Yeni kapitalizmin kültürü [Birinci basım. ed.] 9789755395258, 9755395253 [PDF]

Citation preview

R IC H A R D SE N N E T T 1943’Ic C h ica g o ’da doğdu. 1964'le Chicago Üniversites i’nden mezun oldu. 1969’da Harvard Üniversitesi’nde doktorasını verdi. New York Üniversitesi’nde sosyoloji profesörü. İnsan Araştırmaları Merkezi ııde yönetici ve Po­ litika Araştırmaları M crkezi’ııde baş araştırma görevlisi olarak çalıştı. Çocukluğunda viyolonsel çalmayı öğrendi; halen New Y o rk ’ta bazı oda müziği topluluklarında çalm ak­ tadır. The N e w York Tim es B ook R eview ve The N ew York R eview o f B ooks' a sık sık katkıda bulunmaktadır. Kentli ai­ lelerin hayatı ve toplumsal psikoloji üzerine birçok kitap yazmıştır. B AŞLICA YA PITLA RI: (Editör ve katkıda bulunan olarak) C lassic E ssays on the C ulture o f C ities (1969); N ineteenth C entury C ities (1969); F am ilies A gainst the C ity: M iddle C lass H om es o f Industrial C hicago (1970); The U ses o f D i­ sorder (1970); (Jonathan C o b b ’la birlikte) The H idden In ju ­ ries o f C lass (1972); (editör olarak) The P sychology o f S o c i­ ety: A n A nthology (1977); (Alain Touraine, T.B. Bottomore ve diğerleriyle birlikle) B eyond the Crisis Society (1977); A uthority (1980); [Otorite, çev.: K. Durand, Ayrıntı Yay., I992J; The C onscience o f The Eye. The D esign a n d Social L ife o f C ities (1990) [Göziin Vicdanı. K entin T a sa n n u ve Toplum sal Yaşam , çev.; Süha Serlabiboğlu-Can Kurultay, Ayrıntı Yay., 1999]; The F all o f P ublic M an (1992) [K am u­ sal İnsanın Ç ökuşii, çev.: Serpil Durak-Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yay., 2002); F lesh a n d Stone. The B oılv a n d tlıe City in W estern C ivilization (1994) [Ten re Taş. B atı U ygarlığın­ da B eden ve Şehir, çev.: Tuncay Birkaıı, Metis Yay., 2002]; The C orrosion o f C haracter-The P ersonal C onsequences o f W ork in The N ew C apitalism (1998) [Karakter A şm m ası-Y enı K apitalizm de İşin K işilik Ü zerindeki E tkileri, çev.: Barış Yıldırım, Ayrıntı Yay., 2002] vc Respect in a W orld o f In e ­ quality [Saygı-Eşil O lm ayan B ir D ünyada, çev.: Üınmiihan Bardak, Ayrıntı Yay., 2005]. Ayrıca üç romanı vardır: P a la ­ is R oyal (1986). An E vening o f B rahm s (1984) ve The F rog Who D a red to C roak (1982).



A y rın tı: 527 İnceleme dizisi: 226



Y eni K a p ita lizm in K iilıü rü Richard Sennctl



İngilizceden çeviren Aylin Onacak



Yayım a hazırlayım Erkan Kaytlı



K itabın ö/.giin adı The Culture of the New Capitalism



Yale U niversity/2(X)6 basımından ç e vrilm iş tir. © Y ale U n ive rsity Bu kitabın Türkçe yayım haklan A yrın tı Y a y ın la rı'n a aittir. Kapak diizeni Arslan Kahraman



D ü ze lti Fiisun Demiıalp



Baskı ve cilt Mart Matbaacılık Sanatları (d 212)321 2 .? 00 (P bxI t Plaza Merkez Malı. Ce\lan Sk. No: 24 SOMtO NurtepelKa^ıtlıane-İstanbu!



B irin c i basını 2009 Baskı adedi 2000 IS B N 97K-975-539-525-8 S E R T İF İK A N O 10704



A Y R IN T I Y A Y IN L A R I H obyar M ah. Cem al N a dir Sok. No; 3 Em inönü - İstanbul Tel.: (0212) 512 15 ( X I - 01 - 05 Fax: (0212) 512 15 I I www.ayrintiyayinlari.com.lr & in fo @ ayriM iya yin lari.cu m .tr



Richard Sennett



Yeni Kapitalizmin Kültürü



4VUNTÎ



İ N C E L E M E D İ Z İ S İ YEŞİL PO LİTİKA/J. P orritt * M ARKS. FRE UD VE G Ü N LÜ K HAYATIN ELEŞ TİR İSİ/6. B row n KAD INLIK A R Z U L A R I/R C o w a rd * N A S IL SO SYALİZM ? HANGİ YEŞ İL? NİÇİN TİNSELLİK?/*?. B a h ro > İK İS İN 'E D O Ğ R U /R W illiam s * Y A R IN /fl. Havem ann DEVLETE KARŞI TO PLU M /P. C/asfres EDEBİYAT K U R AM I/7. E agleton EZİLENLERİN PED AG O JİSİ/P. Freire * SANAYİ SO N KAS I U IO P Y A L A R /ö . Fra nke l * İŞKENC EYİ D U R D U R U N !/!. A k ç a m ZO RUNLU EĞİTİME HAY IRI/C. B a k e r * SES SİZ YI­ Ğ INLAR IN GÖ LGESİN DE YA DA T O P LU M S A LIN S O N U /İ B au d rilla rd Ö Z G Ü R BİR TO P LU M D A BİLİM /P . F e y erabend > V A H ­ Şİ SAV AŞÇININ M U TS U ZLU Ğ U /P . C la stre s * GÖ STERİ T O P LU M U VF. YO R U M LAR /G . D e bord AĞ IR Ç E K İM /L. S ega! * C İN ­ SEL Ş İD Ü E T /A G o d e n n * ALTE RNATİF TEK N O LO Jİ/D . D ic ks o n * ATEŞ VE G Ü NEŞ//. M u rd o c h * O TORİTE/P. S e n n e ff * TO TALİTA RİZM /S. Torm ey * İS LA M 'IN BİLİN Ç A LTIN D A KA D IN /F. A y t Sabbah > M E DYA VE D E M O K R A S I/J Keane * Ç O C U K H AK LAR I/D er: B Frankım ÇÖ KÜ ŞTE N S O N R A /D e r R. B la c kb u rn * SINIRLARI Y IKM A K/M . M e llo r > KAP İTALİZM , S O SYA­ LİZM , E KO LO JİM . Gorz * AVR U P A M E R K E ZC İLİK 'S . A m in A H L Â K VE M O D ER N LİK /P. P oole * G Ü N D ELİK HAY AT K ILAVU ­ ZU /S. W illis SİVİL TO PLU M VE D EV LET/D er: J. K eane * TELEVİZYON: Ö LD ÜREN EĞ LENCE/N. P ostm an * M O DER NLİĞ İN S O N U Ç L A R I/A G id de ns * D AH A AZ DEVLET DA H A ÇO K T O P L U M /fî. Cantzen GELECEĞE B A K M A K /M . A lb e rt - R. H ah ne l * M EDYA, DEVLET VE ULU S/P . S c hles ing er * M A H R EM İY ETİN D O N Ü Ş Ü M Ü /A G iddens * TARİH VE T İN /J K o v e l * Ö Z ­ GÜ R LÜ Ğ Ü N EKO LO JİSİ/M . B oo k c h in * DEM O K RASİ VE SİVİL T O P LU W J Keane * ŞU HAİN KALP LER İM İZ/P . C o w a rd * A K ­ LA VED A/P. F e y erabend * BEYİN İĞ FA L Ş E B E K E S İ/A M a tle la rt * İKTİSADİ A K LIN E LEŞ TİR İSİ/A G orz * M O D ER N LİĞ İN S lKIN TİLAR I/C . Taylor ■* G Ü ÇLÜ D E M O K R A S İ/0. B a rb e r * ÇEK İR G E/B. S u its * KÖ TÜLÜĞ ÜN ŞEFFAFLIG I/J. B a u d rilla rd * EN T ELEKTÜ ELE. SaıO * TUH AF H A V A /A flo s s * YENİ Z A M A N LA R /S , Hafl-M . J acques * TAH AKKÜ M VE DİRENİŞ SAN AT­ L A R I/J C. S c o ff SAĞ LIĞ IN GASPI//. Illıch * SEV G İNİN B İL G E L İĞ İ/A F n k ıe lk ra u t * KİM LİK VE F A R K U U K /W . C o n n o lly * ANTİPO LİTİK Ç AĞ DA PO LİTİKA'G . M ü lg an * YENİ BİR S O L ÜZERİN E TAR TIŞM ALAR /H. W am w nght * DEM O K RASİ VE K AP İ­ TALİZM /S. B ow ie s-H . G m tıs ■ * O LU M S A LLIK , İRONİ VE D A Y A N IŞ M A /P . R o rly * O TO M O BİLİN EKO LO JİSİ/P. Freund-G . M artın Ö P Ü ŞM E, G ID IKLAN M A VE S IK IL M A Ü Z E R İN E /A Phillips * İM KÂN SIZIN P O LİT İK A S I/JM . Besm er * G ENÇLER İÇİN HA­ YAT BİLGİSİ EL KİTABI/R. I/an e ıg em * EKO LO JİK BİR TO P LU M A DO Ğ R U /M . B ookchm * İDEOLO Jİ/T. E agleton * D Ü ZEN VE KA LK IN M A KISKAC IN D A T Ü R K İY E /A İnseI * A M E R İK A /J. B au d rilla rd PO STM O D ER N İZM VE TÜK ETİM K Ü LTÜ R Ü /M . Feath ersto ne * ERKEK AKIL/G . U o y d * B A R B A R L IK ^ . H e n ry * KA M U S A L İNSANIN ÇÖ K U Ş Ü /P . S ennett * PO PÜLER K Ü L ­ TÜR LER/D. P o w e * BELLEĞİNİ YİTİREN TO P LU M /P . J a c o b y * G Ü LM E /H . B ergson * Ö LÜ M E KARŞI HAY AT/N. 0 . B ro w n * SİVİL İTAATSİZLİK/D er.: Y. C o şar * A H L Â K Ü ZERİN E TA R TIŞ M A LA R /J. N u tta ll * TÜKETİM TO P LU M U /J. B au d rilla rd * EDE­ BİYAT VE KO TÜ LÜ K /G . Bataılle * Ö L Ü M C Ü L H AS TALIK U M U TS U ZLU K /S . K ierkegaard > O R TAK BİR ŞEYLERİ O L M A Y A N LA ­ RIN O R TA K LIĞ IM . Lingıs * VAKİT Ö L D Ü R M EK İP . F eyerabend * VATAN A Ş K I/M . Vıroh * KİM LİK M E KÂN LA R I/D . M o rle y-K . Robm s * D O STLUK UZERİNE/S. Lyn ch * KİŞİS EL İÜ Ş K İLE R /H . LaF ollette KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER M E K TU ­ BU G 0N D E R M E ZLE R 7/D . Leader * D O K U N M A /G . Josıpovıcı * İTİRAF EDİLEM EYEN CE M A A T/M . Bla n c h o t * FLÖ RT ÜZERIN E /A Ph illips * FELSEFEYİ YA Ş A M A K /P , Bıllm gton * PO LİTİK KA M E R A /M . Ryan-D. Kellner * C U M H U R İY ETÇ İLİK/P. P ettıl PO STM O DER N TEO Rİ/S. Besr-D . K ellne r * M A R K S İZM VE AH LÂ K /S . Lukes * VAHŞETİ KAVRAM AKÂ/.P. Ree m tsm a * SO SYO LO JİK D U ŞÜ N M EK/Z. B aum an * PO STM O D ER N ETİK/Z. B aum an * TO PLU M SAL CİNSİYET VE İKTİD AR/P.IV. C onnell * ÇO KKÜ LTÜ R LU YUR TTAŞLIK/IV. Kym hcka * KAR ŞID EVRİM VE İSYAN /H . M a rcuse * KU S U R SU Z CİN AYE T/J. B au d rilla rd * T O P LU M U N M cD O N A LD LA Ş TIR ILM A S l/G . R ıtzer * KU S U R S U Z N İH İLİS T/K .A Pearson HO ŞGÖ RÜ ÜZE R İN E/M . W alzer * 21. YÜ Z YIL A N A R Ş İZ M İ/D e r.:J . P u 'k ıs & J . B o w on > M A RXTN Ö ZG Ü R LÜ K ETİĞİ/G. G. B renkert * M E DYA VE G A ZETEC İ­ LİKTE ETİK SO RUNLAR/ D e r: A. B e ls e y & R. C nadw ic k * HAYATIN DEĞ ERİ/J. H am s * PO STM O D ER N IZM İN Y A N ILS A M A LA ­ RI/T E agleton D Ü NYAYI DEĞİŞ fİR M E K Ü Z E R İN E /M. L ö w y * Ö K Ü ZÜ N A ’SI/B. Sanders * TAH AYYÜ L G Ü C Ü N Ü YENİDEN DÜ Ş Ü N M E K /D er.: G. R obinson & J. R u n d e li * TU TK U LU S O S Y O LO JİM . G am e & A. N etcalfe * EDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇ EK LIK/G . S artw ell * KENTSIZ K E N T L E Ş M E M . Bo o k c h m * YÖ NTEM E K A R Ş I/P Feyerabend * H A K IK A J Ö Y U N LA R I/J F or­ re s te r TO PLU M LAR NAS IL A N İM S A R ?/P . C o n n e rtcn Ö LM E H AK Kt/S. Ince oğlu ANA RŞİZM İN B U G Ü N Ü /D e r.: H a ns-Ju rge n D eaen * M E LAN KO Lİ KAD IND IR /D. B m kert * SİYAH A N 'L A R l- ll;J. B au d rilla rd * M O DER NİZM , EVR ENSELLİK VE B İ­ REY/Ş. B enhabıb * KÜLTÜREL E M P E R Y A LİZM /J. T om linson * G Ö ZÜN VİC D AN l/P. S ennefî * KUR ESELLE ŞM E /Z. Baum an * ETİĞE G İR İŞ /A Pıeper * DU YGUO TESİ TO PLUM /S. M e strovıç > EDEBİYAT O LA R AK H A Y A T /A Neham as * İM A J/K . Robins M EKÂNLARI T Ü K E T M E K /J. U rry Y A Ş A M A SA N A TI/G . S artw ell * ARZU ÇAĞ IU . K ovel * KO LO N Y A LİZM PO STK O lO N Y A U Z M M L oo m ö a * KREŞTEKİ Y A B A N İM , Phillips * ZAM AN ÜZERİN E//V. Elıas TARİHİN Y A P IS Ö K U M U /A M u n slo w * FREUD SAVAŞLAR I/J. F o rre ster ÖTEYE A D IM İM . B la n c h o t * PO STYAPISALCI AN A R ŞİZM İN SİYASET FELSEFESİ/T. M a y * ATE İZM /P . Le Poıdevın * A Ş K İL İŞ K İLE R İ/Q.F. K ernberg PO STM O DER NLIK VE H O ŞN U T SU ZLU K LAR I/Z. B aum an * Ö LÜ M LÜ LÜ K , Ö LÜ M S Ü ZLÜ K VE DİĞER HAY AT S T R A T E JİLE R İ/Z B aum an * TO PLU M VE BİLİN Ç D IŞI/K. Lele dakis * B U Y U SU BO ZU LM U Ş DÜNYAYI B Ü Y Ü LE M E K /G . Rıtzer * K A H KAH A N IN Z A F E R İ/0 S anders --'E D E B İY A T IN YAR ATILIŞI/F. D u p o n t * PAR Ç ALAN M IŞ HAYAT/Z. Baum an * KÜ LTÜ R EL BELLEK/J. A s s m ann * M A R K S İZM VE DİL FELSEFESİZE. N. V o loşınov * M A R X 'IN H AYALETLERİ/J. Derrida * ERD EM P E Ş İN D E /A .M ac(n(>re * DEVLETİN YENİDEN ÜR ETİM I/J. S /e te n s * Ç AĞ D AŞ SO SYAL BİLİM LER FELSEFESİ/B. Fay KAR NAVA LDAN R O M A N /V M . Bakhtın * PİYASAJJ. O ’N eill * ANN E: M E LEK MI, YO SM A M IİİE .V . W elldon KU T SAL İN SAN /G . A o a m b e n * BİLİN Ç A LTIN D A DEVLETİR. L o u ra u * YAŞ AD IĞ IM IZ S E F A LE T /A G orz * Y AŞ AM A SANATI F E L S E F E S I/A Neham as * KO RKU KÜLTU R U /F, Furedı * EĞİTİMDE ETİK/F. Haynes * D U YG U S AL YAŞAN ri/D. Lu p to n ■ * ELEŞTİREL TEO R İ/P, G euss * AKTİVİSTİN EL KİTABI/R . S haw * KARAKTER AŞINM ASI/'P , S e n n e ff * M O DER NLİK VE M U P H E M LIK /Z. B au m a n * NIETZSC HE. BİR A H L Â K KAR ŞITININ ETİĞİ/P, B e rk o m tz * KÜLTÜR, KİM LİK VE SIYASET/A/a/ız Tok * AY D IN L A N M IŞ AN A R Şİ/ M K aufm ann M O D A VE GÜ NDEM LERİ/D . Crane * B İLİM ETİĞİ/D. Resnik C EH ENNEM İN TA R İH İM K. Turner * Ö Z G Ü R LÜ KLE K A L K IN M A /A Sen * KÜR ESELLEŞM E VE K Ü LTU R /J. To m linson * SİYASAL İKTİSADIN A B C ’siİR . H ah ne l * ERKEN Ç Ö KEN KAR AN LIK1K.R Ja m is o n * MARX VE M A H D U M LA R I/J. D e m d a * ADA LET TU T K U S U /fî.C . S olom o n * H AC KER ETİĞİ/P. H ım anen KULTUR Y O R U M LA R I/Terry E agleton * HAYVAN OZG U R LEŞM E SI/P. Sing er * M O DER NLİĞ İN SO SYO LÖ JİS İ/P. W agner * DO ĞRU YU SÖ YLEM EK/M . Fou ca ult * S A Y G I/fl. KU R BAN S AL S U N U /M . B aşaran * F O U C A U L T N U N Ö Z G Ü R L Ü K SER ÜVEN İ/J. W .B ernauer DELEUZE&GUAT^ ,KTİD AR|N p SİŞİK Y A Ş A M I/J. S uffer ^ ÇİKO LA TANIN GERÇEK TAR IHİ/S.D. Coe i M.D. C oe * 5 o S , T ? n NLM- N e 9 n M G EZEGENGESEL ÜTO PYA T A R İH İM . M a tte la ri * GÖÇ. KÜLTÜR, K İM LİK //. C h am be rs * ATEŞ n f K Ü M r c n c S a 't — M M,L1-ETLER VE M İLLİY E TÇ İLİK /E .J. H o b s b a w m * HO M O LUD ENS/J. Huizinga * M O DERN ^ • n p w 7 a o ak . I U L U K /S ' Ate,m an * 0 lU M VE 2A M A N /E . Levinas * G Ö RÜN ÜR D Ü NYANIN EŞİĞİ/K. S ilverm an * BAK U N H A k İK A T u r î- /o ? N e w m a n * OR TAÇ AĞ D A E N T E lE K T Ü E LLE R /J. Le G o ff * H AYAL K IR IK L IĞ I//^ Craıb ■* H A K İK A T VE AİLE C İN A Y E T İ? m T



*



R U HUN Y E N ' H A S T A LIK L4R I/J - K r,steva *



Ş İ ^ E T / J Bakan *



A LTK Ü LTÜ R /C . Je nks *



BİR



İçindekiler



Ö N S Ö Z .......................................................................................................... 9 B Ü R O K R A S İ ............................................................................................18 A. Şimdiki zurnanla açılan yeni s a y f a .............................................. 18 B. Toplumsal kapitalizm ........................................................................ 26 C. Kafesten k u r tu lu n c a ...........................................................................33 D. Kurumsal m i m a r i ............................................................................... 39 E. Otorite ve d e n e t i m ............................................................................. 46 F. Üç toplumsal ek sik lik ........................................................................ 49 G. Kendini a n l a m a k ............................................................................... 55



II. İŞE Y A R A M A Z L IK K A B U S U VE Y E T E N E K ...........................62 A. İşe yaramazlık k a b u s u ......................................................................64 B. Zanaatçılık ve m e r i t o k r a s i .............................................................. 75 C. Potansiyel k a b i l i y e t ...........................................................................83 D. Bilgi ve ik tid a r.................................................................................... 88 III. SİY A SE T T Ü K E T İM İ (T Ü K E T M E P O L İ T İ K A L A R I ) ............ 94 A. Kendi kendini tüketen tu tku ............................................................ 98 B. Markalanma ve g ü ç ........................................................................ 101 C. Tiikclici olarak y u r t t a ş ................................................................... U 1 IV. Z A M A N IM IZ D A T O P L U M S A L K A P İT A L İZ M ......................125 A. A n l a t ı ...................................................................................................128 B. İşe y a r a r l ık ......................................................................................... 131 C. Z a n a a t ç ıl ı k ......................................................................................... 134 — D i z i n .......................................................................................................... 137



Bu kitap R ich a rd Seım ett'in 2004 yılnula Yale Ü n iv ersite si'inle E tik, Siyaset re E konom i konularında verdiği konferansları içer­ m ektedir. Castle K onferansları John K. C a stle 'ııı bağışlarıyla. J o h n Casıte'ın atası vc Y a k '1in kurucularından Sayın J a m es P ierpont onu ru ­ na düzenlenm ekledir. Tanınm ış, haşarılı kişilerce verilen C astle K onferansları'ııın am acı, toplum un ve yönetim in a h lâ kî tem elleri üzerine düşünm eyi teşrik etm ek i r karm aşık m odern loplıım ıım ıızda bireylerin karşı karşıya olduğu etik m eselelerin daha iyi anla şıl­ m asını sağlam aktır.



Bundan birkaç yıl öncc Ya­ le Üniversitesi benden geçtiğimiz yıllar boyunca emek konusunda yaptı­ ğını araştırmaları ve yazdığım yazıları bir araya getirmemi istedi. Basit bir işmiş gibi konuşuyorlardı: Sadece bir özet hazırla ve Yale'in Castle Konferansları kapsamında üç ko­ nuşm a yap. Böyle olmayacağını akıl edebilme­ liydim: bu hiç de basit bir iş değildi ve çalış­ maktan çok daha fazlasını gerektiriyordu. Yale University Pıess'den John Kulk a ’ya ve özellikle de araştırma asistanım M onika Krause’a. bu görevin altın­ dan k alk m ama yardımcı olduk­ ları için teşekkür ederim.



