



‫تعريف ‪the, an, a‬‬



‫است‪ ٬‬همانند زبان فرانسه‪٬‬‬



‫مقاله‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫‪١١٩‬‬



‫و برخالف زبان فارسي و گويش گيلکي لنگـرود‪ ٬‬ايـن حـروف تـعريف بـا اسـم جـفت‬ ‫همبستگي ميسازند و رابطه معناداري با ترتيب اصلي‬ ‫حال اـگر به صفات اشاره‪٬‬‬



‫يعني ‪» ßi‬اين« و ‪u‬‬



‫‪ß‬‬



‫‪VO‬‬



‫در زبان انگليسي دارند‪.‬‬



‫»آن«‪ ٬‬در اين گويش برگرديم يافتههاي‬



‫حروف تعريف درباره آنها نيز صادق است‪ .‬يعني اـگر صفات اشاره فوق را توصيفگر اسم‬ ‫و وابسته اسم و‪ ٬‬در نتيجه‪ ٬‬همبسته مفعولي‪ ٬‬و اسم را هسته بدانيم‪ ٬‬آنگاه اين دو نهتنها‬ ‫در زبان فارسي و گـويش گـيلکي لنگـرود‪ ٬‬بـلکه در هـيچيک از زبـانهاي دنـيا جـفت‬ ‫همبستگي نميسازند )‪ Ä‬دراير ‪ .(٩٧ :١٩٩٢‬يعني صفت اشاره نيز همانند صفات ديگر قبل‬ ‫از اسم قرار ميگيرد و جفت همبستگي نميسازد‪ .‬ولي اـگر صفت اشاره را نوعي حرف‬ ‫تعريف به شمار آوريم‪ ٬‬آنگاه صفت اشاره همبسته فعلي و اسم همبسته مفعولي است و‬ ‫برـاساس هر دو نظريه هستهــوابسته و جهت انشعاب آن دو جفت همبستگي خواهـند‬ ‫ساخت که با ترتيب کلمات اصلي همبسته است‪.‬‬ ‫به نظر نگارنده صفات‬



‫اشاره ‪ ßi‬و ‪u‬‬



‫در گويش گيلکي لنگرود‪ ٬‬همانند زبان فارسي‪٬‬‬



‫‪ß‬‬



‫از طبقه حروف تعريف هستند که خود يک گروه نقشي به نام گروه نقشي حرف تعريف‬ ‫)‪(DetP‬‬



‫فرافکن ميکنند و با ‪ NP‬يا گروه اسمي ترکيب شده يک عبارت گروهي کامل به‬



‫‪DP‬‬



‫ميسازند‪ .‬يک دليل اين نکته آن است که عدد‪ ٬‬صفت توصيفگر و تشديدگرها‬



‫نام‬



‫هرچند غيرانشعابي و غيرگروهياند‪ ٬‬قابل تکرار‬



‫هستند‪ ٬‬ولي ‪ ßi‬و ‪u‬‬



‫‪ß‬‬



‫در اين گويش قابل‬



‫تکرار نيستند و‪ ٬‬در ضمن‪ ٬‬غيرگروهي و غير انشعابياند‪ ٬‬که همان مالـکهـاي هـمبسته‬ ‫فعلي در نظريه جهتانشعاب است‪ .‬بنابراين‪ ٬‬نتيجه ميگيريم که صفات‬ ‫عباراتي مانند‬



‫‪» ßi rika‬اين بچه« ‪u lâku ٬‬‬



‫همبستگي ميسازند‪ .‬ترتيب اين جفت‬ ‫‪OV‬‬



‫‪ß‬‬



‫اشاره ‪ ßi‬و ‪u‬‬



‫‪ß‬‬



‫در‬



‫»آن دخـتر جـوان« بـا اسـم بـعد از خـود جـفت‬



‫همبستگي ‪xy‬‬



‫است که با ترتيب کلمات اصـلي‬



‫در اين گويش همبسته نيست‪.‬‬



‫رابطه بين وندهاي زمان‪ ٬‬نمود‪ ٬‬مطابقه و ماده فعل‪ .‬گرينبرگ )‪ (١٩٦٣‬در بررسي دادههايش‪٬‬‬ ‫ـکه مشتمل بر ‪ ٣٠‬زبان بود‪ ٬‬نشان داد که جفت وندــماده فعل جفت همبستگي ميسازد‪٬‬‬ ‫به طوري که وند وابسته فعلي و ماده فعل همبسته مفعولي است‪ .‬اين توصيف بر اساس‬ ‫نظريه هستهــوابسته قابل توجيه است‪ ٬‬ولي چون هم ونـد و هـم مـاده فـعل سـازههاي‬ ‫غـيرگروهي و غـيرانشـعابي هسـتند‪ ٬‬نـظريه جـهت انشـعاب نـميتوانـد آنـها را جـفت‬ ‫همبستگي به شمار آورد‪ .‬حال اـگر بر اساس نظريه هستهــوابسته وند را هسته و ماده فعل‬



‫‪١٢٠‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و ‪...‬‬



‫مقاله‬



‫را همبسته مفعولي و وابسته بدانيم‪ ٬‬آنگاه انتظار داريم که زبانهاي‬ ‫مالحظه و معناداري داراي پسوند و زبانهاي‬ ‫دراير اين امر در مورد زبانهاي‬



‫‪OV‬‬



‫‪VO‬‬



‫‪OV‬‬



‫داراي پيشوند باشند‪ .‬طبق دادههاي‬



‫صادق است‪ ٬‬يعني زبانهاي‬



‫داراي پســوند وجــه ‪ /‬زمـان هسـتند و زبـانهاي‬



‫به طـور قـابل‬



‫‪VO‬‬



‫‪OV‬‬



‫به طور معناداري‬



‫هـم داراي پسـوند و هـم داراي‬



‫پيشوندند‪ ٬‬اما تعداد زبانهاي پسونددار کمي بيشتر است‪ .‬در حالي که انـتظار مـيرود‬ ‫زبانهاي‬



‫‪VO‬‬



‫بيشتر پيشوندي باشند‪ .‬با وجود اين‪ ٬‬دراير اين تفاوت انـدک را مـعنادار‬



‫نميداند و ترتيب وند وجه ‪ /‬زمان و ماده فعل را جفت همبستگي ميداند‪.‬‬ ‫اـگر اين نظريه را بپذيريم‪ ٬‬آنگاه درمييابيم که در گـويش گـيلکي لنگـرود ونـدهاي‬ ‫مطابقه‪ ٬‬زمان و وجه به طور کامل بعد از فعل قرار ميگيرند‪ ٬‬يعني تنها به صورت پسوند‬ ‫ظاهر ميشوند‪٬‬‬



‫لذا ترتيب آنها با فعل ‪yx‬‬



‫است‪ .‬ترتيب اين جفت با ترتيب اصلي ‪ OV‬در‬



‫اين گويش همبسته است‪ ٬‬هرچند که اين مسئله فقط در چارچوب نظريه هستهــوابسته‬ ‫صدق ميکند و نه در چارچوب نظريه جهت انشعاب‪.‬‬



‫‪ ٦‬نتيجهـگيري‬ ‫هدف اين مقاله بررسي و ارائه شواهد درباره ترتيب کلمات اصلي‪ ٬‬جفتهاي همبستگي‬ ‫و نيز ارائه تحليل درباره ساختار و علت وجود اين جفتهاي همبستگي در گويش گيلکي‬ ‫لنگرود بوده است‪ .‬در اين مقاله ‪ ١٤‬مورد جفت همبستگي در گويش گيلکي شناسايي و‬ ‫بر اساس دو نظريه هستهــوابسته و جهت انشعاب مورد تحليل قرار گرفت‪ .‬همچنين بر‬ ‫اساس شواهد و تحليل ار ائهشده در بخش دوم مقاله نشان داديم که ترتيب زيربنايي و‬ ‫ـکــلمات اصــلي در ايـن گـويش‬ ‫همبستگي با ترتيب‬



‫‪OV‬‬



‫‪SOV‬‬



‫است‪ .‬آنگـاه تـرتيب سـازهها را در جـفتهاي‬



‫مقايسه کرده‪ ٬‬همبستگي يا عدم همبستگي ترتيب سازهها را در‬



‫جفتهاي همبستگي با ترتيب‬



‫‪OV‬‬



‫نشان داديم‪ .‬در ‪ ٩‬مورد ترتيب سازهها در جفتهاي‬



‫همبستگي شناساييشده با ترتيب اصلي‬ ‫ِ‬ ‫همبستگي شناساييشده بـا تـرتيب اصـلي‬ ‫سازهها در جفتهاي‬ ‫ِ‬ ‫‪OV‬‬



‫همبستگي داشت و در ‪ ٥‬مـورد تـرتيب‬ ‫‪OV‬‬



‫در ايـن گـويش‬



‫همبستگي نداشت‪ .‬همچنين مشاهده کرديم که فقط در يک مورد نظريه جهت انشعاب‬



‫بهتر و کارآمدتر از نـظريه هسـتهــوابسـته قـادر بـه تـوجيه هـمبستگيها در جـفتهاي‬ ‫همبستگي است‪ .‬چنان که دراير )‪ (١٣٣ :١٩٩٢‬ادعا ميکند‪ ٬‬عـلت وجـود هـمبستگي در‬



١٢١



١/ ١ ‫ـگويششناسي‬ ... ‫ترتيب کلمات اصلي در جمالت ساده و‬



‫مقاله‬



‫جفتهاي همبستگي تمايل زبانها به انشعاب پيوسته به سمت چپ يا انشعاب پيوسته‬ ‫ مورد زبان تمايل به انشعاب‬٩ ‫ در گويش گيلکي نشان داديم که در‬.‫به سمت راست است‬ ‫ دراير معتقد است که‬.‫ مورد تمايل به انشعاب به سمت راست دارد‬٥ ‫به سمت چپ و در‬ ‫ بندها و جمالت داراي انشعاب پيوسته به سوي چپ يا به سوي راست‬٬‫پردازش گروهها‬ .‫آسانتر از پردازش آنها هم به سوي چپ و هم به سوي راست است‬ ‫منابع‬ Abney , S. P. (1987). T h e E n glish N o u n Ph rase in Its S en ten tial A spect. Ph. D. Dissertation, MIT, Cambridge, Mass.



Aske, J. (1997). Basque Word Order. Ph. D. Dissertation, University of California, Berkeley. Bybee , J. L., R. Perkins and W. Pagliuca (1994). T h e Evalu ation o f G ram m ar: T en se, A spect, an d Modality in the Languages of the World. University of Chicago Press.



Comrie, B. (1989). Language Universals and Linguistic Typology. 2nd ed. Basil Blackwell Ltd. Dryer, M. S. (1992). ``The Greenbergian Word Order Correlations''. in Language 68, pp. 81-138. Greenberg, J. H. (1963). ``Some Universals of Grammar with Particular Reference to the Order of Meaningful Elements''. in Universals of Language. Cambridge, MA: MIT Press.



Karimi, S. (2000). A Minimalist Approach to Scrambling: Evidence from Persian. Ms. Department of Linguistics, University of Arizona.



Kiss, K. E. (1998). ``Identificational Focus versus Information Focus''. in Language 74, No. 2, pp. 245-273.



Lehmann, W. (1978). ``The Great Underlying Ground - Plans''. in Syntactic Typology. ed. W. P. Lehmann. Austin: University of Texas Press.



Ling, M. (1994). ``Scrambling in German: Reconciling the Analyses''. in Cahiers Linguistiques D'Ottawa , vol. 22, pp. 61-75.



Puskas, G. (2000). ``Word Order in Hungarian: the Syntax of A' Position''. in Linguistik Aktuell , vol. 33. John Benjamin.



Vennemann, Th. (1974). ``Topics, Subjects, and Word Order: from SXV to SVX via TVX''. in Historical Linguistics. eds. J. M. Anderson and Ch. Jones. North-Holland Linguistic Series.



©



‫ـگويششناسي‬



‫‪09QOMI.NQD‬‬



‫نمونه ‪٤‬‬



‫‪D:3‬‬



‫ع‪.‬آ‪ ٥ .‬ص‬



‫‪١٣٨٤/٠٥/٢٣‬‬



‫فارسيقمي‬ ‫حميد حسني‬ ‫اشرف صادقي‪ ٬‬باورداران‪ ٬‬قم ‪ ١٥٧ ٬١٣٨٠‬صفحه‪.‬‬ ‫فارسي قمي ‪ ٬‬علي‬ ‫ِ‬ ‫فهرست برخي ضرب المثلهاي‬ ‫فارسي قمي ‪ ٬‬عالوه بر پيشگفتار و مقدمه‪ ٬‬شامل واژهنامه‪٬‬‬ ‫ِ‬ ‫لغات کِ رمِ جگاني است‪.‬‬ ‫بخش ِ‬ ‫قمي‪ ٬‬و ِ‬ ‫گردآوري موا ِّد کتاب از چهل و انـدي سـال‬ ‫مؤلّ ف‪ ٬‬در پيشگفتار‪ ٬‬به عالقه خود به‬ ‫ِ‬ ‫سرگرم تحصيل بوده‪٬‬‬ ‫دوم دبيرستان‬ ‫ِ‬ ‫پيش‪ ٬‬يعني از سالهاي ‪ ١٣٣٦‬تا ‪ ١٣٣٨‬که در دوره ِ‬ ‫اشاره کرده است‪.‬‬



‫آوايي آن ذـکر شده‬ ‫فارسي قمي درج و ويژگيهاي‬ ‫در مقدّ مه‪ ٬‬قديمترين نمونههاي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫است‪ .‬دکتر صـادقي‪ ٬‬اسـتاد زبـانشناسي در دانشگـاه تـهران‪ ٬‬کـه در گـويششناسي و‬ ‫آوايي فارسي‬ ‫نظام‬ ‫ِ‬ ‫ـگويشهاي ايراني سابقه ممتدّ مطالعاتي دارد‪ ٬‬به روشي علمي درباره ِ‬