Önsöz



B undan elli yıl önce, 1960’lurda - o efsanevi ö z g ü r sek s vc özgür uyuşturucu kullanım ı d ö n e m i n d e - genç vc ciddi radikaller kurum lara, özellikle de bü yüklüğü, karm aşıklığı ve bü kü lm e zliğ iyle b irey ­ leri d em ir bir pen çe içinde tu tu yo r g ö rü nen büyiik şirketlere vc b ü ­ y ük devlete nişan aldı. Yeni S o l ’un k uru cu belg elerin den biri olan 1962 tarihli Port H uron Bildirgesi, devlet so sy alizm ine ve ç o k u lu s­ lu şirketlere eşit d erecede sert bir tutum içindeydi; h er iki ıcjim de birer b ürokratik h apishan e gibiydi. Tarih, Port H u ron B ildirg esi’ni tasarlayanlara istediklerini k ıs­ m e n verdi. Sosyalistlerin beş yıllık plan ya pm a , m erkezi ek o n o m ik 9



denetim uy g u la m a kuralları silindi. Çalışanlara yaşam boyu işler sağlayan, yıllar bo y u n ca aynı ürünleri ve hizm etleri üreten k a p ita ­ list şirket de yok oldıı. R efah k u ru m la n da öyle: Ö rneğin sağlık vc eğilim h izm etlerinin veriliş biçim i d ah a az sabit hale geldi ve çapı daraldı. B ug ün ün yön etenlerin in hedefi, elli yıl öncesinin ıa dikallcriniııkiyle aynı: Katı bürokrasiyi yıkmak. A n ca k tarih Yeni S o l ’a istediği şeyin tam aksini verdi. B enim gençlik d ö n e m im d ek i asiler k u ru m la n yerle bir ederek ce m a atler - g ü v e n vc d a y a n ış m a ile yü rütülen yüz yüze ilişkiler, sürekli m ü z a ­ kere edilip yenilenen ilişkiler, insanların birbirinin ihtiyaçları k o n u ­ sunda duyarlı oldu ğu bir komiinal a l a n - üretebileceklerine inanı­ yorlardı. Hiç kuşku yok ki bu gerçekleşm edi. Büyiik ku ram ların parçalanm ası pek ço k insanın y aşam ını da p arçalanm ış bir halde bı­ raktı: İş y aşam ının talepleri aile yaşam ını allak bullak etti ve in san ­ ların yaşadığı y erler k öy den ço k tren istasyonuna be nze r lıalc geldi. Küresel çağın ikonu gö ç oldu; y e rle şm e k değil, hareket etm ek. K u ­ ru m lan yık m ak d ah a ço k c em a at üretmedi. E ğer g eçm işe ö zlem d uy anlardaıısam z - h a n g i duyarlı insan d e ­ ğildir k i ? - ilişkilerin bu d u ru m u size üzüntü d u ym ak için bir neden d aha verir. A rk ada b ırak tığ ım ız elli yıl h em küresel K u z c y 'd e h em de Asya ve Latin A m e r i k a 'd a g ö rü lm em iş bir servet y aratm a d ö n e ­ mi oldu; bu. devlet vc şirketlerin sabit bürokrasilerinin yerle bir edilm esiyle derin bağlantıları olan yeni bir servetti. Son kuşağ ın teknoloji devrim i de en çok, m erkezi denetim in en düşük dü zey d e olduğu bu k u ra m la r d a gelişip serpildi. B öyle bir b üy ü m en in bedeli de ku şkusuz büyük: Ç o k d a h a bü yü k bir ek o n o m ik eşitsizlik ve de toplumsal istikrarsızlık. Yine de, bu e k o n o m ik patlam anın İliç y a ­ şan m am ış olm asını d ile m e k akıldışı olur. İşte kültür işin içine bu n o k ta d a giriyor. Sanatsal değil, a n tro p o ­ lojik a nlam da “ kü ltü r”d cn b a h se diy oru m . İçinde yaşadıkları k u r u m ­ lar parçalanırken insanları hangi d eğerler vc pratikler bir a ra da tu ta ­ bilir? B enim ku şağ ım , bu so ru yu yanıtlam ak vc k üçü k ölçekli c e ­ maatin olum lu niteliklerini d ah a da geliştirm ek için g erek en hayal m



gü cün e sahip değildi. Bir kültürü bir arada tutm an ın tek çaresi ccm aat değildir; ç o k açık ki, bir kentteki yabancılar, birbirlerini tanı­ m adıkları halde, o rtak bir kültür içinde yaşarlar. F akat destek k ül­ türü sorunu bir b üy ü k lü k m eselesinden ibaret değildir. İstikrarsız, parçala nm ış toplum sal k o şulla rda an cak belli türden bir insan b aşarıy a ulaşabilir. Bu ideal kadın ya d a erk eğ in başa ç ık ­ ması gereken üç gü çlük vardır. Birincisi za m a n la ilgili; G örev d e n göreve, işten işe, bir yerden başka bir yere g öç ed erk en insan kısa süreli ilişkileri vc ken din i n a ­ sıl yönetir? K u ru m la r artık uzun süreli bir çerçev e sa ğ la m a z o ld u ­ ğunda, birey kendi y aşa m anlatısını d o ğ aç la m ak , hatta süı egidcn bir benlik d u y g u su n d a n y ok su n y aşam ak zo ru n d a kalabilir. İkinci g ü ç lü k yetenekle ilgili: G erçekliğin talepleri değişirken yeni beceriler nasıl geliştirilir, potansiyel kabiliyetler nasıl günışığına çıkarılır? Pratikte, m o d ern e k o n o m id e pek çok becerinin raf ö m ­ rü kısa; te knolojide vc bilim lerde, tıpkı ileri im alat b içim lerin de o l­ d uğ u gibi, işçilerin ortalam a olarak lıcr sekiz, on iki yıld a bir y e n i­ den eğitilmeleri g erek iy o r artık. Y etenek de bir kü ltür m eselesi. O r ­ taya çık m a k ta olan toplumsal düzen, zanaatçılık idealini, yani tek bir şeyi gerçek len iyi ya p m a yı ö ğ ren m e idealini köstekliyor; bu tür bağlılık ek o n o m ik açıdan çoğu zam an yıkıcı olabiliyor. M odern kültür, zanaatçılığın yerine, g eçm iş başarıyı değil potan siyel kabili­ yeti öven b ir m eıito krasi fikri geliştiriyor. Ü çü ncü g üçlü k bu n u n d evam ı o larak ortay a çık ıy o r vc ferag at­ le, yani g eçm işi geçm işte bırakm ak la ilgili. D in a m ik bir şirketin başkanı g eçen le rde , on un şirketinde çalışan hiç k im se n in oturduğu k oltuğun sahibi olm ad ığ ın ı, geçm işteki h izm etlerin h içb ir çalışanın koltuğ un u garanti altına alm adığını ileri sürdü. İnsan böyle bir id­ d iaya nasıl olum lu tepki verebilir ki? B un u y a p m a k için, h alih azır­ da sahip olu n an deney im leri h esab a ka tm a y a n ilginç b ir kişilik ö z e l­ liğine sahip o lm a k gerekiyor. B u, halihazırda sahip o ld u ğ u şeyleri kıskançlıkla k oru y a n m al sahibinden çok. m ü k e m m e l şekilde iş g ö ­ rür de olsa eskiyi elden çıkaran, hep yeni şeylere h e v es e d en tüketi11



cidc bulunabilecek bir kişilik özelliğine benziyor. B enim g ö sterm ek istediğim , bu ideal erkek ya d a kadın aray ışı­ nı toplum un nasıl karşıladığı. Vc bu arayışı d eğerlendirirken, a k a ­ dem isyenlere ö zgü o çekinc eleri bir adım geride bırakacağım . Kısa vad eye yö nelm iş, potansiyel yeteneğe odaklanm ış, geçm iş d e n e ­ yim leri terk e tm e y e razı olan bir kişi - k i b a r c a ifade e d e r s e k - alışıl­ madık türden b ir insandır. Ç o ğ u insan böyle değil; insanlar siiregiden bir yaşam anlatısına g erek sinim duyuyor, belli bir işte iyi o l­ maktan g urur d u y u y o r ve edindikleri d eneyim lere d eğ er veriyorlar. Bu yüzden de yeni k u ra m la rın uyulm asını talep ettiği kültürel id e­ al, bu k u ru m lar içinde y aşay an insanların pek ço ğun a zarar veriyor. * * *



O kura, ııc tür b ir araştırm a deney im in in beni bu y argıya g ö tü r d ü ­ ğüyle ilgili sö y le m e m gereken bir şey var. Yeni S o l’un bü yü k b ü ­ rokrasi eleştirisi benim m eselem di; ta ki 1960‘ların so nunda, B o s ­ to n ’da yaşayan ve çoğu ikinci ya d a üçüncü kuşak g öç m en olan iş­ çi sınıfı b eyaz ailelerle g ö rü ş m eler y ap m ay a başlayana kadar. (Jo ­ nathan C ob b ile birlikte y azd ığ ım ız The H idden In ju ries o f C la ss bu insanlarla ilgiliydi.) Bu insanlar bürokrasinin baskısı altında ol­ mak şöyle dursun, katı k uru m sal gerçekliklere sığınmışlardı. İstik­ rarlı sendikalar, b ü y ü k şirketler ve nispeten sabit piyasalarca y ö n ­ lendiriliyorlardı; bu çerçeve içinde, işçi sınıfından erkek ve k a d ın ­ lar. güya çok az sınıf ayrım ın ın yapıldığı bir ülkedeki d üşük statü ­ lerinin nedenini an la m a y a çalışıyordu. Ç alışm a bittikten sonra bu ko nuy u bir süreliğine bıraktım. B ü ­ yük A m erik an kapitalizmi başarılı olarak istikrarlı bir d ü zey e u la ş­ mış g örü nü yo rd u ve bu d ü zle m d e işçi sınıfının yaşam ı d e ğ iş m e z ru ­ tinleri içinde d ev am cdccckti. İnsan ancak bu k adar y anılabilir h e r­ halde. 1973’deki petrol krizinden sonra Brettoıı W o o d s p ara aıılaş* Jonathan C o b b ve R ichard S en n e tt, H id d e n In ju rie s o f C la ss, W .W . N orton & C om pany, N e w Y ork, 1 9 9 3. 12



masının b ozulm ası, yatırım üzerindeki ulusal sınırlam aların zay ıfla­ dığı, şirketlerin de yeni bir uluslararası yatırımcı m üşteri gru bunu - k â r payının uzun d ö n e m d ek i getirisinden çok, hisse senetlerinin kısa dön em d ek i getirilerine göz dikm iş y a tırım c ıla rı- karşılam ak iizerc kendini y en iden şekillendirdiği an lam ın a geliyordu. İşler de ülke sınırlarını ben zer şekilde vc hızla aşm a y a başladı. T ük etim vc iletişim dc öyle. 19 90 ’lara gelindiğinde, elektronik alan ın d a mikroişlemcilcr k o n u su n d a yaşanan ilerlem eler sayesinde, eskilerin o to ­ m asyon dü şü /k ab u su h em kol em e ğ in d e h e m dc b ü ro k ra tik işçilik­ te bir gerçeklik haline g elm ey e başladı: N ihayet, m ak in elere yatırım y apm ak, çalışsın diye insanlara para öd em ek te n d ah a ucuza g e le ­ cekti. Ben d e y en iden işçilerle g ö rüşm eler y a p m a y a başladım . A m a bu kez kol gücüyle çalışan em ekçilerle değil, ileri teknoloji endüstrisi, fınans hizm etleri vc m ed y ad a yaşanan küresel ve hızlı yükselişin m erkezinde y er alan d aha orta sınıf işçilerle g örüştü m . (C o rro sion o f C h a ra cter [K arakter A şın m a sı]’ adlı kitabım ın konıısıı buydu.) Böylelikle, yeni k apitalizm in kültürel idealini cn g ü rb ü z haliyle görm e şansım oldu. Bu yeni insana, kısa vadeli d üşü nerek , po tan si­ yelini geliştirerek vc hiçbir şeyden pişm anlık d u y m a y a r a k zengin olacağı fikrini aşılayan bir patlam a söz k o n u su y d u sanki. O y sa ben, akıntıya kap ılm ış sürüklendiğini hisseden k o c a b ir o rta sınıf b irey ­ ler grubu bu ldu m karşım da. 1990’ların s o n u n d a hızlı yükselişin yerini çö k ü ş aldı; ki n o rm a l­ de her iş d ö n g ü sü n d e böyle olur zaten. Ne var ki, e k o n o m i ayıld ık­ ça, küresel b ü y ü m e pü sk ürm esin in ticaret dışı ku ru m lard a , ö zellik ­ le refah d evletinin k u ra m la rın d a kalıcı bir iz bıraktığı aşikâr hale geldi. Bu d a m g a yapısal o lduğu kadar kültüreldi dc. S ağlık hizmeti ve em ekli m aaşla rın a b ağım lılık vc ö zy ö n etim açısın dan yak laşır­ ken de, eğitim sistem inin kazandırdığı bcccrileri değerlendirirken de hü kü m etin hareket noktası, yeni e k o n o m in in değerleri oldu. Ben, * R ichard S en n ett, K a ra k te r A ş ın m a s ı; Y e n i K a p ita liz m d e iş in K iş ilik Ü z e rin d e k i E tk ile ri, çev.: Barış Yıldırım , Ayrıntı Yayınları, 2 0 0 5 . 13



Am erikalıların dediği gibi, “ sosyal yard ım la” b ü y ü m ü ş tü m , o y ü z ­ den yeni kültürel m o del, b en im için, C h ic a g o 'd a ço c u k lu ğ u m u için­ de geçirdiğim toplu konutların kültürüyle çarpıcı bir tezat o lu ş tu ru ­ yordu. (R esp ect [Saygı]* adlı kitabım ın konusu budur.) Bu kitap d aha ö nce yazdıklarım ı ö zetlem ekle kalm asın istedim. D aha önceki y azıla rım d a tüketim in yeni ek on om idek i rolünü ihmal etmiştim; burada, kısaca, yeni tüketim biçimlerinin sahip lenm e du yg usu nu nasıl azalttığını ve bunun siyasi sonuçlarını ele a lm ay a çalışıyorum. İşyerindeki iktidar ve otorite ilişkisine ge çm iştek in d e n daha fazla kafa y o rm a m gerekti. G eçm işe b akm ak beni ileri b a k m a ­ ya. hem k afa hem de kol e m e ğin de ki zanaatçılık ruh un u k e ş f e tm e ­ ye yöneltti. En çok da, y ap m ış o ld u ğ u m araştırm anın “A m e r i k a i r i ı ğ ı n ı y e ­ niden d ü şü n m e k z o ru n d a kaldım .



1970’lcrde d ü n y a ek o n o m isi



A m e rik a ’nın tah a k k ü m ü altındaydı vc 1990’larda, artık tüm y e rk ü ­ redeki insanlar sürece katılm ış o lsalar da, yeni bir ek on om i türünü doğuran kurum sal değişikliklere önderlik eden yine A m e rik a B irle­ şik D e v le tleri’ydi. Bu y ü z d e n A m erikalı araştırm acılar A m e rik a n ve m odern sözcüklerini birbiri y erine kullanabileceklerini kolaylıkla d üşünebiliyordu. Bu artık sürdürülebilir bir fantezi değil. Ç inlilerin büyüm esi A m c rik a 'n ın k in d e n ç o k farklı ve d aha güçlü. A v ru p a B ir­ liği 'nin ek on om isi A m c r i k a ’nınk in d en d aha büyük ve bazı b a k ı m ­ lardan. yeni üye olan devletlerde bile, d aha verimli ve onlar d a A m e rik a ’yı taklit etm iyorlar. B aşka ülkelerden okurlarım , yakın tarihli kitaplarım ın, başka yerlerde tehlike g öze alınıp uy gu lanab ilecek A m erik an tarzı bir iş­ leyişi re d d etm e k için n ed en le r sun du ğu nu dü şü n m e eğilim in de o l­ du. A slında niy etim tam olarak bu değildi. Hiç kuşku yok ki, tarif ettiğim yapısal d eğişim ler, ulusal sınırlara sıkışm ış değil; ö rneğin ö m ü r b oy u istihdam ın azalm ası A m e r i k a ’ya özgü bir olgu değil. "K ültüre bağ lı” olan, A m erika lıların maddi y aşam d a m e y d a n a gc* R ichard S en n ett, S a y g ı: E ş it O lm a y a n B ir D ü n ya d a , çev.: Ü m m ü h a n B ardak, Ayrıntı Yayınları, 2 0 0 5 . 14



len değişim leri nasıl yorum ladığı. A m erik alıların iş y aşam ın d a saldırgan rakipler o ld u ğ u şeklinde b ir klişe k ab u l görüyor. Bu klişenin altında farklı, d a h a p a sif bir zih ­ n iy et yatıyor. G eçtiğ im iz on yıl içinde g ö rü ş tü ğ ü m o rta sınıf A m e ­ rik alılar yapısal değ işim i uysallıkla k a b u llen m e eğilim in dey di; sa n ­ ki işyerinde ve işyeri gibi yönetilen o ku llard a g ü v en lik kaybı k a ç ı­ nılmazdı; B öylesi tem el değişiklikler söz k on usu o ld u ğ u n d a, bu d e ­ ğişiklikler size zarar verse bile, yap abileceğin iz p ek bir şey yoktur. B un un la birlikte, b ü y ü k k ura m la rın bahsi geçen tasfiyesi ilahi bir em ir de değildir. A slın da, A m erikalıların ça lışm a h a y atın d a h en üz norm d a değildir. Yeni ek on om i şu an için bütün e k o n o m in in sa d e ­ ce k üçük b ir parçasıdır. A n cak e k o n o m in in bir bütiin o larak nasıl ev rilm esi g erektiğ iy le ilgili yeni bir standart o la ra k yeni eko no m i, büyük bir ah lâk î ve n o rm a tif güç uygu lam aktadır. U m u d u m , A m e ­ rik alıların bu e k o n o m iy i za m a n la dışarıdakilerin g ö rm e eğilim inde olduğu gibi ele alm ası, yani her öneri gibi b u n u n da titizlikle eleşti­ rilm esi g erek en bir değ işim önerisi old uğ unu görm esid ir. * * *



O kur, e tnografların eleştirel tu tu m u n u n fark ınd a olm alıdır. Biz et­ nograflar insanları tek başın a ya d a gru plar h alind e saatlerce d in le­ riz; onlar d a kendilerini, değerlerini, k o rku larım ve u m u tlarım aç ık ­ larlar. Saatler g eçerk en tü m bunlar an la tm a edim i içinde yeniden dü zenle nir ve y en id e n g özd en geçirilir. Sürekli tetikte olan etn og raf insanların ken dileriyle çelişm esine n eden olan şeye ya d a anlam a ko nu sun da n eden çıkm aza girdiklerine eşit d e re c e d e dik kat eder. G ö rüşm eyi yapan kişi yanlış bilgi alıyor değildir; bu d a h a çok. to p ­ lum sal karm a şık lığ ın öznel bir soruşturm asıdır. İnanç, U lus yahut S ın ıf k o nu larınd a kişisel açık lam alar yapılırken o rtay a çıkan m u ğ ­ laklık, b o z u lm a vc sorunlar, bireyin k ültü r anlayışını oluşturur. Bu sosyoloji zanaatı, g ü n ü m ü z d e yeniliğin ne a n la m a geldiğini ortaya ç ık a r m a y a hem fazlasıyla uy gu n d u r h e m de değildir. U y g u n ­ 15



dur. çünkü top lu m un akıcılık ve akış üzerindeki vurgusu, kişinin zihninden g eçen bir y o ru m u n ç ö züm len m esi süreciyle kesişir. U y ­ gun değildir, çü nk ü ç o ğ u insanın bu geniş kapsam lı gö rüşm elere k a ­ tılm aktaki amacı, so nuçlar çık arm ak , d ün yad a nasıl k on um landırıldıkiarının bir açıklam asını bulm aktır. A kışkanlık bu arzuyu h ü sra­ na uğratır; “yeni o la n ” içinde nasıl başarıya ulaşabileceğiyle ilgili ideolojik önerilerin, üzerinde yetcrincc kafa yorulduğunda, tem elsiz olduğu ortaya çıkar. İşte bu yüzden, Y a le 'in yeni kapitalizmin kültürünü tarif etm e davetine yanıt verirken, kendi zanaatım ın sınırları vc öznel so r u ş­ turmaların a m ac a ulaşması ö nü ndeki engeller üzerine d ü ş ü n m e m gerekti. Bunun so nu cun da, g eçtiğim iz yıllar b oy un ca gö rü şm e y a p ­ tığım insanlar adına ko nu şarak b üy ük vc affedilmez bir cüret g ö s ­ terdim; akıllarındakini ö zetlem ey e çalıştım. Bu ciircti gösterirken, belki de en tem el kültürel sorunu halının altına sü p ü rd ü ğ ü m ü n fa r­ kındayım: M odern toplum sal gerçekliğin büyük kısmı, o nd an bir anlam çık arm ay a çalışanlar için okunaksız. Kitabın takip eden bölüm leri Uç ko nuyu ele alıyor: K u ru m la r n a ­ sıl değişiyor; "beceri toplıım u” nda yetenek ile gereksiz k ılınm ak ya da geride bırakılm akla ilgili k orku lar arasında nasıl bir ilişki var; tü ­ ketim davranışı ile siyasi tutu m lar arasında nasıl bir bağlantı var. İşycrindeki tarif ettiğim k uru m sal d eğişim ler aslında e k o n o m in in sadece başı çeken sektörleriyle -ile ri teknoloji, küresel finans ve üç bin ya da d aha fazla çalışanı olan yeni hizm et şirk e tle riy le - ilgili. Kuzey A m erik a vc Batı A v ru p a 'd a k i çoğu insan bu tür şirketler için çalışmıyor. A m a e k o n o m in in bu k ü çü k dilimi rakam ların ifade etti­ ğinin çok ötesinde bir kültürel etkiye sahip. Bu yeni ku ru m lar, k iş i­ sel bcceri vc kabiliyetlerin yeni fo rm ülasy on un a ilham veriyor; bu birleşik kurum vc kabiliyet formülü, tüketim kültürünü şekillendiri­ yor; tüketim davranışı ise siyaseti, özellikle de ilerici siyaseti etk ili­ yor. T op lu m u n k ü çü k bir kısm ın dan yola çıkıp fütursuzca bü tün ün kültürüne ilişkin sonuçlar ç ık a rm am ın tek nedeni, belli türden bir kapitalizmin avata rlarının, b öylcsine çok sayıda insanı, tuttukları 16



yolun geleceğe gid en yol o ld u ğun a ikna etm iş olm ası. Yeni k apitalizm in havarileri, bu üç ko nuy u - i ş , yetenek, tü k e ­ t i m - k e n d i ele alış biçimlerinin, m o dern to plu m a dalıa fazla ö z g ü r­ lük, akıcı bir özgürlük, d üşü nü r Z y gnuınt B a u m a n ’ın yerinde d e y i­ şiyle, “ akışkan [bir] m o d ern lik ” kattığını iddia ediyor.' Bu insanlar­ la aram daki ç ekişine onların “ yen i” y oru m u n u n d o ğ ru olup o lm a d ı­ ğı ko nu sund a değil; kurum lar, becerilcr vc tü ketim kalıpları g erçek ­ ten değişti. B en im iddiam, bu değişim lerin insanları ö zgü rlü ğ e k a ­ vuşturmadığı.