‫پايان مقدّ مه‪ ٬‬بـه اخـتصار‪ ٬‬بـه‬ ‫هاي روشن به بحث پرداخته است‪ .‬در ِ‬ ‫ـکر مثال ِ‬ ‫قمي‪ ٬‬با ذ ِ‬ ‫فارسي قمي اشاره شده است‪.‬‬ ‫نحوي‬ ‫پارهاي ويژگيهاي صرفي و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬



‫اصلي کتاب است و حدود ‪ ١٢٠‬صفحه به آن اختصاص داده‬ ‫بخش‬ ‫در »واژهنامه«‪ ٬‬که ِ‬ ‫ِ‬



‫توضيحات نسبتًا مختصر فهرست شده است‪.‬‬ ‫ترتيب الفبا و با‬ ‫شده‪ ٬‬واژههاي قمي به‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬



‫فارسي قمي ‪ ٬‬بيترديد در پژوهشهاي گويششناختي بسيار مفيد خـواهـد بـود و مـا‬ ‫ِ‬



‫فال نيک ميگيريم‪.‬‬ ‫انتشار آن را به ِ‬ ‫ِ‬ ‫هنگام‬ ‫نگارنده‪٬‬‬ ‫ميان بعضي از لغات مندرج در آن و برخي‬ ‫مرور واژهنامه فارسي قمي ‪ِ ٬‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لحاظ ساخت و آوا مشـابهتهايي ديـد کـه بـراي مـزيد فـايده‬ ‫لغوي کُ ردي‪ ٬‬از‬ ‫عناصر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪١‬‬ ‫فهرست آنها را ذيالً عرضه ميدارد ـ‪:‬‬ ‫لغات مذکور‪ ٬‬بهجز کُ ردي و قمي‪ ٬‬در گويشهاي ايـرانـي )بـهويژه گـويشهاي‬ ‫شمار زيادي از‬ ‫‪١‬ـ(ــممکن است‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪١٢٢‬‬



‫نقد و بررسي‬



‫قمـي‬



‫آبرود کردن‬ ‫بر ه )بسيار زشت و بدقواره(‬ ‫ِا ِ‬ ‫َا مبونه‬ ‫ِا نجوندن‪ِ ٬‬ا نجيدن‬ ‫ِا نجه ِا نجه‬ ‫اوسار‬ ‫باديه‬ ‫بالوک‪ُ ٬‬ب لوک‬ ‫بورون‪ ٬‬بوران‬ ‫بيغيرت )‪(bî-qîrat‬‬ ‫ِپرکه ِپ رکه‬ ‫َپ َس ک‬ ‫شهر قم(‬ ‫ِپ شت )در ِ»پ َ‬ ‫شت بون«؛ تلف ِ‬ ‫ّظ پايين ِ‬ ‫ِپ شگَل‬ ‫پشه کوره‬ ‫ِپ نتي‬ ‫پوش‬ ‫پهنايي‪ ٬‬پهنا‬ ‫تارشيدن‬ ‫تاروندن‬ ‫تَ ماته‬ ‫تندور )در »تندورخشک«(‬ ‫»جاج گا«(‬ ‫ِج گا )در‬ ‫ِ‬ ‫ُجل )و( جا‬ ‫حوض خيلي چال است(‬ ‫ْ‬ ‫چال )با کاربر ِد وصفي‪ :‬اين‬ ‫چالکرسي‬ ‫َچ ک‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫فارسي قمي‬



‫‪١٢٣‬‬



‫ـکُ ردي‬ ‫‪'âwr¤ ût k•rd•n‬‬ ‫‪`îbrat‬‬ ‫‪'ambâna / hawâna‬‬ ‫‪hanjând•n / hanj•nîn / 'anj•nîn‬‬ ‫‪hanj•r¤ -hanj•r¤‬‬ ‫‪hawsâr / 'awsâr‬‬ ‫‪bâyya / bâdiya‬‬



‫‪) bâlûka‬زگيل(‬ ‫‪bôrân‬‬ ‫‪bê-γîrat‬‬ ‫‪b•r¤ ka-b•r¤ ka‬‬ ‫‪pasak / pastak‬‬ ‫‪p•št‬‬ ‫‪p•škal¤‬‬ ‫‪mêša-kwêra ٢‬‬ ‫‪p•ntî / pîntî‬‬



‫‪) pûš‬ـگياه خشک بياباني(‬ ‫‪pânâyî‬‬ ‫‪tâšîn‬‬ ‫‪târând•n‬‬ ‫‪tamâta‬‬ ‫‪tandûr / tanûr‬‬ ‫‪jêgâ / jêga‬‬ ‫‪j•l-û-jê‬‬ ‫‪§ câl¤‬‬ ‫‪§ câl¤ a-qursî‬‬ ‫‪§ cak‬‬



‫مغرب ايـران و‬ ‫‪ Ã‬مرکزي و غربي( نيز وجود داشته باشند‪ .‬مراد از کُ ردي‪ ٬‬گويشهايي از اين زبان است که در‬ ‫ِ‬ ‫معني »مگس« است‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ( ـ ‪ mêš‬در کُردي به‬ ‫مشرق عراق به آنها تکلّ م ميشود‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬



‫‪١٢٤‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫فارسي قمي‬



‫ـنقد و بررسي‬



‫قمـي‬



‫ـکُ ردي‬



‫چيله‪ ٬‬چيليکه‬ ‫حاجيلِيلَ ک‬ ‫خاـک و خُ ل‬



‫‪§ cîla / § cîlka‬‬



‫خامه‬ ‫خورد شدن در چيزي‬ ‫دال‬ ‫دامبک‬ ‫َد ّس و ِپل‬ ‫دشمناتي‬ ‫دوگمه‬ ‫ديزه‬ ‫ديم‬ ‫رود‬ ‫ريش َچ رمه‬ ‫ِزرت‬ ‫زردينه‬ ‫ُزل و َز نده‬ ‫ِز نجير‪ِ ٬‬ز نجيل‬ ‫زولوبيا‬ ‫ساج‬ ‫ساز‬ ‫َس کو‬ ‫سيسلْ ک‬ ‫َ‬



‫‪¤ h âjî-lalaq / ¤ h âjî-laqlaq‬‬ ‫‪ ٣‬ـ ‪xâk-û-xôl¤‬‬



‫‪) xâm‬تابنخورده؛ ِم تقال(‬ ‫‪) wurdaw bûn‬در گويش سنندجي(‬ ‫‪dâl¤‬‬ ‫‪d•mak / d•mbak‬‬ ‫)‪das-û-p•l / dast-û-p•l‬‬ ‫‪ ٤‬ـ ‪duz§ m•nâyatî / dušm•nâyatî‬‬ ‫‪dûgma‬‬ ‫‪dêza‬‬ ‫‪dîm ٥‬‬ ‫‪rôl¤ a‬‬ ‫‪/ ¤ r îš-c‬‬ ‫‪ ٦‬ـ ‪§ arm•g‬‬



‫‪¤ r îš-c‬‬ ‫‪§ armû‬‬



‫‪z•r¤ ta‬‬ ‫‪ ٧‬ـ ‪zardêna‬‬ ‫‪z•l-û-zînû‬‬ ‫‪z•njîr / z•njîla‬‬ ‫‪zulûbiyâ‬‬ ‫‪sâj‬‬ ‫‪٨‬ـ‪sâz‬‬ ‫‪sakô‬‬ ‫‪sîs•rk‬‬



‫معني خاـک است‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ( ـ ‪ xôl¤‬ـ‪ ٬‬بهتنهايي نيز‪ ٬‬در کُردي به ِ‬ ‫حاصل مصدرساز است؛‬ ‫پسوند‬ ‫‪٤‬ـ( ـ ‪ -atî‬در کُردي‬ ‫معني »اتّ حاد و يگانگي«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫مانند ‪ yaki-yati‬به ِ‬ ‫معني »سفيداب« )روشور( است‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ( ـ ‪ dîma-šôra‬به ِ‬ ‫معني »سفيد« است‪.‬‬ ‫به‬ ‫مطلقًا‬ ‫سنندجي‬ ‫در‬ ‫‪٦‬ـ( ـ ‪ § carmû‬و ‪§ carm•g‬‬ ‫ِ‬ ‫معني »تخم دوزرده« است‪.‬‬ ‫‪٧‬ـ( ـ ‪ zardêna-hêlka‬نيز گفته ميشود‪ hêlka-y dû-zardêna .‬به ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪٨‬ـ(ــدر احوالپرسي‪٬‬‬ ‫»سر کيفي؟«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫»سر حالي؟«‪ِ ٬‬‬ ‫عبارت ?‪ kayf-•t sâz-a‬يعني ِ‬



‫نقد و بررسي‬



‫قمـي‬



‫سفيدينه‬



‫شيت شدن‬ ‫شيت کردن‬ ‫طناف‬ ‫غيرت )‪(qîrat‬‬ ‫قبض شدن‬ ‫قُل زدن‬ ‫قَ ميش‬ ‫قود‬ ‫قيچ‬ ‫ـکاليسکه‬ ‫ـ ِکپ‬ ‫ـکَ ِسل‬ ‫ـکَ شيده‬ ‫ـکُل‪ ٬‬کُله‬ ‫ـکُل )در »ـکُل زدن«(‬ ‫ـکُلِ نگ‬ ‫ـکَلُ وش )نوعي گيوه(‬ ‫ـگربهشور کردن‬ ‫ـگِ شتي )در »ـگِ شتي و باني ) بالي( «(‬ ‫ماتَّل‬ ‫مِ رنُو‬ ‫له م‬ ‫َم َ‬ ‫ميليج ک‬ ‫َ‬ ‫ناخوش‬ ‫وردينه‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫فارسي قمي‬



‫‪١٢٥‬‬



‫ـکُ ردي‬ ‫‪s•piyêna ٩‬‬ ‫‪šî bûnawa‬‬ ‫‪١٠‬‬



‫‪šî k•rdnawa‬‬



‫‪tanâf‬‬ ‫‪γîrat‬‬ ‫‪qabz bûn‬‬ ‫‪qul¤ t lê-dân / qul¤ t x•st•n ١١‬‬



‫‪) qâmîš / qamîš‬ني(‬ ‫‪qut / qût‬‬ ‫)ويژگي کسي که يکي از چشمانش کوچکتر است(‬ ‫‪qîc‬‬ ‫§‬ ‫ِ‬ ‫‪kâlîska / gâlîska‬‬ ‫‪k•p‬‬ ‫‪kas•l‬‬ ‫‪kašiya / kašîda‬‬ ‫‪kul‬‬ ‫‪qul¤ t ١٢‬‬ ‫‪g / qul¤ îÉ‬ـ‪qul¤ îÉ‬‬ ‫‪k•l¤ âš‬‬ ‫‪p•šîla-šôr k•rd•n‬‬ ‫‪g•štî‬‬ ‫‪mât•l¤ / mah‬‬ ‫‪¤ tal‬‬ ‫‪yâw‬ـ‪m•r¤ É‬‬ ‫‪mal¤ ¤ h am / malham‬‬ ‫‪malîc§ •k‬‬ ‫‪naxôš‬‬ ‫‪wardêna‬‬



‫‪٩‬ـ( ـ ‪ s•piyêna-hêlka‬نيز گفته ميشود‪.‬‬ ‫‪١٠‬ـ( ـ ‪ šî bûnawa‬و ‪ šî k•rdnawa‬فقط در مور ِد پنبه و پشم به کار ميرود‪.‬‬ ‫)مصدر بسيط(‪» :‬انداختن«‪.‬‬ ‫)مصدر پيشوندي(‪» :‬زدن«؛ ‪x•st•n‬‬ ‫‪١١‬ـ( ـ ‪lê-dân‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫مضارع‬ ‫بن‬ ‫ردي‪٬‬‬ ‫ک‬ ‫ُ‬ ‫در‬ ‫نيز‬ ‫)مصدر الزم( است‪.‬‬ ‫»پختن«‬ ‫معني‬ ‫به‬ ‫‪kul‬‬ ‫‪¤‬‬ ‫‪ân‬‬ ‫و‬ ‫‪kul‬‬ ‫‪¤‬‬ ‫‪în‬‬ ‫‪١٢‬ـ( ـ ‪kul¤‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪١٢٦‬‬



‫فارسي قمي‬



‫قمـي‬



‫ـنقد و بررسي‬



‫ـکُ ردي‬



‫هِ ِرش‬ ‫همريش‬ ‫هِ ناس‬ ‫ُه وار کردن‬ ‫‪١٣‬‬



‫‪hêr•š‬‬ ‫‪hâw-r¤ îš‬‬ ‫‪hanâsa‬‬ ‫‪hâwâr k•rd•n‬‬



‫فهرست‬ ‫اهم منابع‬ ‫ِّ‬



‫ِ‬ ‫فرهنگ فارسيـ کُردي ‪ ٬‬بيجا‪ ٬‬بيناشر‪١٣٦١ ٬‬؛‬ ‫بابان‪ ٬‬شکراهلل‪٬‬‬



‫ارت معارف‪ ٣ ٬‬مجلد‪١٩٧٦ - ١٩٦٠ ٬‬؛‬ ‫ٌ‬ ‫خال ‪ ٬‬محمد‪ ٬‬فهرههنگي خا §ل ‪ ٬‬عراق‪ ٬‬سليمانيّ ه‪ ٬‬وز ِ‬



‫جلد اول )ء ـ ب(‪١٣٦٧ ٬‬؛‬ ‫ذبيحي‪٬‬‬ ‫عبدالر حمان‪ ٬‬قامووسي زباني کوردي ‪ ٬‬اروميه‪ ٬‬صالحالدّ ين ايّ وبي‪ِ ٬‬‬ ‫ّ‬ ‫چاپ اول‪١٣٦٩ - ١٣٦٨ ٬‬؛‬ ‫شرفکندي‪٬‬‬ ‫ّ‬ ‫عبدالرحمن )ههژار(‪ ٬‬ههنبانه ٌبو رينه ‪ ٬‬تهران‪ ٬‬سروش‪ ٢ ٬‬مجلد‪ِ ٬‬‬



‫ِ‬ ‫فرهنگ ماد ‪ ٬‬تهران‪ ٬‬مؤسسه مطبوعاتي عطايي‪ ٢ ٬‬مـجلد )ء ـ ب(‪ ١٣٦١ ٬‬و‬ ‫صفيزاده ٌبو رهـکهيي‪ ٬‬صدّ يق‪٬‬‬



‫‪.١٣٦٩‬‬



‫‪Jaba, M. Auguste, Dictionnaire kurd-français, Saint-Petersbourg, [published by] M. Ferdinand Justi,‬‬ ‫‪1879; Wahby, Tawfiq & Edmonds, C. J., A Kurdish-English Dictionary, GB, Oxford, 1966.‬‬



‫©‬



‫فارسي معيار )برگرفته از ترکي( مقايسه شود‪.‬‬ ‫»يورش «‬ ‫‪١٣‬ـ(ــبا‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬



‫ـگويششناسي‬



‫‪10REZAYA.NQD‬‬



‫نمونه‪٣‬‬



‫‪D:3‬‬



‫ح‪ :‬سينا غ‪ :‬عآ ‪ ٨‬ص‬



‫‪١٣٨٤/٠٥/٢٣‬‬



‫عرصه سيمرغ‬ ‫محر م رضايتي کيشهخاله )دانشگاه گيالن(‬ ‫ّ‬ ‫نقدي بر‪ :‬فرهنگ تطبيقي تالشي‪ ٬‬تاتي‪ ٬‬آذري ‪ ٬‬علي عبدلي‪ ٬‬شرکت سهامي انـتشار‪٬‬‬ ‫تهران ‪ ٤٦٧ ٬١٣٨٠‬صفحه‪.‬‬ ‫علي عبدلي از قلمزنان پرکار تالشي است که تا به حال تأليفات متعددي از ايشان در‬ ‫موضوعات مختلف تالششناسي به چاپ رسيده است‪ .‬اين کتاب‪ ٬‬آخرين اثر او و شامل‬ ‫هفت بخش است‪.‬‬ ‫بخش اول مقدمه و کتابشناسي‪ ٬‬شامل پيشگفتار‪ ٬‬مقدمه‪ ٬‬منابع زبان تالشي‪ ٬‬تاتي‪٬‬‬ ‫آذري و‪ ٬‬همچنين‪ ٬‬راهنماي آوانگاري است‪ .‬بـخش دوم دربـاره دسـتور‪ ٬‬بـخش سـوم‬ ‫واژهنامه تالشيــتاتي‪ ٬‬بخش چهارم واژهنامه آذري‪ ٬‬بخش پنجم نمايه واژگان لنکرانـي‪٬‬‬ ‫بخش ششم نمايه واژگان تاتي و آخرين بخش شامل امثال و حکم است‪.‬‬ ‫هرچند اين کتاب آخرين اثر مؤلف است و به قول خـود او پس از گـذران ‪ ٢٣‬سـال‬ ‫تجربه فعاليتهاي پژوهشي به صورت تخصصي در زمينه تات و تالششناسي نـوشته‬ ‫شده‪ ٬‬متأسفانه از جهات مختلف‪ ٬‬از جمله‪ :‬ساخت اثر‪ ٬‬شيوه تحقيق‪ ٬‬کيفيت توصيف‪٬‬‬ ‫ـکميت مواد‪ ٬‬صحت مطالب و جز آن اشکاالت و کاستيهاي فراوان دارد‪.‬‬ ‫اين اثر‪ ٬‬چنان که خود مؤلف نيز اشارت نموده‪ ٬‬صورت پيراسـته و کـاملي است از‬ ‫ـکتاب ديگر وي با نام فرهنگ تاتي و تالشي که در سال ‪ ١٣٦٣‬در ‪ ١٧٠‬صفحه به طبع رسيد و‬ ‫در همان سال به اختصار مـعرفي و نـقد شـد‪ .١‬هـر دو کـتاب بـه مـعناي حـقيقي‪ ٬‬آثـار‬ ‫‪١‬ـ(ــعلياشرف صادقي‪» ٬‬فرهنگ تاتي و تالشي«‪ ٬‬مجله زبانشناسي‪ ٬‬س‪ ٬١‬ش‪ ٬١٣٦٣ ٬٢‬ص‪.١٠٩‬‬ ‫‪١٢٧‬‬



‫‪١٢٨‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫عرصه سيمرغ‬



‫نقد و بررسي‬



‫زبانشناسي محسوب نـميشوند‪ .‬زبـانشناسي عـلمي است بـا نگـرشها‪ ٬‬روشهـا و‬ ‫ابزارهاي مشخص که متأسفانه پژوهشهاي زباني نويسنده فاصله زيادي با آن دارد‪.‬‬ ‫در بخش اول‪ ٬‬مؤلف بر اساس آثار ترجمه شده روسي و برخي منابع ايراني‪ ٬‬درباره‬ ‫پيشينه تاريخي تات و تالش‪ ٬‬پر اـکندگي جغر افيايي‪ ٬‬آمار جمعيت و موقعيت زباني آنها‪٬‬‬ ‫ـکم و بيش مطالبي آورده و سعي کرده است صرفًا از رهگذر مقايسه ساده تعدادي لغات‬ ‫تاتي و تالشي با واژههاي هـمانند خـود در زبـانهاي پـهلوي و اوسـتايي‪ ٬‬بـه ارتـباط و‬ ‫پيوستگي آنها با زبانهاي باستاني و ميانه تأـکيد کند‪ .‬نکـات قـابل ذـکـر در ايـن بـخش‬ ‫عبارتاند از‪:‬‬ ‫‪ .١‬مقدمه حاوي نکات تازه و ارزشمندي از مسائل گويشهاي تالشي و تاتي نيست‪.‬‬ ‫بيش از دو سوم آن عينًا از ديگران اقتباس گرديده و يک سوم بقيه نيز جز چند صفحه‪٬‬‬ ‫غالبًا تکرار همان سخناني است که در ديگر آثار ايشان ديده ميشود‪.‬‬ ‫‪ .٢‬امانت در نقل برخي از مراجـع رعـايت نشـده است‪ .‬مـثًال در ص‪ ٢٥‬مـطالبي از‬ ‫ترجمه تاريخ ماد نقل گرديده‪ ٬‬اما در پانوشت به کتاب روسي ميلر با ذـکر صفحه‪ ٬‬ارجاع‬ ‫داده شده است!‬ ‫‪ .٣‬به جز تحقيق اين حقير‪» ٬‬توصيف گويش تالشي« که به غلط در اين کتاب نام دستور‬



‫زبان فارسي پيدا کرده‪ ٬‬بسياري از آثار و پژوهشهاي ارزشمند‪ ٬‬با بيمهري‪ ٬‬به غمض عين‬ ‫دچار آمدهاند‪ .‬در سالهاي اخير درباره زبانشناسي تالشي‪ ٬‬پژوهشهاي ارزشـمندي‪٬‬‬ ‫بهويژه در دانشگاهها‪ ٬‬صورت گرفته است که به برخي از آنها اشاره ميشود‪:‬‬ ‫الف( پاياننامههاي کارشناسي ارشد‬



‫‪ .١‬بــررسي گــويش تـالشي )دهسـتان خـوشابر( ‪ ٬‬حـميد حـاجتپور‪ ٬‬بـه راهـنمايي دکـتر‬ ‫علياشرف صادقي‪ ٬‬دانشگاه آزاد اسالمي تهران‪.١٣٦٩ ٬‬‬ ‫‪ .٢‬بررسي گويش تالشي )دهستان طاسکوه ماسال( ‪ ٬‬مهرداد نغزگوي کهن‪ ٬‬به راهنمايي دکتر‬ ‫عليمحمد حقشناس‪ ٬‬دانشگاه تهران‪.١٣٧٤ ٬‬‬ ‫‪ .٣‬فرهنگ البسه تالش ‪ ٬‬ابراهيم خادمي ارده‪ ٬‬بـه راهـنمايي دکـتر اسـماعيل حـاـکـمي‪٬‬‬ ‫دانشگاه آزاد اسالمي تهران‪.١٣٧٦ ٬‬‬ ‫‪ .٤‬بررسي گويش تالشي عنبران ‪ ٬‬ربابه اميريان‪ ٬‬به راهنمايي دکتر ايران کلباسي‪ ٬‬دانشگاه‬



‫نقد و بررسي‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫عرصه سيمرغ‬



‫‪١٢٩‬‬



‫آزاد اسالمي تهران‪.١٣٨٠ ٬‬‬ ‫‪ .٥‬بررسي عناصر واجشناختي گويش تالشي ‪ ٬‬شهين شيختجن‪ ٬‬به راهـنمايي دکـتر مـحمود‬ ‫بيجنخان‪ ٬‬دانشگاه تهران‪.١٣٨٠ ٬‬‬ ‫ب( مقاالت‬



‫‪» .١‬توصيف ساختمان دستگاه فعل در گويش تالشي )دهستان طاسکوه مـاسال(«‪٬‬‬ ‫مهرداد نغزگوي کهن‪ ٬‬مجله زبانشناسي ‪ ٬‬س‪ ٬١١‬ش‪ ٬١٣٧٣ ٬١‬ص‪.٥٧-٣٨‬‬ ‫‪» .٢‬ـگويش تالشي«‪ ٬‬حميد حاجتپور‪ ٬‬مـجله زبـانشناسي ‪ ٬‬س‪ ٬١٢‬ش‪ ١‬و ‪٬١٣٧٤ ٬٢‬‬ ‫ص‪.١١٢-٩٦‬‬ ‫‪» .٣‬واژههـــاي تــالشي در بــرنجکاري«‪ ٬‬شــهرام آزمــوده‪ ٬‬گــيله وا ‪ ٬‬س‪٬١٣٧٣ ٬٣‬‬ ‫ص‪.٤٢-٤١‬‬ ‫‪» .٤‬نامهاي تالشي پرندگان«‪ ٬‬شهرام آزموده‪ ٬‬گيله وا ‪ ٬‬س‪ ٬١٣٧٥ ٬٥‬ص‪.٤٥‬‬ ‫‪» .٥‬واژگان تالشي در پرورش گاو و گوسفند«‪ ٬‬شهرام آزموده‪ ٬‬نقش قلم ‪ ٬١٣٧٥ ٬‬ص‪.٤‬‬ ‫‪» .٦‬ـگستردگي واژگان تالشي )‪ ٬«(١‬فرامرز مسرور ماسالي‪ ٬‬آواي شمال )ويژه تالشيها( ‪٬‬‬ ‫‪ ٬١٣٧٦‬ص‪.٧-٦‬‬ ‫‪» .٧‬ـگستردگي واژگان تالشي )‪ ٬«(٢‬فرامرز مسرور ماسالي‪ ٬‬آواي شمال )ويژه تالشيها( ‪٬‬‬ ‫‪ ٬١٣٧٧‬ص‪.٩‬‬ ‫‪» .٨‬واژههاي تالشي در شاليکاري«‪ ٬‬تيمور وقاصي لمر‪ ٬‬آواي شمال )ويژه تـالشيها( ‪٬‬‬ ‫‪ ٬١٣٧٧‬ص‪.٩‬‬ ‫‪» .٩‬نامهاي تالشي«‪ ٬‬شهرام آزموده‪ ٬‬آواي شمال )ويژه تالشيها( ‪ ٬١٣٧٧ ٬‬ص‪.٦-٥‬‬ ‫‪» .١٠‬آواي واژگــان«‪ ٬‬ن‪ .‬پـورمحمدي امـلشي‪ ٬‬آواي شـمال )ويـژه تـالشيها( ‪٬١٣٧٨ ٬‬‬ ‫ص‪.١٧-١٦‬‬ ‫‪» .١١‬واـکههاي زبان تالشي«‪ ٬‬علي رفيعي و معصومه ميرزاجان‪ ٬‬هفتهنامه نقش قلم )ويژه‬



‫تالششناسي( ‪ ٬‬ش‪ ٬١٣٨٠ ٬٣‬ص‪.٨-٣‬‬ ‫ج( نشريات‬



‫‪ .١‬گاهنامه ويژه تالشيها که شش شماره آن از سال ‪ ١٣٧٦‬تا ‪ ١٣٧٩‬بـه هـمت آقـاي‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪١٣٠‬‬



‫عرصه سيمرغ‬



‫نقد و بررسي‬



‫شهرام آزموده منتشر گرديده است‪.‬‬ ‫‪ .٢‬گاهنامه تالششناسي که از سال ‪ ١٣٧٩‬تا به حال پنج شماره آن بـه کـوشش مـحقق‬ ‫جوان‪ ٬‬شهرام آزموده به طبع رسيده است‪.‬‬ ‫اـگـر از چـند اثـر کـه در سـال ‪ ١٣٨٠‬نـوشته شـده است درگـذريم‪ ٬‬مـؤلف مـحترم‬ ‫ميتوانست با ذـکر بـقيه ايـن آثـار در رديـف مـنابع تـالششناسي مـوجود‪ ٬‬بـراي آثـار‬ ‫پژوهندگان جوان و‪ ٬‬در عين حال‪ ٬‬بيادعاي اين عرصه نيز ارج و منزلتي شايسته قـائل‬ ‫شود‪ .‬بهويژه با گذشتن از توهم »پايهـگذاري تالششناسي در ايران« و مـطالعه حـداقـل‬ ‫برخي از آثار اين بزرگواران‪ ٬‬که با راهنمايي استادان بزرگ زبانشناسي کشور فراهم آمده‬ ‫است‪ ٬‬ميتوانست بخشي از اشتباهات و کاستيهاي کتاب خود را از ميان بردارد‪.‬‬ ‫در پايان اين بخش‪ ٬‬راهنماي آوانگاري با شيوهاي کامًال منسوخ و غـيرعلمي آمـده‬ ‫است‪ .‬مثًال در توصيف مصوتها چنين نوشته است‪:‬‬ ‫آي‬