Zygmunt B au m an , L iq u id M o d e rn ity , Polity Press, C a m b rid g e , 2 0 0 0 . 17



Bürokrasi



A. Ş İM D İK İ Z A M A N L A A Ç IL A N YENİ SA Y FA



Yeni ile eski arasındaki karşıtlığa bir töz vererek b a şlam a k en iyisi; am a d aha ba şlang ıçta tıkanıyoruz. Karl M arx k apitalizm le ilgili o ünlü lafını bu nd an y ü z atm ış yıl önce etmişti: “Katı olan nc varsa bu harlaşıy or.” ' M a r x ’in “ akışkan m o dern lik” yo rum u, id ealleştiril­ miş bir ge çm işten geliyordu. K ısm en , taşra y aşam ının M a r x ’in h iç ­ bir zam a n birinci eld en tatm adığı çok eski ritimlerine d u y u la n bir 1. Karl M arx ve Friedrich E ngels, K o m ü n is t M a n ife s to , çev.: L event K avas, ithaki Y ay., 2 0 0 6 , s. 75. 18



özlem i yansıtıyordu. Keza, m o dern öncesi zanaat loncalarının yok oluşu ve kentlerdeki vatandaşların yerleşik yaşam ı d a M a r x ’i tas a­ landırıyordu; h er ikisi de M a r x ’in d evrim p rojesinin so nun u g etire­ bilirdi. M a r x ’tan bu y an a kapitalizm in tek d eğişm ezi istikrarsızlık oldu denebilir. P iyasalardaki karm aşa, yatırım cıların seri k a rar ve u y g u ­ lamaları, fabrikaların aniden çoğalm ası, k ap an m a sı ve taşınması, daha iyi işler ya da h erhangi bir iş arayan işçilerin toplu göçleri b i­ çim inde: K ap italizm in enerjisini yansıtan bu g ö rü n tü le r XIX. y ü z ­ yılı istila etti vc g eçen yüzyılın başında b aşk a bir ünlü deyişte, bu kez sosyolog Jo sep h S ch u m p e te r tarafından sö zcü k lere döküldü: “yaratıcı y ık ı m ” .2 G ü n ü m ü z d e m o d e m e k o n o m i, üretim in, p iy a s a la ­ rın ve finansın küresel yayılım ı ve yeni teknolojilerin d o ğ u şu n e d e ­ niyle, sadece bu istikrarsız enerjiyle yüklü gibi g ö rü n ü y o r. A m a b u ­ gün değiştirm e işinin içinde olanlar, d ah a b ü y ü k bir karg aşa içine sü rü klen m ediğ im izi, tarihte yeni bir sayfa üzerinde d u rd u ğ u m u z u iddia ediyor. S iy ah -b eyaz karşıtlıklar hep şüphe uyandırır, özellikle de ilerle­ meden söz ettiklerinde. Eşitsizlik m eselesini ele alın. B r it a n y a ’da, 1880’lerdc tarım alan ın d a yaşanan krizin h e m en ö n cesin d e, ü lk e d e ­ ki servetin % 4 3 ’ü dört bin ailenin elindeydi. X X . y üzy ılın son yir­ mi yılında b ağ lam ı farklı d a olsa eşitsizlik yine barizdi. B ritan y a vc A m erika’daki ailelerin en tepedeki beşte birinin serveti bu yirmi yıl içinde b üyüdü; ailelerin en tepedeki o n d a birinin serveti büyük oranda, en tepede ki yüzde birinin serveti ise k a tlan ara k büyüdü. Gerçi en dipteki g ö ç m e n le r dc biraz zenginleşti a m a A n g lo -A m e rikan nüfusun ortadaki beşte üçlük bö lüm ü yerinde saydı. U luslarara­ sı Çalışm a Ö rg ü tü [International L ab or O rgan izatio n] tarafın dan y a ­ pılan yakın tarihli bir çalışm a bu eşitsizlik ta b lo su nu d a h a açık hale getiriyor: G elir eşitsizliğinin arttığı 1 99 0’larda y arım g ün çalışan ve eksik istihdam edilen işçilere servetten dü şe n p a y d a kesk in bir d ü ­ 2. Joseph Schumpeter, K a p ita liz m , S o s y a liz m ve D e m o k ra s i, Varlık Yayınları, Çev.: Rasin Tınaz, Tunay Akoğlu, İstanbul, 1981. 19



şüş olm uştur. B rita n y a -A m crik a spcktrumıında artm akta olan e şit­ sizlik yaşlı niifıısu da etk iliyo r.’ Bu siyalı-bcyaz karşıtlığın insanı yanlış yönlendiren d iğ er bir özelliği dc istikrarlı to plum ların eko no m ik açıdan du rg u n olduğu varsayım ı. Birinci D ü n y a S a v a ş ı’ndan önce A lm a n y a ’da yahut İkinci D ü ny a S a v a ş ı’ndaıı sonra A m e r i k a ’da d u ru m b öy le değildi; bugün dc - N o r v e ç ve İ s v iç rc ’ninki gibi daha k ü çü k c k o n o m i le r d e böylc değil. İskandiııavların kasvetli içebakış eğilim ine karşın, K u ­ zey A vrup a kıyısı, görece istikrar ile büy üm ey i birleştirmeyi b a şa ­ rarak d ah a hakkaniyetli bir servet dağılım ını vc A m erik a ve Britany a'd a k in d e n genel o larak dah a yüksek bir yaşam kalitesi s tan d a rd ı­ nı korudu. K üreselleşm e, “ycni'Merin belki de en tartışılabilir olanı. S o s y o ­ log Leslie Sklair, e k o n o m iy le ilgili bol bol ayrıntı vererek, k ü re s e l­ leşmenin XX. yüzyıl ortalarının çokuluslu şirketlerini b üy ütm ekten başka bir şey yap m adığ ın ı iddia etti.4 Sklair, A m e r i k a ’nın ç o k u lu s ­ lu şirketlerinin bir z a m a n la r oynadığı rolü so n u n d a Ç inlilerin üstle­ nebileceği fakat o y u n u n aynı kalacağı görüşünde. S k la ir’in yeni sayfa eleştirmenleri ise bir sürü başka şüphe g ö tü rm ez m addi ge r­ çeği art arda sıralayarak karşılık veriyor: Küresel bir ek o n o m i için­ de birbiriyle bağlantılı k oca koca kentlerin ta m a m en kendi başına yükselmesi, iletişim teknolojisindeki vc ulaşım daki yenilikler; in­ sanların ö n ce d e n yaşadıkları yerlere, birbiriyle iletişim k u rm a şek il­ lerine yahut malların bir zam a nlarki nakledilm e biçim ine hiç mi hiç benzem iyor. Bu ta rtışm a y alnızca e k o n o m ik koşullarla ilgili değil. E skiden çokuluslu şirket, u lus-dcvlctin politikalarıyla sarm aş dolaştı. B u ­ gün, yeni sayfa tezini destekleyenlerin iddiasına göre küresel şirket, d ünyanın her yerin d en yatırım cılara ve hissedarlara vc tek bir ulu ­ sun çıkarlarına hizm et etm esine izin verm cyecck k ad ar k a rm a şık bir 3. S o c io -E c o n o m ic S ecurity P ro g ram m e, E c o n o m ic S e c u rity f o r a B e tte r W o rld . International Labor O rg an izatio n , C enevre, 2 0 0 4 . 4. Leslie Sklair, G lo b a liz a tio n : C a p ita lis m a n d Its A lte rn a tiv e s . O xfo rd U P , O x ­ ford, 2 0 0 2 . 20



m ülkiyet yapısın a sahip; örneğin petrol devi Shell, h e m H o lla n ­ d a ’nın h e m B rita n y a ’nın siyasi sınırlam alarından ta m a m e n ku rtu l­ du. Z am an ım ızın benzersizliğinin en esaslı kanıtı ise, ulusların e k o ­ nom ik değerini k ay b e d iy o r olması. Belki d a h a az bilinen bir “şimdi nasıl, eskiden n asıld ı” m es e le­ sine o da klan m ak istiyorum. M eselenin m erkez ind e k u ru m la r var. Bu, ku ru m larla ilgili bir argüm an. Yeni sayfa ön erm esi M a r x ’in kapitalizm in tarihini yanlış an ladı­ ğını varsayıyor. (K a p ita lizm sö zcü ğü nü n kendisi so sy o lo g W ern er Sombart tarafından sonradan yaratılmıştı.) M a r x ’in hatası, tam o la­ rak, “sürekli yaratıcı y ık ı m ”a inanm aktı. M arx eleştirm enlerine g ö ­ re kapitalist sistem kısa süre sonra katılaşarak kalın b ir k a b u k geliş­ tirdi; önce fabrikanın rutinleri borsaların anarşisiyle birleşti am a XIX. yüzyılın so n u n a gelindiğinde, anarşi dindi ve şirketlerdeki b ü ­ rokrasinin kalın kab u ğ u d aha da kalınlaştı. Bu k a b u k d a h a b ug ün k ı­ rıldı. Bu g eçm iş g ö rü şün de pek çok olgusal hakikat var a m a tam olarak yeni sayfa heveslilerinin tasarladığı şekilde değil. XIX.



yüzyılın başında ç alışm akta olan fabrikaların, insanın b e y ­



nini uyuşturan rutin ile istikrarsız istihdamı birleştirdiğine kuşku yok; hem işçiler kendini k o ru m a gü cü n d en y o k su n d u , h e m iş letm e­ ler genellikle kötü yapılanm ıştı vc ani çö k ü şe fazlasıyla açıktı. Bir tahm ine göre, 1850 yılında, L o n d ra ’da, çalışabilecek d u ru m d a olan işçilerin % 4 0 ’ı işsizdi; yeni işletmelerin o rtaya ç ıkışıy la bu oran % 7 0 ’le zirve yaptı. 1850’lerde çoğu şirket o p era s y o n la rıy la ilgili verileri, bu verileri bir araya toplam ış olsa bile, y ayın la m ıy o rd u ve m uhasebe prosedürleri genellikle basit k âr-zarar raporlarından o lu ­ şuyordu. İş d ö n g ü sü n ü n işleyişi istatistiksel açıdan X IX . yüzyılın sonuna kad ar anlaşılmadı. Endüstriyel düzenin m a dd i ve m anevi is­ tikrarsızlığım tarif ed erk en M a r x ’in bilgi d a ğ a rc ığ ın d a işte bu tü r­ den veriler vardı. A m a bu “ ilk el” kapitalizm, toplum sal ve siyasi açıdan hayatta kalam ay acak k a d a r ilkeldi; ilkel kapitalizm bir de vrim reçetesiydi. 1860’Iardan başlay ıp 1970’lere k ad ar uzanan yüz yılı aşkın bir za ­ 21



man içinde şirketler, işletm enin ıızıın ömiirUilüğünü sa ğ la m a b a ğ la ­ yıp. çalışan sayısını artırarak, istikrar sanatını öğrendiler. Serbest piyasa, istikrar k aza nd ıran bu değişim i etkilemedi; işletmelerin k e n ­ di içinde nasıl ö rg ütlendiği d a h a önem li bir rol oynadı. A sk eri ö r ­ g ütlenm e m odellerini kapitalizm e uygulayarak d ev rim d e n k u rtu l­ dular. Sivil top lu m u n X IX . yüzyılın sonundaki ask erileşm esin in - ş i r ­ ketlerin işleyişinin, herkesin bir k onu m u n u n olduğu ve her k o n u ­ mun tanım lanm ış bir işleve den k geldiği ordulara gittikçe artan bir şekilde b e n z e m e s in i n - analizini M ax W c b e r ’e b o rç lu y u z ; G enç bir adam olan W eb er, birleşm iş yeni bir A l m a n y a ’nın g e ­ lişimine karışık d u y g u la r içinde tanıklık ediyordu. P rusy a o rd u s u ­ nun verimlilik k o n u su n d a yüzyıllardır efsanevi bir itibarı vardı. A v ­ ru p a ’daki pek çok ordu su bay lara yeteneklerine hiç b ak m ak sızın riitbe satıp, sıradan erleri ilkel bir eğitim den geçirirken, P ru sy a o r­ dusu işlerin d oğ ru y a p ılm as ın a odaklanıyordu. E m ir k o m u ta z in c i­ ri. Fransız ve B rita n y a ordu ların ınk ind en d a h a sıkıydı; e m ir k o m u ­ ta zincirindeki her rü tb eden askerin görevi d aha mantıki bir k e sin ­ likle tan ım lanıyordu. O tto von B is m a ıc k ’ın A lm a n y a ’sında bu a s ­ keri m odel, işletmelere ve sivil toplum ku ru m larm a u y g u la n m a y a başladı; am aç, en başta, B is m a r c k ’ın kafasında, dev rim in ö n le n m e ­ si ve h uzurun tesisiydi. N e k ad ar fakir olursa olsun, to p lu m d a y e r­ leşik bir k o n u m u oldu ğ u n u bilen bir işçinin ay aklan m ası ihtimali, toplum daki k o n u m u n a bir a nlam v erem ey en işçinin ay ak la n m ası ih­ timalinden d ah a azdı. T o p lu m sal kapitalizm olarak ad lan d ırılab ile­ cek şeyin kurucu politikası işte buydu. Ironiktir ki, S c h u m p e t c r ’in erken dö nem ek on om i analizleri, bu askerileşm iş toplum sal kapitalizm yayıldıkça işletmelerin birer kâr kapısına d ö n d ü ğ ü n ü gösterdi. B u nu n nedeni, A m erika, B ritan y a ya da F ra n s a ’da insanların hızlı para k azan m a susuzluğu baki kalırken, yatırımcıların bir de d aha kestirilebilir, uzun vadeli k azan çlara acık5. M a x W e b e r, E c o n o m y a n d S o c ie ty , U niversity of C alifornia Press, B erkeley, 19 7 8, cilt: 2, s. 1 1 5 6. [Eserin ö zgün adı W irts c h a ft u n d G e s e lls c h a ft, (E konom i ve Toplum ) 2 cilt. 1 9 2 2. (ç.n.) 22



mış olm asıydı. X IX . yüzyılın sonunda, yatırım kararlarının dili ö n ­ ce -y a t ır ı m k am p an ya la rın dan , stratejik d ü ş ü n m e d e n ve G eneral Carl von C la u s e w it z ’in çok tutulan fikri, sonuç analizin den söz e d e n - askeri bir üslu ba bürü ndü. B un un iyi bir nedeni vardı. Kısa sürede elde edilen kârların, özellikle dem iryo lu ve şehirlerarası k a ­ rayolu inşaatı gibi altyapı projeleri söz k o n u su o ld u ğ u n d a, aldatıcı olduğu ortaya çıkm ıştı. X X . yüzyılda işçiler stratejik p la n la m a sü ­ recine katılırken, inşa sürecindeki işçi birlik ve sendikaları da işçi­ lerin k o n u m u n u istikrarlı hale g etirm ey e ve g aranti altına alm ay a çalışıyordu. B ürokrasi, piyasaların tehlikeye attığı kârları o n a rm a y ı a m a ç lı­ yordu. B ürokrasi piyasalardan d a h a v erim li g ö rü n ü y o rd u . Bu, tarih ­ çi R obert W i c b e ’nin deyişiyle, “dü zen arayışı,” iş y a şa m ın d a n d e v ­ lete, oradan d a sivil to p lu m a yayıldı. Stratejik kâr k o n u s u n d a alınan ders, etkili devlet m od elin e aktarıldığında, devlet m e m u rların ın sta­ tüsü yükseldi; dev let m em u rlarının bü ro kratik pratikleri siyasetteki d algalan m alardan h er z am a n kin de n d ah a fazla yalıtıldı.'’ Sivil to p ­ lum da oku llar işleyiş ve içerik açısından gid erek standartlaştı; m e s ­ lekler, tıp, h uk uk vc bilim alanlarındaki pratiklere diizen getirdi. W e b e r’c göre, tüm bu kurum sal yaşam ı u ssallaştırm a biçim leri, e s a ­ sen askeri bir k ö k e n d e n geliyordu; sivil insanlar asker gibi d ü ş ü n ­ düklerinin fark ın d a olm ayabilirdi am a bu d u ru m , kardeşlik, otorite ve saldırganlık norm ları d a eşit derecede askeri ö zellikler taşıyan bir to p lu m a eb elik edecekti. G enel o larak bir m o d e rn z a m a n la r g ö z ­ lem cisi olan W e b e r, X X . y üzyıla silahlı m ü c a d e le e th o s a n m hakim olm asından korku yo rd u. Bir siyasal iktisatçı o la r a k sa W e b e r ö z e l­ likle, ord u n u n p iyasalardan d aha iyi sonuç v crecck b ir m o dernlik modeli o ld u ğ u n u savunuyordu. Bu askeri toplu m sal kapitalizm in m e rk e zin d e z a m a n vardır: U zun vadeli, aşam alı ve en başta da kestirilebilir zam an . Bu b ü ro k ­ ratik d a y a tm a bireyleri en az ku ru m sal d ü z e n le m e le r k a d a r etkiledi. U ssallaştırılm ış z a m a n insanların y aşam larım birer anlatı - z o r u n lu 6. Robert H. W ie b e , Th e S e a rc h fo r O rde r, Hill and W a n g , N e w Y ork, 1 9 6 7. 23



olarak olacaklardan çok, olm ası gerekenlerin an la tıla rı- olarak g ö r ­ mesinin yolunu açtı. Ö rneğ in, bir kariyerin aşam alarının n eler o l­ ması gerektiğini tan ım lam ak , bir şirkette uzun süre çalışm ak ile s e r ­ vet artışındaki belirli b a sam ak lar arasında karşılıklı ilişki k u rm ak olanaklı hale geldi. P ek ço k kol işçisi hayatında ilk kez ev alm a p lanlan yapabilirdi. O y s a iş dü ny asındaki felaketlerin ve fırsatların gerçekliği, böyle stratejik d üşü n m ey i engelledi. G erçek d ün yan ın, özellikle dc iş d ö n g ü sü n ü n akışında gerçeklik elbet pla na g öre iler­ lemiyordu: a m a artık bireysel eylem lilik ve iktidar alanını ta n ım la ­ yan, plan yapabilm e fikriydi. Ussallaştırılan z am a n öznel yaşam ı derinden yaraladı. A lm a n c a BiUhtng sözcüğü, bir genci ö m ü r boyu süren bir y aşam biçim ine h a ­ zırlayan kişisel olu şum sürecine verilen isimdir. X IX . yüzy ıld a B ildtıng k urum sal bir ç erçeve kazandı, X X . yüzy ıld a bu nu n sonuçları somutlaştı ve yüzyılın ortalarında, W illiam W h y te ’in The O rg a n i­ zation M an , C. W rig h t M ills'in W hite C o lla r" ve Michel Crozie r ’nin B u rea u cra tic P h e n o m e n o n " adlı kitapları gibi eserlerde se r­ gilendi. W h y t e ’in bürokratik BU diing görüşü şöyleydi: Şirket için­ de, sebatkarlık, sadece kısa vadeli ödüller getiren ani hırs p a tl a m a ­ sından daha önemli hale gelir. C ro z ie r’niıı Fransız şirketlerindeki B ildııng üzerinde yaptığı analiz, bireyin kendini anlam a şeklini d ü ­ zenle yen hayali bir nesne olarak m erdiveni konu alıyordu; ister iner, ister çıkar, ister old u ğ u n yerde kalırsın; am a üzerine b a sacak bir b a ­ sam ak hep vardır. Yeni sayfa tezi b u y a şa m anlatısı düşüncesini olanaklı kılan kuı umların artık “ bu harlaştığını” ileri sürüyor. T op lum sal zam an ın a s ­ kerileşmesi ken diliğind en çöküyor. Bu tez bazı açık ku ru m sal o lg u ­ lar üzerine tem ellendirilm iş. Ö m ü r boyu istihdamın sona erm esi bunlardan biri; tek b ir k u ru m d a geçen kariyerlerin azalm ası da öyW illiam W hyte, Th e O rg a n iz a tio n M an , U niversity of P en nsylvania Press, Pennsylvania, 1 9 5 6. ** C . W right M ills, W h ite C o lla r, O x fo rd U P , O xford, 1951. *** M ich el C razier, B u re a u c ra tic P h e n o m e n o n , U niversity of C h ic a g o , C hicago, 1 964. 24



le; ve k a m u alanında, h ük üm etin sosyal y ard ım ve g ü ve nlik ağları­ nın d ah a kısa vadeli ve d aha dengesiz hale geldiği olg usu da. Finans konusunda b ir g u ıu olaıı G eorg e Soros, insanların birbiriyle alışve­ rişinde “ ilişkiler” in yerini “ işlem ler” in aldığını sö yle yerek bu tür değişim leri özetliyor.7 Başkaları, d ü n y a e k o n o m isin d ek i m u azz am büyüm eyi m ü m k ü n kılan şeyin, m alların, hizm etlerin ve em eğin akışı üzerindeki k u ru m sal d enetim in d aha az tutarlı hale gelm esi o l­ duğunu; g ö rü lm e m iş sayıda g ö çm en in bü yü k kentlerin sözde gri ekonomisi içinde y a şa m a sın a olanak sa ğlayanın b u n la r o lduğunu söylüyor. Ve d aha başkaları, S ovyet im p arato rlu ğ u n u n 1989’daki çöküşünü, askeri ö rg ütle nm e ile sivil to p lu m u n birbirinden ayırt edilemez olduğu bir ku rum sal düzene son verilm esi o larak anıyor. K uru m sallaşm ış zam an konusundaki bu ta rtışm a iktisat ve siy a­ setle o lduğu k a d ar kültürle de ilgili. B ik lu n g ’u e tk ile m e y e başlıyor. Kendi araştırma d e n e y im im e başvurarak b u n u n nasıl old u ğ u n u g ö s ­ terebilirim belki. 1990’la n n b aşlarında Silikon V a d is i’ndc g ö rü ş m e y e b aşladığım yazılım program cıları he m teknolojinin b arındırdığı olanaklarla hem de zengin o lu verm e olasılığıyla sarhoş o lm u ş gibi g ö rü n ü y o r­ du. Bu genç p ro gram cılard an pek çoğu, M ic ro s o f t’taki Bili G a tc s ’e özenm iş ve yazılım cı o lm ak için üniversite kariyerini bırakmıştı. S an F ra n c is c o ’nun güneyind eki isim siz ofislerini bay at p izza kokusu sarmıştı. Y erlerde şilteler ve uyku tu lum ları sıralanmıştı. Ç ok önemli bir değişim in kıyısında olduklarını düşü nü yo rlardı: E s­ ki kurallardan hiçbiri, bunu sık sık d u y uy ord um , artık g eçerli d eğ il­ di. Projelerine yatırım yap an lar da onlarla aynı fikirde g ö rü n ü y o r­ du; hiçbir kazancı olm ay an şirketlerin değeri bir g ece d e tavan y ap ı­ yor ve aynı h ızla tepetaklak oluyordu; b ank a sahipleri yollarına d e ­ vam ediyordu. G en ç teknisyenlerin düşünce yapısı W h y te vc Crozie r ’nin kitaplarında b etim lenen genç bürokratlarınkiyle ta ban tabana zıttı. Sebatkârlığı kü çüm süy orlardı ve başarısız o ldu kların da , ki gc7. G e orge S oros, K ü re s e l K a p ita liz m K riz d e , çev.: G üld en Ş en , S ab ah Kitapları, 25



netlikle böyle olu yo rd u, tıpkı banka sahipleri gibi yollarına d ev a m ediyorlardı. B eni en çok etk ileyen, başarısızlığa ta ham m ülleri oldu: Sanki onlara göre başarısızlığın kişisel bir anlam ı yoktu. 2 00 0 yılında “ .c o m ” balonu patlayıp da Silikon Vadisi ihtiyatla y önetilm eye ba şlad ığ ın da, bu genç insanlar yeni bir say fa üzerine y aşam anın gerçekliğini keşfetti. D u y d u ğ u m en yaygın tepki, genç program cıların anid en kendilerini yalnız h issetm eye başladığıydı. “ Artık kim se scııi bilm ek istem iy o r” dedi birisi; “çok fazla parlak fikir du yd u lar." B aşka biri, “ ‘s a h n e ’ artık B o s to n ’a taşın d ı” dedi, “ biyotekııoloji d iy arın a a m a ben o raya ait değ ilim .” Y alnız k a ld ık ­ larında birdenbire z a m a n ı keşfettiler; önceleri pek ho şların a giden şekilsiz zam anı; sonraki adım ları, nasıl ilerleneceğini anlatan k u r a l­ ların y o k lu ğ u n u ... Bu insanların yeni sayfası boştu. Bu g ay y a k u ­ yusunda, bir y aşam anlatısından y oksun vc yalıtılm ış halde, b aşarı­ sızlığı keşfettiler. Bu keşfin, zanaatı artık y eryü zü n d e n silinmiş olan m akinistin keşfinden ya da başka bir açıdan bakarsak, bir m ed y a çalışm aları dersinin cazibesine, m ily o n larc a genç insanın aynı şeye kapıldığını bile bile kapılan öğ re n c in in k in d cn çok farklı olm adığı söylenebilir. Hepsi de a m a ç sız c a s ü rü k len m e ihtim aliyle karşı karşıyadır. Yalıtılmısİık içinde a m aç sız ca sü rüklenm e ihtim aline karşı, y e ­ ni ile eski arasındaki kültürel farkı ortaya koym alıyız; kültürel b ö ­ lünme bizi k u ra m la r ın g e çm işin in d ah a da derinlerine götü rü yo r.