‫‪» ä‬آ« منتهي به »اي« در »بال« = لفظ خواندن گاوميش در تالشي‬



‫ئ‬



‫‪ S‬صدايي بين »هـ« و »ا« در »زوا« = پسر تالشي‬



‫شيوه آوانگاري اين کتاب‪ ٬‬نهتنها روشنگر نيست‪ ٬‬بلکه گمر اهـکننده است‪.‬‬ ‫بخش دوم کتاب نيز‪ ٬‬که به دستور گويشهاي تاتي و تالشي اخـتصاص دارد‪ ٬‬فـاقد‬ ‫توصيفي روشمند است‪ .‬جز يکي دو مورد‪ ٬‬اصًال به مباحث نحوي اشارتي نشده است‪.‬‬ ‫مسائل صرفي‪ ٬‬هم محدود است و هم غالبًا اشتباه توصيف شده است‪ .‬در تقسيمبندي‬ ‫مقوالت صرفي نيز‪ ٬‬مالـک خاصي ديده نميشود‪ ٬‬مثًال از پيشوندهاي فعلساز شروع شده‬ ‫و به حرفواژهها پايان يافته است‪ .‬در ميان اين بخش ناـگهان به مقايسه آوايي تاتيــتالشي با‬



‫فارسي و به قول مؤلف ساختشناسي کسره و فتحه و اضافه )ص‪ (٨٩‬برميخوريم!‬ ‫در اين بخش چند لهجه تالشي نيز از جمله تالشدواليي‪ ٬‬خوشابري و لونـدويلي بـا‬ ‫تاتي کلوري در مقوالتي نظير پيشوندهاي فعلي صرف افعال‪ ٬‬وندها‪ ٬‬نشانههاي جمع‪٬‬‬ ‫ضماير‪ ٬‬حرف واژهها و‪ ...‬اجماًال مقايسه شدهانـد‪ .‬در ص‪ ٦٦‬کـتاب‪ ٬‬نـويسنده مـحترم‬ ‫درباره پيشوندهاي فعلي مينويسد‪:‬‬ ‫‪ .١‬در تالشي مياني و جنوبي‪ ٬‬پيشوندها در‬



‫)‪(pê- vi- da- â-‬‬



‫منحصر است‪.‬‬



‫‪ .٢‬چون »‪ /ji/‬ـ« محدوديت کاربرد دارد و برعکس چهار پيشوند ياد شده‪ ٬‬گاه فعلها را‬ ‫از حوزه معنايي آنها خارج و بيانگر مفهوم متفاوتي مينمايد و گاه خود دستخوش تغيير‬



‫نقد و بررسي‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪١٣١‬‬



‫عرصه سيمرغ‬



‫معني ميشود‪ ٬‬به عنوان پيشوند به حساب نميآيد‪.‬‬ ‫‪ /â/» .٣‬ـ‪ ٬‬با برخي افعال مانند‪ :‬کشتن‪ ٬‬کشيدن‪ ٬‬خريدن‪ ٬‬گذاشتن و خواستن نميآيد«‪.‬‬ ‫شايان ذـکر است که در گويش تالشي‪ ٬‬حداقل در حوزه تالشي جنوبي و مياني‪ ٬‬عالوه‬ ‫بر چهار پيشوند مذکور‪ ٬‬دو پيشوند فعلي ديگر )يعني ‪ /ji/‬و ‪ /bar/‬ـ( هم وجود دارد‪ .‬ضمنًا‪٬‬‬ ‫‪/ji/‬‬



‫نه تنها محدوديت کاربرد ندارد‪ ٬‬بلکه در ساختمان حداقل چهل فعل تالشي آمـده‬



‫است‪ .‬بهعالوه‪٬‬‬



‫نيز به عنوان پيشوند‪ ٬‬در ساختمان حدود بيست فعل تالشي ديده‬



‫‪/bar/‬‬



‫شده است و هر دو پيشوند‪ ٬‬همرديف با ساير پيشوندها در ساختمان فعل واحد‪ ٬‬بارها به‬ ‫ـکار رفتهاند‪ ٬‬از جمله‪:‬‬ ‫بلند کردن =‬ ‫باز کردن =‬



‫بر خالف پندار‬



‫فرو ريختن =‬



‫‪ karde‬ـ‪pe -‬‬ ‫___‬



‫پهن کردن =‬



‫‪karde‬ـ‪â_-‬‬



‫ايشان که ‪/â/‬‬



‫به داخل انداختن =‬



‫‪ karde‬ـ‪vi -‬‬ ‫__‬



‫بيرون انداختن =‬



‫‪ karde‬ـ‪ji -‬‬ ‫__‬



‫‪ karde‬ـ‪da -‬‬ ‫___‬



‫‪ karde‬ـ‪bar -‬‬ ‫___‬



‫با برخي از افعال مانند کشتن‪ ٬‬کشيدن‪ ٬‬خريدن‪ ٬‬گذاشتن‬



‫و خواستن نميآيد‪ ٬‬شواهد زير نشان ميدهد که ‪ /â/‬ـ‪ ٬‬جز با »ـکشيدن«‪ ٬‬با بقيه مصدرها‬ ‫آمده است‪:‬‬ ‫آـکشته‬



‫‪â-kÌšte‬‬



‫آخاشته‬ ‫آنوئه‬ ‫آخريه‬



‫‪â-xâšte‬‬



‫‪â-noe‬‬



‫= جلوي حرکت چيزي را از باال گرفتن‬ ‫= خواستن‬



‫= گذاشتن‪ ٬‬وصل کردن‬



‫‪â-xÌrye‬‬



‫= باز خريدن‬



‫نويسنده در مبحث صرف فعل مصدر دوختن =‬



‫‪dašte‬‬



‫را در زمانهاي مختلف ماضي‪٬‬‬



‫مضارع و آينده در لهجههاي تالشدواليي‪ ٬‬کلوري‪ ٬‬خوشابري و لوندويلي در دو صيغه‬ ‫)اول شخص مفرد و جمع( با پيشوندهاي چهارگانه صرف کرده و در پايان هر زمان‪ ٬‬به‬ ‫نظر خود‪ ٬‬شناسههاي دوم شخص و سوم شخص مفرد را هم مشخص کرده است‪.‬‬ ‫نکته جالب آن است که در اين قسمت مؤلف‪ ٬‬مصدر دوختن =‬



‫‪dašte‬‬



‫را کـه قـبًال در‬



‫فرهنگ تاتي و تالشي با ساخت اول شخص مجهول‪ ٬‬فقط در يک زمان )ماضي نقلي( صرف‬ ‫ـکرده بود‪ ٬‬بعد از گذشت هفده سال‪ ٬‬در تأليف حاضر‪ ٬‬با همان صيغه در اـکثر زمانهاي‬ ‫ـگذشته صرف کرده است‪ .‬براي نمونه به افعال زير توجه کنيد‪:‬‬ ‫دوخته شدم!‬



‫‪dašta bima‬‬



‫داشتم دوخته ميشدم!‬ ‫دوخته شده باشم!‬



‫)ص‪(٧١‬‬



‫‪dašta abima‬‬



‫‪dašta babâm‬‬



‫‪) kâra‬ص‪(٧٤‬‬



‫)ص‪(٧٢‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪١٣٢‬‬



‫عرصه سيمرغ‬



‫دوخته شده بودم!‬



‫نقد و بررسي‬



‫‪ ist‬ـ‪derz -‬‬ ‫____‬ ‫‪ a bima‬ـ‪__-‬‬



‫)ص‪(٧٤‬‬



‫بر فرض که چنين ساختي از فعل مجهول در تالشي وجود داشته باشد‪ ٬‬صرف اين‬ ‫فعل فقط در ساختهاي سوم شخص مفرد بسنده مينمود‪.‬‬ ‫درباره صرف فعل‪ ٬‬چند مطلب قابل ذـکر است‪:‬‬ ‫‪ .١‬پيبستهايي که در زمانهاي ماضي متعدي به دنبال فعل يا ديگر اجـزاء جـمله‬ ‫ميآيند و شخص و شمار را مشخص مـيکنند‪ ٬‬شـناسه نـيستند‪ ٬‬بـلکه ضـماير مـتصل‬ ‫غيرصريح )غيرفاعلي( هستند‪ .‬در تالشي‪ ٬‬فعلهاي متعدي در زمانهاي گذشته‪ ٬‬ساخت‬ ‫ارگتيو‪ ٢‬دارند‪ .‬در چنين ساختهايي‪ ٬‬ارتباط فعل با مفعول‪ ٬‬مستقيم و با فاعل )عامل(‪٬‬‬ ‫غيرمستقيم است‪.‬‬ ‫‪ .٢‬نويسنده محترم صرف مجهول فعل دوختن را تحت تأثير زبان فارسي برساختهاند و‬ ‫در تالشدواليي اصًال چنين صيغهاي وجود ندارد‪ .‬براي ساخت فعل مجهول در تالشي دو‬ ‫راه وجود دارد‪:‬‬ ‫الف( از صيغه »سوم شخص جمع فعل متعدي« در زمانهاي مختلف استفاده ميشود‪:‬‬ ‫‪a-šun kÌšt‬‬



‫)او را کشتند( = او کشته شد‬



‫‪a-mun ba-kÌština‬‬



‫)آنها را ميکشند( = آنها کشته ميشوند‬



‫ب( گاه به دنبال بـن مـضارع فـعل‪٬‬‬



‫‪/ist/‬‬



‫اضـافه مـيکنند و از آن‪ ٬‬فـعل مـجهول در‬



‫زمانهاي مختلف ميسازند‪:‬‬ ‫خورده شده بود‬



‫__ ـ‪har -‬‬ ‫‪ a ba = harista ba‬ـ‪ist -‬‬ ‫___‬



‫پاره خواهد شد‬



‫___ ـ ‪ba-‬‬ ‫__ ـ‪zer -‬‬ ‫‪ i = bazeristi‬ـ‪ist -‬‬



‫در بخش مربوط به وندها‪٬‬‬ ‫تالشدواليي‪:‬‬



‫__ ‪â-‬‬ ‫‪ kar‬ـ‪ra -‬‬



‫‪ra‬‬



‫در مثالهاي زير به عنوان ميانوند معرفي شده است‪:‬‬



‫= باز کننده‬



‫__ ‪da-‬‬ ‫‪ neš‬ـ‪ra -‬‬



‫= سوار شونده‬



‫__ ‪da-‬‬ ‫‪ xun‬ـ‪ra -‬‬



‫= صدا زننده )ص‪(٨٧‬‬



‫بر خالف نظر مؤلف‪ ٬‬در تالشي ميانوند وجود ندارد‪ r .‬در‬ ‫بوده و‬



‫‪a‬‬



‫‪ra‬‬



‫متعلق به پيشوند فعلي‬



‫پيشوند فاعلي است‪ .‬بنابراين‪ ٬‬تقطيع تکواژها در کلمات باال‪ ٬‬به صورت زيـر‬



‫است‪:‬‬ ‫‪2) ergative construction‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫نقد و بررسي‬



‫‪ kar‬ـ‪ -‬ـ ‪ _a‬ـ‪âr -‬‬ ‫__‬



‫‪١٣٣‬‬



‫عرصه سيمرغ‬ ‫‪ xun‬ـ‪ -‬ـ ‪ _a‬ـ‪dar -‬‬ ‫___‬



‫‪ neš‬ـ‪ -‬ـ ‪ _a‬ـ‪dar -‬‬ ‫___‬



‫درخور ذـکر است که از لحاظ تاريخي‪ ٬‬تمام پيشوندهاي ششگانه‬ ‫بودهاند‪٬‬‬



‫اما به مرور ‪/r/‬‬



‫امروزه در برخي از‬



‫از آخر آنها افتاده و فقط در پيشوند‬



‫افعال‪/r/ ٬‬‬



‫وارد کردن =‬



‫باقي مانده است‪ .‬البته‬



‫همچنان حفظ شده است‪:‬‬



‫‪ varde‬ـ‪dar -‬‬ ‫___‬



‫از بغل کشيدن =‬



‫‪/bar/‬‬



‫تالشي‪ ٬‬مختوم به ‪/r/‬‬



‫پايين آوردن =‬



‫‪ varde‬ـ‪jir -‬‬ ‫__‬



‫باال بردن =‬



‫مؤلف در توصيف نشانههاي جمع‬



‫‪/en/‬‬



‫و‬



‫‪ varde‬ـ‪vir -‬‬ ‫___‬



‫‪ varde‬ـ‪per -‬‬ ‫___‬



‫‪/un/‬‬



‫استفراغ کردن =‬



‫‪ varde‬ـ‪âr -‬‬ ‫__‬



‫بيرون آوردن =‬



‫‪ varde‬ـ‪bar -‬‬ ‫___‬



‫نيز دچار اشتباه فاحشي شده است‪.‬‬



‫بهطوري که آورده است‪ /un/ :‬ـ‪ ...‬مفهوم اشاره به دور و غيبت را ميرساند )ص‪ .(٩٧‬مثل‪:‬‬ ‫برو آن اسبها را بياور‪ .‬ط‪ .‬خو‪/‬‬



‫در‬



‫مورد ‪/en/‬‬



‫______ _‪bešn a‬‬ ‫‪asb-un beS‬‬



‫)ص‪(٩٧‬‬



‫نيز »مفهوم اشاره به نزديک« را استنباط کرده است‪:‬‬



‫اين اسبها را تو آوردي؟ ط‪ .‬خو‪/‬‬ ‫حال آن که ‪/en/‬‬



‫نشانه جمع فاعلي‬



‫______ ‪em‬‬ ‫?‪asb-en te varda‬‬ ‫___‬



‫)صريح( و ‪/un/‬‬



‫)ص‪(٩٨‬‬



‫نشانه جمع غيرفاعلي )غيرصريح(‬



‫است که به دنبال اسم مفرد مختوم به صامت ميآيد‪.‬‬ ‫در جمالت فوق‪٬‬‬



‫جاي ‪/a/‬‬



‫)اشاره به دور( و‬



‫‪/Ìm/‬‬



‫)اشاره به نزديک( را به راحـتي‬



‫ميتوان تعويض کرد‪ .‬ضمن آن که جمله دوم ساخت ارگتيو دارد و فعل آن بايد به صورت‬ ‫جمع‬



‫)‪(vard-ina‬‬



‫بيايد تا با مفعول جمع خـود کـه شکـل فـاعلي دارد‪ ٬‬از نـظر شـمار‪٬‬‬



‫هماهنگ باشد‪.‬‬ ‫همچنان که دکتر علياشرف صادقي در نقد فرهنگ تاتي و تالشي نوشتهاند‪ :‬ضمير اول‬ ‫شخص مفرد در حالت فاعلي‬



‫‪az‬‬



‫و در حالت غيرفاعلي‬



‫‪man‬‬



‫است‪ .‬اما مؤلف محترم‪٬‬‬



‫پس از گذشت حدود هفده سال‪ ٬‬بدون تحقيق و تأمل در نظر استاد‪ ٬‬همچنان در موارد‬ ‫ـکاربرد ‪ /az/‬و ‪/mÌn/‬‬



‫دچار سردرگمي است و موارد‬



‫استفاده ‪/az/‬‬



‫را منحصر در اين صيغه‬



‫)زمان(ها دانسـته است‪ :‬زمـان گـذشته‪ :‬اسـتمراري‪ ٬‬نـقلي مسـتمر‪ ٬‬مـلموس‪ ٬‬مـلموس‬ ‫مجهول‪ ٬... ٬‬التز امي‪ ٬‬مجهول‪ ٬... ٬‬زمان حال‪ :‬سـاده‪ ٬‬اخـباري‪ ٬‬التـزامـي‪ ٬‬مـلموس‪٬... ٬‬‬ ‫التزامي مجهول‪ ٬‬ملموس مجهول‪ ٬‬التزامي شرطي )ص‪.(١٠٧‬‬ ‫به اين نکته نيز بايد اشاره کرد که در تالشدواليي نه فقط ضمير اول شخص مـفرد‪٬‬‬ ‫بلکه همه ضماير منفصل و متصل شخصي‪ ٬‬مانند اسمها‪ ٬‬حـالت فـاعلي و غـيرفاعلي‬ ‫دارند‪.‬‬



‫‪١٣٤‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫عرصه سيمرغ‬



‫نقد و بررسي‬



‫ضمنًا برخي از زمانها را که مؤلف نام برده‪ ٬‬از جمله‪ :‬مـلموس‪ ٬‬مـلموس مـجهول‪٬‬‬ ‫اخباري‪ ٬‬التزامي شرطي و‪ ...‬به نظر نميرسد در تالشي )حـداقـل تـالشدواليي( وجـود‬ ‫داشته باشد‪ ٬‬اي کاش براي هر يک از اين زمانها‪ ٬‬فعلي نيز مثال ميآورد!‬ ‫متأسفانه اشکاالت دستوري اين کتاب‪ ٬‬افزونتر از آن است که در يک گفتار بگنجد‪.‬‬ ‫درباره ديگر بخشها‪ ٬‬بهويژه بخش سوم )واژهنامه تـالشيــتـاتي(‪ ٬‬نـيز يـادداشتهـاي‬ ‫پر اـکنده و مفصلي فراهم آمده است که سر و سامان بخشيدن به آنـها فـرصت ديگـري‬ ‫ميطلبد‪ .‬در پايان‪ ٬‬براي مؤلف پرکار اين اثر‪ ٬‬آرزوي توفيقات بيشتري دارم‪.‬‬ ‫©‬



‫ـگويششناسي‬



‫‪11BAKHTIAR.NQD‬‬



‫نمونه‪٣‬‬



‫‪D:3‬‬



‫‪١٣٨٤/٠٥/٢٣‬‬



‫عآ ‪٦‬ص‬



‫بررسي وامواژههاي اروپايي‪ ٬‬فارسي و عربي‬ ‫در سوراني معيار‬ ‫بهروز محمودي بختياري‬ ‫بررسي وامواژههاي اروپايي‪ ٬‬فارسي و عربي در سـورانـي مـعيار ‪ ٬‬جـعفر حسـنپور‪٬‬‬ ‫دانشگاه اوپساال )سوئد(‪١٩٩٩ ٬‬م‪ ١٧٦ ٬‬صفحه‪.‬‬



‫*‬



‫مقوله »وامواژهها« و تغييرات آنها در ساير زبانها‪ ٬‬از مـقولههاي ّ‬ ‫جـذ اب در مـطالعات‬ ‫جامعهشناسي زبان است‪ .‬از نخستين متون شناختهشده و مهم تا تأليفات روزگار ما‪ ٬‬کمتر‬ ‫ـکتابي را ميتوان در زبانشناسي همگاني يـا جـامعهشناسي زبـان يـافت کـه بـه مـقوله‬ ‫»قرضگيري« نپرداخته باشد‪ .‬احتما ًال بلومفيلد نخستين کسي است که مبحث قرضگيري‬ ‫زباني را به صورتي جدي در اثر خود مطرح کرده و در آن عـلت قـرضگيري زبـاني را‬ ‫»تبادل عناصر فرهنگي در ميان جوامع زباني« ذـکر کرده است‪ .‬از نظر او قرضگيري يا‬ ‫فرهنگي )‪ (cultural‬است‪ ٬‬يا دروني )‪ (intimate‬ـ‪ ٬‬يا گويشي )‪ (dialectal‬است‪ ٬‬يا مـتمايز‬



‫)‪ (distinct‬ـ‪ .‬او در کتابش دو گونه زبان را تحت نامهاي زبان زبرين‬ ‫زبان زيرين‬



‫)‪(lower language‬‬



‫)‪(upper language‬‬



‫و‬



‫معرفي ميکند و جهت قـرضگيري را هـمواره از زبـان‬



‫زبرين به سوي زبان زيرين ميداند‪.١‬‬ ‫از سوي ديگر‪ ٬‬برخي از زبانشناسان‪ ٬‬مانند الباو‪ ٬‬حرکت عنصر قـرضي را از زبـان‬ ‫‪Study of European, Persian and Arabic Loans in Standard Sorani, Uppsala,‬‬



‫‪* Jafar Hasanpoor, A‬‬



‫‪1) L. Bloomfield, Language, New York, 1933, pp. 445-493.‬‬



‫‪١٣٥‬‬



‫‪1999.‬‬



‫‪١٣٦‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫بررسي وامواژههاي ‪ ...‬در سوراني معيار‬



‫نقد و بررسي‬



‫زبرين به سوي زبان زيرين مورد ترديد قـرار مـيدهند‪ .‬از نـظر ايشـان‪ ٬‬مـواردي چـون‬ ‫»برخوردهاي زباني« نيز در کنار »نـياز« و »مـوقعيت اجـتماعي« در قـرضگيري دخـيل‬ ‫هستند؛ به اين معنا که قرضگيري هم ميتواند ضروري باشد و هـم غـيرضروري‪ .٢‬مـثالً‬ ‫ـکلماتي چون آچار )ترکي( و پريز )انگليسي( واژههايي هستند که خالئي مـعنايي را در‬ ‫فارسي پر کردهاند‪ ٬‬لذا واژههاي قرضي ضروري هستند‪ .‬عالوه بر اين‪ ٬‬واژههايي را نيز‬ ‫ميتوان يافت که معادل فارسي دارند و صرفًا به منظور باال بـردن شأن اجـتماعي و يـا‬ ‫نماياندن تحصيالت و موقعيت افراد به کار ميروند‪ ٬‬مانند واژههاي فولتايم و دکوراژه در‬ ‫فارسي‪ .‬نظر به اهميتي که چـنين مـطالعاتي در رونـد تـغييرات زبـاني دارنـد‪ ٬‬تـا کـنون‬ ‫پژوهشهاي پرشماري پيرامون قرضگيريهاي زباني صـورت گـرفته است و مـحققان‬ ‫ايراني نيز در اين راستا مطالب گوناـگوني در مورد واژههاي قرضي زبـانهاي ديگـر در‬ ‫زبانهاي ايراني نوشتهاند‪ .‬جديدترين کاري که در اين حوزه مـيشناسيم‪ ٬‬کـتاب مـورد‬ ‫بحث اين مقاله است‪ ٬‬که رساله دکـتري نگـارنده آن در دانشگـاه اوپسـاالي سـوئد بـه‬ ‫راهنمايي پروفسور بو اوتاس‬



‫)‪(Bo Utas‬‬



‫بوده است‪.‬‬



‫سوران در اصل نام منطقهاي کردزبان است که بخش عمده آن در شمال عراق قرار‬ ‫دارد و سوراني به گويشهاي مرکزي کردي اطالق ميشود که گونههاي آن در شهرهاي‬ ‫مهاباد‪ ٬‬نقده‪ ٬‬اشنويه‪ ٬‬س ّق ز‪ ٬‬بانه‪ ٬‬سردشت‪ ٬‬بوکان‪ ٬‬و سنندج در ايران و نيز در شهرهاي‬ ‫سليمانيه‪ ٬‬خانقين‪ ٬‬حلبچه‪ ٬‬اربيل و قلعهدزه در عراق تکلم ميشود‪.‬‬ ‫ـکتاب بررسي وامواژههاي اروپايي‪ ٬‬فارسي و عربي در سوراني معيار از شش فصل تشکيل شده‬ ‫است‪ .‬فصل اول روشها و اهداف نام دارد‪ ٬‬که در آن به مفاهيمي چون قرضگيري‪ ٬‬زبان‬ ‫معيار و پاـکسازي زبـان پـرداخـته شـده است و نگـاهي نـيز بـه آثـار پـيشين در مـورد‬ ‫معيارسازي و واژههاي قرضي در سوراني دارد‪ .‬فصل دوم کتاب‪ ٬‬حجمي کم )‪ ٥‬صفحه(‬ ‫و نامي مهم دارد‪ :‬مروري اجمالي بر وامواژههاي عربي و فارسي در سوراني‪ .‬اين فصل خود به‬ ‫سه قسمت تقسيم شده است‪ :‬وامواژههاي عربي در سوراني‪ ٬‬وامواژههـاي فـارسي در‬ ‫سوراني‪ ٬‬و فرهنگستان و گسترش فارسي معيار‪ .‬در بحث وامواژههاي عربي‪ ٬‬به اسامي‪٬‬‬ ‫صفات و قيود توجه شده است‪ .‬نمونههايي از دادههاي کتاب )ص‪ (٢٩‬از اين قرار است‪:‬‬ ‫‪2) W. Labov, Sociolinguistic Patterns, Philadelphia, 1972, pp. 308-328.‬‬



‫نقد و بررسي‬



‫‪mu`elim⦠n‬‬



‫معلّ مين‪٬‬‬



‫‪hewadis‬‬



‫حوادث‪٬‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫بررسي وامواژههاي ‪ ...‬در سوراني معيار‬



‫حاضر‪٬‬‬



‫‪hazir‬‬



‫‪١٣٧‬‬



‫‪teqr⪠ben‬‬



‫تقريبًا‪.‬‬



‫در مبحث واژههاي فارسي در سورانـي‪ ٬‬نـويسنده تـذکر مـيدهد کـه مـنظورش از‬ ‫فارسي‪ ٬‬فارسي جديد است‪.‬‬ ‫نمونههاي فارسي هم در چهار دسته اسامي‪ ٬‬صفات‪ ٬‬افعال و پسوندها ارائه شدهاند‬ ‫)ص‪ .(٣٢‬مثالً کلمه سردوشي که به صورت‬ ‫‪íunaíname‬‬



‫ـکلمه‬



‫‪serdo íî‬‬



‫يا کلمه شـناسنامه کـه بـه صـورت‬



‫در سوراني آمدهاند‪ ٬‬نمونههاي اسامي قرضي هستند‪ .‬نمونه صفت قرضي‪٬‬‬



‫‪destpaμe‬‬



‫] ـدستپاچه فارسي[ و کلمه‬



‫‪dîtin kirdin‬‬



‫)ديدن کردن( هم به عنوان نمونه فعل‬



‫قرضي ذـکر شده است‪ .‬اين فصل با بيان تاريخچهاي از تشکيل فرهنگستان در ايـران و‬ ‫نکاتي در مورد عملکرد کنوني آن پايان ميپذيرد‪.‬‬ ‫فصل سوم کتاب‪ ٬‬کردها‪ ٬‬مليگرايي کردي و گويشهاي معيار کردي نام دارد‪.‬‬ ‫فصل چهارم سوراني معيار و پيش از معيار نام دارد که نويسنده در آن به پيشينه کردي و‬ ‫ادبيات آن پرداخته است‪.‬‬ ‫فصل پنجم کتاب را بايد‪ ٬‬به واقع‪ ٬‬شروع بحث جدي و پرحجمترين فصل اين کتاب‬ ‫)ص‪ (١٥٦-٨٨‬دانست‪ .‬نام اين بخش منابع‪ ٬‬واژهها و تحليل وامواژههاي اروپايي‪ ٬‬فارسي و‬



‫عربي در سوراني است که نام کتاب نيز مأخوذ از آن است‪ .‬نويسنده در اين قسمت از دو‬ ‫دسـته مـنابع بـراي اسـتخراج دادههـاي خـود اسـتفاده کـرده است‪ :‬نـوشتههاي ادبـاي‬ ‫سورانيزبان و فرهنگهاي کردي‪.‬‬ ‫فهرست وامواژههاي اروپايي‪ ٬‬فارسي و عربي در سوراني از صفحه ‪ ٩١‬کتاب آغاز‬ ‫ميشود‪ .‬نويسنده هر واژه را ابتدا در متن کردي آورده و سپس نمونه فـارسي آن را بـه‬ ‫دست داده است‪ .‬هر واژه با توجه به مثالهاي متعدد و بر ابرنهادههاي گوناـگون )حتي از‬ ‫سوئدي( بين نيم تا يک صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده است‪ .‬فـهرست ايـن‬ ‫واژهها به شرح زير است‪:‬‬ ‫‪) apartman‬آپارتمان(‪) adr ês ٬‬آدرس(‪) aríîw ٬‬آرشـيو(‪) balêt ٬‬بـاله(‪íwâªk ٬‬ـ ¬‪) bal‬بـلشويک(‪٬‬‬ ‫مالکي ت‪ ٬‬بـورژوازي(‪μapxane ٬‬‬ ‫‪) berdenuª sraw‬لوحــه(‪) bomba ٬‬بــمب(‪) borjwaz⪠٬‬خـرده ّ‬ ‫)چاپخانه(‪) câªhan ٬‬جهان(‪) cux«rafya ٬‬جغرافيا(‪) dawa ٬‬نياز(‪٬‬‬