B. T O P L U M S A L K A PİT A L İZ M



M ax W eber, toplu m sal d ü zen so ru nu na askeri y ap ıy a dayalı sivil [domestic] bir ç ö zü m b u lm a olasılığını bir yandan analiz ederken, diğer y an dan d a bu o lasılığa aynı an da h em korku h e m dc h a y ra n ­ lıkla yaklaştı. Bir analist olarak, Prusya m o delinin kapitalizm i M a r x ’in ö n g ö rd ü ğ ü n d e n farklı bir rotaya sokacağını fark etti; fakat şirket içinde y a şam tam o larak nasıl olacaktı? Nasıl ki iyi yönetilen 26



bir ordu savaş alanındaki yenilgileri atlatacak şekilde tasarlanm ışsa, iyi yönetilen b ir işletm e de piyasalardaki ani yü kseliş ve düşüşleri atlatacak şekilde tasarlanmalıydı. W eb er bu ö ne rm ey i d estekleyen kanıtı A lm a n y a sınırları dışında buldu: Birleşik D c v lc tle r'd e k i g ü ç ­ lü dikey tröstler ve tekeller piyasa rekabetini bastırıyor; bunların sa ­ hipleri, örneğin A n d re w C arnegie ve J o h n D. R ockefeller, sivil [do­ mestic] gen eraller gibi davranıyordu. Bu sistem in d ehası bilhassa e m ir ko m u ta zincirinin ö rg ütle nişin ­ de yatıyordu. A d a m S m i th ’in zam an ın dan beri y ön eticiler işbölüm ün nasıl işlediği k o n u s u n d a net bir fikre sahipti. S m i t h ’in modeli, bir at arabasını ya d a peyniri verimli bir şekilde ü re tm e y i h e d e fle ­ yen karm aşık bir görevin nasıl parçalara ayrılacağını araştırıyordu. Verimliliğin ölçütü, kabaca, bir şeyden hızlı bir şekilde ne kadar üretilebileceğiydi; a m a S m ith tarzı üretim g erçek sınavını paza r y e ­ rinde verecekti: Bir işletme, insanların alm ak istediği bir sürü şeyi rakiplerinden d a h a hızlı üretebilir miydi? O rd u la r iş böliim üyle işle­ se de, W eber, rek abet vc verimliliğin askeri y a ş a m d a farklı bir ka ­ raktere b ü rü n d ü ğ ü n ü fark etti. Savaş alan ın d a bazı askerler her şeyi k ayb edecek tir; vc bu a s k e r­ ler, öleceklerini bilseler de itaat etm eye istekli olm alıdır. O rdularda, askerler arasında, toplumsal sö zleşm e kesin o lm a k zorundadır. Bir ordunun d a ğ ılm ad an bir arada kalabilm esi için her rütb enin g ö re v ­ leri açık ve kesin tarifli olmalıdır; kim in h ayatta kalıp bu görevleri yerine getireceği, o rd un un k ay b e tm ek ya d a k a z a n m a k üzere o lm a ­ sı hiçbir ö n e m taşım az. W e b e r ’in sivil [dom estic] y a ş a m d a b ü ro k ­ ratik “ m a k a m ” analizini bu askeri z o run lu luk şekillendirdi. W e ­ ber’in m a ka m terim i, ha dem e d en, en üst d üzey b ü ro k ra ta k a d ar h e r­ kesi kapsıyordu. Orduda o ld u ğ u gibi, b üy ük sivil [dom estic] b üro krasid e de, etki­ li iktidar piramit şeklindedir. Piramit “ ussallaştırılm ış”tır, yani her makamın, h er b ö lü m ü n tanımlı bir işlevi vardır. E m ir k o m u ta zinci­ rinde yukarı çık tık ça den etim d e olan insan sayısı azalırken, aşağı indikçe insanların sahip olduğu güç azalır ve ö rg ü tü n içine a la b ile­ 27



ceği insan sayısı artar. S ad ecc vc sadcce kendi işinizi y aparak işi­ nizde iyi olursunuz. Liberal m odelde, yani Smith m odelinde, b e k le ­ nenden fazlasını y ap arak başarıy a ulaşırsınız; askeri m o deld e, yani W eb er m odelinde, çizgiden çıkarsanız cezalandırılırsınız. W e ber m o delin de z a m a n esastır: İşlevler sabittir, statiktir. H a n ­ gi m a k a m d a kim o tu ru y o r o lu rsa olsun, örgüt dağılm am alıdır. Fakat yapının to plum u köklü değişikliklere götüren hadiseleri atlatacak şekilde tasarlanm ası n oktasında, W e ber tarzı piram idin tarihsel bir tınısı vardır. B is m a rc k ’ın A lm a n işçilerle yap m ayı am açladığı toplum sal sö z ­ leşme W e b e r ’i derin den etkilem işti; şansölye ve bakanla rı herkese toplumsal sistem de bir yer vaat ediyordu. Bu vaadi olanaklı kılan piramit şeklidir: Bu şekil, b ir şirketin aşağı m evkilere he p d a h a faz­ la sayıda insan ek lem esine izin verir, tıpkı bir ordu nu n hep daha fazla sayıda piyade erini içine alabilm esi gibi. Bir m eca zla ifade edersek, bu tür yapılar, toplum sal içerme uğruna - g ü n ü m ü z İtalyan ve H indistan büro krasilerin de açıkça g örüldüğü g i b i - obezleşebilir. B ism a rc k ’ın k u ru m la n sem irtm ek için kurnazca bir nedeni vardı: Pasifleştirmek; herkese bir yer vererek çatışm ayı ön lem ek . D o la y ı­ sıyla, sem iren büro krasin in siyasi ve to plum sal gerekçesi verim lilik değil, içerme idi. W c b c r ’in sivil [dom estic] kurum lanıl askerileştirilmesine k ıs­ men hayranlık d u y m ası sırf bu sebeptendi; yoksa devrim dostu ol­ d uğundan değil. Ve piram itte, belli bir ileri toplumsal adalet g ö r­ müştü: Her m a k a m , kişinin içerilm ek için sahip olm ası g erek en y e ­ tenek ve becerileri, yerine getirm esi gereken yükü m lülü kleri t a n ı m ­ lar: bu açıdan bak ıldığında bürokrasi şeffaftır. Fakat aynı za m a n d a Weber, bürokratik istikrar vc şeffaflığın gerektirdiği kişisel s o n u ç ­ larla ilgili olarak derin bir m u tsuzlu k içindeydi. W e b e r ’in en ünlü den em e si T h e P ro testa n t E th ic a n d the S p irit o f C a p ita lism ’in [Protestan A hlâkı ve K apitalizm in Ruhu]* so nu nd a bu m utsuzluk sayfalardan dışarı taşar. Böyle bir k u ru m d a ö m ü r bo* P ro te s ta n A h lâ k ı ve K a p ita liz m in R uhu, çev.: Z e y n e p G ürata, A yraç Y ayınevi, 2002.



2X



yu çalışan k im se bir “ d em ir k afes”te* yaşıyordur. Y a da b aşka bir b enzetm e kullanırsak, sabit işlcvli bir örgütte y aşanan zam an, k e n ­ di ta sarlam adığınız bir evdeki merdivenleri el y o rd am ıy la ç ık m ay a ya d a in m eye benzer; bir başkasının sizin hay atın ız için yaptığı bir tasarımı yaşıyorsunuzdur. P ro testa n A h lâ k in & d W e b e r insanın b u ­ nu neden yaptığını sarahatle açıkça o rtaya koyar: B ürokrasiler, d o ­ y um u ertelem e disiplinini öğretir. O anki etkinliklerinizin sizin için önemli o lup olm ad ığın ın m u hak em esin i y a p m a k yerine, em irlere şimdi itaat etm en in gelecekte getireceği ödülü d ü şü n m ey i öğ ren ir­ siniz. Ve işte tam bu noktada, askeri piramit ile sivil fdom cstic] pi­ ramit arasında b ir u çuru m açılır. A skerlik, an ınd a d o y u m sunar; ülkene h iz m e t e d iy o rsu n d u r ve silah a rkadaşlarınla d ay an ışm a içindesindir. Sivil [dom estic] b ü ro k ­ rasilerde ise, W e b e r ’e göre, vaat edilen d o y u m la r ve tatm in ler çoğu zaman asla gelm ez. W eb er bu hüsrana öznel bir d ö n e m e ç ekler: e r ­ teleme disiplinini ö ğren m iş olan biri, o noktanın g elm e sin e çoğu z a ­ man kendisi izin verem ez. Ç o ğu amaçlı birey bu sapkın du y g u y u ta­ şır. Elindekinin yeterince iyi olm adığını d ü şü n ü r vc şimdiki z a m a ­ nın tadını çıka rm ak tan acizdir; tatmini ertelem ek bir y aşam biçimi haline gelir. W e b c r ’in feraseti, öznel itkiye k u ru m sal bir b ağlam vermekti. B ürok rasinin basam aklarını tırm a n m ak bir y aşa m b iç im i­ ne dönüşebilir. Şayet d em ir kafes bir hap isha ney se, psikolojik bir yuva haline de gelebilir. %* *



W e b e r’in piram idi, X X . y üzy ılda büyük şirketlere h a k im olarak, y a ­ pısal bir g erçek lik haline geldi am a W e b e r ’in dediği gibi psikolojik olarak değil. G en eral M o to rs ’un W illo w Run oto m o b il fabrikası g i­ bi dev im alat fabrikaları piramitlere dön üştü , bü tün im alat süreci kü çük bir kasab a b ü y ü klü ğü nd eki tek bir bina içinde toplandı: A d e ­ ta. bir k apıd an h a m m a d d e le r girerken, diğ er uçtaki b a şk a bir kapı8 - a -9-y., S~ 14Ö~ 29



dan çalışır halde bir oto m o b il çık ıyordu. Piramit birleşm iş, m e r k e ­ zileşmiş, y oğ unlaşm ıştı. Bu tür büyük fabrikalarda ve bunların d e v ­ let dairesi b en zerlerin de işbölüm ü başlangıçta A d a m S m ith ’in b elir­ lediği koşullara gö re y a p ılm ay a çalışılıyordu; Frcdcrick T a y lo r ve diğer verimlilik u zm anları bir çalışanın e m eğinin her hareketini ve her anını en ince ayrıntısına k ad ar y önetm eyi am açlıyordu. İn s a n la ­ rı m e k a n i k l e ş t i r m e



yönündeki



bu



ç a b a la r W e b e r ’in a la n ın a



uyarlandı; iş v e r e n le r d e , s e n d i k a la r d a , verimliliği feda e tm ek a n la ­ mına gelse bile, bu ku ru m sal canavarlara istikrar vc diizen k a z a n d ır­ mayı am aç lıyordu. Refah devleti de bir bürokratik p iram it biçimi aldı. S osyal-dem okıasi, em ekli aylığı ve eğitim gibi refah hizm etlerini ilkede e v ­ rensel h aklar olarak görü yo rd u; u yg ulam ad a ise. İs kandinav ve B ri­ tanya refah sistem leri bile, gereksinim lerini gid erm e ye çalışan m ü ş ­ terilerini, b ürok ratla r gibi d ü şü n m e y e m ecb u r etti. B ürokratik k u ra l­ lar cıı başta vc cn çok b üro krasiy e hizm et etti; yaşlılar, öğrenciler, işsizler vc hastalar farklı farklı yaşam öyküleri olan bire ylerd en çok, W eberci a n la m d a devlet m em urları gibi d a v ra n m a y a zorlandı. S is­ tem. sağlık hizm etin in etkili bir şekilde v erilm esine o d a k la n m a k y e ­ rine. kurum sal kendini sü rd ü rm e vc istikrara he r z a m a n k in d en fa z ­ la kilitlendi. XX.



yüzyılın ilk yarısının savaşa ad anm ış olm ası sosyologları



bir ba k ım a şaşırtam az, çün kü sivil toplum için kullanılan m od el, or­ duların örg ütleniş şeklinin ta kendisiydi. Yine de, b u n u n kör, kölevari. itaatkar bir işçiler ya da refah müşterileri kitlesi yarattığını d ü ­ şünüyorsak da, “to p lu m u n a sk erile şm e si” yanlış im alar taşıyordu. Askeri yaşam ı g erçek ten d c n c y im lc m iş olsaydı bunun sebebini W e ­ ber de anlardı. Bir o rdu da em irle r e m i r k o m u ta zincirinden aşağı doğru iletil­ dikçe m od üle olur: G e neralin b uy urduğu şey, askeri kadro tarafın ­ dan. k om u tu n sah a k oşu llarına uyarlanm ası vasıtasıyla, u y g u la m a ­ ya tercüm e ed ilm e y e başlanır; çavuşlar, onbaşılar ve rütbesiz erler kendi sıraları geld iğ in d e ko m u ttan belli bir ze m in d e bir an lam ç ı­ 3ü



karmaya çalışırlar. Hepsi c m ıc itaat ed er a m a eşit ö lçü d e emri tercüme de eder. Bir em rin ey lem e te rcüm e e d ilm es in d e an ah ta r keli­ me “tercü m e”dir. O rdu ne k adar bü yü kse o k a d a r ço k tercü m e g e ­ rekir. A ynı do layım sivil [dom estic] piram idin de önem li bir n iteliğ i­ dir ve Taylor gibi verimlilik havarilerinin başarısız olm asın ın n e ­ denlerinden biridir. T a y lo r ’ın zam a n -v e -h arek et etütleri ortaya feld ­ mareşalin, nelerin olm ası gerektiği ve nasıl y ap ılacakları k o n u su n ­ daki yazılı em ri gibi bir ş e y çıka rm ıştı. İş u y g u la m a y a g e ld iğ in d e bu buyrukların her biri kurum sal yapı içinde aşağı do ğru iletilirken y o ­ rumlanmış ve m ü zak e re edilmişti. T aylor, ço c u k su b ir m a s u m iy e t­ le, bu -s o n d erece açık, son derece “bilim se l”- b u y ru kla rın d a n ış ­ manlık yaptığı şirketler tarafından bulandırılıp karıştırıldığından y a ­ kındı. O ysa onu başarısızlığa uğratan, gerçeklikti. K a ra kter A şın m a sı için saha çalışm ası yap ark en . W e b c r ’in sivil [dom estic] d em ir kafesle ilgili o larak tanım ladığı p sikolojiye u y m a ­ yan pek ço k insanla karşılaşm ış o lm a m ın n e d e n le rin d en biri, her­ hangi bir bü ro kratik p iram idin ayrılm az parçası olan y o ru m sa l modülasyondur. Ö rn eğin , I B M ’in 1993’dcn ö n ce paternalist bir ordu gibi çalışan işçileri, şirketin kendini sürdüren yapısı içinde şüphesiz kendini kafese tıkılmış hissediyordu. A m a bu sınırlar içinde, y a p ­ maları söylenen so m u t şeyleri m ü zak ere ed iy o r vc bir d e p a rtm a n ­ dan diğerine h arek e t etm en in b irey ler olarak ken dileri için ne a n la ­ ma geldiğini yorum luyorlardı.'' T o plu m sal analiz y ap an kişi teh lik e­ yi göze alarak bu k ü çü k tercümeleri b ir tarafa bırakır. Bu te r c ü m e ­ leri yapmak şirketlerdeki insanlara b ir ey le m lilik d u y g u s u veriy o r­ du; kurumun çalışan ın mevkisini yü kseltm e vc in d irm e anlatısı, ç a ­ lışanın yaşam ö yk üsü haline geliyordu. O rd u lard a o ld u ğ u gibi, şir­ ketlerde de, bir k u ru m d a ç alışm aktan d uy ulan m u tsu z lu k , o k u ru m a duyulan güçlü bağlılıkla aynı an da var olabilir; kendi alanı içinde Şeylerden an lam çık arm asına im kân verilen kişi, ge nel olarak m u t­ suz da olsa, şirkete bağlanır. 8. Richard S en n e tt, K a ra k te r A şın m a s ı, s. 1 2 9 -1 3 7 . 31



Saygı için yaptığını saha çalışm asında, refah devletinin piramit şeklindeki bürokrasileri içinde çalışan kam u hizmeti görevlileri a r a ­ sında bu m em n u n iy etsizlik vc bağlılık bileşiminin daha da güçlü o l­ duğunu g ördü m . C h ic a g o ve L o n d r a ’da şehrin en eski vc yoksul m ahallelerindeki, çok az ödenek alan, katı kuralları olan okullarda çalışan ö ğretm enlerle k on uştum ; N e w Y o rk ’un çok kötü d u ru m d a ­ ki devlet hastanelerinde çalışan hemşirelerle g ö rü ş m e le r yaptım. Pek çoğu d ah a iyi işler b ulu p ayrılabilirdi aıııa bunu ya pm am ıştı. Faydalı bir şeyler y ap m ak tan bahsediyorlardı."' Bu insanları ç alış­ tıkları k u ra m la ra d ah a kişisel diizeyde bağlayan şey, yine, k u r a m la ­ rında kişisel m ev cudiyetlerini tesis ed en o küçük m üzake re ve d o la ­ yını basam aklarıydı. N ew Y o r k ’ta bir hem şirenin b ana söylediğine göre, geçici hem şirelik yap ıp daha çok kazanç elde etm ek tense, im ­ kânları kıt bir devlet h astanesinde kalm asının nedeni buydu. H e m ­ şirelik her iki halde dc yararlı bir işti; fakat hastanede çalışarak “ bir fark y aratıy ordu ’'. B ism a rc k ’ın toplum sal kapitalizm için tasarladığı vc W c b e r ’in son derece parlak bir şekilde analiz ettiği yapıyla ilgili o larak b irin ­ ci elden bir sonuç ç ık a rm a m gerekseydi, en b ü y ü k mirasının ö rg ü t­ lenmiş z am an hediyesi old uğ un u söylerdim . T üm toplum sal ilişki­ lerin gelişm esi z a m a n alır; bireyin başkaları için önemli o ldu ğu bir yasanı anlatısı, ö m ü r b oyu y aşay acak bir k uru m gerektirir. A m açlı bireyler bu tür örgütlerde en iyi k on um u k ap m ak için yarışarak y a ­ şamlarını bo şa harcayabilir. A m a çoğu birey hırs canavarını nasıl uysallaştıracağını öğrenir; nihayetinde y a şa m a n ed enim iz b undan daha fazlasıdır. D em ir kafesler başka insanlarla birlikte y a ş a m a z a ­ manımızı bir çerçevey e oturttu. Dahası, bürokratik yapılar, iktidarı y oru m lam a, ondan m ak ul b ir anlam çık arm a fırsatı sağlarlar; b ö y le ­ likle bireye bir eylem lilik du ygusu verebilirler. A m erik an refah devletinin ku ra m la rı gibi işlevselliğini yitirmiş ku rulularda bile, k a ­ m u d a çalışanlar bir fark yaratabilecekleri inancıyla oldukları yerde 10. Richard S en n ett, S ayg ı, s. 2 0 5 -8 . 32



kalacak. Bu bir ya nılsam a mı? Belki. A m a bu y an ılsa m a olm adan hiçbir birey ilerleyem ez. Askeri kökenleri g öz öniine alındığında, d e m ir k afes imgesi, karm aşadan sağ çık m ak için inşa edilmiş bir bürokrasi akla getirir. B ürokrasiyi istikrar ve d ay an ışm a y la eşit sayarız. İşte size hakiki bir yanılsam a. T o p lu m sal kapitalizm kırılgan çıktı. B ürokratik yapısı, bizim ku şağım ızda, ne B ism a rc k ’ın ne W e b e r ’in öngörebileceği darbeler aldı.



C. K A F E S T E N K U R T U L U N C A



XX. yüzyılın sonu üç yeni sayfa çevirdi. Bu üç yeni sayfa, to p lu m ­ sal kapitalizmin nostaljik bir anıya dönü şeceğ ini ileri sürer gibiydi. Ekonomik d eğ iş im ler esasen karm aşık; bu d eğişim lerin kurum lardaki sıradan insanları en d oğrudan şekilde etkilem iş olan yönlerini seçerek konuyu basitleştireceğim. Ö nce, bü yü k şirketlerde, yönetici iktidarından h isse d a r iktidarı­ na bir geçiş yaşandı. Bu geçişin kcsiıı bir tarihi var: B oston W oods para anlaşması 1 9 7 0 ’lerin başında b ozu ldu ğu nd a, m u a z z a m bir y a ­ tırım serm ayesi fazlası küresel ölçekte salıverildi. D ah a önce yerel yad a ulusal girişimlerle sınırlanmış yahut ulusal b a n k ala rd a sa k la n ­ makta olan servet, artık yerkürede çok d ah a kolay h areket ed eb ili­ yordu. Özellikle O rta D o ğ u ’nun petrol zengini ülkelerinde, A m e ri­ kan, Japon ve A lm an b ankalarında vc P a s ifik ’te etnik Çinlilerin Oluşturduğu ağ içinde bir yatırım açlığı vardı.



19 80 'lcrde vc



1990’larda onları yeni, sınır ötesi fırsatlar arayışı içindeki devasa t e k l i l i k fonları ve k ü ç ü k özel yatırımcılar izledi." Bankacılık sektörü bu bollukla başa çıka bilm ek için dönüştü. Tacir bankacılık hakikaten uluslararası lıalc geldi. Ö rn eğin L o n ­ dra da, B ritanya şirketlerini satın alan A m erik an . Jap on ve A lm an 11' Saskia Sassen, Th e M o b ilty o f L a b o r a n d C a p ita l: A S tu d y in In te rn a tio n a l In ’"•sfrnenf a n d L a b o r F lo w , C a m b rid g e U P , C a m b rid g e , 1 9 9 8 . 33



bankaları, eski ticarct bankası sahiplerinin B rita n y a ’nın im p ara to r­ luk zam a n ın d a oluştu rdu ğu ağları artık kendine mal etmişti; g ü n ü ­ m üzde City o f L o n d o n hâlâ bir küresel finans yeri; fakat City artık bir B ritanya k u ru m u değil. Şirket birleşm elerine ve de vra lm aların a giderek d ah a fazla od ak lana n işletme bankala rının da ulus-devlet ç ı­ karlarıyla bağı kalm adı. 1950’lerde S ieg m u n d W arb u rg , yönetim kurulları vc h issedarlarının satışına onay v erm ediği ulus tem elli b ü ­ yük şirketleri ele g eç irm en in yollarını buldu. Servetin taşm asının son uçlarından biri, bu tür ele geçirm elerin bir sanat form u na d ö n ü ş ­ mesi oldu, zira p ara bir yerlere rahatça yerleşip k u ru lm an ın h e p y e ­ ni yollarını arıyordu. B aşlangıçta y öneticiler eskiden aşina oldukları yatırımcılarla, yani büyük ölçüde p a s if ku ru m la r ve bireylerle iş yap ıy o r o ld u k la ­ rını dü şündü. E skiden bir firmanın çalışm aları, itirazların sadece tu ­ ha f giyimli yaşlı han ım lardan yahut vejetaryen aktivistlerden g eld i­ ği yıllık to plan tılarda onaylanırdı. A m a yöneticiler çok geçm e d en gözünü açtı. Y a tırım cılar artık etkin yargıçlar olm uştu; bü yü k m i k ­ tarlarda serm ayey i kontrol eden emeklilik fonlarının sektöre ctkiıı şekilde baskı u y g u la m a y a başlaması bu ortaklığı bir d ö n ü m n o k ta­ sına getirm işti. T ıpkı kaldıraçtı satın alm a gibi finansal araçların da karm aşıklığı artmıştı ve bu, şirketin idarecileri sav u n m asız d u ru r­ ken. yatırım cıların şirketler oluşturabileceği ya d a pa rç a la y a b ile c e ­ ği an lam ın a geliyordu. K arm aşık h issed ar iktidarının ortaya çıkışıyla, e m ir k o m u ta z in ­ cirinin tepesindeki şirket generalleri dc değişim e uğradı; te pede y e ­ ni bir yanal iktidar kaynağı oluştu. Uzun süreli ilişkilerin vc ittifak­ ların şirket içinde şekillendirm iş olduğu kültüre çoğu z am a n gerçek anlam da yabancı değilse dc çoğu zam a n aldırm azdı. İktidarda m e y d a n a gelen değişim ikinci bir yeni say fa açtı. G ü ç ­ lenmiş yatırım cılar uzun v ad eden ziyade, kısa vadeli so n u ç lar isti­ yordu. B ennett H a rri s o n ’m “ sabırsız serm ay e” adını verdiği k a d ro ­ lar oluştu. Bu kadroların önemli bir özelliği, sonuçları d e ğ e rle n d i­ rirken, şirketlerin dağıttığı kâr p ayından çok, şirketlerin hisse bede34



lifli ölçüt alm alarıydı. A çık vc akıcı bir p iy asad a hisse senetlerini alıp satmak, uzu n süre elde tu tm aktan d ah a hızlı - v e d a h a biiyiikicazaııçlar getiriyordu. 1965 yılında A m e rik a e m ek lilik fo nu hisse senetlerini ortalam a 46 ay b oyunca elinde tutarken, 2 0 0 0 yılına g e ­ lindiğinde bu k uru m sal yatırımcıların p o rtfö yü nü n b ü y ü k kısm ının 3.8 ay içinde el d eğiştirm iş olm ası bu y üzdendi. B o rsad ak i kıym et ticareti, fiyat/kazanç oranı gibi geleneksel p e rfo rm a n s ölçütlerini, özellikle de 19 90 ’lardaki teknoloji patla m asın da hiç k azancı o lm a ­ yan şirketlerin hisse senedi değerleri hızla y ü k seld iğ in d e, altüst e t­ ti. Paranın kendine yeni bir yu va ya da hızlı k a zan ç aram ası e lb e t­ te yeni bir şey değildi. Fakat b üyük m iktarlardaki ipini ko parm ış sermayenin ve kısa vadede getiri elde etm e baskısın ın birleşen etk i­ si, bu kurumların yapısını, gü çlenm iş y atırım cıların ağzını s u la n d ı­ ran bir d ö n ü şü m e uğrattı. Ö n ü n d e n geçen dikizcinin g ö z ü n e gtizel görünmesi için şirketlere m u a z z a m baskı u y gu lanıyo rdu : k uru m u n güzelliği, şirket içi d eğ işim vc esneklik işaretleri gö sterm esine , d i­ namik bir şirket g ö rü n ü m ü sergilem esine bağlıydı; bir z a m a n la r is­ tikrarlı olan şirket ku su rsu z işlemiş olsa bile. S u n b e a m ve E nron g i­ bi firmalar bu yatırım cı alayına yanıt v creceğiz diye işlevsellikleri­ ni yitirdiler ya d a yozlaştılar; am a firm alar üzerindeki baskı p iy a s a ­ nın sıkıntılı dö n em lerin d e bile değişm edi: K u ru m sa l katılık yatırım iÇİn bir kırmızı ışık haline geldi. İstikrar bir zayıflık işareti olarak görülüyordu; piy asaya, firm anın yenilik ü rete m ey cc eğ i, yeni fırsatİV bulam ayacağı y ahu t başka türlü bir değişim g e rç e k le ş tire m e y e ­ ceği izlenim i veriyordu. Bu bağlam da, bir önceki kuşağın pratikleri ve teorileriyle büyiik bir zıtlık oluştu. R o cke feller rekabeti vc akışı o rta d a n kaldırarak p i­ yasaların endişelerini yeniden giderdi. W e b e r m o deli içindeki top•tamsal sözleşm e, içeridekilerin, k u ru m u n dışarıdaki h e r türlü fırtı®*yı atlatabileceğine in an m asına bağlıydı. O y s a şimdi, kişinin k e n ­ di şirketini istikrarsızlaştırm aya istekli olm ası o lu m lu bir sinyal ven y°rdu. Şirket başkanları arasında I B M ’den L ouis G e ıs tn e r bu ba35



kınıdan güze ç arpan bir örnektir. 1993 yılında d em ir kafes b ü ro k r a ­ silerinin en b ük ülm ezini miras alan Gerstncr, 1996 yıllına g elin d i­ ğinde. miras alm ış o ld u ğ u şeyin büyük bir kısmını parçalamıştı. Bu bö lüm ün başlangıcında, sahip olduklarını bırakm aya, terk, e t­ meye istekli bir ideal benlik im gesinden söz etm iştim. Bu ideal, sa ­ bırsız serm ayenin baskılarıyla başa çıkm aya çalışan yöneticiler için fiilî bir zo ru nlu luk haline geldi. Kendilerini sürekli y en id en tasarla­ maları. b ütünüyle y enilenm eleri gerekiyordu, y ok sa p iyasalard a güç kaybedeceklerdi. D em ir kafese üçüncü darbeyi iletişim vc im alatta yeni tek n o lo ­ jilerin gelişm esi vurdu. İletişim artık küresel ölçekte vc anın da ger­ çekleşiyor. Bazı analistler, örneğin Manııel Castclls, küresel e k o n o ­ minin y e ry üzü nd en göklere çıktığını, y e r i n artık ö n em siz o k lu ğ u ­ nu düşünüyor; bazılarıysa, örneğin Saskia Sasscn, yatırım ve koor­ dinasyon işinin yapıldığı yerler olan büyük kentlerin küresel çağda daha da öııcm kazandığını savunuyor. A m a k uru m larm içindeki in­ sanların d urd uğ u yerden bakıldığında iletişim devrim in in b aşk a bir anlamı d ah a var. İletişim teknolojisinin gelişmesi, e n form a sy on un belirsizlikten uzak vc no ksan sız ifade edilebileceği, bütün şirkete özg ün haliyle yayılabileceği a n la m ın a geliyordu. Ö n ced en em ir k o m u ta zincirin­ de aşağı doğru sözlü olarak aktarılan k om utlar vc kurallar aracılar­ dan geçer vc y o ru m lan ırk en , elektronik posta ve türevleri, bu do la­ yım vc y orum lam ayı azalttı. Şirket girdilerini ve çıktılarını h a s t a ­ landıran bilgisayar program ları satış ve personel pe rfo rm an sın a d a ­ ir bilgilerin vc projelerin şirketin tepesine doğrudan ve an ınd a iletilcbilm esini sağladı. 196 0'lard a otomobil endüstrisinde yöneticilerin verdiği bir kararın fabrikay a iletilme süresi, bir tah m in e göre, beş aydı. G ü n ü m ü z d e bu süre çarpıcı bir düşüşle birkaç h aftay a indi. Satış teşkilatında, satış tem silcilerinin performansları cv-ofislcrindc çalışanların bilgisayar ek ran ların da gerçek zamanlı o larak haritalaııdırılabiliyor. Böylelikle, en fo rm asy o n d evrim inin sonuçlarından biri, k o m u t­ 36



ların m odülasyonu vc y oru m lan m ası yerine yeni bir m erkez ileşm e türünün gelm esi oldu. Bu m erk ezileşm enin toplum sal so n u ç la n , b i­ razdan g öreceğ im iz gibi, derinlere iniyor. Sabırsız serm ay e tarafın­ dan yönlendirilen yöneticiler için, teknolojik ilerlem enin d oğrudan sonucu, bu yöneticilerde yeterince bilgi sahibi old ukları vc d o la y ı­ sıyla tepeden anınd a değişim emri verebilecekleri inan cın a yol açmasıydı. B u inanç genellikle sonlarını getiriyordu. Teknoloji dev rim inin bir başka boyutu olan o to m asy o n , b ü ro k ­ ratik piramidi d erin den etkiledi: Bir k u rum un tabanı bu n d an böyle geniş olmak zo ru n d a değildi. B arkod o kuyucular, ses ta n ım a tek n o ­ lojileri, üçboyutlu obje tarayıcıları vc de insan p arm a ğ ın ın yaptığı işleri yapan m ik ro m a k in eler sayesinde şirketler rutin işleri artık v e ­ rimli bir şekilde dağıtabiliyordu. H em ağır işçilerin h e m dc beyaz yakalıların yaptığı işlerde bu böyleydi. H edefin de en alttaki işlevsel katmanları - k u r u m s a l bir erler o r d u s u n u - kesip a tm a k olan y ö n e ­ tim, böylelikle, h e m işgücünü azaltabilecek, h e m de tasarru f ed eb i­ lecekti. Böyle bir teknolojik kapasite, kitlelerin içerilmcsiniıı -to p lu m s a l kapitalizmin toplu m sal ö ğ e s i n in - sona erebileceği a n la m ın a gelir. Muhtemelen to p lu m u n tam da en sav u n m a sız üyeleri, yani çalışm ak isteyen am a u z m an la şm ış insan becerilerine sahip olm aya nlar, d ış a ­ rıda bırakılacaktır. E sk id en dc endüstriler ve devlet daireleri yardım kuruluşları gibi çalışm ıyo rdu şüphesiz. N e var ki, ticari b üy üm e, toplumsal y a şa m d a tedirgin edici değişiklik ve çalkantılar, yani is­ tihdam zeminini yay arak baş edilebilen tehditler üretir: B unu ilk fşrk eden B ism arck olm uştu. A rtık bu eski yolla herkese iş yarat*Wc m odern teknolojik gücü göz ardı etm ek ya d a o n a karşı koyanlam ına geliyordu. O tom asyon yayıldıkça, sabit insan becerileri alanı daralır. Bun'•faneli y İ önce insanın banka hesabını gösteren bir m ak in e d e n bah®*taıek bir bilim kurgu fantezisi gibi gö rü nüyordu; şim d iy se h a y a ­ tta ayrılm az bir parçası. B urada yine idealleştirilmiş yeni benlik ortaya çıkıyor: Sürekli yeni beceriler öğrenen, “ bilgi tc m ellcri'’ııi d u r ­ 37



m adan değiştiren bir birey. G erçeklikte bu ideal, m a k in e n in gerisi­ ne d ü şm e m e zoru nlulu ğu tarafından yönlendiriliyor. T arif ettiğim bu üç yeni sayfa bugün sadece belli e k o n o m ik b ü ­ rokrasi türleri için geçerli. Büyükler; hisseleri kendi içlerinde satı­ yorlar; ve ileri tek no lojiden kâr edebiliyorlar. Bu tür firm alar finaııs, hu ku k ve sigorta hizm etleri alanlarında, bir de küresel im alat ve nakliye a lan ların da g ö rü lü y o r ve ürün tasarımı, reklam, p azarlam a, m ed ya ve b ilg isay ar tasarım ı gibi tam am en uzm anlaşm ış, d ah a k ü ­ çük ölçekli hizm etle r sunuyorlar. A m e rik a ve B rita n y a ’daki firm aların b üyü k ç o ğ u n lu ğ u n d a ise çalışan sayısı üç bin in altında: çoğ u sadece yerel bir a land a hizm et veriyor ya da aile şirketi k on u m u n d a; bazıları, örneğin kü çü k ö lç e k ­ li inşaat şirketleri, zan aata dayalı hizm etler veriyor. Bu firm alar k ü ­ çük bürokratik p iram itler olarak m ü k em m e l şekilde işleyebiliyor. E ğer yaşı ilerlemiş bir yatırım cıysanız, türev piy asaların da m a c e r a ­ ya a tılm aktan sa yerel bir sıhhi tesisat şirketi sahibi olarak kalıp g e ­ celeri d aha rahat u y u y orsu nu z. Vc bu tür küçük piramit firmalarının iç işleyişleri k o n u s u n d a W e b e r hâlâ g üvenilir bir rehber. K ü reselleşm iş, kısa vadede değerli, teknolojik açıdan k arm aşık şirketi bir k urum sal değ işim modeli olarak d eğ erlendirirken bunu akıldan ç ık a r m a m a k ön em li. B üyük devletler vc kentsel k urum lar bu modeli izleyerek k urum sal geçm işlerini terk etm ey i denediler. Siyasi reform cuları d ehşete düşüren tam da bu uzun vadeli, kestiri­ lebilir k ârlar getiren bü yü k, istikrarlı bürokrasiler imgesi. M o dern küresel yatırımcıların üzerinde oturduğu nakit dağının dev let hâzi­ nelerinde bir dengi yok elbet. D evletlerin “ yatırım cıları” n ih a y e tin ­ de emekli maaşı ve sağlık hizmeti alacak olan işçilerden, okullar için vergi ö d eyen e b e v e y n le rd en oluşuyor: yani hepsi dc içerideki paydaşlar. Bir S uu di petrol zenginini kısa vadede cezb eden bir iş modeli bu in sanlara neden çekici gelsin ki? Kaklıraçlt satın a lm a d ü n y a sın d a başarıya ulaşabilen id ealleşti­ rilmiş benlik im gesiyle kültür resm e yine dahil oluyor. Bu id ealleş­ tirilmiş kişi ba ğım lılıktan sakınır; başkalarına tutunm az. R efah dev38



jeti reform cuları, tam da B is m a rc k ’ın u m d u ğ u şeyd en, refah d e v le ­ tin in



k u ru m salla şm ış bağım lılığı teşvik e tm esin d en korkar. R e fo rm ­



cular, herkesçe bilindiği gibi, kurum içinde y aşam ın yerine dah a fiızla kişisel in isiy atif ve girişim ister: Ö ğ re n im için kredi k u p o n la ­ rı, yaşlılık d ö n em i ve sağlık hizmeti için tasarru f h e s a p l a r ı ... K işi­ nin refahı bir tür d an ışm an lık işi gibi yürütülür. Bağım lılık k o rk u s u n u to u t co u rt bireyselcilikle eşit tu tm ak y a ­ nıltıcı olur. Yeni iş dü n y asın d a başarıya ulaşan lar y o ğ u n bir to p l u m ­ sal sözleşm eler ağ ına ihtiyaç duyar; küresel kentlerin b içim len m e nedenlerinden biri, tam olarak, yüz y üze ilişkiler ağı k u rm a k için yerel bir zem in sağlamalarıdır. Şirketlere yalnızca bilgisayarlarla bağlı olan, ev d en çalışan ya da d ışarıda k endi b aşın a satış yapan in­ sanlar, işyeri sohbetleri vasıtasıyla enform el b ağlan tılar k u rm a o la ­ nağından m a h ru m kalır. B ağım lılık korku su d a h a çok, öz denetim i k a y b e tm e endişesine ve psikolojiyle d a h a çok ilintili olan, başkala rın a b o y u n eğ m ek ten duyulan utanca verilen isimdir. Yeni ek on om i m o d elin in d em ir k a ­ fesi yıkarak b aşardığı tek şey, bu toplum sal ve d u y g u sa l travmaları yeni bir ku ru m sal biçim içinde yeniden can la n d ırm a k olm u ştur. Bu da yeni e k on om i m od elinin barındırdığı en b ü y ü k ironilerden b iri­ dir.



D. K U R U M S A L M İM A R İ



K urum ların yeni sayfası boş bir sayfa değildir. Yeni k u ru m sal mimariyi piram it gibi geleneksel bir y apıyla değil de eşsiz bir m o dern m akineyle kıy aslam ak , bu sayfa üzerinde neler yazdığı hakkında dü şü nm em izi kolaylaştırabilir. Bu yeni yapı b ir MP3 çalar gibi işler. MP3 m a kin esi, re pertu arın ­ dan yalnızca b irkaç p arç a çalm ay a p ro gram lan abilir; keza, esnek Şirket de, h erhangi belli bir za m a n d a pek ç o k olası işlevinden yalnız birkaçını seçip y erine getirebilir. Eski tarz şirketlerde ise üretim sa­ 39



bit bir dizi ed im vasıtasıyla yapılır; zincirdeki halkalar bellidir. Y i­ ne. bir jVlP3 çalarda şark ılar herhangi bir sıraya göre çalacak şek il­ de program lanabilir. E snek bir şirkette de üretim in sırası istendiğin­ de değiştirilebilir. Ö rn eğin , ileri teknoloji yazılım p ro g ra m la m a fir­ maları söz k onusu old uğ un da, kurum , gclecck vaat eden, yenilikçi bir resim g ö rün tü lem e program ının bir parçasına o daklanıp, sonra görüntülem eyi basitleştiren rutin kod desteği üzerinde çalışm aya dönüp, sonra d a ticari olanakları düşünerek devam edebilir. Bu. sa­ bit işlevi i değil, görev-y ö nciim li emektir. D oğrusal gelişm enin y e­ rini. oradan o ray a sıçram aya istekli bir mizaç alır. Bu yeni çalışm a şekli işletme dilinde kurum lanıl katınansızlaştırılması d en en şeye izin verir. İşletmeci, taşeronluk sistem in d en fay­ dalanarak bazı işlevlerin başka firmalarca ya da başka yerlerde ya­ pılmasını sağ la m ak y olu y la şirket içindeki katm anlard an ku rtu lab i­ lir. Şirket bir şişer, bir daralır, firma bir görevden bir diğerine h are­ ket ettikçe çalışan sayısı artırılır ya d a eksiltilir. Eıııck g üc ü n ü n "g e ç ic ile ş m e 's i, dışarıdan geçici çalışanlar ya da taşeronla r kulla nılm asınd an d ah a fazlasını ifade eder; firm anın iç yapısıyla ilgilidir. Ç alışan lar üç ya da altı aylık sözleşm elerle b a ğ ­ lanabilir ve bu sö z leşm e ler çoğ u zam an yıllar sonra yenilenir; b ö y ­ lelikle işveren sağlık ya da em eklilik sigortası primlerini öd em ekten kaçınabilir. D ahası, kısa vadeli sözleşmelerle çalışan işçiler g ö re v ­ den göreve k olaylıkla h areket ettirilebilir, sö zleşm eler firm anın d e ­ ğişen etkinliklerine u y aca k şekilde değiştirilir. Ve firma, p erso n el­ den sıyrılıp kurtularak ya da personel ekleyerek, hızla daralabilir ve genişleyebilir. Geçici çalışanların sayısını belirlem ek, firma içindeki k ısa süre­ li işçilerin sayısını b elirlem ekten d aha kolay a m a her iki alanda da rakam lar bu haliyle bile çarpıcı. A m e rik a Birleşik D ev letleri’nde vc B ritan ya’da geçici e m e k , e m e k gücünün en hızlı b üy üy en sektörü: emeklilik ve sağlık sigortası olan geçici işçiler bu g ün A B D ’ııiıı em ek g ücü n ü n % 8 'i n c den k geliyor. P erakende satış alanında, res­ toranlarda ve d iğ er h izm et işlerinde sigortasız vc kısa süreyle istih40



(jam edilen insanların sayısı da eklendiğinde bu A m e rik a n em ek giicönün beşte biri gibi bir orana tırm anıyor. K urum ların bu üç yapıtaşı -g e ç icilc ştirm e , k a tm an sızlaştırm a vc doğrusal olm ayan s ı r a la m a - bir arada ele alındığında, şirketin za­ man çerçevesini daraltır; âcil ve ufak görevler odak noktası haline gelir. İnternet yolu yla ticaretin gelişm esi bu b a k ım d an bir m u c iz e y ­ di, m u azzam ölçüde karm aşık laşm ış bir iletişim sistem i, parçalar halinde, hızla gelişti. B unun yatırımcılar için cazib elerin den biri tarn d a firmalardaki değişim , kaos ve hareket çılgınlığıydı, firmalar çalkalandıkça çekic i hale geliyordu. Sadece birkaç yatırımcı ııc satm aldığını biliyordu; çoğ un un tek bildiği, aldığı şeyin yeni o ld u ­ ğuydu . * * *



Toplumsal açıdan baktığım ızda, kısa vadeli, görev odaklı em ek, iş­ çilerin bir arada çalışm a şeklini değiştirir. E m ir k o m u ta zinciri p ira ­ midinde, vazifeni yapar, işlevini gerçekleştirirsin ve bir işin hamili Oturak ya perfo rm an sın veya kıdem in için eninde so n u n d a ö dü lle n ­ dirilirsin ya da gö rm ezd en gelinir veya kıdem ini k aybedersin. Her durumda da, firm anın altyapısı yeterince açıktır. Y er değiştiren, kısa vadeli, görev odaklı em ekte ise değildir. F irm an ın yapısı ince­ lenecek som ut bir nesne değildir, gcleccği kestirilem ez. G eçici ç a ­ rpanlarla g ö rü şm e yaparken şunu g ö rd ü m ki bu o rtam içinde ba şa ­ rd ı olanlar belirsizlik karşısında y ük sek bir to leran sa sahip. Bir y ö­ n etici yardımcısı b ana şöyle dedi: “Ne z am a n yeni bir işe başlasan numara y a p m a k zo run da kalırsın. Patron, yapılm ası gerekenleri ve >**iunne istediğini bilmeni bekler. A m a tabii ki sen bilm iyorsundur. Bu m ücadele etm esi güç bir d u ru m .” E snek şirketlerin “ insan ilişki­ leri becerileri”ni vurg ulam ası ve “kiş ilcrarası” eğitim sunm ası bir **8tlantı değil. Psikolojik içerik boşaltıldığında g eriye so m u t bir gc,A k sinim kalır; bu tür ortam larda in sanlar kötü tan ım lan m ış k o şu l­ a rla yüz yüze geldiğinde proaktif o lm ak zorundadır. 41