‫)دژبان(‪٬‬‬



‫‪d⪠ktator‬‬



‫)ديکـتاتور(‪٬‬‬



‫‪d⪠kte‬‬



‫‪deb⪠ristan‬‬



‫)دبيرستان(‪٬‬‬



‫)ديکـته(‪) dâªmukras⪠٬‬دمـوکراسـي(‪) dâªsplâªn ٬‬نـظم و‬



‫ترتيب(‪) dos⪠ye ٬‬پرونده(‪) dr¦ ama ٬‬نمايش(‪) duμerxe ٬‬دوچرخه(‪) duktor ٬‬پزشک(‪٬‬‬ ‫)دکترا(‪٬‬‬



‫‪eflatuª nâª‬‬



‫‪d⪠jban‬‬



‫)افالطوني(‪) efser ٬‬افسر(‪٬‬‬



‫‪etom‬‬



‫)اتم(‪٬‬‬



‫‪ewâªn‬‬



‫)عشـق(‪٬‬‬



‫‪ezmuª n‬‬



‫‪duktora‬‬



‫)تـجربه(‪٬‬‬



‫‪١٣٨‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫نقد و بررسي‬



‫بررسي وامواژههاي ‪ ...‬در سوراني معيار‬



‫‪) faíâªzm‬فاشيزم(‪) felsefe ٬‬فلسفه(‪) ferheng ٬‬فرهنگ(‪) folklor ٬‬فرهنگ عامه(‪) for¦ m ٬‬برگه‪٬‬‬ ‫فرم(‪) gr¦amofon ٬‬ـگرامافون(‪) groban ٬‬ـگروهبان ارتش(‪) « h adit£ e ٬‬حادثه‪ ٬‬اتفاق(‪) « h eq ٬‬حق(‪٬‬‬ ‫`‪ictima‬‬



‫)اجــتماع(‪٬‬‬



‫)احسـاس(‪٬‬‬



‫‪« sas‬‬ ‫‪ih‬‬



‫‪impiratoreª tâª‬‬



‫)امـپراتـوري‪ ٬‬پـادشاهي(‪٬‬‬



‫‪jandarmerâª‬‬



‫)ژاندارمري(‪) jeneral¬ ٬‬تيمسار(‪) jimare ٬‬شماره(‪) kadir¦ ٬‬ـکادر‪ ٬‬قاب(‪) kar⪠kator¦ ٬‬ـکاريکاتور(‪٬‬‬ ‫‪) kart‬ـکارت(‪٬‬‬ ‫)ـکليشه(‪٬‬‬



‫‪katol⪠k‬‬



‫‪kodeta‬‬



‫)ـکمونيسم(‪٬‬‬



‫)ـکاتوليک(‪٬‬‬



‫)ـکودتا(‪٬‬‬



‫ـ ¬‪kemal¬ ª âsl‬‬



‫‪nas‬ـ ¬‪komel‬‬



‫)ـکمالي‪ ٬‬پيرو آتاتورک(‪) kilas ٬‬ـکالس(‪٬‬‬



‫)جامعهشناس(‪٬‬‬



‫‪kom⪠te‬‬



‫‪) kongire‬ـکنگره(‪) kuluneª l ٬‬سرهنگ(‪kum⪠syon ٬‬‬



‫‪) meh« buª b‬محبوب(‪٬‬‬



‫‪ment⪠qe‬‬



‫)ـکميته‪ ٬‬هيأت(‪٬‬‬



‫‪âíe‬ـ ‪kil¬ ª‬‬



‫‪komun⪠zm‬‬



‫)ـکميسيون(‪) maíeª n ٬‬خودرو(‪٬‬‬



‫)منطقه(‪) mid⪠r ٬‬مدير(‪) mâªkrob ٬‬ميکروب(‪) milyon ٬‬ميليون(‪٬‬‬



‫‪) mâªt⪠ng‬ميتينگ‪ ٬‬اجتماع حزبي و سـياسي(‪) mâªtir ٬‬مـتر(‪) mubsir ٬‬بـازرس‪ ٬‬کـامل‪ ٬‬ارشـد‬ ‫ـکالس(‪) mud£ akere ٬‬مذاـکره(‪) mus⪠qa ٬‬موسيقي(‪) name ٬‬نامه(‪) nasyonal⪠st ٬‬م ّليگرا(‪naqis ٬‬‬ ‫)ناقص(‪) nazim ٬‬ناظم(‪) naª zizm ٬‬نازيسم(‪) nuxte ٬‬نقطه(‪) no« ner ٬‬نماينده(‪) organ ٬‬ارگان(‪٬‬‬ ‫¦‪) opera‬اپرا(‪) paneª ran⪠st ٬‬پـانايـرانـيست(‪٬‬‬



‫‪panturk⪠zm‬‬



‫)پـانترکيسم(‪٬‬‬



‫)چـريک‪٬‬‬



‫‪par¦ t⪠zan‬‬



‫پارتيزان(‪) pas ٬‬اتوبوس(‪) pasaj ٬‬پاساژ‪ ٬‬مرکز خريد(‪) patext ٬‬پايتخت(‪) peª ínihad ٬‬پيشنهاد(‪٬‬‬ ‫‪) pâªt‬حرف(‪) pol⪠s ٬‬پليس(‪) pasga ٬‬پـاسگاه پـليس(‪٬‬‬ ‫‪pr¦ upagende‬‬



‫)تبليغات(‪٬‬‬



‫‪qutabxane‬‬



‫‪pr¦ ofsor‬‬



‫)اسـتاد(‪٬‬‬



‫)بـرنامه(‪٬‬‬



‫‪pr¦ ogram‬‬



‫)مکـتب ادبـي(‪) radar ٬‬رادار(‪) radyo ٬‬راديـو(‪٬‬‬



‫)بوسه(‪) raport ٬‬ـگزارش(‪) reª korder ٬‬ضبط صوت(‪٬‬‬



‫‪rewaníinasâª‬‬



‫)روانشناسي(‪٬‬‬



‫‪r⪠fr¦ andom‬‬



‫)هــمهپرسي(‪) rijâªm ٬‬رژيـم(‪) r⪠portaj ٬‬ـگـزارش مـطبوعاتي(‪) riyalâªst ٬‬واقـعگرا(‪٬‬‬ ‫)روزنامه‪ ٬‬مجله(‪) rol¬ ٬‬نقش(‪) roman ٬‬رمان‪ ٬‬داستان بلند(‪٬‬‬ ‫)سانسور(‪) semfon⪠٬‬سمفوني(‪) senator ٬‬سناتور(‪) serbaz ٬‬سرباز(‪٬‬‬



‫‪romant⪠k‬‬



‫‪) sert⪠p‬سرتيپ(‪٬‬‬ ‫‪sosyalâªzm‬‬



‫‪sâªnema‬‬



‫)سينما(‪٬‬‬



‫)ســــوسياليسم(‪٬‬‬



‫)خودمحور(‪٬‬‬



‫‪íunasname‬‬



‫‪sikirter‬‬



‫‪standard‬‬



‫‪rojname‬‬



‫)احسـاسي(‪٬‬‬ ‫‪serdoíâª‬‬



‫‪ramuª s‬‬



‫‪sansor‬‬



‫)سـردوشي(‪٬‬‬



‫)منشي(‪) sitrat⪠jâªk ٬‬استراتژيک(‪) s⪫ xar ٬‬سيگار(‪٬‬‬



‫)اســـتاندارد(‪٬‬‬



‫)شناسنامه(‪o ٬‬ـ ¬‪) tabl‬تابلو(‪٬‬‬



‫‪supas‬‬



‫‪takt⪠k‬‬



‫)تکنيک(‪) beª kst ٬‬متن(‪) telefon ٬‬تلفن(‪) teª lgraf ٬‬تلگراف(‪٬‬‬



‫)ســپاس‪ ٬‬تشکــر(‪٬‬‬



‫‪íowinâªst‬‬



‫)تاـکتيک(‪) tank ٬‬تانک(‪٬‬‬



‫‪teknik‬‬



‫‪) temate‬ـگوجهفرنگي(‪tezar⪠zm ٬‬‬



‫)تزاريسم‪ ٬‬حکومت تزارها(‪) tiyatir ٬‬نمايش‪ ٬‬تئاتر(‪) tiyor⪠٬‬نظريه(‪) t⪠raj ٬‬شمارگان‪ ٬‬تيراژ(‪ ٬‬و‬ ‫‪) zanistge‬دانشگاه(‪.‬‬



‫نويسنده‪ ٬‬پس از ارائه اين فهرست تفصيلي‪ ٬‬واژههاي باال را بر اساس مـدل هـاـگـن‬ ‫) ـ ـ‪ ( Haugen‬دستهبندي کرده است‪ ٬‬يعني واژههاي قرضي را به دو گروه مستقيم و غيرمستقيم‬



‫تقسيم کرده است و سپس به وامواژههاي مخلوط‬ ‫)‪(loanshifts‬‬



‫ميشناسيم‪.‬‬



‫)‪(loan blends‬‬



‫و وامواژههاي تغييري‬



‫پرداخته است‪ ٬‬مفاهيمي که ما بيشتر تحت عناوين »تعبير و تعميم قرضي«‬



‫نقد و بررسي‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫بررسي وامواژههاي ‪ ...‬در سوراني معيار‬



‫‪١٣٩‬‬



‫پايانبخش کتاب‪ ٬‬فصل ششم آن تحت عنوان نتيجهـگيري است که در سه صفحه ارائه‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫در آغاز گفته شد اين کتاب در اصل يک رساله دکتري بوده است‪ ٬‬ولي با دقت در آن‬ ‫به اين نکته پي مـيبريم کـه سـاختار يک رسـاله‪ ٬‬بـهويژه رسـاله دکـتري‪ ٬‬در آن ديـده‬ ‫نميشود‪ .‬فصل اول‪ ٬‬که به درستي با توصيف و بيان مالحظات نظري آغاز شده است‪ ٬‬به‬ ‫ـگونه نامنظمي با مرور آثار پيشين آميخته است‪ .‬شايستهتر آن بود که بخش مـرور آثـار‬ ‫پيشينـــ به صورتي که اين آثار را صرفًا معرفي کند‪ ٬‬نه آنکه حجم زيادي را بگيردـــ در‬ ‫فصلي جداـگانه ميآمد و با توجه به اينکه نويسنده فهرستهاي خوبي از آثار کردي و‬ ‫قرضگيريهاي کردي در جايجاي کتاب خود )‪ ٢٥ - ٢٣‬و ‪ (٩١ - ٨١‬ارائه کرده است‪٬‬‬ ‫اين کار امکانپذير و سهل ميبود‪.‬‬ ‫در فصل دوم کتاب‪ ٬‬با قسمتي مواجهيم که ظاهرًا هسته کار را تشکيل ميدهد‪ ٬‬ولي‬ ‫شگفتي اينجاست که خواننده پس از مطالعه تاريخچه معيارسازي کردي‪ ٬‬ناـگهان بحث را‬ ‫نيمهـکاره مييابد و ادامه اين بحث در فصلهاي چهار و پنج ميآيد! عجيبتر آنکه پس از‬ ‫بحثي مفصل درباره ويژگيهاي کردي‪ ٬‬تازه در فصل سوم با تعريف کـردها و زبـانشان‬ ‫مواجهيم‪ .‬اين چيزي است که قاعدتًا بايد در فصلهاي پيشين مطرح ميشد‪.‬‬ ‫آشفتگي مطالب به فصل دوم کتاب محدود نميشود‪ ٬‬چرا که فصل سوم کتاب نـيز‬ ‫ساختار منسجمي ندارد‪ .‬از آن جمله تعداد صفحات کل فصل ‪ ٢٨‬صفحه و نتيجهـگيري‬ ‫فصل ‪ ١٦‬صفحه است!‬ ‫تا فصل پنجم کتاب‪ ٬‬نشان روشني از زبانشناسي ديده نميشود‪ ٬‬تا آنکه سرانجام به‬ ‫فهرست واژهها ميرسيم‪.‬‬ ‫نکته مهم دربـاره ايـن کـتاب عـارضهاي است کـه بـه نـظر مـيرسد اـکـثر مـحققان‬ ‫حس‬ ‫مشرقزميني تا حدودي به آن مبتاليند‪ ٬‬و آن متأثر شـدن پـژوهشهاي عـلمي از ّ‬ ‫وطندوستي است‪ .‬متأسفانه نثر مؤلف در پارهاي از بخشهاي کتاب‪ ٬‬به جاي نثر متقن‬ ‫علمي‪ ٬‬احساسي است‪.‬‬ ‫پارهاي مسائل فني و کمدقتيهاي ارجاعي هم در کار مشهود است؛ مثالً نويسنده در‬ ‫صفحه ‪ ٣١‬به کار ژيان )‪ (١٩٧٢‬اشاره مـيکند و آن را »تـحقيقي در گـروه زبـانشناسي‬



‫‪١٤٠‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫بررسي وامواژههاي ‪ ...‬در سوراني معيار‬