Akıcı y apılarda vazifenin yerini duyarlılığın alm ası, açık insan ilişkilerinin csııek şirketlerde dalıa önemli olduğu izlenim ini v ereb i­ liyor; yeni sayfa kâhinleri bu izlenimi kanıtlanm ış olgu sayıyor. MP3 çalar ile e sn e k şirket arasında üçüncü bir benzerlik, karşılıklı farkındalığın kaygı vc çoğu zam an, k uru m sallaşm ış p aranoyayla ren klen m esin in n edenini göstermesidir. Bir MP3 çalard a patron, m erk e zî işleme birim indeki lazerdir. Materyale rasgele erişim b ulu nm akla birlikte, m ak in enin e sn ek bir şekilde işle yebilm esinin tek nedeni, m erk ezî işleme birim inin b ü tü ­ nü kontrol ed iy o r olm asıdır. B enzer şekilde, e snek bir şirkette ile, iktidar m erk e zd e yoğunlaşır; şirketin m erkezî işleme birimi g ö re v ­ leri belirler, sonuçları değerlendirir, firmayı genişletir vc daraltır. Ycııi analitik teknolojiler, firm aların Michel F o u c a u lt’nun “ panoptik g ö zetle m e" dediği şeyle m eşgul olmasını olanaklı kıldı; bu te k ­ nolojiler k ay nak la rın ve p erform ansın gerçek zam anlı haritalarını bilgisayar ekran ın a taşıdı. Ne var ki, bu bilgisayarlı g ö z e tle m e Taylo r’ııı vc d aha önceki bir d ön em in verimlilik uz m anlarının tahayyül ettiği d en etim d en farklı. Hızlı, esn ek son u çlar üretm ek için, çalışm a g ru plarına belli bir özerklik verilm esi gerekir. A slın da firma özerkliği, şirket içi p iy a ­ salar vasıtasıyla u y g u la m a y a çalışacaktır; bir bilgisayar kodu p a rç a ­ sı yazm a, p ara to p lam a yahut bir ürün ta sarlam a k o n u su n d a ekipler arasındaki rekabetin şartlarını m e rk ez belirler, sonra d a beş-altı ta­ kım o işi y a p m ak için birbiriylc rekabet eder. Piram it fo rm u n u te­ mel alan T a y l o r ’a gö re bu son derece verim siz olacaktır, ç ü n k ü ç a ­ bayı ikiye katlar; fakat yeni, esnek düşünüşte önemli olan, cn iyi so­ nucu m ü m k ü n olan cn kısa sürede üretmektir. Bu d ah a m o d e m bir verimlilik ölçütüdür. Bu tür bir şirket içi rekabet, iktisatçı Robert F r a n k ’in “ k azanan h er .şeyi alır" dediği türden ödüllere yol açar: Büyiik öd üller sadcce kazanan takıma verilir, teselli ödülü y a birkaç tanedir ya hiç y o k tu r .12 12. R obert H . Frank, The W in n e r-T a k e -A ll S o c ie ty : H o w M o re a n d M o re A m e ri­ c a n s C o m p e te fo r E v e r F e w e r a n d B ig g e r P rize s, E n c o u ra g in g E c o n o m ic W a s­ te, In c o m e In e q u a lity , a n d Im p o v e ris h e d C u ltu ra l Life, Free Press, N e w York, 1995 42



Ben ve pek ço k b aşka araştırmacı gö rd ük ki sistem işçiler a ra­ sında yüksek d ü z ey d e stres ve kaygı üretiyor. A slın d a h e r tür rek a­ bet strese yol açar; kazananın he r şeyi aldığı piyasa larda riskler yükselir. Fakat şirket içi piyasalar stresi d ah a d a yükseltir, çü nk ü ra­ kip ile iş arkadaşı arasındaki çizgi belirsiz hale gelir. G örü ştü ğ ü m geçici çalışanlar arasında stresle daha kolay başa ç ık anların bıımı yapabilmesinin tek nedeni var: D uygusal açıdan firm a y a bağlı d e ­ ğiller. Y ukarıda sözlerini aktardığım yönetici yard ım cısın ın aksine. Batı S ahili’ndeki bir ileri teknoloji firm asın da çalışan d en e k le rim ­ den biri, kü çük ç o c u ğ u n a b ak m ak için eve e rken g itm e k zo ru n d a o l­ duğunu ve bir şirket içi rekabette kazanan ta k ım ın bu du ru m d a n “faydalandığından” yakındı; çoc u ğ u n a b a k a c a k b a ş k a kim sesi ol­ maması sayesinde “ kazan abilecek lerin i” biliyorlardı. O n la r sahte iş arkadaşlarıydı. Bu durumu o tu z yıl önce incelediğim piramit biçimli firm alaıdakiyle kıyaslam anın bir yolu, kaygı ile korku arasındaki duygusal farkı o rtaya k oy m ak. Kaygı olabilecek şeylerle, korku ise olacağı bilinen şeylerle ilgilidir. Kaygı, kötii ta nım lan m ış k o şu lla rda ortaya çıkar; korku, acı y a da talihsizlik iyi ta n ım la n m ış old uğ un da. Eski piramitte başarısızlık, korku temelli olurdu; yeni k u ru m d a b aşarı­ sızlık kaygı ta rafından şekillendiriliyor. Fir m alar yen id en tasarla n­ dığında, çalışanların kendilerine ne olacağı k o n u s u n d a genellikle ,I%bir fikri o lm u y o r, ç ün kü şirket yeniden y ap ılan m asın ın m odern lıiçim leri, firm anın iç işleyişinden çok. fiııans piy asala rın da üretilen TOrç senetleri ve hisse-bedeli değeri tarafından belirleniyor. D eğişi­ mi tasarla yanlar birleşm e ya da satış gerçekleştikten sonra ne yapa«•kları k o n u su n d a genellikle pek az bir fikre sahip oluyor. T acir b#nka sahiplerinin ya d a yatırımcıların n etleştirebilecek k o n u m d a Olmadığı bu belirsizlik, kaygıyı bütün m evkilere yayıyor. N credey*6 kesin olan bir şey. firm a içi eşitsizliğin y oğ un laşac ağı. A m a bu bir eşitsizlik türü. * * * 43



Eşitsizlik m o dern e k o n om inin y um uşak karnı haline geldi. Pek çok biçimde ortaya çıkıyor: Üst düzey yöneticilere öd en en m u azz am tazminatlar, .şirketlerin en tepesindeki ve en dib indeki ücrctlcr ara­ sında genişleyen bir u çu ru m , seçkinlerin gelirine kıyasla orta gelir kalmalılarındaki du rgunluk. K azananın her şeyi aldığı rekabet türü, çok biiyük m addi eşitsizlikler üretiyor. Bu servet eşitsizlikleri, bel­ li türden firmalarda, b ü y ü y e n bir toplumsal eşitsizlikle at başı gid i­ yor. Y eniden ö rgü tlen m e keşm ekeşi içindeki bürokrasilerde, b ü ro k ­ rasinin ara k atm an larının silinmesi, iktidarın aşağı doğru iletilirken y oru m lanm asın ı ve e n fo rm asy o n u n yukarı doğru iletilirken modüle edilmesini sağlayan iletişim zincirini ortadan kaldırabiliyor. Y eni­ den biçim lendirilen e sn e k firma, bu daha da dağınık hale gelm iş ze­ mini haritalandırabiliyor. M erkez, çevreyi, belirli bir şekilde y ö n e­ tiyor, Ç evredeki insanlar e m e k sürecinde bir başına, em ir komuta zincirinin y ukarısıyla ve aşağısıyla fazla bir etkileşim i yok; bir Tai ayakkabı dikişçisiyle M ilanolu bir m o d a d üşkü n ü arasında sosyal ilişkiye b enzer hiçbir şey yok; S o r o s ’un ifadesiyle, ilişki kurm uyor. iş(lcın) yapıyorlar. Ç evrede kile r m erkeze karşı sadece sonuçlardan sorumlu. Bu mesafeli ilişki, n ih a yetin d e, k üreselleşm enin co ğ ra f y a ­ sı. B unun aksi yö nü nd eki uç noktada, bürokratik bir piram itte, pa ­ ternalist işveren oturur. Servet vc iktidar açısından bakıldığında, Henry Ford gibi bir paternalist, montaj hatlındaki işçilere aslında herhangi bir m od ern küresel bü yü k işadamı k ad ar eşitsiz d av ra n ı­ yordu. A n ca k sosy olo jik açıdan bakıldığında onlara d ah a yakındı, tıpkı generalin savaş alanında birliklerine bağlı olm ası gibi. B u rada­ ki sosyolojik fikir şudur: Eşitsizlik m esafeye dönüşür; m esafe ne kadar fazlaysa - i k i tarafta da hissedilen bir bağlantı ne k adar a z s a aralarıııdaki toplum sal eşitsizlik dc o k adar büyüktür. D a nışm anlık işi. toplum sal m esafenin gerçek h ayatta nasıl işle­ diğini anlam ak için m ü k e m m e l bir örnek. D anışm anlar, m o d e rn bü­ rokratik iktidarın te m ci bir malzem esi; onun m akinelerini yağ lıy o r­ lar. İlkede, danışm an ların am acı nesnel tavsiyeler v erm ek vc strate44



Ifl r geliştirm ek; o y sa uygulam ada, şirketin çevresin dek ilerin etkinHlUerini ö rgütlem ek - z o r u n lu emeklilikler, de p a rtm an ların kald ın lüm sı, hayatta kalm ayı b aşaranlara yeni gö revler v e r m e k - gibi acı derici bir iş yapıyorlar. C am bridge Ü n ivcrsitesi’ndcn G eo rg in a Borıı, danışm an lığın Modern etn ografyasını belki de en iyi şekilde ortay a k o y d u ." Borıı, 1 9 9 0 ’ ia r ın



B B C ’sini (British B ro adcasting C o rpo ration ) inceledi.



jBıı dönem de, refo rm yanlısı yönetici John Biıt, B B C ’nin on yıllık gfcatejisini yeniden şekillendirm esi için M c K in s e y d an ış m an lık g ru ­ b uyla b ir yıllığına anlaşmıştı. Ç oğu sosyal bilim lerde yü ksek lisans derecesine sahip olan genç erkeklerden oluşan d a n ış m a n la r burada



ne iş yapıldığını şirketi yeniden tasarlarken öğrendi. Strateji, B B C ’nin çalışırken uyguladığı süreçleri - k i m i n k im e ne rapor etti­ ğini ve ne rapo r etm esi g e re k tiğ in i- resm en değiştirm eyi a m aç lıy o r­ du, N e var ki, M c K in s e y danışmanları ne bıı değişiklikleri u y g u la ­ m a konusunda bir sorum lu lu k aldı, ne de d eğ işim in İnsanî sonuçlan y la ilg ile n d i; uz m an lık kazandığı alandan, ö nü nü g ö rm e d e n ilerle­ diği bir alana kaydırılan çok sayıda insan da bu so n u ç la r arasın d ay ­



dı. Bu “ yaratıcı end ü stri”nin d anışm anlarının kendileri yaratıcı ç a ­ lışm a ko nu sun da pek bir bilgisiz, bu yü zd en de işin esas değerini #ö z ardı etm e eğilim indeydi. D an ışm an lar paralarını alıp ayrıldılar, 8 B C içindeki to plum sal mesafeleri artırarak, şirketi k arg aşa içinde f r a k tıla r . D eğişim in ortasında y aşanan bu in sanlar arası kopukluk İ t e çalışanlardaki kaygı duy gu sun u çarpıcı şekilde artırdı. Üst yönetim , d anışm anları işe alarak ne kazanır? K ısm en , d a n ış­ manın varlığı iktidarın uygulandığı y ö nü nd e ideolojik bir sinyal Ş i r k e t i n iradesine vc kararlılığına dair bir m e s a j - verir. K âr sektöWnde bu türden bir sinyal verm ek önemlidir; K u ru m sa l aksam a, ya^Huncılar açısından bir işaret vazifesi görür, firm ay a b ir şeyler olduP 1 - n e k adar kötü tan ım lan m ış olursa olsun, d e ğ i ş i m - işareti, çoğu ®*>nan hisse bedelini yükseltir. Fakat firm alar içinde to plum sal me^ 3 - G eorgina Born, U n c e rta in V isio n : B irt, D y k e a n d th e R e in v e n tio n o f th e B B C , fw e k e r and W arb u rg , Londra, 2 0 0 4 , karş. 2 1 2 -5 3 . 45



saicnin artm asının b aşk a bir faydası d ah a vardır. MP.ı çaların m erk ezind ek i yöneticiler, d an ış m an lar kiralayarak, giiç kararlar v erm e so ru m lu lu ğ u n u üstlerinden atabilirler. M erkezî birim k o m u ta eder fakat soru m luluk tan kaçınır. U y gu lam ad a, y e n i­ den örgütlediği firm a y a sonradan katılan d anışm an sayısı çok azdır, katılaıılar da so ru m lu tutulm aktan kaçınırlar. K o m u ta ile s o r u m lu ­ luk arasındaki bu ayrılm a, dan ışm an lık pratiğinin uzun siyasi e rim i­ ni açıklıyor. S ov yet im p arato rluğ un un 1989’daki çö k ü şü n ü n a rd ın ­ dan uluslar B B C ’dekiylc aynı türden bir davranışa m aru z kaldılar. Polonya vc R u s y a ’da, d an ışm a n ekipleri devlet b akanlıklarının ü z e ­ rine sökün etti, am a ç bunları dağıtm ak ya da özel iş alanlarına ç e ­ virmekti. H arvardlı a k ad e m isy en Jeffrey Sachs, P o lo n y a ’yı bir se r­ best piyasa deneyi gibi ele aldı fakat P o lo n y a ’da devlet m e m u r i y e ­ tinde kalm adı. E ko n o m iy i y e n id en örgütleyip, ki P o lo n y a e k o n o m i ­ si lıâlâ bu d en ey in etkilerini üzerinden atm ay a çalışıyor, son ra B ir­ leşik D e v lc tlc r’e d ö n d ü ve çevre sorunlarıyla ilgilenm eye başladı. D an ışm anlığ ın den etim i soru m lu luk tan ayıran top lu m sal m e s a ­ feler yaratm ası, büro kratik z e m in d e m eyd an a gelen tem el bir k a y ­ mayı, eşitsizliğin yenid en dü zenlen m esin i, artan toplumsal m e s a fe ­ yi açığa vuruyor. İktidar en te pede yo ğunlaşm ış olabilir; fakat bu durum otoriteyi gü çlend irm iyo r.



E. O T O R İ T E VE D E N E T İM



O to rite, k arm aşık b ir toplum sal bağım lılık sürecini ifade e d e r." Otorite sahibi bir kişi, itaat g ö rm ek için k ab a k u v vet ku llanan bir ti­ randan farklıdır. YVeber’in uzun z am an önce g özlem lediği gibi, o to ­ rite sahibi bir kişi, gön üllü itaate yol açar; uyrukları ona inanır. H a ­ şin. zalim, adaletsiz o ld u ğ u n u d üşünebilirler am a yine dc, bir şey d aha vardır. A şağıdaki insanlar, k en dilerinden y uk arıd a olanlara bel bağlar. K arizm atik otorite biçimleri söz konusu olduğunda, aşağıda14. R ichard S en n ett, O to rite , çev. K am il D urand, Ayrıntı Y ayınları, 2 0 0 5 .



46



kiler, ken dilerind e eksik ve iş lem ez d u ru m d a olanı otorite figürünün ta m a m la y a c a ğ ın a ve işler hâle getireceğine inanırlar; bürokratik otorite biçim lerin d e, k endilerinden k u ra m la rın s o ru m lu olacağına, k u ra m ların bu soru m lu luğ u üstleneceğine inanırlar. O rd u lar hem karizm atik hem de bü ro kratik o to riten in açık bir örneğini sunar. K end ilerin den d a h a ço k irade y a d a cesarete sahip k om utanları için ö lm ey e hazır olan askerler, vasat su b a y lar için dc hayatlarını vereceklerdir; m a k a m , yetersiz olan a otorite verir. J o ­ seph H e lle r ’ın savaş rom anı C a tc h -2 2 'y u [M a dd e 22]" o k u m u ş her­ kes bu ikiliğe aşinadır. R o m a n d a, askerlerin yetersiz üstleriyle ilgi­ li kinik görüşleri, gönüllü itaatle bir arada var olur. Sivil hiy erarşi­ l e r d e aynı otorite ikiliğini yaratır. Bürokratik ça lışm a piram idi ü z e ­ rine yapılm ış klasik bir incelem ede R cinh ard B e n d ix , çalışanların patronlarının tavsiyelerine bel bağladığını, ne y ön e gideceklerini onlara sordu ğu nu , onaylarını a lm ay a çalıştığını, ça lışm a saatleri d ı­ şında bile işverenlerinin kişilikleriyle ilgili iğneli sözler sarf ettikle­ rini görm üştür. MP3 gibi çalışan k urum , karizm atik lideri gö k lere çıkarabilir a m a yine de ku ru m sal otorite istemez. B u nun nedeni kısm en, y ö n e ­ ticilerin dav ran ış şekli, dan ışm an gibi hareket etm eleridir. Ö rneğin yö netim in tepesinde m ey d a n a gelen süratli bir d eğ işim bu etkiye sa­ hip olabilir. B öy le zam anlarda, iktidarda, şirkete bağlılık göstermiş, şirketin sorun larım deneyim lcıniş, aşağıdakileriıı e m e ğ in e tanıklık edebilecek k im se kalm az. M erkez ile çevre arasın d a m e y d a n a gelen m utlak k o p m a, çe vred e, m erkezd eki belli bir insanın ya d a tan ım la ­ nabilir bir gru b u n gerçekten iş başınd a olduğu inancını kısm en d a ­ ğıtır. Ö rn eğin , bir finansal hizm etler firm ası çalışanların ın “e - p o s ­ tayla y ö n c tilm e ”yi son derece tiksindirici b u ld u ğ u n u gö rdü m ; in­ sanlar zırt pırt yerlerinin değiştirildiğini bildiren m esajla r alıyor, hatta bu şekilde kovuluyorlardı; “çok k o rk a k ” dedi içlerinden biri, “y ü z ü m e sö y le y e m e y e c e k k adar k o rk u y o r.” S o ru m lu lu ğ u d e fe tm e ­ nin b aşk a bir boyutu d aha var. * J o s e p h H eller, M a d d e 22, çev.: Niran Elçi, Ithaki Yayınları, 2 0 0 6 . 47



D u r m a d a n p e r s o n e l d e ğ iş ti r e n b i r ileri te k n o l o j i f i r m a s ı n ı n p e r ­ son e l k a y ıtla rın ı i n c e l e r k e n m u h ta ç vc b a ğ ım lı s ö z c ü k l e r i n i n g e n e l ­ lik le n e g a t i f a n la m lı s ö z c ü k l e r o lara k k u l la n ı lm a s ı d i k k a t i m i ç e k ­ m işti. B i r p e r s o n e l m ü d ü r ü b a n a ç a l ı ş a n l a r ın d a b a ğ ı m l ı l ı k i ç e r m e ­ y e n ö z - d is ip l i n g ib i b i r ş e y a r a d ığ ın ı sö y le d i. B u k u r u m s a l a ç ıd a n a n la m lı. B i r b ir i n d e n k o p u k p e k ç o k e tk i n l ik ayııı a n d a d e v a m e tt i ­ ğ in d e , o p e r a s y o n l a r , b ü y ü k f i r m a l a r s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a c o ğ r a fi o l a r a k ç e v r e d e , o rt a ö l ç e k l i ş i r k e tl e r s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a t ü m şir­ ket için d e p a r ç a l a r a a yrılır. B u şa r tla r a ltın d a i n s a n la r a s l ın d a b i r b a ­ şı nadir; m e r k e z i n b ild i r d i ğ i h e d e f l e re , v e rd iğ i k o m u t l a r a ve p e r f o r ­ m a n s d e ğ e r l e n d i r m e l e r i n e e n iyi nasıl ya n ıt v e r e c e k l e ri k o n u s u n d a k e n d i h a ll e ri n e b ı r a k ı l m ı ş l a rd ı r . Bıına k a r şın , ö z - y ö n e t i m i ö v m e k hiç d e m a s u m a n e b ir d a v r a n ı ş d e ğ ild ir . F irm a , d e n e t i m i a lt ı n d a k i in­ sa n l a r a karsı s o r u m l u l u k l a r ı k o n u s u n d a eleştirel bir ş e k i ld e d ü ş ü n ­ m e k z o r u n d a d e ğ i l d i r artık. T ıp k ı başı ç e k e n ş i r k e tl e r g ibi, b ö y l e s i ç a l ı ş a n l a r d a ö z e l v a k a ­ lardır. B a z ı l a r ı n a g ö r e a r tı r ı lm ı ş m e r k e z i k o n tr o l vc a z a lt ı lm ı ş o t o ­ rite n in m e y d a n a g e ti r d i ğ i b i le ş i m m ü k e m m e l s o n u ç verir. B a şı ç e ­ ken ş irk e tle r g i r iş im c i z ih n i y e tl i g e n ç l e ri c e z b e t m e k ister: o t o rit e fi­ g ü r ü o l a r a k h i z m e t e t m e a r z u s u d ü ş ü k o lan h e r y a ş t a n in s a n için iyi y e r le r d ir b u n la r . G e r ç e k t e n d e b u k u r u m l a r d a e n r a h a t o l d u ğ u n u g ö r d ü ğ ü m ü z i n s a n la r , t e k n i k be ce rile ri y ü k s e k o l a n la rd ır. E ğ e r k u ­ r u m d a n s o ğ u r l a r s a , b u b e c e ril e r i k o l a y l ı k l a b a ş k a b i r y e r e n a k l e d e ­ bilirler. B i l g i s a y a r h i z m e t i ç a lış a n la rı, k e n d i n a m ı n a ç a l ı ş a n b o rsa sim sa r la r ı, e d i t ö r l e r vc r e k la m c ı lı k s e k t ö r ü n d e k i sa na t y ö n e t i c i l e r i ­ nin h e p si d e bu k a l ı b a u y a r la r. M e s l e k t a ş ı m M i c h a e l L a s k a w a y g e n ç g i r iş im c il e r a r a s ı n d a y a p ­ tığı a r a ş t ı r m a d a , dü .şü k -o to rite f i r m a l a r ı n d a bu r a h a tın k ı s a ö m ü r l ü o l d u ğ u n u g ö r d ü . Y a k l a ş a n o rta y a ş k a b u s u , ç o c u k l a r , e v ta k s iti ö d e ­ m e le ri vc b e k l e y e n o k u l h a r ç la r ı b e lir d ik ç e , i ş y e rin d e y a p ı y a ve k e s tir ile b ilır liğ e d u y u l a n g e r e k s i n i m artar. B u n a m u k a b i l , ç a lışa n , artık ü s t ü n d e işç ile rin y e ti ş k i n s o r u m l u l u k l a r ı n a d u y a r lı biri o lsu n ister. 48



Başı çeken k u ru m la r k a m u k u ru m la n için b ir m od el haline g e l­ diğinde, iktidar ile otorite arasındaki ayrılık d a d a h a genel bir sorun haline gelir. Britanya ve A lm a n y a ’daki refah devleti reform cuları, refah hizm eti verirken, son derece m erk ezileşm iş, azalm ış otorite modelini hedeflem iştir; d olayısıyla, hasta ve y aşlılar m uh taç oldukları için dam galanabilirler. Fakat k a m u alanında, yoğ un laşm ış iktidar ile düşük-otorite, iktidardakiler için bir tehlike haline gelir. Meşruluk için bel bağlayabilecekleri tek şey k arizm alarıdır; k ariz­ ması olm ayan refo rm cu lar zalim, soru m luluktan sakın an ku ru m lar tüm den so ru m su z kabul edilir. Yeni kapitalist girişim modeli kam u alan ın a u y gu lan dığ ınd a m eyd an a gelen m eşru luk krizi ko nusunu bu b ö lü m ü n s o n u n d a irde­ lemeye çalışacağım . Ş im di, yeni ek o n o m ik k u ru m içindeki to p lu m ­ sal y aşam ko n u su n u ele alm aya d ev am etm ek istiyorum. B ü ro k ras i­ nin d e m ir kafesini parçalam anın b eraberinde getirdiği yapısal d e ğ i­ şimler üç toplum sal eksiklik yaratır.



F. ÜÇ T O P L U M S A L E K S İK L İK



Yapısal değişim in üç eksikliği, d üşük ku rum sal sadakat, işçiler ara­ sında enform el gü ven in azalması ve k uru m sal bilginin z a y ıfla m a sı­ dır. Sıradan işçilerin y aşam larında bunların hepsi de, tek tek. fazla­ sıyla som uttur. Bir ölçüde soyut bir düşünsel araç, bir k av ram , b u n ­ ları birbiriyle ilişkili hale getirir. Sosyoloji bu araca toplumsal serm aye adını verir; fakat so s y o ­ logların tarzı o lduğu üzere, bunun nc a nlam a geldiği k on usun da kendi aram ızd a fikir birliği içinde değiliz. R ob ert P u t n a m ’ın temsil ettiği bir okul, toplum sal serm ayeyi insanların top lum sal ve kentsel örgütlere gönüllü katılımı açısından ta n ım lıy o r.1' A lejan dro Portcs vc Harrison W h ite tarafından geliştirilm iş bir başka okul, - a i le , eğ i­ 15. R obert D. P utnam , B o w lin g A lo n e : The C o lla p s e a n s R e v iv a l o f A m e ric a n C o m m u n ity , S im on and Schuster, N e w York, 2 0 0 0 . 49



tim vc e m e k a la n l a rı n d a k i- ağlara odaklanıyor. P u tn am dahil o l m a ­ ya iş le k lilik ’\ vurgularken, P o ıtes vc W hite toplum sal serm ayeyi, insanların ağ lara ııc k ad ar derin ve geniş bir şekilde, isteyerek mi yo ksa zorunluluk n ed eniy le mi dahil o ld u kla rı açısından tartıyor."' Benim toplum sal serm a y e g ö rü ş ü m P u tn a m ’da n çok, Poı tes vc W h ite ’m g örü şün e yakın; insanların dahil olm alarıyla ilgili m u h a ­ kem elerini v urguluyor. B a n a göre, toplumsal serm aye, in sanlar k a ­ tılımlarının niteliğinin z a y ıf old uğ un a karar verdiğinde dü şük , iliş­ kilerinin niteliğinin iyi o ld u ğ u n a inandıklarında ise yüksektir. Bu şekilde ele alınd ığ ın da toplum sal serm ayen in dü şük mü, yüksek mi o ldu ğ unu belirle m ed e başlıca ölçüt sadakattir. A sk eri ö r­ gütlerin yü ksek bir top lum sal serm ayesi vardır; bu, insanlar k u ru m a ya da bir ordu içindeki ask erler ağ m a sadakatleri gereği y a ş a m la r ı­ nı feda etm eye istekli o ldu kla rın da kanıtlanır. Sivil top lu m d ak i b a ­ şı çeken k u ru m la r b u n u n ta m tersi uç noktada y er alır. Bu k u ru m la r son derece dü şü k sad akat düzeyleri yaratır. N edenini u zak la rda a r a ­ m a ya gerek yok. E ğ er b ir işveren size kendi başınızın çaresine b a k ­ manızı, ihtiyacınız o ld u ğ u n d a k uru m u n size yardım etm ey eceğin i söylüyorsa ned en o n a fazla bir sadakat duyasınız ki? Sadakat, k a tı­ lımcı bir ilişkidir; hiçbir iş planı, nc k adar giizel ya da mantıklı o lu r­ sa olsun, sırf çalışanlar p lan ın o lu ş u m u n a katılm adığı için, d a y a tıl­ dığı insanların sadakatini tek başın a k azanm ayacaktır. Yakın geçm işteki e k o n o m i k gerilem ede iş dün yası d ü şü k sa d a ­ katin pratikteki sonuçlarını öğrendi. Ani vc hızlı yükseliş, şirk etle­ rin en ucuz tedarikçi ya da taşeronları bu lm ak için internetten fa y ­ d alanm asını olanaklı hale getirdi; h er şey y olu nd a gid erk en işler gerçekten de uzun süreli ilişkilerden ziyade kısa vadeli işlem ler g i­ bi yCirütülebiliyordu. Ani yükseliş sırasında iş dünyası guruları “ s a ­ dakatlin] ö ld ü ”ğiiııü ve h e r gayretli çalışanın bir girişimci gibi d a v ­ ranm ası gerektiğini üstü kapalı bir öv ün çle ilan ettiler.17 İşler k ö tü ­ 16. H arrison C . W hite. M a rk e ts fro m N e tw o rk s : S o c io e c o n o m ic M o d e ls o f P r o ­ d u c tio n , P rinceton U P, P rinceton, 2 0 0 2 . 17. S en nett, K a ra k te r A şın m a s ı. 50



leştiğinde ise şirketler tedarikçilerin ve taşeronların kredi v adele ri­ ni uzatm asına, borcu m u h as eb e d efterlerinde tu tm a y a d e v a m e t m e ­ sine ihtiyaç d uydu; a m a bu sorunları neden bir başkası üstüne alsındı ki? H içb ir karşılıklı sadakat ağı gelişm em işti. Ş im di iş d ön g ü sü düşü şteyk en işletmeler, çalışanların m aaş ya da sigorta kesintilerini kabul ederek firm a u ğru na fedakarlıkta b u­ lunm asına ihtiyaç du yu yo rdu . A m e rik a ve B r it a n y a ’d a b u n u n başlı­ ca örneği havayolu endiistrisiydi; d aha sonra m ed y a vc teknoloji sektörleri de on lara katıldı. F akat çalışanlar ayak diredi. Ö rneğin, neredeyse iflas etm iş olan British A irw ays, şirketin batıp b a tm a m a ­ sını um u rsa m a y a n h izm et çalışanlarının sık sık tek rarlanan habersiz grevleriyle karşılaşıyordu. D iğer çalışanlar işlerini k a y b e tm e m e k için gerçekçi d a v ran d ık ların d a bile, h izm et çalışanları şirketin h a ­ yatta kalm ası için ç ok az olum lu çaba gösterdi. S adakat, iş d ö n g ü sü n d e hayatta k alm ak için zo run lu b ir m a lz e ­ medir. D ü şü k toplum sal serm aye cn çok, yırtıcıları p ü sk ü r tm e g a y ­ retindeki firmaları etkiler. Ç alışanlar söz k o n u su o ld u ğ u n d a ise s a ­ dakat eksiklikleri stresi, özelikle dc, bu lgularım ıza göre, u zu n saat­ ler bo y u n ca çalışm an ın neden olduğu stresi dah a d a artırır. A la b il­ diğine uzatılm ış, y o ğ u n işgiiııü am açsız görünebilir; baskı k am ç ıla ­ maktan ziyade bunaltıcı hale gelir. R ek lam sek tö rü n d en bir ta s a rım ­ cı, “uzun çalışm a saatlerinin bana bir faydası y o k ” d e m iş ve şöyle devam etmişti: “ Bu şirket de zerre k ad ar u m u r u m d a değil, öyleyse niye çalışayım k i?" Y akın z a m a n d a B rit a n y a ’da g ü n d e on saatten fazla çalışan in sanlarla yapılan geniş ölçekli ç alışm a lar hissiyata açıklık getiriyor. D ü şü k toplumsal serm ayesi olan firm a lard a baskı başlı başına bir soıu n, b ağ ım sız vc bo ğu cu bir d e n e y im e d ö n ü ş ü y o r ve btı tür bir baskı altında olan çalışanların alkolik o lm a, b o şa n m a ya da sağlık sorunları y a şa m a olasılığı, y ü k se k -sad ak at firm a la rın ­ d a günde on saatten fazla çalışan insanların b un larla k arş ılaş m a o la ­ sılığından çok d ah a fazla. İkinci bir toplum sal eksiklik, d üşük sadakatten d a h a az aşikâr °lan, güvenle ilgili. G ü v en in iki şekli var: formel vc enform el. For51



mel güven, bir tarafın bir sözleşmeye, diğer tarafın o sözleşm enin şartlarını yerine g etireceğine inanarak girmesi anlam ına gelir. Enformel güven, özellikle b ir grup baskı altındayken, kim e bel b a ğ la y a ­ bileceğinizi - k i m i n dağılacağını, kim in zoru b a şa r a b ile c e ğ in i- bil­ m enizle ilgilidir. E n form el g ü venin gelişmesi zam an alır. B ir e k ip ­ te ya da ağda, davranış vc karakterle ilgili ufak ipuçları an cak adım adım ortaya çıkar; başkalarına karşı takındığımız m aske, bir krizde ne kadar bel b ağlanabilir o ld u ğ u m u z u norm al olarak örter. K ısa v a ­ d eye yönelm iş b ürokrasilerde başka insanlara dair böyle bir anlayış geliştirm eye genellikle zam an yoktur. Altı aylık bir öm rü olan bir ekip, ömrü yıllarla ölçülebilen bir ağ ile karşılaştırıldığında, insan ­ ların stres altında nasıl d avranacağını ço k daha az açığa vurur. O tuz yıl arayla m e y d a n a gelen iki endüstriyel k azada enform el güvenin gü cün e ve zayıflığına tanık old um . B irincisinde, eski tarz bir fabrikada bir yangın patlak verdi ve yangın fıskiyelerinin bağlı o lduğu devrenin bo zuk old uğ u ortaya çıktı. Y öneticiler b ağ ıra ç a ğ ı­ ra talim atlar y ağdırıyordu am a bu telaşede onları dinleyen yoktu. Fakat m ontaj hattı işçileri birbirini kim in ne yapabileceğini bilccck kadar iyi tanıyordu; fabrikadaki hasar güçlü bir enform el ağ sa y e ­ sinde kısa sürede kontrol altına alındı. Bundan otuz yıl sonra, S ili­ kon V a d isi’ndc bir fabrikada h avalandırm a sistemi, bu ileri te k n o ­ loji binasından b e k len m ey ecek bir tasarım hatası sonucu, zararlı gazları atm ak yerine e m m e y e başladığında, tesadüfen ben de o ra ­ daydım . Ç alışm a ekipleri bir arada kalm adı; pek çok insan çıkış k a ­ pılarına doğru tehlikeli bir şekilde çılgınca k oşm ay a başladı, bu a ra ­ da diğerleri, d aha cesur olanlar, kendilerini nasıl örgütleyecekleri konusun da tam bir şaşkınlık içindeydi. Olayın ard ından yöneticiler, ki pek çoğu doğru te pkiler verm işti, bu üç bin iki yüz kişilik fabri­ kanın. içlerinden birinin dediği gibi, “kağıt üzerinde ü stü nk örü ö r­ g ütlenm iş" oldu ğ u n u n farkına vardı. İşyerindeki d a h a sıradan baskı biçimleri de enform el güven e k ­ siklikleri yaratabilir. T üketici talebindeki değişim lere hızlı bir şek il­ de tepki verm ek zo ru n d a olan işletmeler, çalışm a ekiplerinin sık sık 52



değişmesi gerek tiğin den , enform el güveni genellikle azaltır. İster işletme, ister bir d ev let dairesi olsun, bir k uru m u n şirket tarzında ta­ sarlanması da enform el güveni ciddi şekilde azaltabilir, çün kü insan ilişkilerinin y eniden örgütlenm esine yönelik talim atlar b e k le n m e ­ dik şekilde yu karıdan vc dışarıdan gelir. Ö rgü tlen m iş zam a n etrafında d önm esi b ak ım ın d a n düşük enformel g üven basit bir insan karakteri m eselesin den ço k örgütsel bir eksikliktir. Eski çalışm a d ün yasından yenisine g e ç m iş habis bir u y­ gulamadır. T ay lo r ve d iğer sö züm ona bilim sel iş analistleri zam anve-hareket etütleri yaparken daraltılm ış z am an a, yani cn k ısa z a ­ m an da ne k ad ar iş yapılabileceğine odaklandılar. Bir şirketin ö m r ü ­ nün aylarını yahut yıllarını nadiren incelediler; belki de firmanın dayanıklılığını tartışm asız kabul ettikleri için. D ah a geniş bir v arsa­ yım da bu lu n u lm ad ığ ın a göre, zam an hâlâ m ikro-yönetiliyordu. Böyle sürekliliği o lm ay an firmalarda çalışanların d iğ e r işçileri ge r­ çekte tan ım am ası ancak kaygıyı artırabilir; şirketin y üzeysel y a n la ­ rını v urgulayan bu tür firm alar, insanların za m a n içinde iyi tanır h a ­ le geldikleri başkalarıyla birlikte uzun vadeli kariyerler yaptığı kurum lardan d ah a kişidışı ve geçirim sizdir. Sonuç, k o laylıkla parçalanabilen ağlardır. Üçüncü top lum sal eksiklik kurum sal bilginin zayıflam asıyla il­ gili. Eski b ürokratik piram idin kötü özelliklerinden biri b ü k ü lm e z ­ liğiydi; m a k a m la r sabitti vc insanlar onlardan tam o larak ne b e k le n ­ diğini bilirdi. P iram idin meziyeti ise sistem in nasıl çalıştırılacağıy­ la ilgili bilginin b irikm esine izin verm esiydi; bu, kurallara nc zaman istisnalar yapılacağını bilm ek y a d a arka kapı ayarlam aları yap m ak a nlam ına geliyordu. O rdu lard a olduğu gibi b üyü k sivil b ü ro k ra si­ lerde de sistemi nasıl m anipüle edeceğini b ilm e k bir sanat form un a dönüşebilir. Bu türden k urum sal bilgisi en yü ksek olan insanlar şir­ ket hiy erarşisinde genellikle aşağılarda yer alırlar. Fabrikalardaki sendika tem silcileri beyaz gömlekli patronlarından d ah a fazla k u ­ rumsal bilgiye sahiptir; resmi dairelerde ku rum sal bilginin taşıyıcı­ ları sekreterler ve asistanlardır, hastanelerde çalışan hem şirelerin. 53



bürokrasi k o n u su n d a, h iz m e t ettikleri doktorlardan d a h a becerikli okluğu herkesçe bilinir. Bu tür kurum sal bilgi enform el güveni ta­ m am lar; bürokrat, z am a n içinde, d en eyim biriktikçe, b ürokratik çarkların nasıl yağ lanacağ ını öğrenir. A m a bürokratik piram itler refo rm u nd a bu alt diizey görevliler çoğu zam an ilk gö n d erilen ler olur. Yönetim , bilgisayar tek no lojisi­ nin bu insanların yerini alabileceğini hayal eder, o ysa çoğu işletme yazılım ı, kuralları uy arla m az , uygular. Sonuç, sistem analisti C l a ­ udio C ib o rr a ’nın “ k a y m a efek tleri” adını verdiği şey olabilir. C iborra bunu bir şirket p rog ra m ın ın, Lotus N o te s’un dört farklı işletm e­ ye uygulanışını an latarak açıklıyor. İnsanların yerine program ı k o y ­ m ay an Z eta C o r p o r a t io n ’da sonu çlar o lum luydu, çü nk ü çalışanlar bilginin paylaşılm asını sağlayacak yeni bir araca sahip olm uştu. Alt düzey personelin y erine pro gram ı getiren U n ilcv e r’de sonuç çok fazla fo rm elleşm eyd i: b e n z e r şekilde tasarlanmış olan T c l e c o m ’da bilgi pa y laşm a eksikliği vc E D F ’de “ işlevler arası rek ab et” baş g ö s ­ terdi. C ib o rr a ’nın iddiasına göre, olum lu örnek Z e ta C o r p o r a t io n ’da kurum sal bilgi bilgisayar u y g u lam ası sayesinde artarken, o lu m su z örnekler de, insanların bilgiyi taşım ası ve aktarması o rtadan k a lk tı­ ğından, d ü ş m ü ş tü .18 Yeni e n fo rm a sy o n sistemleri şirketlere hep daha fazla verim lilik vaat eder; b un lar bilhassa, d e n e y im le biriken türden k urum sal b il­ giye sahip olm ay an d a n ış m a n la r için caziptir. Fakat bu safça bir v a ­ attir. M akinelerin kendisi d ü şm a n değildir; L otus N o tes gibi bir program aslında şirketin bilgisini m u azz am ölçüde artırabilir, tabii eğer denetim vc u y a rlam a sıradan kullanıcılara bırakılırsa. O y sa ç o ­ ğu yeniden tasarlam ada, p ro gram ın denetim i k u ru m u n üst k a d e m e ­ lerine bırakılarak yeni d ü z e n le m e y e erişim sın ırlandırılm aktadır vc bu eğilim g iderek gü çlenm ekted ir. * * * 18. C laudio C iborra, T h e L a b y rin th s o f In fo rm a tio n , O xford U P, O xfo rd, 2 0 0 2 , s. 8 5 -9 0 . 54



B u üç toplum sal eksiklik -s a d a k a t, enform el g ü v e n ve e n fo rm a sy o n u yarlam a e k s i k li ğ i- pek ço k yönetici için yeni h a b e r değil. H ukuk alanında bir ak ad em isy en olan M ark R oe, sorun un köklerinin “ m ü l­ kiyetin d e n etim d e n ay rılm ası”nd a yattığını iddia ediyor: o na göre bu, ister eski tarz piram it olsun ister yeni tarz MP3, firm aların b ü ­ y ü k lü ğü nd en k ayn akla nan bir sorun. Y öneticinin firm anın etkili, uzun vadeli soru m lu lu ğ u n u alm asına izin v erilm iyor; y atırım cılar gerçek iktidarı k end i ellerinde tu tu y o r.Iv Etkili yönetici ise firma içinde sadakat, g ü v e n vc kurum sal bilgi inşa e tm e k istiyor, bunların hepsi de z a m a n alıyor. Ç oğ u kendini adam ış yönetici, b en im d e n e ­ y im lerim e göre, bu çatışm ayı doğ rulam aktadır. D ü ş ü k toplumsal sermayeli k u ru m lard a , bir firm ada toplum sal se rm a y e y i kim in inşa ettiği k o n usun da ki farkındalık da genellikle eksiktir; top lum sal ser­ m a y e aşağıdan yukarı doğru inşa edilir. Bir firm an ın kültürü, bütün kültürler gibi, sıradan insanların o k u ru m d a n çıkardığı a n la m a b a ğ ­ lıdır, te peden gelen açık lam a y a değil. K ap italiz m d e başı çeken tu ­ h a f firm a larda bu y ru k üstüne b u y ru k verilir, hızla vc d urm ad an ; y o ­ ru m la m a olanağı, sıradan işçiler arasında, d ü ş e r ve y o ru m la m a s ü ­ reci - b u b u k a le m u n şirketlerden anlam ç ı k a r m a k - g id ere k d a h a faz­ la güçleşir. K u rum ların denetim ini elinde tu tm a yan lar a çısın dan cn b üy ük sorun, bir toplu m sal içerme du ygusu o lu ştu rm a dak i g ü çlü k tü r vc kökeni m esleki kim lik m eselesinde yatm aktadır.



G. K E N D İN İ A N L A M A K



E m ile D u rk h eim , kendini bir sınıfa so k ab ilm en in birey için ne k a ­ d ar ö nem li oldu ğ u n u uzun zam a n önce The D iv isio n o f L a h o r 'ı [T oplum sal İş b ö lü m ü ] ' yazarken anlamıştı. K im lik n c ya p tığ ın ızd a n 19. Karş. M a rk R oe, “T h e Inevitable Instabilty of A m e ric a n C o rp o ra te G o v e rn a n ­ c e ,” H a rw a rd H ukuk Fakültesi, 2 0 0 4 . * E m ile D urkheim , T o p lu m s a l iş b ö lü m ü , çev.: Ö ze r O z a n k a y a , C e m Y ayınevi, 2 0 0 6 . [Eserin özgün adı: D e la D iv is io n d u T ra v a il S o c ia l, 1 8 9 3 - ç.n.] 55



çok nereye ait o ld u ğ u n u zla ilgilidir: bu genel bir kuraldır. 1 9 70 ’lerde g örüşm e y aptığım erk ek işçiler için çalışm anın ailevî ve to p lu m ­ sal bir on ur kaynağı olarak derin bir ö ne m e sahip o ld u ğ u n d an ve bu önemin işin kendi içinde getirdiği her türlü tatminden ta m a m e n a y ­ rı o ldu ğundan gayet em in dim . Yani, meslekî kim liklerini oluşturan, em eklerinin toplum sal sonuçlarıydı. O zamanlar, em ek p iy a s a sın d a ­ ki kadın işçiler açısından çalışm anın getirdiği itibarın d a h a az önemli o lduğunu d ü şü n m ü ştü m . Vc orta sınıftan işçiler için bir işin içeriği, aşağı sınıftan o lan lar için o ldu ğundan d ah a önem li g ö rü n ü ­ yordu. Şim di geriye b ak tığım d a her iki sınıfı ve cinsiyeti de yanlış anladığım ı g örüy orum . O zam an yanlış anladım vc o g ün den bu g ü ­ ne zaman pek çok şeyi değiştirdi. işçi sınıfından pek çok kadın em ek gücüne aslında ara sıra, e v d e ­ ki ihtiyaçları k arşılam ak için dahil oluyor vc çıkıyordu ve bu k a d ın ­ lar için çalışm a sadece bir araçtı. Fakat sürekli çalışan kadınlar için çalışma, erkeklerde olduğu gibi, ailevî vc toplumsal olarak ö n e m liy ­ di. Yaptığım hatanın nedenlerinden birine Claire Sie gelbaum işaret etti: İşçi kadınlar çalışm alarının önemini eşleriyle p ay laş m am a e ğ i­ limindeydi çünkü aile içi cinsiyet rolleri bunu gerektiriyordu. O rta sınıftan erkeklerin çalışm alarının an lam ına yaptığı yatırımı da yanlış anlam ıştım . 1 98 0’lerin başında yapılan birkaç çalışm a, işinde tatmin b u lm a arzusu bak ım ından kol işçileri ile profesyonel olm ayan beyaz yakalı işçiler arasında pek bir fark olm adığını g ö s ­ terdi. K ıdem ve unvan, beyin gücüyle çalışanlar için de, kol g ü c ü y ­ le çalışanlar için dc h em en h em en aynı şekilde ö n e m liy d i.’0 P ro fes­ yonel seçkinlerin d ünyasını, d ah a geniş olan orta sınıfın dü ny asıyla karıştırm ıştım . Doğru anladığım şey, şirketin kendisinin önemiydi. Piramitlerin görece net vc istikrarlı kim likleri vardı ve bu işçilerin benlik d u y g u ­ ları açısından önem liydi. İyi yönetilen şirketler bir gurur du yg usu, kötü yönetilenler ise hiç değilse bir yönelim sağlıyordu: Sizin dışı20. Bu düzeltm eleri ya p m a m ı sağlayan görüşleri m eslektaşlarım Judy W a jc m a n ve R obert H o w a rd ’a borçluyum . 56



nızdaki, d em ir atm ış bir toplum sal gerçeklik içinde den cy im led iğiniz hü sranlar ya d a öfke, k endiniz h ak k ın d a bir şeyler öğrenm enizi sağlıyordu. A m e rik a ve B rita n y a ’d a s ab it-çalışm a b ürok rasilerinin siyah ve g ö ç m e n işçiler için b aşk a bir anlam ı d a h a vardı: Bu k u ru m la r bir top lum sal içerm e senedi vazifesi görü yo rd u. A m e r i k a ’da kıdem hakkı kaz an a n bir siyah em ek çi, o eski “son alınan ilk k o v u lu r” form ülü k arşısın d a kişisel açıdan ön em li bir silah elde ediyordu. H e r iki ü lked e dc devlet için çalışm ak siy ah lar ve g ö ç m e n le r için m em u riy et statüsüne e rişm e k an lam ın a geliyordu. B ir ku şak öncc. zam a n zam an, k a b a c a ifade edersek, dışarıdan olanların h a k im k ü l­ tür ya da hukuk sistemi içinde güvenli bir şekilde h im a y e edilen ler­ den d aha z a y ıf bir çalışm a kim liğine sahip old uğ u iddia edilirdi; A m e r i k a ’da, A m erikalı siyah erkeklerin bir iş etiğine sahip o lm a d ı­ ğı sıkça dile getirilirdi. B unun b ütünüyle yanlış o ld u ğ u n u artık bili­ yoruz: W illiam Julius W ilson ve m eslektaşlarının yaptığı araştırma, güvenli çalışm ay a erişim in, o zam a n da şimdi dc, g ü ç sü zle şm iş si­ y ah erkeklerin y aşam larındaki tek en bü yü k a m a ç o ld u ğ u n u göster­ di.2’ Yeni bir bürokratik form un gelişi ne ço k say ıd a içerici işi istatiksel o larak yok etti, nc de eski çalışm a kim liği türü aşındı. Bir ö n ­ ceki k u şa k ta oldu ğu gibi, çoğu insanın em eğ in e verdiği d eğer, e m e ­ ğin ailevî ya da k om ü nal sonuçlarından k ayn aklan ıyo r. En ileri tek ­ nolojinin kullanıldığı işlerin yarattığı özel ko şullarda y aşam an ın d a ­ ha geniş kültürde zarar verdiği şey, iş istikrarının m a n e v î prestiji olarak adlandırılabilir. So sy olog Kathleen N e w m a n bunıı en alt d ü ­ zeyde yer alan akıcı işlerde, Mcİş denen alan d a - ı z g a r a d a h a m b u r­ ger çevirm e ya da m ağaz alarda tezgahtarlık y a p m a gibi işlerde— gördü. Bu tür ücretli işlere erişm ek vasıfsız g ençle r için olum lu bir adım ; fakat yukarı doğru hareketleri yavaş o ld u ğ u n d a başları dertte dem ek; em ek, aslınd a bir kapı açtığında bile bir çık m a z sokak gibi 2 1 . Karş. W illiam Julius W ilson, W h e n W o rk D is a p p e a rs , K nopf, N e w York, 1 9 9 6.