‫نقد و بررسي‬



‫دانشگاه تهران« ميخواند‪ ٬‬حال آنکه با نگاهي به کتابنامه آخر کتاب‪ ٬‬متوجه ميشويم‬ ‫ـکه اين اثر مقالهاي است در مجموعه سخنرانيهاي دومين کنگره تحقيقات ايراني‪ .‬نام اين اثر نيز‬ ‫»بررسي گويش کردي مهاباد« نيست‪ ٬‬بلکه »مقايسه بعضي واژههاي کردي و فـارسي«‬ ‫است‪ .‬همچنين آثاري را ميشناسيم که اتفاقًا بر گونه سوراني متمرکز شدهاند که در اين‬ ‫اثر )به احتمال قوي‪ ٬‬سهوًا(‪ ٬‬به آنها اشارهاي نشده است‪ ٬‬مثل کتاب صرف و دستور زبان‬



‫خر مدل )‪.(١٣٤٧‬‬ ‫ـکردي سوراني ‪ ٬‬اثر مصطفي ّ‬ ‫با وجود اين‪ ٬‬اثر آقاي حسنپور کتاب مفيدي است‪ .‬اطـالعات جـنبي کـتاب بـراي‬ ‫عالقه مندان غيرزبانشناس هم مفيد است‪ .‬از همه اينها مهمتر‪ ٬‬انتشار آثـاري پـيرامـون‬ ‫مسرت اهل فن است‪.‬‬ ‫زبانها و گويشهاي ايراني در اسکانديناوي موجب ّ‬ ‫©‬



‫ـگويششناسي‬



‫‪12TAZEHA.TAZ‬‬



‫نمونه‪٢‬‬



‫‪D:3‬‬



‫عآ ‪٢‬ص‬



‫‪١٣٨٤/٠٥/٢٣‬‬



‫ـکتاب‬



‫مــلکزاده‪ ٬‬مــحمدجعفر‪ ٬‬فــرهنگ زرقــان‪:‬‬ ‫واژهنـامه لهـجه فـارسي مـردم زرقـان فـارس ‪٬‬‬



‫شنيدههاي مؤلف است‪ .‬ذيل هر مدخل‪ ٬‬آوانوشت‪٬‬‬



‫فرهنگستان زبان و ادب فارسي‪ ٬‬تهران ‪٬١٣٨٠‬‬



‫تعريف يا معادل معنايي‪ ٬‬شواهد و امثال درج شده‬



‫پانزده‪ ٣٢٤+‬صفحه‪.‬‬



‫آن مؤلف و امـثال خـاص لهـجه‬ ‫است‪ .‬شواهد از ِ‬



‫يگانه منبع گردآوري همه دادههاي اين گويش‬



‫مؤلف مـهندس راه و سـاختمان و از عـالقهمندان‬



‫زرقان است‪ .‬هـمچنين‪ ٬‬در مـواردي کـه مـؤلف از‬



‫ـگويششناسي است‪ .‬اين اثر‪ ٬‬کـه شـامل بـيش از‬



‫ريشه واژه در زبان پهلوي آـگاهي داشـته‪ ٬‬آن را در‬



‫چهار هزار و پانصد واژه ميشود‪ ٬‬در واقع‪ ٬‬ويرايش‬



‫پانوشت ذـکر کرده است‪ .‬از ديگر ويژگيهاي ايـن‬



‫ديگري است از فرهنگي که تنها بخشي از واژههاي‬



‫اثر‪ ٬‬ارائه معادل در برخي از گويشهاي ديگر است‪.‬‬



‫خـاص لهـجه فـارسي مـردم زرقـان را دربـر دارد‪.‬‬



‫در مواردي نيز‪ ٬‬براي روشنتر شـدن تـوضيحات‪٬‬‬



‫واژههـايي کـه در ايـن فـرهنگ گـرد آمـده شـامل‬



‫صورت نوشتاري رسمي واژهها در ميان قالب ذـکر‬



‫ـگروههايي به شرح زير است‪:‬‬



‫شده است‪ .‬ازجـمله مـنابع مـورد اسـتفاده مـؤلف‬ ‫فرهنگ زبان پهلوي ‪ ٬‬فرهنگ لري ‪ ٬‬فرهنگ الرستاني ‪٬‬‬



‫ــ واژههايي که هويت و ريشه آنها نـاشناخته‬ ‫است‪.‬‬



‫فرهنگ مـازندر انـي و فـارسي شـوشتري بـوده است‪.‬‬



‫ــ واژههايي که در زبان فارسي متداول نيست‪٬‬‬



‫راهنماي تلفظ نيز در ابتداي فـرهنگ زرقـان آمـده‬



‫اما ريشه در زبانهاي باستاني ايران دارد يا برگرفته‬



‫است‪ .‬برخي از مدخلها با تصوير همراه است‪.‬‬



‫از ديگر گويشهاي ايراني است‪.‬‬



‫ثريّا پناهي‬



‫ــ واژههاي رايج در گونه فارسي ادبـي کـه در‬ ‫لهجه مردم زرقان تغيير شکل داده است‪.‬‬ ‫ــ واژههايي که در گونه محاورهاي و نوشتاري‬



‫اسـدي گـوکي‪ ٬‬مـحمدجواد‪ ٬‬فـرهنگ عـاميانه‬ ‫ـگـلباف ‪ ٬‬مـرکز کـرمانشناسي‪ ٬‬کـرمان ‪٬١٣٧٩‬‬



‫ــ واژههاي مشترک بـا فـارسي امـروز کـه در‬



‫‪ ٣٨٥‬صفحه‪.‬‬



‫فارسي امروز به کار نميرود‪.‬‬ ‫صورت ولفظ يکي است‪ ٬‬اما اشتراـک معنايي ندارد‪.‬‬



‫مجموعه حاضر با چند يـادداشت و مـقدمه آغـاز‬ ‫‪١٤١‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬



‫‪١٤٢‬‬



‫تازههاي نشر در گويششناسي‬



‫ـتازههاي نشر‬



‫ميشود‪ ٬‬از جمله مـقدمهاي کـه در آن مـؤلف بـه‬



‫ـکتاب پنج پيوست دارد که جز اولي ] ـواژگـان‬



‫معرفي اجمالي شهر گلباف‪ ٬‬سـاختار اجـتماعي و‬



‫همگون در گـويش دوانـي و زبـان فـارسي مـيانه‬



‫فــرهنگي‪ ٬‬و ديــدنيهاي آن پـرداخـته است‪ .‬در‬



‫)پــهلوي([ ـ‪ ٬‬بــقيه ] ـواژهنــامه جـغرافـيايي دوان‪٬‬‬



‫يادداشت ديگر نکاتي درباره مطالب اين مجموعه‪٬‬‬



‫نــمونههايي از مـثلها‪ ٬‬چـند غـزل و دوبـيتي‪ ٬‬و‬



‫اهداف و شيوه گردآوري آن يادآوري شده است‪.‬‬



‫قصههاي عاميانه[ همگي مـواد گـويشي هسـتند‪.‬‬



‫در بخش واژهنامه‪ ٬‬واژهها و اصطالحات رايج‬



‫اهميت اين بخشها‪ ٬‬عالوه بر ارزش واژهنامه‪ ٬‬به‬



‫فارسي اعرابگذاريشده‬ ‫در اين منطقه‪ ٬‬با حروف‬ ‫ِ‬



‫نوعي رفع نقيصه و محدوديت اين قبيل واژهنامهها‬



‫آمده و آوانوشت هريک ثبت‪ ٬‬و معادل فارسي يـا‬



‫يعني معرفي وترجمه واژهها درخارج از متن است‪.‬‬



‫توضيح آن ذـکر شده است‪.‬‬



‫ع‪ .‬ب‪.‬‬



‫بخش دوم حاوي مجموعهاي از ضربالمثلها‬ ‫الفبايي واژه نخست‪ ٬‬به همراه‬ ‫و کنايهها )به ترتيب‬ ‫ِ‬ ‫آوانــوشت و تــوضيح(‪ ٬‬بــاورها‪ ٬‬و شــماري از‬



‫ترانههاي محلي منطقه است‪.‬‬ ‫عسکر بهرامي‬



‫سريزدي‪ ٬‬محمود‪ ٬‬نـامه سـيرجـان )واژههـا و‬ ‫اصطالحات لهجه سيرجاني( ‪ ٬‬فرهنگستان زبان‬ ‫و ادب فارسي‪ ٬‬تهران ‪ ١٥٢ ٬١٣٨٠‬صفحه‪.‬‬ ‫باستاني پاريزي در مقدمهاي که بر کتاب نگاشته‪ ٬‬به‬ ‫سـالهاي دور کـودکي بـازگشته و حـال و هـواي‬



‫سالمي‪ ٬‬عبدالنبي‪ ٬‬فـرهنگ گـويش دوانـي ‪ ٬‬بـا‬



‫سيرجان شصت سال پيش و سبک زندگي آن ديار‬



‫آثار فرهنگستان‬ ‫نشر ِ‬ ‫مقدمه علياشرف صادقي‪ِ ٬‬‬ ‫زبان و ادب فارسي‪ ٬‬تهر ان‪ ٥٣٧ ٬١٣٨١‬صفحه‪.‬‬



‫را با کاربرد واژههاي اصيل بومي زنده کرده است‪.‬‬ ‫وي اهميت تأليف چنين آثاري را احياي بخشي از‬



‫ـکتاب که مجموعهاي از نکات دستوري و واژگان‬



‫فرهنگعامه ايران شمرده و واژگان اين گويشها را‬



‫ـگـويش دوان يـــ گـويش اهـال ي قـص به دوان در‬



‫ذخيرهاي غني براي واژهـگزيني دانسته است‪.‬‬



‫ـــ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫دوازده کيلومتري شمال کـازرون و از گـويشهاي‬



‫مـحمود سـرـيـزدي‪ ٬‬مـؤلف کـتاب‪ ٬‬نـيز‪ ٬‬در‬



‫جنوب غربي ايرانـــ است‪ ٬‬با پـيشگفتار مـؤلف‪٬‬‬



‫مقدمه‪ ٬‬پس از توصيف وضع جغرافيايي سيرجـان‬



‫مقدمه دکتر علياشـرف صـادقي و نـيز يـادداشت‬



‫و ذـکـر شجرهـنامه خـود‪ ٬‬از بــزرگان سـيرجـان و‬



‫ايشان دربـاره سـاختمان واجـي گـويش دوانـي و‬



‫برخي از خـصايص فـرهنگي و آداب و رسـوم آن‬ ‫خ ّط ه ياد ميکند‪ .‬وي‪ ٬‬با ارجاع به مندرجات کتاب‬



‫مطالبي درباره ساختار و دستور اين گويش ميآيد‪.‬‬



‫شــاهمنصور نــوشته بـاستاني پـاريزي‪ ٬‬بـه قـدمت‬



‫ذيـل هـر‬ ‫در بـخش اصـل ي کـتاب‪ ٬‬واژهن ام ه‪ ٬‬در ِ‬



‫قلعهسنگ و رويدادهاي تاريخي آن اشاره ميکند و‬



‫مختصري درباره دوانيها آغاز مـيشود‪ .‬در ادامـه‬ ‫ــ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫م دخ ل‪ ٬‬آوانوشت‪ ٬‬مع ن ا و توض ي ح الزم‪ ٬‬گـاه ب ا‬



‫از هدف تأليف کتاب‪ ٬‬شيوه ضبط واژهها و کنايات‬



‫ذـکر مثال‪ ٬‬و نيز پارهاي از ترکيبهاي آن ذـکر شده‬



‫و اصطالحات و امثال و مـنابع گـردآوري دادههـا‬



‫است‪.‬‬



‫سخن ميگويد‪.‬‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫ـ‬



‫ـ ـ‬



‫ــ ـ‬



‫ــ‬



‫تازههاي نشر‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫تازههاي نشر در گويششناسي‬



‫‪١٤٣‬‬



‫متن کتاب مشتمل است بر فرهنگ واژههـا و‬



‫مؤلف در آن نخست چکيده دستور زبان‪ ٬‬و سپس‪٬‬‬



‫اصطالحات لهجه سيرجان و دويست مثل همراه با‬



‫برخي ويژگيهاي آوايي گويش بختياري‪ ٬‬و مبحث‬



‫توضيحات مؤلف‪.‬‬



‫اسم و ضمير را آورده است‪.‬‬ ‫ث‪ .‬پ‪.‬‬



‫مدخلهاي اين مجموعه اعرابگذاري شده‪ ٬‬و‬ ‫آوانوشت آنها نيز آمده است‪ .‬عالوه بر اين‪ ٬‬در ذيل‬ ‫هر مدخل‪ ٬‬معادل فارسي يا توضيح آن ذـکر شـده‬



‫ســرلک‪ ٬‬رضــا‪ ٬‬واژهنــامه گـويش بـختياري‬ ‫چهارلنگ ‪ ٬‬نشر آثـار فـرهنگستان زبـان و ادب‬



‫است‪.‬‬ ‫بخش ضميمه‪ ٬‬مجموعهاي از ضربالمـثلها‬



‫فارسي‪ ٬‬تهران ‪ ٣٨٣ ٬١٣٨١‬صفحه‪.‬‬



‫به گويش بختياري چهارلنگ است کـه بـر اسـاس‬



‫در اين کتاب‪ ٬‬پس از مقدمهاي کوتاه و نيز جـدول‬



‫تـرتيب الفـبايي واژه نـخست تـنظيم شـده است‪.‬‬



‫آوانـويسي مـورد اسـتفاده‪٬‬‬ ‫حـروف و نشـانههاي‬ ‫ِ‬ ‫يادداشتهايي هم درباره آشنايي با منطقه بختياري‬



‫واژهنامه فارسي به بختياري در پايان اين مجموعه‬



‫و نکاتي درباره ساختار گويش بختياري آمـده کـه‬



‫بر فوايد اثر افزوده است‪.‬‬ ‫ع‪ .‬ب‪.‬‬



‫ـگويششناسي‬



‫‪13NKHOST.AKH‬‬



‫نمونه‪٣‬‬



‫‪D:3‬‬



‫عآ ‪ ٣‬ص‬



‫‪١٣٨٤/٠٥/٢٣‬‬



‫نخستين همايش گويششناسي کرمان‬ ‫)‪-١٤‬ـ‪ ١٥‬اسفند ‪(١٣٨١‬‬ ‫نخستين همايش گويششناسي کرمان در تاريخ چهاردهم و پانزدهم اسفندماه ‪ ١٣٨١‬به‬ ‫هم ت گروه زبان و ادبيات فارسي دانشگاه کرمان و شوراي شهر کرمان بـرگزار گـرديد‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫براي اين همايش حدود ‪ ٥٠‬نفر چکيده مقاله ارسال کرده بودند‪ ٬‬که از آن ميان ‪ ٢٨‬مقاله‬