g ö rü n ü y o r." Bu sabırsızlık dah a geniş kültürün d eğer sistem inde m e y d a n a gelen değişim i yansıtıyor; bu değ işim de istikrarın kendisi giderek artan bir m a n e v î prestij kaybına uğruyor. M eslek skalasının biraz yukarısında, devlet büro krasisine de aynı virüs bulaştı, ö yle ki, ağır hizm et işleri pek çok gence artık cazip gelm iyor. Bu sektör -h a s ta b a k ıc ılık , h a d e m e lik ve n a k li y e - giderek, istikrara ve işin kendi kültürel b e tim in d e n ç o k ödüllerine odaklanan g ö ç m e n iş çile­ re bırakılıyor. O rta sınıfta m a n e v î prestij meselesi daha şeffaf. G e n ç insanların karakter olu şu m u sırasında, iş dün yasın da kariyer y a p m a k için riskalm a gerekliliği v urgulanıyor; gençlerin giderek artan bir yüzdesi bu cazibeye k apılarak ö ğ retm en lik ya d a m em u rlu k gibi işlerden uzak duruyor. K a m u sektörü ne girm e k on u su n d a yaşanan krizi y a l­ nızca bir d eğ e rle r m eselesin e indirgem ek istem iyorum : m a a ş ve is­ tihdam koşulları bü y ü k b ir rol oynuyor. Kültürün yaptığı, g enç bir insanın bu tür bir işin karakterine inancını, insanın bir bürokrat o la ­ rak çalışarak to p lu m u n d a h a geniş kesim inde saygı kazanacağı inancını azaltm ak. Risk eg e m e n b ir d e ğ e r o ld u ğ u n d a geçici çalışanların, seri üretim yapan işçilerin ve başı çeken seçkinlerin altında am a onlarla aynı akıcı çalışm a zam anı içinde yiizen diğerlerinin, yükselen statünün keyfini sürm elerini bekleriz. K a ra k te r A şın m a sı için araştırm a y a ­ parken keşfettiğim gibi, geçici işçiler y ü zerg ezer işlerde çalışılarak geçirilen ilk birkaç yılı genellikle tatmin edici buluyor. F akat bu tür işlerde sürekli olarak ç alışm an ın sinir b o zucu old uğ un u d ü ş ü n ü y o r ­ lar. B inlerinin onları kalıcı olarak istemesini istiyorlar; bir to p l u m ­ sal yapıya katılm ak, kişisel hareketlilikten d aha önem li hale geliyor. Bir bağlılığı o lm a y a n geııç bir girişimci olm aktan, ev taksiti ö d eyen orta yaşlı bir girişimci o lm a y a geçişte yaşanan sorunun aynısı y a ş a ­ nıyor burada da. Başı ç ek en işlerin m a n e v î prestiji başarı kapılarını açan bir tılsım; a m a seçkinlerin altındaki insanların bu tılsımı bir 22. S en nett, K a ra k te r A şın m a s r, K atherine N e w m a n , N o S h a m e in M y G a m e : The w o rk in g P o o r in th e In n e r C ity , K nopf, N e w York, 1999.



58



y aşam projesi o larak kullanm ası güç. Bu yüzden, başı çek en sektör­ lerdeki e m e k te kutsal bir yeri olan zam an k o şu lla n , m a n e v î d eğer olarak mesleki kim liğin bütün m od ern fo rm ü la s y o n larım n belki de en ünlü süyle, W e b e r ’in P ro testa n A h lâ k ı’yla, kesişiyor. Protestan A h lâkını yö nlendiren z am a n lokom otifi, uzun v a d e d e ­ ki a m a ç lar a şk ına şimdiki za m a n d a ertelenm iş d oy u m la rd ır. W eber, insanların ileride g elecek bir ödülle gü çlen m e u m u d u y la ke nd ileri­ ni sabit k u ru m la r içine hap setm esinin, yani d e m ir kafesin sırrının bu zam a n lokom otifi o ld u ğ u n a inanıyordu. D o y u m u ertele m ek öz-disiplin sağlayabilir; m utlu olun ya d a olm ay ın, m e tan etle çalışırsınız, çünkü ileride g elecek o ödüle odaklanm ışsınızdır. Bu son derece k i­ mileştirilmiş iş prestiji versiyonu belli bir k u ru m türün ün güvenilir olm asını gerektirir; k u rum gelccek ödülleri v cre bilc cek k ad ar istik­ rarlı olm alı, yöneticiler perform ansınızın tanıkları olarak yerlerinde kalmalıdır. B ir öz-disiplin ilkesi olarak ertelenm iş d o y u m , yeni p a ra d ig m a ­ d a hiçbir a n la m taşım az; bunun için g ereken k u ru m sa l koşullar e k ­ siktir. E k o n o m i çarkının dö nü şü geçtiğim iz yıllarda bunu ta m bir açıklıkla o rtay a koydu. Düşüş, ani yükseliş sırasınd a d a h a saklı d u ­ ru m d a olan bir fenom eni netleştirdi vc keskinleştirdi; İşler k ö tü le ş­ tiğinde tepedeki insanların m an ev ra vc ad apta sy on kabiliyeti aşağıdakilcrdcn d a h a fazlaydı; sorunlu şirketlerde d a h a sağlam ve sıkı olan yö netim ağı yukarıdakilerin dah a kolay k a ç m a s ın a izin veri­ yordu. Sonuç, ö düllendiren tanıkların bürokrasi sah nesin de n Nie tz s c h e ’nin T anrısı gibi kaçm asıydı. İleri teknoloji, finan s vc m e d ­ yada d u rm a d a n personel değiştirilmesi, g ü v e n ilir ve disiplinli işçi­ nin seyircisini kaybettiği anlam ına geliyordu. E rtelen m iş d o y u m sorunu K uzey A m e r i k a ’d a vc bütün A v ru ­ p a ’da d a h a genel bir sorun haline geldi, çün kü p e k ç o k özel e m e k ­ lilik fo nu çö ktü ve devlet em eklilik planları tehlik eye girdi. G e le c e ­ ği d ü şü n erek tasarru f yap m ak , Protestan A h lâk ın ın özü. artık g ü ­ venli o lm a y a n z a y ıf yapılar nedeniyle geçerliğini yitirdi. Kişisel stratejik planlama, Protestan A hlâk ın d a k i ero z y o n u n bcl59



ki dc cn çok hissedildiği alandır. M eslektaşım M ichael L ask aw ay geçtiğim iz yıllarda tam am lad ığı bir çalışm asında genç yetişkinlerin 1970’lerdeki ve g ü n ü m ü z d e k i kariyer planlamalarını karşılaştırdı.2' Çalışmada incelenen her iki gru p d a üniversite eğitim i alm ıştı vc hırslıydı; aralarındaki çarpıcı fark, hırslarının nasıl odaklandığıydı. Daha önceki bir kuşaktan olan grup ıızıın vadeli stratejik k a z a n ç la ­ rı göz önüne alırken, genç yetişkinler grubu kısa sürede ilerleme şansını hesap ediyordu. D a h a yaşlı grup amaçları sözcüklere dökebiliyorken, gençler dürtülerini anlatacak sözcükleri b u lm a k ta sorun yaşıyordu. G en ç lerd en oluşan grup daha a m o r f arzularla uğraşırken, diğer grup n ihayetinde elde edecekleri doyumları tanım lay ab iliy o r­ du. Böyle bir bulgu bizi şaşırtm am alı. 1970’lerde. strateji anlatıları geliştirmek k u ru m la nıl algılanış şekliyle uyuşuyordu; oy sa hırslı bir genç için bu tür d ü şü n m e biçimi, başı çeken kurıımların bu g ü n k ü görünüm üyle u y u şm u y o r. M esele, model; G en çler şimdi görece sa­ bit iş piramitlerine girdiklerinde bile, akla ilerlemeden çok olanağı getiren, şimdiki zam a n yönelim li, akıcı modeli referans alıyor. B urada en önemli nokta sınıf. Ayrıcalıklı bir çocuk strateji k o ­ nusunda kafa karışıklığı içinde olm ayı kaldırabilir, sıradan bir ç o ­ cuk bunu yapam az. Aile g eçm işinin ve eğitim ağlarının şans ve fır­ satları ayrıcalıklı ç o c u ğ a getirm esi muhtem eldir; ayrıcalık, strateji' geliştirme gerekliliğini azaltır. G ü çlü ve geniş insan ağları tepedekileıin şimdiki zam a n d a y aşam asına izin verir; bu ağlar, uzun v a d e ­ li stratejik plan la m a ihtiyacını azaltan bir güvenlik ağı oluşturur. Böylelikle yeni seçkin ertelenm iş d o y u m etiğine daha az gerek d u ­ yar. çünkü sıkı ağlar, kişi hangi firm ada ya da örgütte çalışıyor o lu r­ sa olsun, tem aslar ve bir aidiyet du ygusu sağlar. Enform el tem as vc destek ağı o k ad ar sıkı örülü olm ayan ço ğunluk ise dah a bir kuruma-bağım lı kalır. Yeni teknolojinin bu eşitsizliği bir ölçüde g id e r e 23. M ichael Laskaw ay, ‘'U n c o m m itte d ; C ontem po rary W ork and the S ea rc h for Self: A Q ualitative S tudy of 2 8 -3 4 Y e a r-O ld C ollage E d ucated A m e ric a n s ," D o k ­ tora Tezi, N ew Y ork Ü niversitesi, 2 0 0 4 . 60



biteceği, çü nk ü elektronik sohbet odalarının ve ortak b ir am aç, ç ı­ k a r ya da ilgi k onusu etrafında toplanan gru pların bir g cncc ânı y a ­ şam ak için ihtiyaç duyacağı e n form asyo nu sağladığı söylenir z a ­ man zaman. A m a çalışm a d ü ny asınd a d urum , en azınd an şu anda, böyle değil. Yüz y ü ze olm ak önemli. Bu y üzd en tek nisy en ler b u n ­ ca k on g rey e gid iy o r vc daha da önemlisi, ofise sadec e bilgisayarla bağlı olan, evd en çalışan insanlar bu y ü zd en enform el k arar to p la n ­ tılarının vc verilen kararların bu k ad ar sıklıkla d ış ın d a bırakılıyor. G en el olarak, kişi şirketin ne k adar altlarındaysa, onu tutan ağ o k ad ar geniş gözenekli olur, kişinin hayatta kalm ası o k ad ar çok stra­ tejik d ü şü n m e gerektirir; ve formel stratejik d ü şü n m e , okunaklı bir toplum sal harita ister. * * *



K o nu nu n b u raya k ad aıki kısmını şöyle özetleyebiliriz: T o plum sal kapitalizm in ero zyo nu yeni bir eşitsizlik form tilasyonu yarattı. Y e ­ ni sayfa tezi, değ işim in insanları d em ir kafesten ku rtaracağını iddia etmişti. Eski kurum sal yapı, esnek örgütler alan ın d a gerçekten de yıkıldı. O n un yerine yeni bir iktidar coğrafyası geldi: B ürokrasinin ara k atm a nlarının d urm ad an azaldığı k u ru m lard a iktidarın m erkezi çevreyi kontrol ediyor. Bu yeni iktidar biçimi k u ru m sa l otoriteden sakınıyor, toplum sal sermayesi düşük. Başı çeke n örgütler, sadakat, enform el güven ve birikm iş kurum sal bilgi eksiklikleri yaratıyor. B ireyler söz k o n u su olduğunda, çalışm anın değeri y ü k sek kalabilsc bile, işin kendisinin m an ev î prestiji d ön üşüyor; başı ç ek en şirketler­ deki işler, ça lışm a etiğinin iki kilit unsurunu y erind en çıkarıyor: son ray a bırakılm ış d o y u m ve uzun vadeli stratejik d üşün m e. T o plu m sal olan her şey böyle böyle kü çülürken k apitalizm y e ­ rinde duruyor. Eşitsizlik giderek artan bir şekilde yalıtım a b ağ la n ı­ yor. S iyasetçiler ise bu tuh af dö n ü şü m ü kam u alanındaki “re f o rm ­ lar” için bir m od el olarak kullanıyorlar.



61



II



İşe ya r am az lık kabusu ve y e te n e k



1 9 3 0 'iardaki B ü yü k B u h r a n ’m tanımlayıcı bir im gesi, kepenkleri kapanm ış fabrikaların k a p ıla n ön ün de yığılm ış, gözlerinin ön ü n d e duran kanıtlara rağ m en iş bekleyen erkeklerin fotoğraflarıdır. Bu fotoğraflar bizi hâlâ rahatsız ed iy o r çünkü işe yaram azlık kabusu sona erm iş değil; fakat b ağlam ı değişti. K uzey A m erik a, A v ru p a vc Ja p o n y a ’nın zen gin eko no m ileri içinde çok sayıda insan iş istiyor am a bulamıyor. B ü y ük B uhran z a m a n ın d a bireyler, herhangi bir ıslahat planı eliyle m ücadclc e d ile m ey en işe yaram azlığın çaresinin kişide y a ttı­ ğına inanıyordu: Ç o cuk lar, h e p lazım olm alarını, hep istihdam e d il­ 62



melerini sağ lay aca k bir eğitim almalı vc özel bir bcceri g eliştirm e­ liydi. B ug ün de insanların aradığı zırh bu; a m a yine b ağ lam d eğ iş­ miş d uru m d a. “ Beceri to p lu m u ”n d a işsizlikle karşı k arşıy a o lan la­ rın p e k çoğu eğitim li ve vasıflı; am a istedikleri işler, d ü n y a n ın v a ­ sıflı em e ğ in d a h a ucuz olduğu yerlerine göç etti. Yani artık ta m a ­ men b aşk a türden vasıflara ihtiyaç duyuluyor. T a k ip e den sayfalard a işe yaram azlık kabusu ile eğ itim vc kişi­ sel o lu ş u m u n , yani A lm anların deyişiyle kişinin Bildim ,if’unun nasıl bağlantılı hale geldiğini in celcm ck istiyorum. Bağlantı, d aha temel sorular sorm ayı gerektiriyor: Beceri - d a h a k apsam lı bir ifadeyle, y e te n e k - ne d e m e k ? Y etenekli bir insan o lm a k e k o n o m ik değere nasıl dö nüştürülür. Bu sorular iktisat, psikoloji vc sosyoloji ara sın ­ da bir köprü oluşturuyor; k apsam ları o k ad ar gen iş ki, yanıtlar b ul­ m ayı değil, ancak sorunları netleştirm eyi u m u t edeb iliy orum . İşe yaram azlık k abusu ilk m o dern kavisini k en tlerin gelişim iyle aldı. K entlere göçenle rin ayakları altında işleyecekleri bir toprak yoktu artık. İnsanlar kentlere m ü lk sü z tarım m ültecileri olarak, m a ­ kineleşm iş fabrikaların onları geçindireceği u m u d u y la taşındı. Ne va r ki, tem sil edici bir ö rn ek verecek olursak, L o n d r a ’d a 1840 yılın­ da açık d uru m d ak i h e r vasılsız fabrika işine altı e rk ek em ek çi d ü ş ü ­ yordu. M o d ern çağın ilk işe y aram azlık teorisycnlcri D a v id R icardo ve T h o m a s M althu s idi; R icardo piyasaların ve en dü striyel m a k i n e ­ lerin e m e ğ e d u y u lan ihtiyacı nasıl azalttığını inccliyor, M alth u s nü ­ fus artışının o lu m su z sonuçlarını hesaplıyordu. N e R ic a rd o ne de M althus beyni ellerin fazla o luşunun çaresi olarak gördü. Endüstri çağının başla rın d a ço k az sayıda em ekçi yü ksek ö ğ re n im gö reb ili­ yordu; yukarı d o ğ ru hareketlilik nadirdi. Vc en ay dın reform cular bile kitleler yığ ın ın ın b aşk a şekilde, işyerinde, işe y a ra y a cak be c e ­ riler kazana bile ceğ ine inanm ıyordu. M althus, ken d is in d en önce A d am S m i t h ’in, k e nd isin den sonra ise John R u s k in 'i n yaptığı gibi, fabrika işinin zihni körelttiğini d ü şün üy ordu . K e n tle r şişiyor, işe y a ­ ram azlık b ü y ü m e n in trajik am a zorunlu bir so nu cu olarak g ö rü lü ­ yordu. 63



M odern top lu m u n gerçek başarılarından biri kille ile zih in se l arasındaki karşıtlığı kald ırm ak oldu. Eğitim k u ru m la n m atem atik vc o k u m a-y u z m a standartlarını V ictoria Çağı insanlarının hayal bi­ le ed em eyeceğ i ölçüde yükseltti. Yetenekli fakir oğlanın - y a da n a ­ diren k ız ı n - do k to r ya da avukat o lm a buhran-döııcmi hayali bugün adeta alışılm ış bir hayal gibi görünüyor. Kaba tahminler, ann e b a ­ bası vasıfsız e m ek ç i olup d a kendisi orta sınıfın alt ba sam aklarına yükselen çocukların oranının B rita n y a 'd a ve A m e r i k a ’d a % 20 , A l­ m a n y a 'd a yaklaşık % 15 vc Ç i n ’de yaklaşık % 30 o ld uğunu sö y lü ­ yor. Bu oran, aşağı doğru hareketlilik ile karşılaştırıldığında çok d e ­ ğil; am a birinci endüstri çağın da old uğundan çok daha yüksek. Bu tartışm a g ö tü rm e z başarılar R ic a ı d o ’nıın eski ön erm esini y e ­ ni vc acı vcrici bir biçim de o rtay a ko ym aktan başka bir şey y a p m ı­ yor. Beceri eko n o m isi çoğ u n lu ğ u geride b ırakm ay a d ev am ediyor; daha açık ifade edersek, eğitim sistemi büyük sayılarda istihdam edilem ez eğitim li genç, en azından eğitildikleri alanlarda istihdam edilem ez g ençler yaratıyor. R ic a r d o ’nun ö nerm esinin m o d ern b iç i­ mi, beceri to p lum un un ihtiyaç d uy du ğu yetenek sahibi eğitim li in­ san sayısının sadece nispeten az olabileceğini söylüyor; özellikle yüksek-finans. ileri teknoloji vc hizmetlerin en gelişm iş alanlarında. E konomi makinesi, g iderek daralan bir seçkin grubu üzerinden k â r­ lı vc verimli bir şekilde işlem eyi başarabilir.



A. İŞE Y A R A M A Z L IK K A B U SU



İşe y aram azlık kabusunu m o dern bir tehdit olarak şekillendiren üç kuvvet var: küresel e m e k aızı. o tom asyo n vc yaşlanm anın yönetim i. Bunların hiçbiri de tam olarak ilk bakışta göründüğü gibi değil. Basın, küresel e m e k arzının işleri zengin yerlerden yoksul y erle­ re taşıdığıyla ilgili korku öyküleri yazarken, öy küyü genellikle sa ­ dece ücretler açısından bir “dibe doğru yarış’’ olarak sunuyor. K a p i­ talizmin emeği nerede u cuzsa orada aradığı söyleniyor. Bu öykü y a ­ 64



rı-yanlış. Bir tür kültürel seçilim dc söz konusu, o yü zd en d ir ki iş­ ler A B D ve A lm a n y a gibi ücretlerin yü ksek oldu ğu ülkeleri terk edip, vasıllı, hatta bazen yaptıkları işler için fazlasıyla nitelikli işçi­ lere sahip olan d üşük ücretli eko no m ilere göçüyor. H in d is ta n ’daki çağrı merkezleri iyi bir örnek. Bu m erkezlerde işler cn az iki dil bilen kişilerce yapılıyor; bu insanlar İngilizceleri­ ni o k adar ilerletm işler ki, arayan kişi H artford ile mi, B o m b a y ile mi k o n uştu ğu nu anlam ıyor. Pek çok çağrı m erkezi işçisi iki yıl ya da d aha uzun süre üniversite eğitim i almış; dahası, işbaşında da iyi bir eğitim alm ış du ru m d a . H in d is tan ’daki çağrı m erkezleri “esnek ö ğ re n m e ”yi vurguluyor. Bu, kişinin en olası s o ru la n hızla y an ıtla ­ yabilmesini sağ layacak kadar çok bilgi sahibi olm ası, böylelikle bir çağrıyı hızla yanıtlayıp diğerine geçm esi an lam ın a geliyor. M e rk e z ­ ler işçilerini “ insan k aynakları” alanında da eğiterek, çağrı m e rk ez i­ ni arayan kafası karışm ış kişiye, örneğin, sabırsızlığın hiçbir zam an hisscttirilmcmesini sağlıyor. Hintli işçiler, (H in d i s ta n ’ınkiııe yakın standartlarda çalışan İrlanda ve A lm a n y a hariç) B a tı’daki çağrı merkezi işçilerinden h em d aha tahsilli hem d a h a eğitim li. Son d e re ­ ce yetenekli in sanlara bu iş için aslında tiksindirici ölçü de dü şü k ü c­ retler ödeniyor. Küresel G ü n e y ’e g öçm üş olan bazı endüstriyel işlerde dc buna benzer bir fen o m en ortaya çıkıyor. M e k s ik a ’nın k u zey sınırındaki otom obil ara-montaj fabrikaları çok şey anlatan bir örnek. Bu fabri­ kalardaki en rutin işler genellikle montaj hattında çalışm ak için otokaporta dükkanlarını bırakmış son dcrecc becerikli a raba tamircileri tarafından yapılıyor. M eksika m aqı