‫براي عرضه در همايش پذيرفته شد‪ .‬از اين ‪ ٢٨‬مقاله‪ ١٧ ٬‬مقاله را نـويسندگان آنـها در‬ ‫همايش ارائه کـردند و بـنا شـد کـه سـاير مـقاالت نـيز در کـنار مـقاالت ار ائـهشده‪ ٬‬در‬ ‫هم ت مرکز کرمانشناسي به چاپ برسد‪.‬‬ ‫مجموعهاي به ّ‬



‫روز اول همايش با سخنراني استاندار کرمان‪ ٬‬رئيس شوراي شـهر کـرمان‪ ٬‬يکـي از‬



‫اعضاي هيأت امناي مرکز کرمانشناسي‪ ٬‬رئيس مرکز کرمانشناسي و دبير همايش )دکتر‬ ‫يحيي طالبيان( آغاز شد‪.‬‬ ‫دکــتر طـالبيان در سـخنان خـود‪ ٬‬انگـيزه بـرپايي چـنين هـمايشي را »ارتـقا ِء سـطح‬



‫آـگــاهيهاي عـمومي از فـرهنگ مـنطقهاي و حـفظ و حـراست از مـيراث فـرهنگي و‬ ‫ـگويشهاي کرمان« برشمرد و »آموزش«‪» ٬‬پژوهش« و »نشر آثار مـرتبط بـا گـويشهاي‬ ‫ـکرمان« را از اهداف عمده مرتبط با همايش دانست‪.‬‬ ‫پس از پذيرايي‪ ٬‬سخنرانيهاي علمي همايش آغاز شد‪ .‬در بخش اول سخنرانـيها‪٬‬‬ ‫دو مقاله زير ارائه گرديد‪» :‬ـگويشها از ديدگاه جامعهشناسي زبان« )دکتر نادر جهانگيري از‬ ‫دانشگاه فردوسي مشهد(؛ »طرحي نو در گويششناسي ايـران« )آقـاي عـبدالنـبي سـالمي‪٬‬‬ ‫محقق مستقل(‪.‬‬ ‫‪١٤٤‬‬



‫اخبار‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نخستين همايش گويششناسي کرمان‬



‫‪١٤٥‬‬



‫در جلسه بعد از ظهر دکتر محمدرضا صرفي از دانشگاه کرمان در باب »ـگفتارهاي قالبي‬



‫در گويش کرمان« و آقاي بهروز محمودي بختياري از مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسالمي‬ ‫درباره »ـگويشنامههاي اسـتان کـرمان‪ :‬پـيشينه و نـيازها« و دکـتر رضـا زمـرديان از دانشگـاه‬ ‫فردوسي مشهد درباره »نقش گويشها در کمک به ازـميانـبردن برخي ابهامات متون پارسي« به‬ ‫سخنراني پرداختند‪.‬‬ ‫جلسه دوم )عصر چهارشنبه ‪ (٨١/١٢/١٤‬پس از تنفسي کوتاه‪ ٬‬با چهار سـخنرانـي‬ ‫ديگر ادامه يافت‪» :‬بـهرهـگـيري از واژهنـامه لهـجه فـارسي زرقـان بـراي مـعادلسازي« )دکـتر‬ ‫محمدجعفر ملکزاده‪ ٬‬محقق مستقل(؛ »شواهـدي از زبـان کـرماني بـاستان« )دکـتر حسـن‬ ‫رضائي باغبيدي از فرهنگستان زبان و ادب فارسي(؛ »برخي ويژگيهاي گـويش بشـاـگـرد«‬ ‫)دکتر علياصغر رستمي ابوسعيدي از دانشگاه کرمان(؛ »بـررسي مـجموعهاي از دعـاها و‬



‫نفرينها در گويش زرتشتيان کرمان« )دکتر کتايون نميرانيان از دانشگاه شيراز(‪.‬‬ ‫در روز دوم همايش )پنجشنبه ‪ ٬(٨١/١٢/١٥‬در دو جلسه صبح و عصر‪ ٨ ٬‬مقاله به‬ ‫شرح زير ارائه شد‪:‬‬ ‫جلسه صبح‪» :‬فر ايندهاي واجي مشترک در گـويشهاي اسـتان کـرمان« )دکـتر عـاليه کـرد‬ ‫مدر س(؛ »بررسي ساختمان فعل در گونه کرماني« )آقاي‬ ‫زعفرانلو کامبوزيا از دانشگاه تربيت ّ‬



‫رضا پاشا مقيمينژاد از دانشگاه امام حسين(؛ »تغييرات آوايي واژگان عربي در گويش کرماني«‬



‫)دکتر ناصر محسنينيا از دانشگاه کرمان(‪.‬‬ ‫جلسه بعد از ظهر‪» :‬سير تاريخي تحول و تطور گويش بافت« )آقاي يوسف فـرهادي از‬ ‫دانشگاه آزاد اسالمي بافت(؛ »درياي بيکران فرهنگ مردم کرمان )ـ ترانههاي عـاميانه کـرمان(ـ«‬ ‫)خانم پروانه نيکطبع از پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي(؛ »واژگان گويشي‬ ‫ـکنايههاي فارسي زرندي« )آقاي علي بابک از دانشگاه آزاد اسالمي مشهد(؛ »سير تاريخي‬ ‫تحول و تطور گويش جيرفت« )آقاي حسين رفعتي‪ ٬‬محقق مستقل(؛ »بررسي آوايـي گـويش‬



‫مردم بم« )آقاي عليرضا عباسينژاد بنياسدي‪ ٬‬محقق مستقل(‪.‬‬ ‫همايش گويششناسي کرمان با اين جلسه به کار خود پايان داد و بـا ايـن هـمايش‪٬‬‬ ‫آخرين گردهمايي »زبانشناختي« سال ‪ ١٣٨١‬نيز به پايان رسيد‪.‬‬ ‫يحيي طالبيان و کوششهاي بـيدريغ‬ ‫درايت دکتر‬ ‫در پايان همايش‪ ٬‬که با پيگيري و‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫هسته جوانان شوراي شهر کرمان بسيار خوب برگزار شد‪ ٬‬به تمامي شرکتکنندگان دو‬



‫‪١٤٦‬‬



‫ـگويششناسي ‪١/ ١‬‬ ‫نخستين همايش گويششناسي کرمان‬



‫اخبار‬



‫ـکتاب جديد از مجموعه انتشارات مرکز کرمانشناسي اهدا شد‪ :‬يکي امثال فارسي در گويش‬



‫ـکرمان ‪ ٬‬نوشته دکتر ناصر بقايي و ديگري رايجترين اصطالحات و گويشهاي کرمان ‪ ٬‬از محمد‬ ‫انجمشعاع‪ .‬فهرست توصيفي کتابهاي منتشرشده اين مـرکز در انـتهاي ايـن کـتابها‬ ‫موجود است و شمار قابل توجه آن )‪ ٧٢‬عنوان( نويدبخش فعاليتهاي مستمر بعدي اين‬ ‫نهاد فرهنگي است‪.‬‬ ‫در آرم همايش‪ ٬‬اين مصراع از خواجوي کرماني به چشم ميخورد‪» :‬حديث عشـق‬ ‫زـما يادگار خواهد ماند«‪ .‬و بهراستي نيز چنين بود‪ .‬حديث عشق کـرمانيان بـه زادگـاه و‬ ‫ـگويش خود در ذهن همه ما به يادگار مانده است‪.‬‬ ‫بهروز محمودي بختياري‬ ‫©‬



Dialectology 1/1 Summary of Articles



3



The Progressive Marker in Iranian Dialects



¦ I. Kalba¦ s¦ â This paper is an attempt to identify and classify the progressive markers of about 70 Western Modern Iranian dialects.



Basic Word Order in Simple Clauses and Correlation Pairs in the Gilaki Dialect of Langrud ¦ d¦ â M.M. Va¦ hed¦ â Langru The purpose of this paper is to identify the correlation pairs in the Gilaki dialect of Langrud and to correlate them with the SOV order in this dialect. This study reveals that out of 14 significant cases of correlation in the Gilaki dialect of Langrud, 9 cases appropriately correlate with the SOV order, while in the other 5 cases the correlation pairs do not match the basic word order.



١٣٨٤/٠٥/٢٣



‫ ص‬٢ ‫عآ‬



D:3



٣‫نمونه‬



SUMM01



‫ـگويششناسي‬



SUMMARY OF ARTICLES Description of the Phonemic System of the Sista¦ ni Dialect cA.



¦Ahangar



This paper, which is based on the author's fieldwork, deals with the description of the phonemic system of one of the varieties of the Sista¦ ni dialect spoken in the Sekuhe (local name: Sakva ¦ ) village some 30 km to the southwest of Za¦ bol.



Old Šira ¦ zi ¦ ¦ gb¦ âd¦ â H ¤ . Rez− ¦ a‫ـ‬ߦ ‫ـ‬â Ba The author starts his paper with a short introduction to the already more or less known Old Iranian languages (e.g. Old Persian, Avestan, Scythian, Median, Arachosian, etc). He then provides reasons to prove the existence of another Old Iranian language in the Pa¦ rsa province of the Achaemenian empire, namely Old §Sira¦ zi.



A Few Grammatical Points of the Ta ¦ leši Dialect M. Rez− ¦ ayat¦ â K¦ ⧠sek £ ¦ ale This paper highlights the case distinctions and the ergative construction in the Ta¦ les§ i dialect spoken in the region between the §Safa ¦ rud and the Na¦ vrud.



Date in the Culture of the People of Xešt and Delva ¦ r



Sala¦ m¦ â Date has long been an important crop for the farmers of southern Iranian provinces. In this paper the author has made an attempt to collect and classify the words, idioms and sayings that revolve around date and its culture in the local dialects of Xes§ t and Delva¦ r. cA.



TABLE OF CONTENTS Editorial A New Journal on an Old Discipline Articles Description of the Phonemic System of the Sista¦ ni Dialect § ira¦ zi Old S A Few Grammatical Points of the Ta¦ les§ i Dialect Date in the Culture of the People of Xes§ t and Delva¦ r The Progressive Marker in Iranian Dialects Basic Word Order in Simple Clauses and Correlation Pairs in the Gilaki Dialect of Langrud Reviews Fa ¦ rsi-ye Qomi The Realm of Si¦ morq: Review of Farhang-e Tatbiqi-ye Ta¦ leši, Ta¦ ti, ¦ zari A A Study of European, Persian and Arabic Loans in the Standard Sorani



¦ del ¥ .‫ـ‬cA. H G ¤ adda¦ d-cA



2



¦ hangar A H ¤ . Ba¦ ¦gb¦ âd¦ â M. Rez− ¦ ayat¦ â K¦ ⧠sek ¢ ¦ ale cA. Sala ¦ m¦ â ¦ I. Kalba¦ s¦ â M.M. Va¦ hed¦ â Langru ¦ d¦ â



4 32 41 53 76 98



H ¤ .H ¤ asan¦ â M. Rez− ¦ ayat¦ â K¦ ⧠sek ¢ ¦ ale



122 127



B. Mah ¤ mu¦ d¦ â Bak ¦ r¦ â ¢ t¦ âya



135



cA.



Rez− ¦ a‫ـ‬ߦ‫ـ‬â



Recently Published ¦ miya¦ ne-ye Golba¦ f; Farhang-e Guyeš-e Farhang-e Zarqa¦ n; Farhang-e A § aha¦ rlang Dava¦ ni; Na¦ me-ye Sirj§ a ¦ n; Va¦ § zena¦ me-ye Guyeš-e Baxtiya ¦ ri-ye C News The First Conference of the Dialectology of Kerma¦ n Summary of Articles in English



141



144 2



Dialectology



Journal ofthe IranianAcademy ofPersian Language andLiterature



Vol. 1, No. 1 June 2003



¥ ola ¦ del President: G ¦ m-cAl⦠H ¤ adda ¦ d cA Rated as a Scientific and Research Journal



by the Ministry of Science, Research and Technology



¦ yatâ¦, H Editorial board: cAbdol-Moh ¤ ammad A ¤ asan H ¤ abâ¦bâ¦, ¥ ola ¦ del, Moh G ¦ m-cAl⦠H ¤ adda ¦ d cA ¤ ammad K £ v¦ ansa ¦ râ¦, Al⦠As § raf ¤ S¦ adeqâ¦, Ah ¤ mad Samâ¦‫ ـ‬c¦‫ ـ‬â (Gâ¦la ¦ nâ¦), Bahman Sarka ¦ ra ¦ t⦠Editor: H ¤ asan Rez − ¦ aߦ ‫ ـ‬â Ba ¦ ¦ gbâ¦dâ¦



Dialectology P.O. Box 15‫ ـ‬8‫ ـ‬75-‫ ـ‬6‫ ـ‬3‫ ـ‬9‫ ـ‬4 Tehran, Islamic Republic of Iran Fax: (+9821) 241‫ ـ‬43‫ ـ‬56 or to The Academy of Persian Language and Literature No. 36, 15-East Street, Velenjak, Tehran Phone: 241‫ـ‬43‫ـ‬93‫ـ‬-‫ـ‬8, Fax: 241‫ـ‬43‫ـ‬56



Foreign Subscriptions: Middle East and neighbouring countries: $15.00 per year Europe and Asia: $20.00 per year Africa, North America, and the Far East: $25.00 per year



Ser. No. 1



Printed in the Islamic Republic of Iran



Dialectology Journal ofthe IranianAcademy ofPersian Language andLiterature



Vol. 1, No. 1 June 2003